📜
๒๑. อสีตินิปาโต
[๕๓๓] ๑. จูฬหํสชาตกวณฺณนา
สุมุขาติ ¶ ¶ ¶ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต อายสฺมโต อานนฺทสฺส ชีวิตปริจฺจาคํ อารพฺภ กเถสิ. เทวทตฺเตน หิ ตถาคตํ ชีวิตา โวโรเปตุํ ปโยชิเตสุ ธนุคฺคเหสุ สพฺพปมํ เปสิเตน อาคนฺตฺวา ‘‘นาหํ, ภนฺเต, สกฺโกมิ ตํ ภควนฺตํ ชีวิตา โวโรเปตุํ, มหิทฺธิโก โส ภควา มหานุภาโว’’ติ วุตฺเต เทวทตฺโต ‘‘อลํ, อาวุโส, มา ตฺวํ สมณํ โคตมํ ชีวิตา โวโรเปหิ, อหเมว สมณํ โคตมํ ชีวิตา โวโรเปสฺสามี’’ติ วตฺวา ตถาคเต คิชฺฌกูฏปพฺพตสฺส ปจฺฉิมฉายาย จงฺกมนฺเต สยํ คิชฺฌกูฏํ ปพฺพตํ อภิรุหิตฺวา ยนฺตเวเคน มหตึ สิลํ ปวิชฺฌิ, ‘‘อิมาย สิลาย สมณํ โคตมํ ชีวิตา โวโรเปสฺสามี’’ติ. ตทา ทฺเว ปพฺพตกูฏา สมาคนฺตฺวา ตํ สิลํ สมฺปฏิจฺฉึสุ. ตโต ปปฏิกา อุปฺปติตฺวา ภควโต ปาทํ ปหริตฺวา รุหิรํ อุปฺปาเทสิ, พลวเวทนา ปวตฺตึสุ. ชีวโก ตถาคตสฺส ปาทํ สตฺถเกน ผาเลตฺวา ทุฏฺโลหิตํ วเมตฺวา ปูติมํสํ อปเนตฺวา โธวิตฺวา เภสชฺชํ อาลิมฺปิตฺวา นิโรคมกาสิ. สตฺถา ปุริมสทิสเมว ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต มหติยา พุทฺธลีลาย วิจริ.
อถ นํ ทิสฺวา เทวทตฺโต จินฺเตสิ – ‘‘สมณสฺส โคตมสฺส รูปโสภคฺคปฺปตฺตํ สรีรํ ทิสฺวา โกจิ มนุสฺสภูโต อุปสงฺกมิตุํ น สกฺโกติ, รฺโ โข ปน นาฬาคิริ นาม หตฺถี จณฺโฑ ผรุโส ¶ มนุสฺสฆาตโก พุทฺธธมฺมสงฺฆคุเณ น ชานาติ, โส ตํ ชีวิตกฺขยํ ปาเปสฺสตี’’ติ. โส คนฺตฺวา รฺโ ตมตฺถํ อาโรเจสิ. ราชา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา หตฺถาจริยํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘สมฺม, สฺเว นาฬาคิรึ มตฺตํ กตฺวา ปาโตว สมเณน โคตเมน ปฏิปนฺนวีถิยํ วิสฺสชฺเชหี’’ติ อาห. เทวทตฺโตปิ นํ ‘‘อฺเสุ ทิวเสสุ หตฺถี กิตฺตกํ สุรํ ปิวตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อฏฺ ฆเฏ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘เตน หิ สฺเว ตฺวํ ตํ โสฬส ฆเฏ ¶ ปาเยตฺวา สมเณน โคตเมน ปฏิปนฺนวีถิยํ อภิมุขํ กเรยฺยาสี’’ติ อาห. โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิ. ราชา นคเร เภรึ จราเปสิ – ‘‘สฺเว นาฬาคิรึ มตฺตํ กตฺวา นคเร วิสฺสชฺเชสฺสติ, นาครา ปาโตว สพฺพกิจฺจานิ กตฺวา อนฺตรวีถึ มา ปฏิปชฺชึสู’’ติ. เทวทตฺโตปิ ¶ ราชนิเวสนา โอรุยฺห หตฺถิสาลํ คนฺตฺวา หตฺถิโคปเก อามนฺเตตฺวา ‘‘มยํ ภเณ อุจฺจฏฺานิยํ นีจฏฺาเน, นีจฏฺานิยํ วา อุจฺจฏฺาเน กาตุํ สมตฺถา, สเจ โว ยเสน อตฺโถ, สฺเว ปาโตว นาฬาคิรึ ติขิณสุราย โสฬส ฆเฏ ปาเยตฺวา สมณสฺส โคตมสฺส อาคมนเวลาย ตุตฺตโตมเรหิ วิชฺฌิตฺวา กุชฺฌาเปตฺวา หตฺถิสาลํ ภินฺทาเปตฺวา สมเณน โคตเมน ปฏิปนฺนวีถิยํ อภิมุขํ กตฺวา สมณํ โคตมํ ชีวิตกฺขยํ ปาเปถา’’ติ อาห. เต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉึสุ.
สา ปวตฺติ สกลนคเร วิตฺถาริกา อโหสิ. พุทฺธธมฺมสงฺฆมามกา อุปาสกา ตํ สุตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ภนฺเต, เทวทตฺโต รฺา สทฺธึ เอกโต หุตฺวา สฺเว ตุมฺเหหิ ปฏิปนฺนวีถิยํ นาฬาคิรึ วิสฺสชฺชาเปสฺสติ, สฺเว ปิณฺฑาย อปวิสิตฺวา อิเธว โหถ, มยํ วิหาเรเยว พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส ภิกฺขํ ทสฺสามา’’ติ วทึสุ. สตฺถาปิ ‘‘สฺเว ปิณฺฑาย น ปวิสิสฺสามี’’ติ อวตฺวาว ‘‘อหํ สฺเว นาฬาคิรึ ทเมตฺวา ปาฏิหาริยํ กตฺวา ติตฺถิเย มทฺทิตฺวา ราชคเห ปิณฺฑาย อจริตฺวาว ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต นครา นิกฺขมิตฺวา เวฬุวนเมว อาคมิสฺสามิ, ราชคหวาสิโนปิ พหูนิ ภตฺตภาชนานิ คเหตฺวา เวฬุวนเมว อาคมิสฺสนฺติ, สฺเว วิหาเรเยว ภตฺตคฺคํ ภวิสฺสตี’’ติ อิมินา การเณน เตสํ อธิวาเสสิ. เต ตถาคตสฺส อธิวาสนํ วิทิตฺวา ภตฺตภาชนานิ อาหริตฺวา ‘‘วิหาเรเยว ทานํ ทสฺสามา’’ติ ปกฺกมึสุ.
สตฺถาปิ ปมยาเม ธมฺมํ เทเสตฺวา มชฺฌิมยาเม เทวตานํ ปฺหํ วิสฺสชฺเชตฺวา ปจฺฉิมยามสฺส ปมโกฏฺาเส สีหเสยฺยํ กปฺเปตฺวา ทุติยโกฏฺาเส ผลสมาปตฺติยา ¶ วีตินาเมตฺวา ตติยโกฏฺาเส มหากรุณาสมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย โพธเนยฺยพนฺธเว โอโลเกนฺโต นาฬาคิริทมเน จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมยํ ทิสฺวา วิภาตาย รตฺติยา กตสรีรปฏิชคฺคโน หุตฺวา อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตตฺวา ¶ , ‘‘อานนฺท, อชฺช ราชคหปริวตฺตเกสุ อฏฺารสสุ มหาวิหาเรสุ สพฺเพสมฺปิ ภิกฺขูนํ มยาสทฺธึ ราชคหํ ปวิสิตุํ อาโรเจหี’’ติ อาห. เถโร ตถา อกาสิ. สพฺเพปิ ภิกฺขู เวฬุวเน สนฺนิปตึสุ. สตฺถา มหาภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ราชคหํ ปาวิสิ. อถ หตฺถิเมณฺฑา ยถานุสิฏฺํ ปฏิปชฺชึสุ, มหนฺโต สมาคโม อโหสิ. สทฺธาสมฺปนฺนา มนุสฺสา ‘‘อชฺช กิร พุทฺธนาคสฺส ติรจฺฉานนาเคน สงฺคาโม ภวิสฺสติ, อนูปมาย พุทฺธลีลาย นาฬาคิริทมนํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ ปาสาทหมฺมิยเคหจฺฉทนาทีนิ อภิรุหิตฺวา อฏฺํสุ. อสทฺธา ปน มิจฺฉาทิฏฺิกา ‘‘อยํ นาฬาคิริ จณฺโฑ ผรุโส มนุสฺสฆาตโก พุทฺธาทีนํ คุณํ น ชานาติ, โส อชฺช สมณสฺส โคตมสฺส ¶ สุวณฺณวณฺณํ สรีรํ วิทฺธํเสตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปสฺสติ, อชฺช ปจฺจามิตฺตสฺส ปิฏฺึ ปสฺสิสฺสามา’’ติ ปาสาทาทีสุ อฏฺํสุ.
หตฺถีปิ ภควนฺตํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา มนุสฺเส ตาเสนฺโต เคหานิ วิทฺธํเสนฺโต สกฏานิ สํจุณฺเณนฺโต โสณฺฑํ อุสฺสาเปตฺวา ปหฏฺกณฺณวาโล ปพฺพโต วิย อชฺโฌตฺถรนฺโต เยน ภควา เตนาภิธาวิ. ตํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ภิกฺขู ภควนฺตํ เอตทโวจุํ – ‘‘อยํ, ภนฺเต, นาฬาคิริ จณฺโฑ ผรุโส มนุสฺสฆาตโก อิมํ รจฺฉํ ปฏิปนฺโน, น โข ปนายํ พุทฺธาทิคุณํ ชานาติ, ปฏิกฺกมตุ, ภนฺเต, ภควา, ปฏิกฺกมตุ สุคโต’’ติ. มา, ภิกฺขเว, ภายิตฺถ, ปฏิพโล อหํ นาฬาคิรึ ทเมตุนฺติ. อถายสฺมา สาริปุตฺโต สตฺถารํ ยาจิ – ‘‘ภนฺเต, ปิตุ อุปฺปนฺนกิจฺจํ นาม เชฏฺปุตฺตสฺส ภาโร, อหเมว ตํ ทเมมี’’ติ. อถ นํ สตฺถา, ‘‘สาริปุตฺต, พุทฺธพลํ นาม อฺํ, สาวกพลํ อฺํ, ติฏฺ ตฺว’’นฺติ ปฏิพาหิ. เอวํ เยภุยฺเยน อสีติ มหาเถรา ยาจึสุ. สตฺถา สพฺเพปิ ปฏิพาหิ. อถ อายสฺมา อานนฺโท สตฺถริ พลวสิเนเหน อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘อยํ หตฺถี ปมํ มํ มาเรตู’’ติ ตถาคตสฺสตฺถาย ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา คนฺตฺวา สตฺถุ ปุรโต อฏฺาสิ. อถ นํ สตฺถา ‘‘อเปหิ, อานนฺท, มา เม ปุรโต อฏฺาสี’’ติ อาห. ‘‘ภนฺเต, อยํ หตฺถี จณฺโฑ ¶ ผรุโส มนุสฺสฆาตโก กปฺปุฏฺานคฺคิสทิโส ปมํ มํ มาเรตฺวา ปจฺฉา ตุมฺหากํ สนฺติกํ อาคจฺฉตู’’ติ เถโร อวจ. ยาวตติยํ วุจฺจมาโนปิ ตเถว อฏฺาสิ น ปฏิกฺกมิ. อถ นํ ภควา อิทฺธิพเลน ปฏิกฺกมาเปตฺวา ภิกฺขูนํ อนฺตเร เปสิ.
ตสฺมึ ¶ ขเณ เอกา อิตฺถี นาฬาคิรึ ทิสฺวา มรณภยภีตา ปลายมานา องฺเกน คหิตํ ทารกํ หตฺถิโน จ ตถาคตสฺส จ อนฺตเร ฉฑฺเฑตฺวา ปลายิ. หตฺถี ตํ อนุพนฺธิตฺวา นิวตฺติตฺวา ทารกสฺส สนฺติกํ อคมาสิ. ตทา ทารโก มหารวํ รวิ. สตฺถา นาฬาคิรึ โอทิสฺสกเมตฺตาย ผริตฺวา สุมธุรํ พฺรหฺมสฺสรํ นิจฺฉาเรตฺวา ‘‘อมฺโภ นาฬาคิริ ตํ โสฬส สุราฆเฏ ปาเยตฺวา มตฺตํ กโรนฺตา น ‘อฺํ คณฺหิสฺสตี’ติ กรึสุ, ‘มํ คณฺหิสฺสตี’ติ ปน กรึสุ, มา อการเณน ชงฺฆาโย กิลเมนฺโต วิจริ, อิโต เอหี’’ติ ปกฺโกสิ. โส สตฺถุ วจนํ สุตฺวา อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา ภควโต รูปสิรึ โอโลเกตฺวา ปฏิลทฺธสํเวโค พุทฺธเตเชน ปจฺฉินฺนสุรามโท โสณฺฑํ โอลมฺเพนฺโต กณฺเณ จาเลนฺโต อาคนฺตฺวา ตถาคตสฺส ปาเทสุ ปติ. อถ นํ สตฺถา, ‘‘นาฬาคิริ, ตฺวํ ติรจฺฉานหตฺถี, อหํ พุทฺธวารโณ, อิโต ปฏฺาย มา จณฺโฑ ผรุโส มนุสฺสฆาตโก ภว, สพฺพสตฺเตสุ เมตฺตจิตฺตํ ปฏิลภา’’ติ วตฺวา ทกฺขิณหตฺถํ ปสาเรตฺวา กุมฺเภ ปรามสิตฺวา –
‘‘มา ¶ กฺุชร นาคมาสโท, ทุกฺโข หิ กฺุชร นาคมาสโท;
น หิ นาคหตสฺส กฺุชร, สุคติ โหติ อิโต ปรํ ยโต.
‘‘มา จ มโท มา จ ปมาโท, น หิ ปมตฺตา สุคตึ วชนฺติ เต;
ตฺวฺเว ตถา กริสฺสสิ, เยน ตฺวํ สุคตึ คมิสฺสสี’’ติ. (จูฬว. ๓๔๒) –
ธมฺมํ เทเสสิ.
ตสฺส สกลสรีรํ ปีติยา นิรนฺตรํ ผุฏํ อโหสิ. สเจ กิร ติรจฺฉานคโต นาภวิสฺสา, โสตาปตฺติผลํ อธิคมิสฺสา. มนุสฺสา ตํ ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา อุนฺนทึสุ อปฺโผฏึสุ, สฺชาตโสมนสฺสา นานาภรณานิ ขิปึสุ, ตานิ หตฺถิสฺส สรีรํ ปฏิจฺฉาทยึสุ. ตโต ปฏฺาย ¶ นาฬาคิริ ธนปาลโก นาม ชาโต. ตสฺมึ โข ปน ธนปาลกสมาคเม จตุราสีติ ปาณสหสฺสานิ อมตํ ปิวึสุ. สตฺถา ธนปาลกํ ปฺจสุ ¶ สีเลสุ ปติฏฺาเปสิ. โส โสณฺฑาย ภควโต ปาเท ปํสูนิ คเหตฺวา อุปริ มุทฺธนิ อากิริตฺวา ปฏิกุฏิโตว ปฏิกฺกมิตฺวา ทสฺสนูปจาเร ิโต ทสพลํ วนฺทิตฺวา นิวตฺติตฺวา หตฺถิสาลํ ปาวิสิ. ตโต ปฏฺาย ทนฺตสุทนฺโต หุตฺวา น กฺจิ วิเหเติ. สตฺถา นิปฺผนฺนมโนรโถ ‘‘เยหิ ยํ ธนํ ขิตฺตํ, เตสฺเว ตํ โหตู’’ติ อธิฏฺาย ‘‘อชฺช มยา มหนฺตํ ปาฏิหาริยํ กตํ, อิมสฺมึ นคเร ปิณฺฑาย จรณํ อปฺปฏิรูป’’นฺติ ติตฺถิเย มทฺทิตฺวา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ชยปฺปตฺโต วิย ขตฺติโย นครา นิกฺขมิตฺวา เวฬุวนเมว คโต. นครวาสิโน พหุํ อนฺนปานขาทนียํ อาทาย วิหารํ คนฺตฺวา มหาทานํ ปวตฺตยึสุ.
ตํ ทิวสํ สายนฺหสมเย ธมฺมสภํ ปูเรตฺวา สนฺนิสินฺนา ภิกฺขู กถํ สมุฏฺาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, อายสฺมตา อานนฺเทน ตถาคตสฺสตฺถาย อตฺตโน ชีวิตํ ปริจฺจชนฺเตน ทุกฺกรํ กตํ, นาฬาคิรึ ทิสฺวา สตฺถารา ติกฺขตฺตุํ ปฏิพาหิยมาโนปิ นาปคโต, อโห ทุกฺกรการโก, อาวุโส, อายสฺมา อานนฺโท’’ติ. สตฺถา ‘‘อานนฺทสฺส คุณกถา ปวตฺตติ, คนฺตพฺพํ มยา เอตฺถา’’ติ คนฺธกุฏิโต นิกฺขมิตฺวา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ อานนฺโท ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺโตปิ มมตฺถาย ชีวิตํ ปริจฺจชิเยวา’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต ¶ มหึสกรฏฺเ สาคลนคเร สาคโล นาม ราชา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิ. ตทา นครโต อวิทูเร เอกสฺมึ เนสาทคามเก อฺตโร เนสาโท ปาเสหิ สกุเณ พนฺธิตฺวา นคเร วิกฺกิณนฺโต ชีวิกํ กปฺเปสิ. นครโต จ อวิทูเร อาวฏฺฏโต ทฺวาทสโยชโน มานุสิโย นาม ปทุมสโร อโหสิ ปฺจวณฺณปทุมสฺฉนฺโน. ตตฺถ นานปฺปกาโร สกุณสงฺโฆ โอตริ. โส เนสาโท ตตฺถ อนิยาเมน ปาเส โอฑฺเฑสิ. ตสฺมึ กาเล ธตรฏฺโ หํสราชา ฉนฺนวุติหํสสหสฺสปริวาโร จิตฺตกูฏปพฺพเต สุวณฺณคุหายํ วสติ, สุมุโข นามสฺส เสนาปติ อโหสิ. อเถกทิวสํ ตโต หํสยูถา กติปยา ¶ สุวณฺณหํสา มานุสิยํ สรํ คนฺตฺวา ปหูตโคจเร ตสฺมึ ยถาสุขํ วิจริตฺวา สุหิตา จิตฺตกูฏํ อาคนฺตฺวา ธตรฏฺสฺส อาโรเจสุํ – ‘‘มหาราช, มนุสฺสปเถ ¶ มานุสิโย นาม ปทุมสโร สมฺปนฺนโคจโร, ตตฺถ โคจรํ คณฺหิตุํ คจฺฉามา’’ติ. โส ‘‘มนุสฺสปโถ นาม สาสงฺโก สปฺปฏิภโย, มา โว รุจฺจิตฺถา’’ติ ปฏิกฺขิปิตฺวาปิ เตหิ ปุนปฺปุนํ วุจฺจมาโน ‘‘สเจ ตุมฺหากํ รุจฺจติ, คจฺฉามา’’ติ สปริวาโร ตํ สรํ อคมาสิ. โส อากาสา โอตรนฺโต ปาทํ ปาเส ปเวเสนฺโตเยว โอตริ. อถสฺส ปาโส ปาทํ อยปฏฺฏเกน กฑฺฒนฺโต วิย อาพนฺธิตฺวา คณฺหิ. อถสฺส ‘‘ฉินฺทิสฺสามิ น’’นฺติ อากฑฺฒนฺตสฺส ปมวาเร จมฺมํ ฉิชฺชิ, ทุติยวาเร มํสํ ฉิชฺชิ, ตติยวาเร นฺหารุ ฉิชฺชิ, ปาโส อฏฺึ อาหจฺจ อฏฺาสิ, โลหิตํ ปคฺฆริ, พลวเวทนา ปวตฺตึสุ.
โส จินฺเตสิ – ‘‘สจาหํ พทฺธรวํ รวิสฺสามิ, าตกา เม อุตฺรสฺตา หุตฺวา โคจรํ อคฺคณฺหิตฺวา ฉาตชฺฌตฺตาว ปลายนฺตา ทุพฺพลตาย มหาสมุทฺเท ปติสฺสนฺตี’’ติ. โส เวทนํ อธิวาเสตฺวา าตีนํ ยาวทตฺถํ จริตฺวา หํสานํ กีฬนกาเล มหนฺเตน สทฺเทน พทฺธรวํ รวิ. ตํ สุตฺวา เต หํสา มรณภยตชฺชิตา วคฺควคฺคา หุตฺวา จิตฺตกูฏาภิมุขา ปกฺกมึสุ. เตสุ ปกฺกนฺเตสุ สุมุโข หํสเสนาปติ ‘‘กจฺจิ นุ โข อิทํ ภยํ มหาราชสฺส อุปฺปนฺนํ, ชานิสฺสามิ น’’นฺติ เวเคน ปกฺขนฺทิตฺวา ปุรโต คจฺฉนฺตสฺส หํสคณสฺส อนฺตเร มหาสตฺตํ อทิสฺวา มชฺฌิมหํสคณํ วิจินิ, ตตฺถปิ อทิสฺวา ปจฺฉิมหํสคณํ วิจินิ, ตตฺถปิ อทิสฺวา ‘‘นิสฺสํสยํ ตสฺเสเวทํ ภยํ อุปฺปนฺน’’นฺติ นิวตฺติตฺวา ¶ อาคจฺฉนฺโต มหาสตฺตํ ปาเส พทฺธํ โลหิตมกฺขิตํ ทุกฺขาตุรํ ปงฺกปิฏฺเ นิปนฺนํ ทิสฺวา ‘‘มา ภายิ, มหาราช, อหํ มม ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา ตุมฺเห ปาสโต โมเจสฺสามี’’ติ วทนฺโต โอตริตฺวา มหาสตฺตํ อสฺสาเสนฺโตว ปงฺกปิฏฺเ นิสีทิ. อถ นํ วีมํสนฺโต มหาสตฺโต ปมํ คาถมาห –
‘‘สุมุข อนุปจินนฺตา, ปกฺกมนฺติ วิหงฺคมา;
คจฺฉ ตุวมฺปิ มา กงฺขิ, นตฺถิ พทฺเธ สหายตา’’ติ.
ตตฺถ ¶ อนุปจินนฺตาติ สิเนเหน อาลยวเสน อโนโลเกนฺตา. ปกฺกมนฺตีติ เอเต ฉนฺนวุติ หํสสหสฺสา าติวิหงฺคมา มํ ฉฑฺเฑตฺวา คจฺฉนฺติ, ตฺวมฺปิ คจฺฉ, มา อิธ วาสํ อากงฺขิ, เอวฺหิ ปาเสน พทฺเธ มยิ สหายตา นาม นตฺถิ, น หิ เต อหํ อิทานิ กิฺจิ สหายกิจฺจํ กาตุํ ¶ สกฺขิสฺสามิ, กึ เต มยา นิรูปกาเรน, ปปฺจํ อกตฺวา คจฺเฉวาติ วทติ.
อิโต ปรํ –
‘‘คจฺเฉ วาหํ น วา คจฺเฉ, น เตน อมโร สิยํ;
สุขิตํ ตํ อุปาสิตฺวา, ทุกฺขิตํ ตํ กถํ ชเห.
‘‘มรณํ วา ตยา สทฺธึ, ชีวิตํ วา ตยา วินา;
ตเทว มรณํ เสยฺโย, ยฺเจ ชีเว ตยา วินา.
‘‘เนส ธมฺโม มหาราช, ยํ ตํ เอวํ คตํ ชเห;
ยา คติ ตุยฺหํ สา มยฺหํ, รุจฺจเต วิหคาธิป.
‘‘กา นุ ปาเสน พทฺธสฺส, คติ อฺา มหานสา;
สา กถํ เจตยานสฺส, มุตฺตสฺส ตว รุจฺจติ.
‘‘กํ วา ตฺวํ ปสฺสเส อตฺถํ, มม ตุยฺหฺจ ปกฺขิม;
าตีนํ วาวสิฏฺานํ, อุภินฺนํ ชีวิตกฺขเย.
‘‘ยํ น กฺจนเทปิฺฉ, อนฺเธน ตมสา คตํ;
ตาทิเส สฺจชํ ปาณํ, กมตฺถมภิโชตเย.
‘‘กถํ นุ ปตตํ เสฏฺ, ธมฺเม อตฺถํ น พุชฺฌสิ;
ธมฺโม อปจิโต สนฺโต, อตฺถํ ทสฺเสติ ปาณินํ.
‘‘โสหํ ¶ ¶ ธมฺมํ อเปกฺขาโน, ธมฺมา จตฺถํ สมุฏฺิตํ;
ภตฺติฺจ ตยิ สมฺปสฺสํ, นาวกงฺขามิ ชีวิตํ.
๑๐. ‘‘อทฺธา เอโส สตํ ธมฺโม, โย มิตฺโต มิตฺตมาปเท.
น จเช ชีวิตสฺสาปิ, เหตุธมฺมมนุสฺสรํ.
‘‘สฺวายํ ธมฺโม จ เต จิณฺโณ, ภตฺติ จ วิทิตา มยิ;
กามํ กรสฺสุ มยฺเหตํ, คจฺเฉวานุมโต มยา.
‘‘อปิ ตฺเววํ คเต กาเล, ยํ ขณฺฑํ าตินํ มยา;
ตยา ตํ พุทฺธิสมฺปนฺนํ, อสฺส ปรมสํวุตํ.
‘‘อิจฺเจวํ ¶ มนฺตยนฺตานํ, อริยานํ อริยวุตฺตินํ;
ปจฺจทิสฺสถ เนสาโท, อาตุรานมิวนฺตโก.
‘‘เต สตฺตุมภิสฺจิกฺข, ทีฆรตฺตํ หิตา ทิชา;
ตุณฺหีมาสิตฺถ อุภโย, น สฺจเลสุมาสนา.
‘‘ธตรฏฺเ จ ทิสฺวาน, สมุฑฺเฑนฺเต ตโต ตโต;
อภิกฺขมถ เวเคน, ทิชสตฺตุ ทิชาธิเป.
‘‘โส จ เวเคนภิกฺกมฺม, อาสชฺช ปรเม ทิเช;
ปจฺจกมิตฺถ เนสาโท, พทฺธา อิติ วิจินฺตยํ.
‘‘เอกํว พทฺธมาสีนํ, อพทฺธฺจ ปุนาปรํ;
อาสชฺช พทฺธมาสีนํ, เปกฺขมานมทีนวํ.
‘‘ตโต โส วิมโตเยว, ปณฺฑเร อชฺฌภาสถ;
ปวฑฺฒกาเย อาสีเน, ทิชสงฺฆคณาธิเป.
‘‘ยํ ¶ นุ ปาเสน มหตา, พทฺโธ น กุรุเต ทิสํ;
อถ กสฺมา อพทฺโธ ตฺวํ, พลี ปกฺขิ น คจฺฉสิ.
‘‘กึ นุ ตฺยายํ ทิโช โหติ, มุตฺโต พทฺธํ อุปาสสิ;
โอหาย สกุณา ยนฺติ, กึ เอโก อวหียสิ.
‘‘ราชา เม โส ทิชามิตฺต, สขา ปาณสโม จ เม;
เนว นํ วิชหิสฺสามิ, ยาว กาลสฺส ปริยายํ.
‘‘กถํ ¶ ปนายํ วิหงฺโค, นาทฺทส ปาสโมฑฺฑิตํ;
ปทฺเหตํ มหนฺตานํ, โพทฺธุมรหนฺติ อาปทํ.
‘‘ยทา ปราภโว โหติ, โปโส ชีวิตสงฺขเย;
อถ ชาลฺจ ปาสฺจ, อาสชฺชาปิ น พุชฺฌติ.
‘‘อปิ ตฺเวว มหาปฺ, ปาสา พหุวิธา ตตา;
คุยฺหมาสชฺช พชฺฌนฺติ, อเถวํ ชีวิตกฺขเย’’ติ. –
อิมาสํ คาถานํ สมฺพนฺโธ ปาฬินเยเนว เวทิตพฺโพ.
ตตฺถ ¶ คจฺเฉ วาติ, มหาราช, อหํ อิโต คจฺเฉยฺยํ วา น วา, นาหํ เตน คมเนน วา อคมเนน วา อมโร สิยํ, อหฺหิ อิโต คโตปิ อคโตปิ มรณโต อมุตฺโตว, อิโต ปุพฺเพ ปน สุขิตํ ตํ อุปาสิตฺวา อิทานิ ทุกฺขิตํ ตํ กถํ ชเหยฺยนฺติ วทติ. มรณํ วาติ มม อคจฺฉนฺตสฺส วา ตยา สทฺธึ มรณํ ภเวยฺย, คจฺฉนฺตสฺส วา ตยา วินา ชีวิตํ. เตสุ ทฺวีสุ ยํ ตยา สทฺธึ มรณํ, ตเทว เม วรํ, ยํ ตยา วินา ชีเวยฺยํ, น เม ตํ วรนฺติ อตฺโถ. รุจฺจเตติ ยา ตว คติ นิปฺผตฺติ, สาว มยฺหํ รุจฺจติ. สา กถนฺติ สมฺม สุมุข มม ตาว ทฬฺเหน วาลปาเสน พทฺธสฺส ปรหตฺถํ คตสฺส สา คติ รุจฺจตุ, ตว ปน เจตยานสฺส สเจตนสฺส ปฺวโต มุตฺตสฺส กถํ รุจฺจติ.
ปกฺขิมาติ ปกฺขสมฺปนฺน. อุภินฺนนฺติ อมฺหากํ ทฺวินฺนํ ชีวิตกฺขเย สติ ตฺวํ มม วา ตว ¶ วา อวสิฏฺาตีนํ วา กํ อตฺถํ ปสฺสสิ. ยํ นาติ เอตฺถ น-กาโร อุปมาเน. กฺจนเทปิฺฉาติ กฺจนทฺเวปิฺฉ, อยเมว วา ปาโ, กฺจนสทิสอุภยปกฺขาติ อตฺโถ. ตมสาติ ตมสิ. คตนฺติ กตํ, อยเมว วา ปาโ. ปุริมสฺส น-การสฺส อิมินา สมฺพนฺโธ, ‘‘น กต’’นฺติ กตํ วิยาติ อตฺโถ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ตยิ ปาณํ จชนฺเตปิ อจชนฺเตปิ มม ชีวิตสฺส อภาวา ยํ ตว ปาณสฺจชนํ, ตํ อนฺเธน ตมสิ กตํ วิย กิฺจิเทว รูปกมฺมํ อปจฺจกฺขคุณํ, ตาทิเส ตว อปจฺจกฺขคุเณ ปาณสฺจชเน ตฺวํ ปาณํ สฺจชนฺโต กมตฺถํ โชเตยฺยาสีติ.
ธมฺโม อปจิโต สนฺโตติ ธมฺโม ปูชิโต มานิโต สมาโน. อตฺถํ ทสฺเสตีติ วุทฺธึ ทสฺเสติ. อเปกฺขาโนติ อเปกฺขนฺโต. ธมฺมา จตฺถนฺติ ธมฺมโต จ อตฺถํ สมุฏฺิตํ ปสฺสนฺโต ¶ . ภตฺตินฺติ สิเนหํ. สตํ ธมฺโมติ ปณฺฑิตานํ สภาโว. โย มิตฺโตติ โย มิตฺโต อาปทาสุ มิตฺตํ น จเช, ตสฺส อจชนฺตสฺส มิตฺตสฺส เอส สภาโว นาม อทฺธา สตํ ธมฺโม. วิทิตาติ ปากฏา ชาตา. กามํ กรสฺสูติ เอตํ มม กามํ มยา อิจฺฉิตํ มม วจนํ กรสฺสุ. อปิ ตฺเววํ คเต กาเลติ อปิ ตุ เอวํ คเต กาเล มยิ อิมสฺมึ าเน ปาเสน พทฺเธ. ปรมสํวุตนฺติ ปรมปริปุณฺณํ.
อิจฺเจวํ มนฺตยนฺตานนฺติ ‘‘คจฺฉ, น คจฺฉามี’’ติ เอวํ กเถนฺตานํ อริยานนฺติ อาจารอริยานํ. ปจฺจทิสฺสถาติ กาสายานิ นิวาเสตฺวา รตฺตมาลํ ปิฬนฺธิตฺวา ¶ มุคฺครํ อาทาย อาคจฺฉนฺโต อทิสฺสถ. อาตุรานนฺติ คิลานานํ มจฺจุ วิย. อภิสฺจิกฺขาติ, ภิกฺขเว, เต อุโภปิ สตฺตุํ อายนฺตํ ปสฺสิตฺวา. หิตาติ ทีฆรตฺตํ อฺมฺสฺส หิตา มุทุจิตฺตา. น สฺจเลสุมาสนาติ อาสนโต น จลึสุ, ยถานิสินฺนาว อเหสุํ. สุมุโข ปน ‘‘อยํ เนสาโท อาคนฺตฺวา ปหรนฺโต มํ ปมํ ปหรตู’’ติ จินฺเตตฺวา มหาสตฺตํ ปจฺฉโต กตฺวา นิสีทิ.
ธตรฏฺเติ หํเส. สมุฑฺเฑนฺเตติ มรณภเยน อิโต จิโต จ อุปฺปตนฺเต ทิสฺวา. อาสชฺชาติ อิตเร ทฺเว ชเน อุปคนฺตฺวา. ปจฺจกมิตฺถาติ ‘‘พทฺธา, น พทฺธา’’ติ จินฺเตนฺโต อุปธาเรนฺโต อกมิตฺถ, เวคํ หาเปตฺวา สณิกํ อคมาสิ. อาสชฺช พทฺธมาสีนนฺติ พทฺธํ มหาสตฺตํ อุปคนฺตฺวา นิสินฺนํ สุมุขํ. อทีนวนฺติอาทีนวเมว หุตฺวา มหาสตฺตํ โอโลเกนฺตํ ทิสฺวา. วิมโตติ กึ นุ โข อพทฺโธ พทฺธสฺส สนฺติเก นิสินฺโน, การณํ ปุจฺฉิสฺสามีติ วิมติชาโต หุตฺวาติ อตฺโถ. ปณฺฑเรติ หํเส, อถ วา ปริสุทฺเธ นิมฺมเล, สมฺปหฏฺกฺจนวณฺเณติ อตฺโถ. ปวฑฺฒกาเยติ วฑฺฒิตกาเย ¶ มหาสรีเร. ยํ นูติ ยํ ตาว เอโส มหาปาเสน พทฺโธ. น กุรุเต ทิสนฺติ ปลายนตฺถาย เอกํ ทิสํ น ภชติ, ตํ ยุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. พลีติ พลสมฺปนฺโน หุตฺวาปิ. ปกฺขีติ ตํ อาลปติ. โอหายาติ ฉฑฺเฑตฺวา. ยนฺตีติ เสสสกุณา คจฺฉนฺติ. อวหียสีติ โอหียสิ.
ทิชามิตฺตาติ ทิชานํ อมิตฺต. ยาว กาลสฺส ปริยายนฺติ ยาว มรณสฺส วาโร อาคจฺฉติ. กถํ ปนายนฺติ ตฺวํ ราชา เม โสติ วทสิ, ราชาโน จ นาม ปณฺฑิตา โหนฺติ, อิติปิ ปณฺฑิโต สมาโน เกน การเณน โอฑฺฑิตํ ปาสํ น อทฺทส. ปทํ เหตนฺติ ยสมหตฺตํ วา าณมหตฺตํ วา ปตฺตานํ อตฺตโน อาปทพุชฺฌนํ นาม ปทํ การณํ, ตสฺมา เต อาปทํ โพทฺธุมรหนฺติ. ปราภโวติ อวฑฺฒิ. อาสชฺชาปีติ อุปคนฺตฺวาปิ น พุชฺฌติ. ตตาติ วิตตา โอฑฺฑิตา. คุยฺหมาสชฺชาติ เตสุ ปาเสสุ โย คุฬฺโห ปฏิจฺฉนฺโน ปาโส, ตํ อาสชฺช พชฺฌนฺติ. อเถวนฺติ อถ เอวํ ชีวิตกฺขเย พชฺฌนฺเตวาติ อตฺโถ.
อิติ ¶ นํ โส กถาสลฺลาเปน มุทุหทยํ กตฺวา มหาสตฺตสฺส ชีวิตํ ยาจนฺโต คาถมาห –
‘‘อปิ ¶ นายํ ตยา สทฺธึ, สํวาสสฺส สุขุทฺรโย;
อปิ โน อนุมฺาสิ, อปิ โน ชีวิตํ ทเท’’ติ.
ตตฺถ อปิ นายนฺติ อปิ นุ อยํ. สุขุทฺรโยติ สุขผโล. อปิ โน อนุมฺาสีติ จิตฺตกูฏํ คนฺตฺวา าตเก ปสฺสิตุํ ตฺวํ อปิ โน อนุชาเนยฺยาสิ. อปิ โน ชีวิตํ ทเทติ อปิ โน อิมาย กถาย อุปฺปนฺนวิสฺสาโส น มาเรยฺยาสีติ.
โส ตสฺส มธุรกถาย พชฺฌิตฺวา คาถมาห –
‘‘น เจว เม ตฺวํ พทฺโธสิ, นปิ อิจฺฉามิ เต วธํ;
กามํ ขิปฺปมิโต คนฺตฺวา, ชีว ตฺวํ อนิโฆ จิร’’นฺติ.
ตโต สุมุโข จตสฺโส คาถา อภาสิ –
‘‘เนวาหเมตมิจฺฉามิ ¶ , อฺตฺเรตสฺส ชีวิตา;
สเจ เอเกน ตุฏฺโสิ, มฺุเจตํ มฺจ ภกฺขย.
‘‘อาโรหปริณาเหน, ตุลฺยาสฺมา วยสา อุโภ;
น เต ลาเภน ชีวตฺถิ, เอเตน นิมินา ตุวํ.
‘‘ตทิงฺฆ สมเปกฺขสฺสุ, โหตุ คิทฺธิ ตวมฺหสุ;
มํ ปุพฺเพ พนฺธ ปาเสน, ปจฺฉา มฺุจ ทิชาธิปํ.
‘‘ตาวเทว จ เต ลาโภ, กตาสฺส ยาจนาย จ;
มิตฺติ จ ธตรฏฺเหิ, ยาวชีวาย เต สิยา’’ติ.
ตตฺถ เอตนฺติ ยํ อฺตฺร เอตสฺส ชีวิตา มม ชีวิตํ, เอตํ อหํ เนว อิจฺฉามิ. ตุลฺยาสฺมาติ สมานา โหม. นิมินา ตุวนฺติ ปริวตฺเตหิ ตฺวํ. ตวมฺหสูติ ตว อมฺเหสุ คิทฺธิ โหตุ, กึ เต เอเตน, มยิ โลภํ อุปฺปาเทหีติ วทติ. ตาวเทวาติ ตตฺตโกเยว. ยาจนาย จาติ ยา มม ยาจนา, สาว กตา อสฺสาติ อตฺโถ.
อิติ ¶ โส ตาย ธมฺมเทสนาย เตเล ปกฺขิตฺตกปฺปาสปิจุ วิย มุทุคตหทโย มหาสตฺตํ ตสฺส ทายํ กตฺวา ททนฺโต อาห –
‘‘ปสฺสนฺตุ โน มหาสงฺฆา, ตยา มุตฺตํ อิโต คตํ;
มิตฺตามจฺจา จ ภจฺจา จ, ปุตฺตทารา จ พนฺธวา.
‘‘น จ เต ตาทิสา มิตฺตา, พหูนํ อิธ วิชฺชติ;
ยถา ตฺวํ ธตรฏฺสฺส, ปาณสาธารโณ สขา.
‘‘โส เต สหายํ มฺุจามิ, โหตุ ราชา ตวานุโค;
กามํ ขิปฺปมิโต คนฺตฺวา, าติมชฺเฌ วิโรจถา’’ติ.
ตตฺถ ¶ โนติ นิปาตมตฺตํ. ตยา มุตฺตนฺติ อิมฺหิ ตฺวฺเว มฺุจสิ นาม, ตสฺมา อิมํ ตยา ¶ มุตฺตํ อิโต จิตฺตกูฏปพฺพตํ คตํ มหนฺตา าติสงฺฆา เอเต จ มิตฺตาทโย ปสฺสนฺตุ. เอตฺถ จ พนฺธวาติ เอกโลหิตสมฺพนฺธา. วิชฺชตีติ วิชฺชนฺติ. ปาณสาธารโณติ สาธารณปาโณ อวิภตฺตชีวิโก, ยถา ตฺวํ เอตสฺส สขา, เอตาทิสา อฺเสํ พหูนํ มิตฺตา นาม น วิชฺชนฺติ. ตวานุโคติ เอตํ ทุกฺขิตํ อาทาย ปุรโต คจฺฉนฺตสฺส ตว อยํ อนุโค โหตูติ.
เอวํ วตฺวา ปน เนสาทปุตฺโต เมตฺตจิตฺเตน มหาสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา พนฺธนํ ฉินฺทิตฺวา อาลิงฺคิตฺวา สรโต นิกฺขาเมตฺวา สรตีเร ตรุณทพฺพติณปิฏฺเ นิสีทาเปตฺวา ปาเท พนฺธนปาสํ มุทุจิตฺเตน สณิกํ โมเจตฺวา ทูเร ขิปิตฺวา มหาสตฺเต พลวสิเนหํ ปจฺจุปฏฺาเปตฺวา เมตฺตจิตฺเตน อุทกํ อาทาย โลหิตํ โธวิตฺวา ปุนปฺปุนํ ปริมชฺชิ. ตสฺส เมตฺตจิตฺตานุภาเวน โพธิสตฺตสฺส ปาเท สิรา สิราหิ, มํสํ มํเสน, จมฺมํ จมฺเมน ฆฏิตํ, ตาวเทว ปาโท สํรุฬฺโห สฺชาตฉวิสฺชาตโลโม อโหสิ อพทฺธปาเทน นิพฺพิเสโส. โพธิสตฺโต สุขิโต ปกติภาเวเนว นิสีทิ. อถ สุมุโข อตฺตานํ นิสฺสาย มหาสตฺตสฺส สุขิตภาวํ ทิสฺวา สฺชาตโสมนสฺโส เนสาทสฺส ถุติมกาสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘โส ¶ ปตีโต ปมุตฺเตน, ภตฺตุนา ภตฺตุคารโว;
อชฺฌภาสถ วกฺกงฺโค, วาจํ กณฺณสุขํ ภณํ.
‘‘เอวํ ลุทฺทก นนฺทสฺสุ, สห สพฺเพหิ าติภิ;
ยถาหมชฺช นนฺทามิ, มุตฺตํ ทิสฺวา ทิชาธิป’’นฺติ.
ตตฺถ วกฺกงฺโคติ วงฺกคีโว.
เอวํ ลุทฺทสฺส ถุตึ กตฺวา สุมุโข โพธิสตฺตํ อาห – ‘‘มหาราช, อิมินา อมฺหากํ มหาอุปกาโร กโต, อยฺหิ อมฺหากํ วจนํ อกตฺวา กีฬาหํเส โน กตฺวา อิสฺสรานํ เทนฺโต พหุํ ธนํ ลเภยฺย, มาเรตฺวา มํสํ วิกฺกิณนฺโต มูลมฺปิ ลเภถ, อตฺตโน ปน ชีวิตํ อโนโลเกตฺวา อมฺหากํ วจนํ อกริ ¶ , อิมํ รฺโ สนฺติกํ เนตฺวา สุขชีวิตํ กโรมา’’ติ. มหาสตฺโต สมฺปฏิจฺฉิ. สุมุโข อตฺตโน ภาสาย มหาสตฺเตน สทฺธึ กเถตฺวา ปุน มนุสฺสภาสาย ลุทฺทปุตฺตํ อามนฺเตตฺวา ‘‘สมฺม, ตฺวํ กิมตฺถํ ปาเส โอฑฺเฑสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ธนตฺถ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘เอวํ สนฺเต อมฺเห อาทาย นครํ ปวิสิตฺวา รฺโ ทสฺเสหิ, พหุํ เต ธนํ ทาเปสฺสามี’’ติ วตฺวา อาห –
‘‘เอหิ ¶ ตํ อนุสิกฺขามิ, ยถา ตฺวมปิ ลจฺฉเส;
ลาภํ ตวายํ ธตรฏฺโ, ปาปํ กิฺจิ น ทกฺขติ.
‘‘ขิปฺปมนฺเตปุรํ เนตฺวา, รฺโ ทสฺเสหิ โน อุโภ;
อพทฺเธ ปกติภูเต, กาเช อุภยโต ิเต.
‘‘ธตรฏฺา มหาราช, หํสาธิปติโน อิเม;
อยฺหิ ราชา หํสานํ, อยํ เสนาปตีตโร.
๓๙. ‘‘อสํสยํ อิมํ ทิสฺวา, หํสราชํ นราธิโป.
ปตีโต สุมโน วิตฺโต, พหุํ ทสฺสติ เต ธน’’นฺติ.
ตตฺถ อนุสิกฺขามีติ อนุสาสามิ. ปาปนฺติ ลามกํ. รฺโ ทสฺเสหิ โน อุโภติ อมฺเห อุโภปิ รฺโ ทสฺเสหิ. อยํ โพธิสตฺตสฺส ปฺาปภาวทสฺสนตฺถํ, อตฺตโน มิตฺตธมฺมสฺส อาวิภาวนตฺถํ, ลุทฺทสฺส ธนลาภตฺถํ, รฺโ สีเลสุ ปติฏฺาปนตฺถฺจาติ จตูหิ การเณหิ ¶ เอวมาห. ธตรฏฺาติ เนตฺวา จ ปน รฺโ เอวํ อาจิกฺเขยฺยาสิ, ‘‘มหาราช, อิเม ธตรฏฺกุเล ชาตา ทฺเว หํสาธิปติโน, เอเตสุ อยํ ราชา, อิตโร เสนาปตี’’ติ. อิติ นํ สิกฺขาเปสิ. ‘‘ปตีโต’’ติอาทีนิ ตีณิปิ ตุฏฺาการเววจนาเนว.
เอวํ วุตฺเต ลุทฺโท, ‘‘สามิ, มา โว ราชทสฺสนํ รุจฺจิ, ราชาโน นาม จลจิตฺตา, กีฬาหํเส วา โว กเรยฺยุํ มาราเปยฺยุํ วา’’ติ วตฺวา, ‘‘สมฺม, มา ภายิ, อหํ ตาทิสํ กกฺขฬํ ลุทฺทํ โลหิตปาณึ ธมฺมกถาย มุทุกํ กตฺวา มม ปาเทสุ ปาเตสึ, ราชาโน นาม ปฺุวนฺโต ปฺวนฺโต จ สุภาสิตทุพฺภาสิตฺู จ, ขิปฺปํ อมฺเห รฺโ ทสฺเสหี’’ติ วุตฺเต ‘‘เตน หิ มา มยฺหํ กุชฺฌิตฺถ, อหํ อวสฺสํ ตุมฺหากํ ¶ รุจิยา เนมี’’ติ วตฺวา อุโภปิ กาชํ อาโรเปตฺวา ราชกุลํ คนฺตฺวา รฺโ ทสฺเสตฺวา รฺา ปุฏฺโ ยถาภูตํ อาโรเจสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, กมฺมุนา อุปปาทยิ;
ขิปฺปมนฺเตปุรํ คนฺตฺวา, รฺโ หํเส อทสฺสยิ;
อพทฺเธ ปกติภูเต, กาเช อุภยโต ิเต.
‘‘ธตรฏฺา ¶ มหาราช, หํสาธิปติโน อิเม;
อยฺหิ ราชา หํสานํ, อยํ เสนาปตีตโร;
‘‘กถํ ปนิเม วิหงฺคา, ตว หตฺถตฺตมาคตา;
กถํ ลุทฺโท มหนฺตานํ, อิสฺสเร อิธ อชฺฌคา.
‘‘วิหิตา สนฺติเม ปาสา, ปลฺลเลสุ ชนาธิป;
ยํ ยทายตนํ มฺเ, ทิชานํ ปาณโรธนํ.
‘‘ตาทิสํ ปาสมาสชฺช, หํสราชา อพชฺฌถ;
ตํ อพทฺโธ อุปาสิโน, มมายํ อชฺฌภาสถ.
‘‘สุทุกฺกรํ อนริเยภิ, ทหเต ภาวมุตฺตมํ;
ภตฺตุรตฺเถ ปรกฺกนฺโต, ธมฺมยุตฺโต วิหงฺคโม.
‘‘อตฺตนายํ จชิตฺวาน, ชีวิตํ ชีวิตารโห;
อนุตฺถุนนฺโต อาสีโน, ภตฺตุ ยาจิตฺถ ชีวิตํ.
‘‘ตสฺส ¶ ตํ วจนํ สุตฺวา, ปสาทมหมชฺฌคา;
ตโต นํ ปามุจึ ปาสา, อนฺุาสึ สุเขน จ.
‘‘โส ปตีโต ปมุตฺเตน, ภตฺตุนา ภตฺตุคารโว;
อชฺฌภาสถ วกฺกงฺโค, วาจํ กณฺณสุขํ ภณํ.
‘‘เอวํ ลุทฺทก นนฺทสฺสุ, สห สพฺเพหิ าติภิ;
ยถาหมชฺช นนฺทามิ, มุตฺตํ ทิสฺวา ทิชาธิปํ.
‘‘เอหิ ตํ อนุสิกฺขามิ, ยถา ตฺวมปิ ลจฺฉเส;
ลาภํ ตวายํ ธตรฏฺโ, ปาปํ กิฺจิ น ทกฺขติ.
‘‘ขิปฺปมนฺเตปุรํ ¶ เนตฺวา, รฺโ ทสฺเสหิ โน อุโภ;
อพทฺเธ ปกติภูเต, กาเช อุภยโต ิเต.
‘‘ธตรฏฺา มหาราช, หํสาธิปติโน อิเม;
อยฺหิ ราชา หํสานํ, อยํ เสนาปตีตโร.
‘‘อสํสยํ อิมํ ทิสฺวา, หํสราชํ นราธิโป;
ปตีโต สุมโน วิตฺโต, พหุํ ทสฺสติ เต ธนํ.
‘‘เอวเมตสฺส ¶ วจนา, อานีตาเม อุโภ มยา;
เอตฺเถว หิ อิเม อาสุํ, อุโภ อนุมตา มยา.
‘‘โสยํ เอวํ คโต ปกฺขี, ทิโช ปรมธมฺมิโก;
มาทิสสฺส หิ ลุทฺทสฺส, ชนเยยฺยาถ มทฺทวํ.
‘‘อุปายนฺจ เต เทว, นาฺํ ปสฺสามิ เอทิสํ;
สพฺพสากุณิกาคาเม, ตํ ปสฺส มนุชาธิปา’’ติ.
ตตฺถ กมฺมุนา อุปปาทยีติ ยํ โส อวจ, ตํ กโรนฺโต กายกมฺเมน สมฺปาเทสิ. คนฺตฺวาติ หํสราเชน นิสินฺนกาชโกฏึ อุจฺจตรํ, เสนาปตินา นิสินฺนกาชโกฏึ โถกํ นีจํ กตฺวา อุโภปิ เต อุกฺขิปิตฺวา ‘‘หํสราชา จ เสนาปติ จ ราชานํ ปสฺสิตุํ คจฺฉนฺติ, อุสฺสรถ อุสฺสรถา’’ติ ชนํ อุสฺสาเรนฺโต ‘‘เอวรูปา นาม โสภคฺคปฺปตฺตา สุวณฺณวณฺณา หํสราชาโน น ทิฏฺปุพฺพา’’ติ มุทุหทเยสุ มนุสฺเสสุ ปสํสนฺเตสุ ¶ ขิปฺปมนฺเตปุรํ คนฺตฺวา. อทสฺสยีติ ‘‘หํสราชาโน ตุมฺเห ทฏฺุํ อาคตา’’ติ รฺโ อาโรจาเปตฺวา เตน ตุฏฺจิตฺเตน ‘‘อาคจฺฉนฺตู’’ติ ปกฺโกสาปิโต อภิหริตฺวา ทสฺเสสิ. หตฺถตฺตนฺติ หตฺเถสุ อาคตํ, ปตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติ. มหนฺตานนฺติ ยสมหนฺตปฺปตฺตานํ สุวณฺณวณฺณานํ ธตรฏฺหํสานํ อิสฺสเร สามิโน กถํ ตฺวํ ลุทฺโท หุตฺวา อธิคโตติ ปุจฺฉติ. ‘‘อิสฺสรมิธมชฺฌคา’’ติปิ ปาโ, เอเตสํ อิสฺสริยํ ตฺวํ กถํ อชฺฌคาติ อตฺโถ.
วิหิตาติ โยชิตา. ยํ ยทายตนํ มฺเติ, มหาราช, ยํ ยํ สโมสรณฏฺานํ ทิชานํ ปาณโรธนํ ¶ ชีวิตกฺขยกรํ มฺามิ, ตตฺถ ตตฺถ มยา ปลฺลเลสุ ปาสา วิหิตา. ตาทิสนฺติ มานุสิยสเร ตถาวิธํ ปาณโรธนํ มยา วิหิตํ ปาสํ. ตนฺติ ตํ เอตํ ตตฺถ พทฺธํ. อุปาสิโนติ อตฺตโน ชีวิตํ อคเณตฺวา อุปคนฺตฺวา นิสินฺโน. มมายนฺติ มํ อยํ เสนาปติ อชฺฌภาสถ, มยา สทฺธึ กเถสิ. สุทุกฺกรนฺติ ตสฺมึ ขเณ เอส อมฺหาทิเสหิ อนริเยหิ สุทุกฺกรํ อกาสิ. กึ ตนฺติ? ทหเต ภาวมุตฺตมํ, อตฺตโน อุตฺตมํ อชฺฌาสยํ ทหติ วิทหติ ปกาเสติ. อตฺตนายนฺติ อตฺตโน อยํ. อนุตฺถุนนฺโตติ ภตฺตุคุเณ วณฺเณนฺโต ตสฺส ชีวิตํ มฺุจาติ มํ ยาจิ.
ตสฺสาติ ตสฺส ตถา ยาจนฺตสฺส. สุเขน จาติ ยถาสุเขน จิตฺตกูฏํ คนฺตฺวา าติสงฺฆํ ปสฺสถาติ จ อนุชานึ. เอตฺเถว หีติ มยา ปน อิเม ทฺเว เอตฺถ มานุสิยสเรเยว จิตฺตกูฏคมนาย อนุมตา อเหสุํ. เอวํ คโตติ เอวํ สตฺตุ หตฺถคโต. ชนเยยฺยาถ มทฺทวนฺติ อตฺตนิ เมตฺตจิตฺตํ ชเนสิ. อุปายนนฺติ ปณฺณาการํ. สพฺพสากุณิกาคาเมติ ¶ สพฺพสฺมิมฺปิ สากุณิกคาเม นาหํ อฺํ ตว เอวรูปํ เกนจิ สากุณิเกน อาภตปุพฺพํ อุปายนํ ปสฺสามิ. ตํ ปสฺสาติ ตํ มยา อาภตํ อุปายนํ ปสฺส มนุชาธิปาติ.
เอวํ โส ิตโกว สุมุขสฺส คุณํ กเถสิ. ตโต ราชา หํสรฺโ มหารหํ อาสนํ, สุมุขสฺส จ สุวณฺณภทฺทปีกํ ทาเปตฺวา เตสํ ตตฺถ นิสินฺนานํ สุวณฺณภาชเนหิ ลาชมธุผาณิตาทีนิ ทาเปตฺวา นิฏฺิเต ปานโภชนกิจฺเจ อฺชลึ ปคฺคยฺห มหาสตฺตํ ธมฺมกถํ ยาจิตฺวา ¶ สุวณฺณปีเก นิสีทิ. โส เตน ยาจิโต ปฏิสนฺถารํ ตาว อกาสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ทิสฺวา นิสินฺนํ ราชานํ, ปีเ โสวณฺณเย สุเภ;
อชฺฌภาสถ วกฺกงฺโค, วาจํ กณฺณสุขํ ภณํ.
‘‘กจฺจิ นุ โภโต กุสลํ, กจฺจิ โภโต อนามยํ;
กจฺจิ รฏฺมิทํ ผีตํ, ธมฺเมน มนุสาสสิ.
‘‘กุสลฺเจว เม หํส, อโถ หํส อนามยํ;
อโถ รฏฺมิทํ ผีตํ, ธมฺเมน มนุสาสหํ.
‘‘กจฺจิ ¶ โภโต อมจฺเจสุ, โทโส โกจิ น วิชฺชติ;
กจฺจิ จ เต ตวตฺเถสุ, นาวกงฺขนฺติ ชีวิตํ.
‘‘อโถปิ เม อมจฺเจสุ, โทโส โกจิ น วิชฺชติ;
อโถปิ เต มมตฺเถสุ, นาวกงฺขนฺติ ชีวิตํ.
‘‘กจฺจิ เต สาทิสี ภริยา, อสฺสวา ปิยภาณินี;
ปุตฺตรูปยสูเปตา, ตว ฉนฺทวสานุคา.
‘‘อโถ เม สาทิสี ภริยา, อสฺสวา ปิยภาณินี;
ปุตฺตรูปยสูเปตา, มม ฉนฺทวสานุคา’’ติ.
ตตฺถ ราชานนฺติ สาคลราชานํ. วกฺกงฺโคติ หํสราชา. ธมฺเมน มนุสาสสีติ ธมฺเมน อนุสาสสิ. โทโสติ อปราโธ. ตวตฺเถสูติ อุปฺปนฺเนสุ ตว ยุทฺธาทีสุ อตฺเถสุ. นาวกงฺขนฺตีติ อุรํ ทตฺวา ปริจฺจชนฺตา กิจฺจิ อตฺตโน ชีวิตํ น ปตฺเถนฺติ, ชีวิตฺจ จชิตฺวา ตเววตฺถํ กโรนฺติ. สาทิสีติ สมานชาติกา. อสฺสวาติ วจนสมฺปฏิจฺฉิกา. ปุตฺตรูปยสูเปตาติ ¶ ปุตฺเตหิ จ รูเปน จ ยเสน จ อุเปตา. ตว ฉนฺทวสานุคาติ กจฺจิ ตว อชฺฌาสยํ ตว วสํ อนุวตฺตติ, น อตฺตโน จิตฺตวเสน วตฺตตีติ ปุจฺฉติ.
เอวํ โพธิสตฺเตน ปฏิสนฺถาเร กเต ปุน ราชา เตน สทฺธึ กเถนฺโต อาห –
‘‘ภวนฺตํ ¶ กจฺจิ นุ มหา-สตฺตุหตฺถตฺตตํ คโต;
ทุกฺขมาปชฺชิ วิปุลํ, ตสฺมึ ปมมาปเท.
‘‘กจฺจิ ยนฺตาปติตฺวาน, ทณฺเฑน สมโปถยิ;
เอวเมเตสํ ชมฺมานํ, ปาติกํ ภวติ ตาวเท.
‘‘เขมมาสิ มหาราช, เอวมาปทิยา สติ;
น จายํ กิฺจิ รสฺมาสุ, สตฺตูว สมปชฺชถ.
‘‘ปจฺจคมิตฺถ ¶ เนสาโท, ปุพฺเพว อชฺฌภาสถ;
ตทายํ สุมุโขเยว, ปณฺฑิโต ปจฺจภาสถ.
‘‘ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, ปสาทมยมชฺฌคา;
ตโต มํ ปามุจี ปาสา, อนฺุาสิ สุเขน จ.
‘‘อิทฺจ สุมุเขเนว, เอตทตฺถาย จินฺติตํ;
โภโต สกาเสคมนํ, เอตสฺส ธนมิจฺฉตา.
‘‘สฺวาคตฺเจวิทํ ภวตํ, ปตีโต จสฺมิ ทสฺสนา;
เอโส จาปิ พหุํ วิตฺตํ, ลภตํ ยาวทิจฺฉตี’’ติ.
ตตฺถ มหาสตฺตุหตฺถตฺตตํ คโตติ มหนฺตสฺส สตฺตุโน หตฺถตฺตํ คโต. อาปติตฺวานาติ อุปธาวิตฺวา. ปาติกนฺติ ปากติกํ, อยเมว วา ปาโ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – เอเตสฺหิ ชมฺมานํ ตาวเทว เอวํ ปากติกํ โหติ, สกุเณ ทณฺเฑน โปเถตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาเปนฺโต ธนเวตนํ ลภตีติ. กิฺจิ รสฺมาสูติ กิฺจิ อมฺเหสุ. สตฺตูวาติ สตฺตุ วิย. ปจฺจคมิตฺถาติ, มหาราช, เอส อมฺเห ทิสฺวา พทฺธาติ สฺาย โถกํ โอสกฺกิตฺถ. ปุพฺเพวาติ อยเมว ปมํ อชฺฌภาสิ. ตทาติ ตสฺมึ กาเล. เอตทตฺถายาติ เอตสฺส เนสาทปุตฺตสฺส อตฺถาย จินฺติตํ. ธนมิจฺฉตาติ เอตสฺส ธนํ อิจฺฉนฺเตน ¶ ตว สนฺติกํ อมฺหากํ อาคมนํ จินฺติตํ. สฺวาคตฺเจวิทนฺติ มา โภนฺโต จินฺตยนฺตุ, ภวตํ อิทํ อิธาคมนํ สฺวาคตเมว. ลภตนฺติ ลภตุ.
เอวฺจ ¶ ปน วตฺวา ราชา อฺตรํ อมจฺจํ โอโลเกตฺวา ‘‘กึ กโรมิ เทวา’’ติ วุตฺเต ‘‘อิมํ เนสาทํ กปฺปิตเกสมสฺสุํ นฺหาตานุลิตฺตํ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตํ กาเรตฺวา อาเนหี’’ติ วตฺวา เตน ตถา กตฺวา อานีตสฺส ตสฺส สํวจฺฉเร สํวจฺฉเร สตสหสฺสุฏฺานกํ คามํ, ทฺเว วีถิโย คเหตฺวา ิตํ มหนฺตํ เคหํ, รถวรฺจ, อฺฺจ พหุํ หิรฺสุวณฺณํ อทาสิ. ตมตฺถํ อาวิกโรนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘สนฺตปฺปยิตฺวา เนสาทํ, โภเคหิ มนุชาธิโป;
อชฺฌภาสถ วกฺกงฺคํ, วาจํ กณฺณสุขํ ภณ’’นฺติ.
อถ ¶ มหาสตฺโต รฺโ ธมฺมํ เทเสสิ. โส ตสฺส ธมฺมกถํ สุตฺวา ตุฏฺหทโย ‘‘ธมฺมกถิกสฺส สกฺการํ กริสฺสามี’’ติ เสตจฺฉตฺตํ ทตฺวา รชฺชํ ปฏิจฺฉาเปนฺโต อาห –
‘‘ยํ ขลุ ธมฺมมาธีนํ, วโส วตฺตติ กิฺจนํ;
สพฺพตฺถิสฺสริยํ ภวตํ, ปสาสถ ยทิจฺฉถ.
‘‘ทานตฺถํ อุปโภตฺตุํ วา, ยํ จฺํ อุปกปฺปติ;
เอตํ ททามิ โว วิตฺตํ, อิสฺสริยํ วิสฺสชามิ โว’’ติ.
ตตฺถ วโส วตฺตตีติ ยตฺถ มม วโส วตฺตติ. กิฺจนนฺติ ตํ อปฺปมตฺตกมฺปิ. สพฺพตฺถิสฺสริยนฺติ สพฺพํ ภวตํเยว อิสฺสริยํ อตฺถุ. ยํ จฺํ อุปกปฺปตีติ ปฺุกามตาย ทานตฺถํ วา ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา รชฺชเมว อุปโภตฺตุํ วา ยํ วา อฺํ ตุมฺหากํ รุจฺจติ, ตํ กโรถ, เอตํ ททามิ โว วิตฺตํ, สทฺธึเยว เสตจฺฉตฺเตน มม สนฺตกํ อิสฺสริยํ วิสฺสชฺชามิ โวติ.
อถ มหาสตฺโต รฺา ทินฺนํ เสตจฺฉตฺตํ ปุน ตสฺเสว อทาสิ. ราชาปิ จินฺเตสิ – ‘‘หํสรฺโ ตาว เม ธมฺมกถา สุตา, ลุทฺทปุตฺเตน ปน ‘อยํ สุมุโข มุธุรกโถ’ติ อติวิย ¶ วณฺณิโต, อิมสฺสปิ ธมฺมกถํ โสสฺสามี’’ติ. โส เตน สทฺธึ สลฺลปนฺโต อนนฺตรํ คาถมาห –
‘‘ยถา จ มฺยายํ สุมุโข, อชฺฌภาเสยฺย ปณฺฑิโต;
กามสา พุทฺธิสมฺปนฺโน, ตํ มฺยาสฺส ปรมปฺปิย’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ ยถาติ ยทิ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยทิ จ เม อยํ สุมุโข ปณฺฑิโต พุทฺธิสมฺปนฺโน กามสา อตฺตโน รุจิยา อชฺฌภาเสยฺย, ตํ เม ปรมปฺปิยํ อสฺสาติ.
ตโต สุมุโข อาห –
‘‘อหํ ขลุ มหาราช, นาคราชาริวนฺตรํ;
ปฏิวตฺตุํ น สกฺโกมิ, น เม โส วินโย สิยา.
‘‘อมฺหากฺเจว ¶ โส เสฏฺโ, ตฺวฺจ อุตฺตมสตฺตโว;
ภูมิปาโล มนุสฺสินฺโท, ปูชา พหูหิ เหตุภิ.
‘‘เตสํ อุภินฺนํ ภณตํ, วตฺตมาเน วินิจฺฉเย;
นนฺตรํ ปติวตฺตพฺพํ, เปสฺเสน มนุชาธิปา’’ติ.
ตตฺถ นาคราชาริวนฺตรนฺติ เปฬาย อพฺภนฺตรํ ปวิฏฺโ นาคราชา วิย. ปฏิวตฺตุนฺติ ตุมฺหากํ ทฺวินฺนํ อนฺตเร วตฺตุํ น สกฺโกมิ. น เม โสติ สเจ วเทยฺยํ, น เม โส วินโย ภเวยฺย. อมฺหากฺเจวาติ ฉนฺนวุติยา หํสสหสฺสานํ. อุตฺตมสตฺตโวติ อุตฺตมสตฺโต. ปูชาติ อุโภ ตุมฺเห มยฺหํ พหูหิ การเณหิ ปูชารหา เจว ปสํสารหา จ. เปสฺเสนาติ เวยฺยาวจฺจกเรน เสวเกน.
ราชา ตสฺส วจนํ สุตฺวา ตุฏฺหทโย ‘‘เนสาทปุตฺโต ตํ วณฺเณติ, น อฺเน ตุมฺหาทิเสน มธุรธมฺมกถิเกน นาม ภวิตพฺพ’’นฺติ วตฺวา อาห –
‘‘ธมฺเมน กิร เนสาโท, ปณฺฑิโต อณฺฑโช อิติ;
นเหว อกตตฺตสฺส, นโย เอตาทิโส สิยา.
‘‘เอวํ อคฺคปกติมา, เอวํ อุตฺตมสตฺตโว;
ยาวตตฺถิ มยา ทิฏฺา, นาฺํ ปสฺสามิ เอทิสํ.
‘‘ตุฏฺโสฺมิ โว ปกติยา, วากฺเยน มธุเรน จ;
เอโส จาปิ มมจฺฉนฺโท, จิรํ ปสฺเสยฺย โว อุโภ’’ติ.
ตตฺถ ¶ ¶ ธมฺเมนาติ สภาเวน การเณน. อกตตฺตสฺสาติ อสมฺปาทิตอตฺตภาวสฺส มิตฺตทุพฺภิสฺส. นโยติ ปฺา. อคฺคปกติมาติ อคฺคสภาโว. อุตฺตมสตฺตโวติ อุตฺตมสตฺโต. ยาวตตฺถีติ ยาวตา มยา ทิฏฺา นาม อตฺถิ. นาฺนฺติ ตสฺมึ มยา ทิฏฺฏฺาเน อฺํ เอวรูปํ น ปสฺสามิ. ตุฏฺโสฺมิ โว ปกติยาติ สมฺม หํสราช อหํ ปกติยา ปมเมว ตุมฺหากํ ทสฺสเนน ตุฏฺโ. วากฺเยนาติ อิทานิ ปน โว มธุรวจเนน ตุฏฺโสฺมิ. จิรํ ปสฺเสยฺย โวติ อิเธว วสาเปตฺวา มุหุตฺตมฺปิ อวิปฺปวาสนฺโต จิรํ ตุมฺเห ปสฺเสยฺยนฺติ เอส เม ฉนฺโทติ วทติ.
ตโต ¶ มหาสตฺโต ราชานํ ปสํสนฺโต อาห –
‘‘ยํ กิจฺจํ ปรเม มิตฺเต, กตมสฺมาสุ ตํ ตยา;
ปตฺตา นิสฺสํสยํ ตฺยามฺหา, ภตฺติรสฺมาสุ ยา ตว.
‘‘อทฺุจ นูน สุมหา, าติสงฺฆสฺส มนฺตรํ;
อทสฺสเนน อสฺมากํ, ทุกฺขํ พหูสุ ปกฺขิสุ.
‘‘เตสํ โสกวิฆาตาย, ตยา อนุมตา มยํ;
ตํ ปทกฺขิณโต กตฺวา, าตึ ปสฺเสมุรินฺทม.
‘‘อทฺธาหํ วิปุลํ ปีตึ, ภวตํ วินฺทามิ ทสฺสนา;
เอโส จาปิ มหา อตฺโถ, าติวิสฺสาสนา สิยา’’ติ.
ตตฺถ กตมสฺมาสูติ กตํ อมฺเหสุ. ปตฺตา นิสฺสํสยํ ตฺยามฺหาติ มยํ นิสฺสํสเยน ตยา ปตฺตาเยว. ภตฺติรสฺมาสุ ยา ตวาติ ยา ตว อมฺเหสุ ภตฺติ, ตาย ภตฺติยา มยํ ตยา อสํสเยน ปตฺตาเยว, น จ วิปฺปยุตฺตา, วิปฺปวุฏฺาปิ สหวาสิโนเยว นาม มยนฺติ ทีเปติ. อทฺุจ นูน สุมหาติ เอตฺจ เอกํเสเนว สุมหนฺตํ. าติสงฺฆสฺส มนฺตรนฺติ อมฺเหหิ ทฺวีหิ ชเนหิ วิรหิตสฺส มม าติสงฺฆสฺส อนฺตรํ ฉิทฺทํ. อสฺมากนฺติ อมฺหากํ ทฺวินฺนํ อทสฺสเนน พหูสุ ปกฺขีสุ ทุกฺขํ อุปฺปนฺนํ. ปสฺเสมุรินฺทมาติ ปสฺเสยฺยาม อรินฺทม. ภวตนฺติ โภโต ทสฺสเนน. เอโส จาปิ มหา อตฺโถติ ยา เอสา าติสงฺฆสงฺขาตา าติวิสฺสาสนา สิยา, เอโส จาปิ มหนฺโต อตฺโถปิ.
เอวํ วุตฺเต ราชา เตสํ คมนํ อนุชานิ. มหาสตฺโตปิ รฺโ ปฺจวิเธ ทุสฺสีลฺเย อาทีนวํ, สีเล จ อานิสํสํ กเถตฺวา ‘‘อิมํ สีลํ รกฺข, ธมฺเมน ¶ รชฺชํ กาเรหิ, จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ ชนํ สงฺคณฺหาหี’’ติ โอวทิตฺวา จิตฺตกูฏํ อคมาสิ. ตมตฺถํ ¶ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘อิทํ วตฺวา ธตรฏฺโ, หํสราชา นราธิปํ;
อุตฺตมํ ชวมนฺวาย, าติสงฺฆํ อุปาคมุํ.
‘‘เต ¶ อโรเค อนุปฺปตฺเต, ทิสฺวาน ปรเม ทิเช;
เกกาติ มกรุํ หํสา, ปุถุสทฺโท อชายถ.
‘‘เต ปตีตา ปมุตฺเตน, ภตฺตุนา ภตฺตุคารวา;
สมนฺตา ปริกิรึสุ, อณฺฑชา ลทฺธปจฺจยา’’ติ.
ตตฺถ อุปาคมุนฺติ อรุณุคฺคมนเวลายเมว ลาชมธุผาณิตาทีนิ ปริภฺุชิตฺวา รฺา จ เทวิยา จ ทฺวีหิ สุวณฺณตาลวณฺเฏหิ อุกฺขิปิตฺวา คนฺธมาลาทีหิ กตสกฺการา ตาลวณฺเฏหิ โอตริตฺวา ราชานํ ปทกฺขิณํ กตฺวา เวหาสํ อุปฺปติตฺวา รฺา อฺชลึ ปคฺคยฺห ‘‘คจฺฉถ สามิโน’’ติ วุตฺเต สีหปฺชเรน นิกฺขนฺตา อุตฺตเมน ชเวน คนฺตฺวา าติคณํ อุปาคมึสุ. ปรเมติ อุตฺตเม. เกกาติ อตฺตโน สภาเวน ‘‘เกกา’’ติ สทฺทมกํสุ. ภตฺตุคารวาติ ภตฺตริ สคารวา. ปริกิรึสูติ ภตฺตุโน มุตฺตภาเวน ตุฏฺา ตํ ภตฺตารํ สมนฺตา ปริวารยึสุ. ลทฺธปจฺจยาติ ลทฺธปติฏฺา.
เอวํ ปริวาเรตฺวา ปน เต หํสา ‘‘กถํ มุตฺโตสิ, มหาราชา’’ติ ปุจฺฉึสุ. มหาสตฺโต สุมุขํ นิสฺสาย มุตฺตภาวํ, สาคลราชลุทฺทปุตฺเตหิ กตกมฺมฺจ กเถสิ. ตํ สุตฺวา ตุฏฺโ หํสคโณ ‘‘สุมุขเสนาปติ จ ราชา จ ลุทฺทปุตฺโต จ สุขิตา นิทฺทุกฺขา จิรํ ชีวนฺตู’’ติ ถุติมกาสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา โอสานคาถมาห –
‘‘เอวํ มิตฺตวตํ อตฺถา, สพฺเพ โหนฺติ ปทกฺขิณา;
หํสา ยถา ธตรฏฺา, าติสงฺฆํ อุปาคมุ’’นฺติ.
ตตฺถ มิตฺตวตนฺติ กลฺยาณมิตฺตสมฺปนฺนานํ. ปทกฺขิณาติ สุขนิปฺผตฺติโน วุฑฺฒิยุตฺตา. ธตรฏฺาติ หํสราชา สุมุโข รฺา เจว ลุทฺทปุตฺเตน จาติ ทฺวีหิ เอวํ อุโภปิ เต ธตรฏฺา กลฺยาณมิตฺตสมฺปนฺนา ยถา าติสงฺฆํ อุปาคมุํ ¶ , าติสงฺฆอุปคมนสงฺขาโต เนสํ อตฺโถ ปทกฺขิโณ ชาโต, เอวํ อฺเสมฺปิ มิตฺตวตํ อตฺถา ปทกฺขิณา โหนฺตีติ.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘น ภิกฺขเว อิทาเนว, ปุพฺเพปานนฺโท มมตฺถาย ชีวิตํ ปริจฺจชี’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา เนสาโท ฉนฺโน อโหสิ, ราชา สาริปุตฺโต ¶ , สุมุโข อานนฺโท, ฉนฺนวุติ หํสสหสฺสา พุทฺธปริสา, หํสราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
จูฬหํสชาตกวณฺณนา ปมา.
[๕๓๔] ๒. มหาหํสชาตกวณฺณนา
เอเต หํสา ปกฺกมนฺตีติ อิทํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต อานนฺทเถรสฺส ชีวิตปริจฺจาคเมว อารพฺภ กเถสิ. วตฺถุ เหฏฺา วุตฺตสทิสเมว, อิธ ปน สตฺถา อตีตํ อาหรนฺโต อิทมาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ สํยมสฺส นาม พาราณสิรฺโ เขมา นาม อคฺคมเหสี อโหสิ. ตทา โพธิสตฺโต นวุติหํสสหสฺสปริวุโต จิตฺตกูเฏ วิหาสิ. อเถกทิวสํ เขมา เทวี ปจฺจูสสมเย สุปินํ อทฺทส. สุวณฺณวณฺณา หํสา อาคนฺตฺวา ราชปลฺลงฺเก นิสีทิตฺวา มธุรสฺสเรน ธมฺมกถํ กเถสุํ. เทวิยา สาธุการํ ทตฺวา ธมฺมํ สุณนฺติยา ธมฺมสฺสวเนน อติตฺตาย เอว รตฺติ วิภายิ. หํสา ธมฺมํ กเถตฺวา สีหปฺชเรน นิกฺขมิตฺวา อคมํสุ. สา เวเคนุฏฺาย ‘‘ปลายมาเน หํเส คณฺหถ คณฺหถา’’ติ วตฺวา หตฺถํ ปสาเรนฺตีเยว ปพุชฺฌิ. ตสฺสา กถํ สุตฺวา ปริจาริกาโย ‘‘กุหึ หํสา’’ติ โถกํ อวหสึสุ. สา ตสฺมึ ขเณ สุปินภาวํ ตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อหํ อภูตํ น ปสฺสามิ, อทฺธา อิมสฺมึ โลเก สุวณฺณวณฺณา หํสา ภวิสฺสนฺติ, สเจ โข ปน ‘สุวณฺณหํสานํ ธมฺมํ โสตุกามามฺหี’ติ ราชานํ วกฺขามิ, ‘อมฺเหหิ สุวณฺณหํสา นาม น ทิฏฺปุพฺพา, หํสานฺจ กถา นาม อภูตาเยวา’ติ วตฺวา นิรุสฺสุกฺโก ภวิสฺสติ, ‘โทหโฬ’ติ วุตฺเต ปน เยน เกนจิ อุปาเยน ปริเยสิสฺสติ, เอวํ เม มโนรโถ สมิชฺฌิสฺสตี’’ติ. สา คิลานาลยํ ทสฺเสตฺวา ปริจาริกานํ ¶ สฺํ ทตฺวา นิปชฺชิ.
ราชา ¶ ราชาสเน นิสินฺโน ตสฺสา ทสฺสนเวลาย ตํ อทิสฺวา ‘‘กหํ, เขมา เทวี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘คิลานา’’ติ สุตฺวา ตสฺสา สนฺติกํ คนฺตฺวา สยเนกเทเส นิสีทิตฺวา ปิฏฺึ ปริมชฺชนฺโต ‘‘กึ เต อผาสุก’’นฺติ ปุจฺฉิ. ‘‘เทว อฺํ อผาสุกํ นตฺถิ, โทหโฬ ปน เม อุปฺปนฺโน’’ติ. เตน หิ ‘‘ภณ, เทวิ, ยํ อิจฺฉสิ, ตํ สีฆํ เต อุปนาเมสฺสามี’’ติ. ‘‘มหาราช, อหเมกสฺส สุวณฺณหํสสฺส สมุสฺสิตเสตจฺฉตฺเต ราชปลฺลงฺเก นิสินฺนสฺส คนฺธมาลาทีหิ ปูชํ กตฺวา สาธุการํ ททมานา ธมฺมกถํ โสตุมิจฺฉามิ, สเจ ลภามิ, อิจฺเจตํ กุสลํ, โน เจ, ชีวิตํ เม นตฺถี’’ติ. อถ นํ ราชา ‘‘สเจ มนุสฺสโลเก อตฺถิ, ลภิสฺสสิ ¶ , มา จินฺตยี’’ติ อสฺสาเสตฺวา สิริคพฺภโต นิกฺขมฺม อมจฺเจหิ สทฺธึ มนฺเตสิ – ‘‘อมฺโภ, เขมา เทวี, ‘สุวณฺณหํสสฺส ธมฺมกถํ โสตุํ ลภนฺตี ชีวิสฺสามิ, อลภนฺติยา เม ชีวิตํ นตฺถี’ติ วทติ, อตฺถิ นุ โข สุวณฺณวณฺณา หํสา’’ติ. ‘‘เทว อมฺเหหิ เนว ทิฏฺปุพฺพา น สุตปุพฺพา’’ติ. ‘‘เก ปน ชาเนยฺยุ’’นฺติ? ‘‘พฺราหฺมณา, เทวา’’ติ. ราชา พฺราหฺมเณ ปกฺโกสาเปตฺวา สกฺการํ กตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘โหนฺติ นุ โข อาจริยา สุวณฺณวณฺณา หํสา’’ติ? ‘‘อาม, มหาราช อมฺหากํ มนฺเตสุมจฺฉา, กกฺกฏกา, กจฺฉปา, มิคา, โมรา, หํสาติ ฉ เอเต ติรจฺฉานคตา สุวณฺณวณฺณา โหนฺตีติ อาคตา, ตตฺถ ธตรฏฺกุลหํสา นาม ปณฺฑิตา าณสมฺปนฺนา, อิติ มนุสฺเสหิ สทฺธึ สตฺต สุวณฺณวณฺณา โหนฺตี’’ติ.
ตํ สุตฺวา ราชา อตฺตมโน หุตฺวา ‘‘กหํ นุ โข อาจริยา ธตรฏฺหํสา วสนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘น ชานาม, มหาราชา’’ติ วุตฺเต ‘‘อถ เก ปน ชานิสฺสนฺตี’’ติ วตฺวา ‘‘ลุทฺทปุตฺตา’’ติ วุตฺเต สพฺเพ อตฺตโน วิชิเต ลุทฺทเก สนฺนิปาตาเปตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘ตาตา, สุวณฺณวณฺณา ธตรฏฺกุลหํสา นาม กหํ วสนฺตี’’ติ? อเถโก ลุทฺโท ‘‘หิมวนฺเต กิร, เทว, จิตฺตกูฏปพฺพเตติ โน กุลปรมฺปราย กเถนฺตี’’ติ อาห. ‘‘ชานาสิ ปน เนสํ คหณูปาย’’นฺติ? ‘‘น ชานามิ, เทวา’’ติ. ‘‘เก ปน ชานิสฺสนฺตี’’ติ? พฺราหฺมณาติ. โส พฺราหฺมณปณฺฑิเต ปกฺโกสาเปตฺวา ¶ จิตฺตกูฏปพฺพเต สุวณฺณวณฺณานํ หํสานํ อตฺถิภาวํ อาโรเจตฺวา ‘‘ชานาถ นุ โข เตสํ คหณูปาย’’นฺติ ปุจฺฉิ. ‘‘มหาราช, กึ เตหิ คนฺตฺวา คหิเตหิ, อุปาเยน เต นครสมีปํ อาเนตฺวา คเหสฺสามา’’ติ. ‘‘โก ปน อุปาโย’’ติ? ‘‘มหาราช, นครโต อวิทูเร อุตฺตเรน ติคาวุตมตฺเต ติคาวุตปฺปมาณํ เขมํ นาม สรํ ¶ การาเปตฺวา อุทกสฺส ปูเรตฺวา นานาธฺานิ โรเปตฺวา ปฺจวณฺณปทุมสฺฉนฺนํ การาเปตฺวา เอกํ ปณฺฑิตํ เนสาทํ ปฏิจฺฉาเปตฺวา มนุสฺสานํ อุปคนฺตุํ อทตฺวา จตูสุ กณฺเณสุ ิเตหิ อภยํ โฆสาเปถ, ตํ สุตฺวา นานาสกุณา ทส ทิสา โอตริสฺสนฺติ, เตปิ หํสา ปรมฺปราย ตสฺส สรสฺส เขมภาวํ สุตฺวา อาคจฺฉิสฺสนฺติ, อถ เน วาลปาเสหิ พนฺธาเปตฺวา คณฺหาเปยฺยาถา’’ติ.
ตํ สุตฺวา ราชา เตหิ วุตฺตปเทเส วุตฺตปฺปการํ สรํ การาเปตฺวา เฉกํ เนสาทํ ปกฺโกสาเปตฺวา ตสฺส สหสฺสํ ทาเปตฺวา ‘‘ตฺวํ อิโต ปฏฺาย อตฺตโน กมฺมํ มา กริ, ปุตฺตทารํ เต อหํ โปเสสฺสามิ, ตฺวํ อปฺปมตฺโต เขมํ สรํ รกฺขนฺโต มนุสฺเส ปฏิกฺกมาเปตฺวา จตูสุ กณฺเณสุ อภยํ โฆสาเปตฺวา อาคตาคเต สกุเณ มม อาจิกฺเขยฺยาสิ, สุวณฺณหํเสสุ อาคเตสุ มหนฺตํ สกฺการํ ลภิสฺสสี’’ติ ตมสฺสาเสตฺวา เขมํ สรํ ปฏิจฺฉาเปสิ. โส ตโต ปฏฺาย รฺา วุตฺตนเยเนว ตตฺถ ปฏิปชฺชิ, ‘‘เขมํ สรํ รกฺขตี’’ติ จสฺส ‘‘เขมเนสาโท’’ตฺเวว นามํ อุทปาทิ ¶ . ตโต ปฏฺาย จ นานปฺปการา สกุณา โอตรึสุ, ‘‘เขมํ นิพฺภยํ สร’’นฺติ ปรมฺปราโฆเสน นานาหํสา อาคมึสุ. ปมํ ตาว ติณหํสา อาคมึสุ, เตสํ โฆเสน ปณฺฑุหํสา, เตสํ โฆเสน มโนสิลาวณฺณา หํสา, เตสํ โฆเสน เสตหํสา, เตสํ โฆเสน ปากหํสา อาคมึสุ. เตสุ อาคเตสุ เขมโก รฺโ อาโรเจสิ – ‘‘เทว, ปฺจวณฺณา หํสา อาคนฺตฺวา สเร โคจรํ คณฺหนฺติ, ปากหํสานํ อาคตตฺตา อิทานิ กติปาเหเนว สุวณฺณหํสา อาคมิสฺสนฺติ, มา ¶ จินฺตยิตฺถ, เทวา’’ติ.
ตํ สุตฺวา ราชา ‘‘อฺเน ตตฺถ น คนฺตพฺพํ, โย คจฺฉิสฺสติ, หตฺถปาทเฉทนฺจ ฆรวิโลปฺจ ปาปุณิสฺสตี’’ติ นคร เภรึ จราเปสิ. ตโต ปฏฺาย ตตฺถ โกจิ น คจฺฉติ. จิตฺตกูฏสฺส ปนาวิทูเร กฺจนคุหายํปากหํสา วสนฺติ, เตปิ มหพฺพลา. ธตรฏฺกุเลน สทฺธึ เตสํ สรีรวณฺโณว วิเสโส. ปากหํสรฺโ ปน ธีตา สุวณฺณวณฺณา อโหสิ. โส ตํ ธตรฏฺมหิสฺสรสฺส อนุรูปาติ ตสฺส ปาทปริจาริกํ กตฺวา เปเสสิ. สา ตสฺส ปิยา อโหสิ มนาปา, เตเนว จ การเณน ตานิ ทฺเว หํสกุลานิ อฺมฺํ วิสฺสาสิกานิ ชาตานิ.
อเถกทิวสํ ¶ โพธิสตฺตสฺส ปริวารหํสา ปากหํเส ปุจฺฉึสุ – ‘‘ตุมฺเห อิเมสุ ทิวเสสุ กหํ โคจรํ คณฺหถา’’ติ? ‘‘มยํ พาราณสิโต อวิทูเร เขมสเร โคจรํ คณฺหาม, ตุมฺเห ปน กุหึ อาหิณฺฑถา’’ติ. ‘‘อสุกํ นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘กสฺมา เขมสรํ น คจฺฉถ, โส หิ สโร รมณีโย นานาสกุณสมากิณฺโณ ปฺจวณฺณปทุมสฺฉนฺโน นานาธฺผลสมฺปนฺโน นานปฺปการภมรคณนิกูชิโต จตูสุ กณฺเณสุ นิจฺจํ ปวตฺตอภยโฆสโน, โกจิ นํ อุปสงฺกมิตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, ปเคว อฺํ อุปทฺทวํ กาตุํ, เอวรูโป โส สโร’’ติ เขมสรํ วณฺณยึสุ. เต เตสํ วจนํ สุตฺวา ‘‘พาราณสิยา สมีเป กิร เอวรูโป เขโม นาม สโร อตฺถิ, ปากหํสา ตตฺถ คนฺตฺวา โคจรํ คณฺหนฺติ, ตุมฺเหปิ ธตรฏฺมหิสฺสรสฺส อาโรเจถ, สเจ อนุชานาติ, มยมฺปิ ตตฺถ คนฺตฺวา โคจรํ คณฺเหยฺยามา’’ติ สุมุขสฺส กเถสุํ. สุมุโข รฺโ อาโรเจสิ. โส จินฺเตสิ – ‘‘มนุสฺสา นาม พหุมายา ขรมนฺตา อุปายกุสลา, ภวิตพฺพเมตฺถ การเณน, เอตฺตกํ กาลํ เอโส สโร นตฺถิ, อิทานิ อมฺหากํ คหณตฺถาย กโต ภวิสฺสตี’’ติ. โส สุมุขํ อาห – ‘‘มา โว ตตฺถ คมนํ รุจฺจถ, น โส สโร เตหิ สุธมฺมตาย กโต, อมฺหากํ คหณตฺถาเยว กโต, มนุสฺสา นาม พหุมายา ขรมนฺตา อุปายกุสลา, ตุมฺเห สเกเยว โคจเร จรถา’’ติ ¶ .
สุวณฺณหํสา ‘‘เขมํ สรํ คนฺตุกามมฺหา’’ติ ทุติยมฺปิ ตติยมฺปิ สุมุขสฺส อาโรเจสุํ. โส ¶ เตสํ ตตฺถ คนฺตุกามตํ มหาสตฺตสฺส อาโรเจสิ. อถ มหาสตฺโต ‘‘มม าตกา มํ นิสฺสาย มา กิลมนฺตุ, เตน หิ คจฺฉามา’’ติ นวุติหํสสหสฺสปริวุโต ตตฺถ คนฺตฺวา โคจรํ คเหตฺวา หํสกีฬํ กีฬิตฺวา จิตฺตกูฏเมว ปจฺจาคมิ. เขมโก เตสํ โคจรํ จริตฺวา คตกาเล คนฺตฺวา เตสํ อาคตภาวํ รฺโ อาโรเจสิ. ราชา ตุฏฺจิตฺโต หุตฺวา, ‘‘สมฺม เขมก, เอกํ วา ทฺเว วา หํเส คณฺหิตุํ วายม, มหนฺตํ เต ยสํ ทสฺสามี’’ติ วตฺวา ปริพฺพยํ ทตฺวา ตํ อุยฺโยเชสิ. โส ตตฺถ คนฺตฺวา จาฏิปฺชเร นิสีทิตฺวา หํสานํ จรณฏฺานํ วีมํสิ. โพธิสตฺตา นาม นิลฺโลลุปฺปจาริโน โหนฺติ, ตสฺมา มหาสตฺโต โอติณฺณฏฺานโต ปฏฺาย สปทานํ สาลึ ขาทนฺโต อคมาสิ. เสสา อิโต จิโต จ ขาทนฺตา วิจรึสุ.
อถ ¶ ลุทฺทปุตฺโต ‘‘อยํ หํโส นิลฺโลลุปฺปจารี, อิมํ พนฺธิตุํ วฏฺฏตี’’ติ จินฺเตตฺวา ปุนทิวเส หํเสสุ สรํ อโนติณฺเณสุเยว จาฏิปฺชเร นิสินฺโน ตํ านํ คนฺตฺวา อวิทูเร ปฺชเร อตฺตานํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ฉิทฺเทน โอโลเกนฺโต อจฺฉิ. ตสฺมึ ขเณ มหาสตฺโต นวุติหํสสหสฺสปุรกฺขโต หิยฺโย โอติณฺณฏฺาเนเยว โอตริตฺวา โอธิยํ นิสีทิตฺวา สาลึ ขาทนฺโต ปายาสิ. เนสาโท ปฺชรฉิทฺเทน โอโลเกนฺโต ตสฺส รูปโสภคฺคปฺปตฺตํ อตฺตภาวํ ทิสฺวา ‘‘อยํ หํโส สกฏนาภิปฺปมาณสรีโร สุวณฺณวณฺโณ, ตีหิ รตฺตราชีหิ คีวายํ ปริกฺขิตฺโต, ติสฺโส ราชิโย คเลน โอตริตฺวา อุรนฺตเรน คตา, ติสฺโส ปจฺฉาภาเคน นิพฺพิชฺฌิตฺวา คตา, รตฺตกมฺพลสุตฺตสิกฺกาย ปิตกฺจนกฺขนฺโธ วิย อติโรจติ, อิมินา เอเตสํ รฺา ภวิตพฺพํ, อิมเมว คณฺหิสฺสามี’’ติ จินฺเตสิ. หํสราชาปิ พหุํ โคจรํ จริตฺวา ชลกีฬํ กีฬิตฺวา หํสคณปริวุโต จิตฺตกูฏเมว อคมาสิ. อิมินา นิยาเมเนว ปฺจ ทิวเส โคจรํ คณฺหิ. ฉฏฺเ ทิวเส เขมโก กาฬอสฺสวาลมยํ ทฬฺหํ มหารชฺชุํ วฏฺฏิตฺวา ยฏฺิยา ปาสํ กตฺวา ‘‘สฺเว หํสราชา อิมสฺมึ โอกาเส ¶ โอตริสฺสตี’’ติ ตถโต ตฺวา อนฺโตอุทเก ยฏฺิปาสํ โอฑฺฑิ.
ปุนทิวเส หํสราชา โอตรนฺโต ปาทํ ปาเส ปเวสนฺโตเยว โอตริ. อถสฺส ปาโส ปาทํ อยปฏฺฏเกน กฑฺฒนฺโต วิย อาพนฺธิตฺวา คณฺหิ. โส ‘‘ฉินฺทิสฺสามิ น’’นฺติ เวคํ ชเนตฺวา กฑฺฒิตฺวา ปาเตสิ. ปมวาเร สุวณฺณวณฺณํ จมฺมํ ฉิชฺชิ, ทุติยวาเร กมฺพลวณฺณํ มํสํ ฉิชฺชิ, ตติยวาเร นฺหารุ ฉิชฺชิ, จตุตฺถวาเร ปน ‘‘ปาทา ฉิชฺเชยฺยุํ, รฺโ ปน หีนงฺคตา นาม อนนุจฺฉวิกา’’ติ น วายามํ อกาสิ, พลวเวทนา จ ปวตฺตึสุ. โส จินฺเตสิ – ‘‘สจาหํ พทฺธรวํ รวิสฺสามิ, าตกา เม ตฺรสฺตา หุตฺวา โคจรํ อคฺคเหตฺวา ฉาตชฺฌตฺตาว ปลายนฺตา ทุพฺพลตฺตา สมุทฺเท ปติสฺสนฺตี’’ติ. โส เวทนํ อธิวาเสตฺวา ปาสวเส วตฺเตตฺวา สาลึ ขาทนฺโต ¶ วิย หุตฺวา เตสํ ยาวทตฺถํ จริตฺวา หํสกีฬํ กีฬนกาเล มหนฺเตน สทฺเทน พทฺธรวํ รวิ. ตํ สุตฺวา หํสา มรณภยตชฺชิตา วคฺควคฺคา จิตฺตกูฏาภิมุขา ปุริมนเยเนว ปกฺกมึสุ.
สุมุโขปิ ¶ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว จินฺเตตฺวา วิจินิตฺวา ตีสุปิ โกฏฺาเสสุ มหาสตฺตํ อทิสฺวา ‘‘อทฺธา ตสฺเสเวทํ ภยํ อุปฺปนฺน’’นฺติ นิวตฺติตฺวา อาคโต มหาสตฺตํ ปาเสน พทฺธํ โลหิตมกฺขิตํ ทุกฺขาตุรํ ปงฺกปิฏฺเ นิปนฺนํ ทิสฺวา ‘‘มา ภายิ, มหาราช, อหํ มม ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา ตุมฺเห โมเจสฺสามี’’ติ วทนฺโต โอตริตฺวา มหาสตฺตํ อสฺสาเสนฺโต ปงฺกปิฏฺเ นิสีทิ. มหาสตฺโต ‘‘นวุติหํสสหสฺเสสุ มํ ฉฑฺเฑตฺวา ปลายนฺเตสุ อยํ สุมุโข เอกโกว อาคโต, กึ นุ โข ลุทฺทปุตฺตสฺส อาคตกาเล มํ ฉฑฺเฑตฺวา ปลายิสฺสติ, อุทาหุ โน’’ติ วีมํสนวเสน โลหิตมกฺขิโต ปาสยฏฺิยํ โอลมฺพนฺโตเยว ติสฺโส คาถา อภาสิ –
‘‘เอเต หํสา ปกฺกมนฺติ, วกฺกงฺคา ภยเมริตา;
หริตฺตจ เหมวณฺณ, กามํ สุมุข ปกฺกม.
‘‘โอหาย มํ าติคณา, เอกํ ปาสวสํ คตํ;
อนเปกฺขมานา คจฺฉนฺติ, กึ เอโก อวหียสิ.
‘‘ปเตว ปตตํ เสฏฺ, นตฺถิ พทฺเธ สหายตา;
มา อนีฆาย หาเปสิ, กามํ สุมุข ปกฺกมา’’ติ.
ตตฺถ ¶ ภยเมริตาติ ภเยน เอริตา ภยฏฺฏิตา ภยจลิตา. ตติยปเท ‘‘หรี’’ติปิ ‘‘เหม’’นฺติปิ สุวณฺณสฺเสว นามํ. โส จ หริตฺตจตาย เหมวณฺโณ, เตน ตํ เอวํ อาลปติ. สุมุขาติ สุนฺทรมุข. อนเปกฺขมานาติ ตว าตกา มํ อโนโลเกนฺตา นิราลยา หุตฺวา. ปเตวาติ อุปฺปตาหิเยว. มา อนีฆายาติ อิโต คนฺตฺวา ปตฺตพฺพาย นิทุกฺขภาวาย วีริยํ มา หาเปสิ.
ตํ สุตฺวา สุมุโข ‘‘อยํ หํสราชา มม ปิยมิตฺตภาวํ น ชานาติ, อนุปฺปิยภาณี มิตฺโตติ มํ สลฺลกฺเขติ, สิเนหภาวมสฺส ทสฺเสสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา จตสฺโส คาถา อภาสิ –
‘‘นาหํ ¶ ทุกฺขปเรโตปิ, ธตรฏฺ ตุวํ ชเห;
ชีวิตํ มรณํ วา เม, ตยา สทฺธึ ภวิสฺสติ.
‘‘นาหํ ¶ ทุกฺขปเรโตปิ, ธตรฏฺ ตุวํ ชเห;
น มํ อนริยสํยุตฺเต, กมฺเม โยเชตุมรหสิ.
‘‘สกุมาโร สขาตฺยสฺมิ, สจิตฺเต จสฺมิ เต ิโต;
าโต เสนาปตี ตฺยาหํ, หํสานํ ปวรุตฺตม.
‘‘กถํ อหํ วิกตฺติสฺสํ, าติมชฺเฌ อิโต คโต;
ตํ หิตฺวา ปตตํ เสฏฺ, กึ เต วกฺขามิโต คโต;
อิธ ปาณํ จชิสฺสามิ, นานริยํ กตฺตุมุสฺสเห’’ติ.
ตตฺถ นาหนฺติ อหํ, มหาราช, กายิกเจตสิเกน ทุกฺเขน ผุฏฺโปิ ตํ น ชหามิ. อนริยสํยุตฺเตติ มิตฺตทุพฺภีหิ อหิริเกหิ กตฺตพฺพตาย อนริยภาเวน สํยุตฺเต. กมฺเมติ ตํ ชหิตฺวา ปกฺกมนกมฺเม. สกุมาโรติ สมานกุมาโร, เอกทิวเสเนว ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา เอกทิวเส อณฺฑโกสํ ปทาเลตฺวา เอกโต วฑฺฒิตกุมาโรติ อตฺโถ. สขาตฺยสฺมีติ อหํ เต ทกฺขิณกฺขิสโม ปิยสหาโย. สจิตฺเตติ ตว สเก จิตฺเต อหํ ิโต ตว วเส วตฺตามิ, ตยิ ชีวนฺเต ชีวามิ, น ชีวนฺเต น ชีวามีติ อตฺโถ. ‘‘สํจิตฺเต’’ติปิ ปาโ, ตว จิตฺเต อหํ สณฺิโต สุฏฺุ ิโตติ อตฺโถ. าโตติ สพฺพหํสานํ อนฺตเร ปฺาโต. วิกตฺติสฺสนฺติ ‘‘กุหึ หํสราชา’’ติ ปุจฺฉิโต อหํ กินฺติ กเถสฺสามิ. กึ เต วกฺขามีติ เต ตว ปวตฺตึ ปุจฺฉนฺเต หํสคเณ กึ วกฺขามิ.
เอวํ สุมุเขน จตูหิ คาถาหิ สีหนาเท นทิเต ตสฺส คุณํ ปกาเสนฺโต มหาสตฺโต อาห –
‘‘เอโส หิ ธมฺโม สุมุข, ยํ ตฺวํ อริยปเถ ิโต;
โย ภตฺตารํ สขารํ มํ, น ปริจฺจตฺตุมุสฺสเห.
‘‘ตฺหิ ¶ ¶ เม เปกฺขมานสฺส, ภยํ น ตฺเวว ชายติ;
อธิคจฺฉสิ ตฺวํ มยฺหํ, เอวํภูตสฺส ชีวิต’’นฺติ.
ตตฺถ เอโส ธมฺโมติ เอส โปราณกปณฺฑิตานํ สภาโว. ภตฺตารํ สขารํ มนฺติ สามิกฺจ สหายฺจ มํ. ภยนฺติ จิตฺตุตฺราโส มยฺหํ น ชายติ, จิตฺตกูฏปพฺพเต หํสคณมชฺเฌ ิโต วิย โหมิ. มยฺหนฺติ มม ชีวิตํ ตฺวํ ลภาเปสฺสสิ.
เอวํ ¶ เตสํ กเถนฺตานฺเว ลุทฺทปุตฺโต สรปริยนฺเต ิโต หํเส ตีหิ ขนฺเธหิ ปลายนฺเต ทิสฺวา ‘‘กึ นุ โข’’ติ ปาสฏฺานํ โอโลเกนฺโต โพธิสตฺตํ ปาสยฏฺิยํ โอลมฺพนฺตํ ทิสฺวา สฺชาตโสมนสฺโส กจฺฉํ ทฬฺหํ พนฺธิตฺวา มุคฺครํ คเหตฺวา กปฺปุฏฺานคฺคิ วิย อวตฺถรมาโน ปณฺหิยา อกฺกนฺตกลเล อุปริสีเสน คนฺตฺวา ปุรโต ปตนฺเต เวเคน อุปสงฺกมิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘อิจฺเจวํ มนฺตยนฺตานํ, อริยานํ อริยวุตฺตินํ;
ทณฺฑมาทาย เนสาโท, อาปตี ตุริโต ภุสํ.
‘‘ตมาปตนฺตํ ทิสฺวาน, สุมุโข อติพฺรูหยิ;
อฏฺาสิ ปุรโต รฺโ, หํโส วิสฺสาสยํ พฺยถํ.
‘‘มา ภายิ ปตตํ เสฏฺ, น หิ ภายนฺติ ตาทิสา;
อหํ โยคํ ปยฺุชิสฺสํ, ยุตฺตํ ธมฺมูปสฺหิตํ;
เตน ปริยาปทาเนน, ขิปฺปํ ปาสา ปโมกฺขสี’’ติ.
ตตฺถ อริยวุตฺตินนฺติ อริยาจาเร วตฺตมานานํ. ภุสนฺติ ทฬฺหํ พลวํ. อติพฺรูหยีติ อนนฺตรคาถาย อาคตํ ‘‘มา ภายี’’ติ วจนํ วทนฺโต อติพฺรูเหสิ มหาสทฺทํ นิจฺฉาเรสิ. อฏฺาสีติ สเจ เนสาโท ราชานํ ปหริสฺสติ, อหํ ปหารํ สมฺปฏิจฺฉิสฺสามีติ ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา ปุรโต อฏฺาสิ. วิสฺสาสยนฺติ วิสฺสาเสนฺโต อสฺสาเสนฺโต. พฺยถนฺติ พฺยถิตํ ภีตํ ราชานํ ‘‘มา ภายี’’ติ อิมินา วจเนน วิสฺสาเสนฺโต. ตาทิสาติ ตุมฺหาทิสา าณวีริยสมฺปนฺนา. โยคนฺติ าณวีริยโยคํ. ยุตฺตนฺติ อนุจฺฉวิกํ. ธมฺมูปสฺหิตนฺติ การณนิสฺสิตํ. เตน ปริยาปทาเนนาติ เตน มยา ปยุตฺเตน โยเคน ปริสุทฺเธน. ปโมกฺขสีติ มุจฺจิสฺสสิ.
เอวํ ¶ สุมุโข มหาสตฺตํ อสฺสาเสตฺวา ลุทฺทปุตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา มธุรํ มานุสึ วาจํ นิจฺฉาเรนฺโต, ‘‘สมฺม, ตฺวํ โกนาโมสี’’ติ ¶ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สุวณฺณวณฺณหํสราช, อหํ เขมโก นามา’’ติ วุตฺเต, ‘‘สมฺม เขมก, ‘ตยา โอฑฺฑิตวาลปาเส โย วา โส วา หํโส พทฺโธ’ติ สฺํ มา กริ, นวุติยา หํสสหสฺสานํ ปวโร ธตรฏฺหํสราชา เต ปาเส ¶ พทฺโธ, าณสีลาจารสมฺปนฺโน สงฺคาหกปกฺเข ิโต, น ตํ มาเรตุํ ยุตฺโต, อหํ ตว อิมินา กตฺตพฺพกิจฺจํ กริสฺสามิ, อยมฺปิ สุวณฺณวณฺโณ, อหมฺปิ ตเถว, อหํ เอตสฺสตฺถาย อตฺตโน ชีวิตํ ปริจฺจชิสฺสามิ, สเจ ตฺวํ เอตสฺส ปตฺตานิ คณฺหิตุกาโมสิ, มม ปตฺตานิ คณฺห, อโถปิ จมฺมมํสนฺหารุอฏฺีนมฺตรํ คณฺหิตุกาโมสิ, มเมว สรีรโต คณฺห, อถ นํ กีฬาหํสํ กาตุกาโมสิ, มฺเว กร, ชีวนฺตเมว วิกฺกิณิตฺวา สเจ ธนํ อุปฺปาเทตุกาโมสิ, มํ ชีวนฺตเมว วิกฺกิณิตฺวา ธนํ อุปฺปาเทหิ, มา เอตํ าณาทิคุณสํยุตฺตํ หํสราชานํ อวธิ, สเจ หิ นํ วธิสฺสสิ, นิรยาทีหิ น มุจฺจิสฺสสี’’ติ ตํ นิรยาทิภเยน สนฺตชฺเชตฺวา อตฺตโน มธุรกถํ คณฺหาเปตฺวา ปุน โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตํ อสฺสาเสนฺโต อฏฺาสิ. เนสาโท ตสฺส กถํ สุตฺวา ‘‘อยํ ติรจฺฉานคโต สมาโน มนุสฺเสหิปิ กาตุํ อสกฺกุเณยฺยํ เอวรูปํ มิตฺตธมฺมํ กโรติ, มนุสฺสาปิ เอวํ มิตฺตธมฺเม าตุํ น สกฺโกนฺติ, อโห เอส าณสมฺปนฺโน มธุรกโถ ธมฺมิโก’’ติ สกลสรีรํ ปีติโสมนสฺสปริปุณฺณํ กตฺวา ปหฏฺโลโม ทณฺฑํ ฉฑฺเฑตฺวา สิรสิ อฺชลึ ปติฏฺเปตฺวา สูริยํ นมสฺสนฺโต วิย สุมุขสฺส คุณํ กิตฺเตนฺโต อฏฺาสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, สุมุขสฺส สุภาสิตํ;
ปหฏฺโลโม เนสาโท, อฺชลิสฺส ปณามยิ.
‘‘น เม สุตํ วา ทิฏฺํ วา, ภาสนฺโต มานุสึ ทิโช;
อริยํ พฺรุวาโน วกฺกงฺโค, จชนฺโต มานุสึ คิรํ.
‘‘กึ นุ ตายํ ทิโช โหติ, มุตฺโต พทฺธํ อุปาสสิ;
โอหาย สกุณา ยนฺติ, กึ เอโก อวหียสี’’ติ.
ตตฺถ ¶ อฺชลิสฺส ปณามยีติ อฺชลึ อสฺส อุปนามยิ, ‘‘น เม’’ติ คาถายสฺส ถุตึ กโรติ. ตตฺถ มานุสินฺติ มนุสฺสวาจํ. อริยนฺติ สุนฺทรํ นิทฺโทสํ. จชนฺโตติ วิสฺสชฺเชนฺโต. อิทํ วุตฺตํ โหติ – สมฺม, ตฺวํ ทิโช สมาโน อชฺช มยา สทฺธึ มานุสึ วาจํ ภาสนฺโต นิทฺโทสํ ¶ พฺรุวาโน มานุสึ คิรํ จชนฺโต ปจฺจกฺขโต ทิฏฺโ, อิโต ปุพฺเพ ปน อิทํ อจฺฉริยํ มยา ¶ เนว สุตํ น ทิฏฺนฺติ. กึ นุ ตายนฺติ ยํ เอตํ ตฺวํ อุปาสสิ, กึ นุ เต อยํ โหติ.
เอวํ ตุฏฺจิตฺเตน เนสาเทน ปุฏฺโ สุมุโข ‘‘อยํ มุทุโก ชาโต, อิทานิสฺส ภิยฺโยโสมตฺตาย มุทุภาวตฺถํ มม คุณํ ทสฺเสสามี’’ติ จินฺเตตฺวา อาห –
‘‘ราชา เม โส ทิชามิตฺต, เสนาปจฺจสฺส การยึ;
ตมาปเท ปริจฺจตุํ, นุสฺสเห วิหคาธิปํ.
‘‘มหาคณาย ภตฺตา เม, มา เอโก พฺยสนํ อคา;
ตถา ตํ สมฺม เนสาท, ภตฺตายํ อภิโต รเม’’ติ.
ตตฺถ นุสฺสเหติ น สมตฺโถมฺหิ. มหาคณายาติ มหโต หํสคณสฺส. มา เอโกติ มาทิเส เสวเก วิชฺชมาเน มา เอกโก พฺยสนํ อคา. ตถา ตนฺติ ยถา อหํ วทามิ, ตเถว ตํ. สมฺมาติ วยสฺส. ภตฺตายํ อภิโต รเมติ ภตฺตา อยํ มม, อหมสฺส อภิโต รเม สนฺติเก รมามิ น อุกฺกณฺามีติ.
เนสาโท ตํ ตสฺส ธมฺมนิสฺสิตํ มธุรกถํ สุตฺวา โสมนสฺสปฺปตฺโต ปหฏฺโลโม ‘‘สจาหํ เอตํ สีลาทิคุณสํยุตฺตํ หํสราชานํ วธิสฺสามิ, จตูหิ อปาเยหิ น มุจฺจิสฺสามิ, ราชา มํ ยทิจฺฉติ, ตํ กโรตุ, อหเมตํ สุมุขสฺส ทายํ กตฺวา วิสฺสชฺเชสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –
‘‘อริยวตฺตสิ วกฺกงฺค, โย ปิณฺฑมปจายสิ;
จชามิ เต ตํ ภตฺตารํ, คจฺฉถูโภ ยถาสุข’’นฺติ.
ตตฺถ อริยวตฺตสีติ มิตฺตธมฺมรกฺขณสงฺขาเตน อาจารอริยานํ วตฺเตน สมนฺนาคโตสิ. ปิณฺฑมปจายสีติ ภตฺตุ สนฺติกา ลทฺธํ ปิณฺฑํ เสนาปติฏฺานํ ปูเชสิ. คจฺฉถูโภติ ทฺเวปิ ชนา อสฺสุมุเข าติสงฺเฆ หาสยมานา ยถาสุขํ คจฺฉถาติ.
เอวํ ¶ ¶ วตฺวา เนสาโท มุทุจิตฺเตน มหาสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ยฏฺึ โอนาเมตฺวา ปงฺกปิฏฺเ นิสีทาเปตฺวา ปาสยฏฺิยา โมเจตฺวา ตํ อุกฺขิปิตฺวา สรโต นีหริตฺวา ตรุณทพฺพติณปิฏฺเ นิสีทาเปตฺวา ปาเท พทฺธปาสํ ¶ สณิกํ โมเจตฺวา มหาสตฺเต พลวสิเนหํ ปจฺจุปฏฺาเปตฺวา เมตฺตจิตฺเตน อุทกํ อาทาย โลหิตํ โธวิตฺวา ปุนปฺปุนํ ปริมชฺชิ, อถสฺส เมตฺตานุภาเวน สิราย สิรา, มํเสน มํสํ, จมฺเมน จมฺมํ ฆฏิตํ, ปาโท ปากติโก อโหสิ, อิตเรน นิพฺพิเสโส. โพธิสตฺโต สุขปฺปตฺโต หุตฺวา ปกติภาเวน นิสีทิ. สุมุโข อตฺตานํ นิสฺสาย รฺโ สุขิตภาวํ ทิสฺวา สฺชาตโสมนสฺโส จินฺเตสิ – ‘‘อิมินา อมฺหากํ มหาอุปกาโร กโต, อมฺเหหิ เอตสฺส กโต อุปกาโร นาม นตฺถิ, สเจ เอส ราชราชมหามตฺตานํ อตฺถาย อมฺเห คณฺหิ, เตสํ สนฺติกํ เนตฺวา พหุํ ธนํ ลภิสฺสติ, สเจ อตฺตโน อตฺถาย คณฺหิ, อมฺเห วิกฺกิณิตฺวา ธนํ ลภิสฺสเตว, ปุจฺฉิสฺสามิ ตาว น’’นฺติ. อถ นํ อุปการํ กาตุกามตาย ปุจฺฉนฺโต อาห –
‘‘สเจ อตฺตปฺปโยเคน, โอหิโต หํสปกฺขินํ;
ปฏิคฺคณฺหาม เต สมฺม, เอตํ อภยทกฺขิณํ.
‘‘โน เจ อตฺตปฺปโยเคน, โอหิโต หํสปกฺขินํ;
อนิสฺสโร มฺุจมมฺเห, เถยฺยํ กยิราสิ ลุทฺทกา’’ติ.
ตตฺถ สเจติ, สมฺม เนสาท, สเจ ตยา อตฺตโน ปโยเคน อตฺตโน อตฺถาย หํสานฺเจว เสสปกฺขีนฺจ ปาโส โอหิโต. อนิสฺสโรติ อนิสฺสโร หุตฺวา อมฺเห มฺุจนฺโต เยนาสิ อาณตฺโต, ตสฺสสนฺตกํ คณฺหนฺโต เถยฺยํ กยิราสิ.
ตํ สุตฺวา เนสาโท ‘‘นาหํ ตุมฺเห อตฺตโน อตฺถาย คณฺหึ, พาราณสิรฺา ปน สํยเมน คณฺหาปิโตมฺหี’’ติ วตฺวา เทวิยา ทิฏฺสุปินกาลโต ปฏฺาย ยาว รฺา เตสํ อาคตภาวํ สุตฺวา, ‘‘สมฺม เขมก, เอกํ วา ทฺเว วา หํเส คณฺหิตุํ วายม, มหนฺตํ เต ยสํ ทสฺสามี’’ติ วตฺวา ปริพฺพยํ ทตฺวา อุยฺโยชิตภาโว, ตาว สพฺพํ ปวตฺตึ อาโรเจสิ. ตํ สุตฺวา สุมุโข ‘‘อิมินา เนสาเทน อตฺตโน ชีวิตํ อคเณตฺวา อมฺเห วิสฺสชฺเชนฺเตน ¶ ทุกฺกรํ กตํ, สเจ มยํ อิโต จิตฺตกูฏํ คมิสฺสาม, เนว ธตรฏฺรฺโ ปฺานุภาโว, น มยฺหํ มิตฺตธมฺโม ปากโฏ ภวิสฺสติ, น ลุทฺทปุตฺโต มหนฺตํ ยสํ ลจฺฉติ, น ราชา ปฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺหิสฺสติ, น เทวิยา มโนรโถ มตฺถกํ ปาปุณิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา ¶ , ‘‘สมฺม, เอวํ สนฺเต อมฺเห วิสฺสชฺเชตุํ น ¶ ลภสิ, รฺโ โน ทสฺเสหิ, โส อมฺเห ยถารุจึ กริสฺสตี’’ติ อิมมตฺถํ ปกาเสนฺโต คาถมาห –
‘‘ยสฺส ตฺวํ ภตโก รฺโ, กามํ ตสฺเสว ปาปย;
ตตฺถ สํยมโน ราชา, ยถาภิฺํ กริสฺสตี’’ติ.
ตตฺถ ตสฺเสวาติ ตสฺเสว สนฺติกํ เนหิ. ตตฺถาติ ตสฺมึ ราชนิเวสเน. ยถาภิฺนฺติ ยถาธิปฺปายํ ยถารุจึ.
ตํ สุตฺวา เนสาโท ‘‘มา โว ภทฺทนฺเต ราชทสฺสนํ รุจฺจิตฺถ, ราชาโน นาม สปฺปฏิภยา, กีฬาหํเส วา โว กเรยฺยุํ มาเรยฺยุํ วา’’ติ อาห. อถ นํ สุมุโข, ‘‘สมฺม ลุทฺทก มา อมฺหากํ จินฺตยิ, อหํ ตาทิสสฺส กกฺขฬสฺส ธมฺมกถาย มทฺทวํ ชเนสึ, รฺโ กึ น ชเนสฺสามิ, ราชาโน หิ ปณฺฑิตา สุภาสิตทุพฺภาสิตฺุ, ขิปฺปํ โน รฺโ สนฺติกํ เนหิ, นยนฺโต จ มา พนฺธเนน นยิ, ปุปฺผปฺชเร ปน นิสีทาเปตฺวา เนหิ, ปุปฺผปฺชรํ กโรนฺโต ธตรฏฺสฺส มหนฺตํ เสตปทุมสฺฉนฺนํ, มม ขุทฺทกํ รตฺตปทุมสฺฉนฺนํ กตฺวา ธตรฏฺํ ปุรโต, มมํ ปจฺฉโต นีจตรํ กตฺวา อาทาย ขิปฺปํ เนตฺวา รฺโ ทสฺเสหี’’ติ อาห. โส ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘สุมุโข ราชานํ ทิสฺวา มม มหนฺตํ ยสํ ทาตุกาโม ภวิสฺสตี’’ติ สฺชาตโสมนสฺโส มุทูหิ ลตาหิ ปฺชเร กตฺวา ปทุเมหิ ฉาเทตฺวา วุตฺตนเยเนว เต คเหตฺวา อคมาสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘อิจฺเจวํ วุตฺโต เนสาโท, เหมวณฺเณ หริตฺตเจ;
อุโภ หตฺเถหิ สงฺคยฺห, ปฺชเร อชฺฌโวทหิ.
‘‘เต ¶ ปฺชรคเต ปกฺขี, อุโภ ภสฺสรวณฺณิเน;
สุมุขํ ธตรฏฺฺจ, ลุทฺโท อาทาย ปกฺกมี’’ติ.
ตตฺถ อชฺฌโวทหีติ โอทหิ เปสิ. ภสฺสรวณฺณิเนติ ปภาสมฺปนฺนวณฺเณ.
เอวํ ¶ ลุทฺทสฺส เต อาทาย ปกฺกมนกาเล ธตรฏฺโ ปากหํสราชธีตรํ อตฺตโน ภริยํ สริตฺวา สุมุขํ อามนฺเตตฺวา กิเลสวเสน วิลปิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘หรียมาโน ¶ ธตรฏฺโ, สุมุขํ เอตทพฺรวิ;
พาฬฺหํ ภายามิ สุมุข, สามาย ลกฺขณูรุยา;
อสฺมากํ วธมฺาย, อถตฺตานํ วธิสฺสติ.
‘‘ปากหํสา จ สุมุข, สุเหมา เหมสุตฺตจา;
โกฺจี สมุทฺทตีเรว, กปณา นูน รุจฺฉตี’’ติ.
ตตฺถ ภายามีติ มรณโต ภายามิ. สามายาติ สุวณฺณวณฺณาย. ลกฺขณูรุยาติ ลกฺขณสมฺปนฺนอูรุยา. วจมฺายาติ วธํ ชานิตฺวา ‘‘มม ปิยสามิโก มาริโต’’ติ สฺี หุตฺวา. วธิสฺสตีติ กึ เม ปิยสามิเก มเต ชีวิเตนาติ มริสฺสติ. ปากหํสาติ ปากหํสราชธีตา. สุเหมาติ เอวํนามิกา. เหมสุตฺตจาติ เหมสทิสสุนฺทรตจา. รุจฺฉตีติ ยถา โลณิสงฺขาตํ สมุทฺทํ โอตริตฺวา มเต ปติมฺหิ โกฺจี สกุณิกา กปณา โรทติ, เอวํ นูน สา โรทิสฺสตีติ.
ตํ สุตฺวา สุมุโข ‘‘อยํ หํสราชา อฺเ โอวทิตุํ ยุตฺโต มาตุคามํ นิสฺสาย กิเลสวเสน วิลปติ, อุทกสฺส อาทิตฺตกาโล วิย วติยา อุฏฺาย เกทารขาทนกาโล วิย จ ชาโต, ยํนูนาหํ อตฺตโน พเลน มาตุคามสฺส โทสํ ปกาเสตฺวา เอตํ สฺาเปยฺย’’นฺติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –
‘‘เอวํ มหนฺโต โลกสฺส, อปฺปเมยฺโย มหาคณี;
เอกิตฺถิมนุโสเจยฺย, นยิทํ ปฺวตามิว.
‘‘วาโตว คนฺธมาเทติ, อุภยํ เฉกปาปกํ;
พาโล อามกปกฺกํว, โลโล อนฺโธว อามิสํ.
‘‘อวินิจฺฉยฺุ ¶ อตฺเถสุ, มนฺโทว ปฏิภาสิ มํ;
กิจฺจากิจฺจํ น ชานาสิ, สมฺปตฺโต กาลปริยายํ.
‘‘อฑฺฒุมฺมตฺโต ¶ อุทีเรสิ, โย เสยฺยา มฺสิตฺถิโย;
พหุสาธารณา เหตา, โสณฺฑานํว สุราฆรํ.
‘‘มายา ¶ เจตา มรีจี จ, โสกา โรคา จุปทฺทวา;
ขรา จ พนฺธนา เจตา, มจฺจุปาสา คุหาสยา;
ตาสุ โย วิสฺสเส โปโส, โส นเรสุ นราธโม’’ติ.
ตตฺถ มหนฺโตติ มหนฺโต สมาโน. โลกสฺสาติ หํสโลกสฺส. อปฺปเมยฺโยติ คุเณหิ ปเมตุํ อสกฺกุเณยฺโย. มหาคณีติ มหนฺเตน คเณน สมนฺนาคโต คณสตฺถา. เอกิตฺถินฺติ ยํ เอวรูโป ภวํ เอกํ อิตฺถึ อนุโสเจยฺย, อิทํ อนุโสจนํ น ปฺวตํ อิว, เตนาหํ อชฺช ตํ พาโลติ มฺามีติ อธิปฺปาเยเนวมาห.
อาเทตีติ คณฺหาติ. เฉกปาปกนฺติ สุนฺทราสุนฺทรํ. อามกปกฺกติ อามกฺจ ปกฺกฺจ. โลโลติ รสโลโล. อิทํ วุตฺตํ โหติ – มหาราช, ยถา นาม วาโต ปทุมสราทีนิ ปหริตฺวา สุคนฺธมฺปิ สงฺการฏฺานาทีนิ ปหริตฺวา ทุคฺคนฺธมฺปีติ อุภยํ เฉกปาปกํ คนฺธํ อาทิยติ, ยถา จ พาโล กุมารโก อมฺพชมฺพูนํ เหฏฺา นิสินฺโน หตฺถํ ปสาเรตฺวา ปติตปติตํ อามกมฺปิ ปกฺกมฺปิ ผลํ คเหตฺวา ขาทติ, ยถา จ รสโลโล อนฺโธ ภตฺเต อุปนีเต ยํกิฺจิ สมกฺขิกมฺปิ นิมฺมกฺขิกมฺปิ อามิสํ อาทิยติ, เอวํ อิตฺถิโย นาม กิเลสวเสน อฑฺฒมฺปิ ทุคฺคตมฺปิ กุลีนมฺปิ อกุลีนมฺปิ อภิรูปมฺปิ วิรูปมฺปิ คณฺหนฺติ ภชนฺติ, ตาทิสานํ ปาปธมฺมานํ อิตฺถีนํ กึการณา วิปฺปลปสิ, มหาราชาติ.
อตฺเถสูติ การณาการเณสุ. มนฺโทติ อนฺธพาโล. ปฏิภาสิ มนฺติ มม อุปฏฺาสิ. กาลปริยายนฺติ เอวรูปํ มรณกาลํ ปตฺโต ‘‘อิมสฺมึ กาเล อิทํ กตฺตพฺพํ, อิทํ นกตฺตพฺพํ, อิทํ วตฺตพฺพํ, อิทํ น วตฺตพฺพ’’นฺติ น ชานาสิ เทวาติ. อฑฺฒุมฺมตฺโตติ อฑฺฒุมฺมตฺตโก มฺเ หุตฺวา. อุทีเรสีติ ยถา สุรํ ปิวิตฺวา นาติมตฺโต ปุริโส ยํ วา ตํ วา ปลปติ, เอวํ ปลปสีติ อตฺโถ. เสยฺยาติ วรา อุตฺตมา.
‘‘มายา จา’’ติอาทีสุ, เทว, อิตฺถิโย นาเมตา วฺจนฏฺเน มายา, อคยฺหุปคฏฺเน มรีจี, โสกาทีนํ ปจฺจยตฺตา โสกา, โรคา, อเนกปฺปการา อุปทฺทวา, โกธาทีหิ ถทฺธภาเวเนว ขรา. ตา หิ นิสฺสาย ¶ อนฺทุพนฺธนาทีหิ พนฺธนโต พนฺธนา เจตา, อิตฺถิโย นาม สรีรคุหาสยวเสเนว มจฺจุ นาม เอตา, เทวาติ. ‘‘กามเหตุ, กามนิทานํ, กามาธิกรณํ, กามานเมว เหตุ ราชาโน โจรํ คเหตฺวา’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๖๘-๑๖๙) สุตฺเตนเปส อตฺโถ ทีเปตพฺโพ.
ตโต ¶ ¶ ธตรฏฺโ มาตุคาเม ปฏิพทฺธจิตฺตตาย ‘‘ตฺวํ มาตุคามสฺส คุณํ น ชานาสิ, ปณฺฑิตา เอว เอตํ ชานนฺติ, น เหตา ครหิตพฺพา’’ติ ทีเปนฺโต อาห –
‘‘ยํ วุทฺเธหิ อุปฺาตํ, โก ตํ นินฺทิตุมรหติ;
มหาภูติตฺถิโย นาม, โลกสฺมึ อุทปชฺชิสุํ.
‘‘ขิฑฺฑา ปณิหิตา ตฺยาสุ, รติ ตฺยาสุ ปติฏฺิตา;
พีชานิ ตฺยาสุ รูหนฺติ, ยทิทํ สตฺตา ปชายเร;
ตาสุ โก นิพฺพิเท โปโส, ปาณมาสชฺช ปาณิภิ.
‘‘ตฺวเมว นฺโ สุมุข, ถีนํ อตฺเถสุ ยฺุชสิ;
ตสฺส ตฺยชฺช ภเย ชาเต, ภีเต น ชายเต มติ.
‘‘สพฺโพ หิ สํสยํ ปตฺโต, ภยํ ภีรู ติติกฺขติ;
ปณฺฑิตา จ มหนฺตาโน, อตฺเถ ยฺุชนฺติ ทุยฺยุเช.
‘‘เอตทตฺถาย ราชาโน, สูรมิจฺฉนฺติ มนฺตินํ;
ปฏิพาหติ ยํ สูโร, อาปทํ อตฺตปริยายํ.
‘‘มา โน อชฺช วิกนฺตึสุ, รฺโ สูทา มหานเส;
ตถา หิ วณฺโณ ปตฺตานํ, ผลํ เวฬุํว ตํ วธิ.
‘‘มุตฺโตปิ น อิจฺฉิ อุฑฺเฑตุํ, สยํ พนฺธํ อุปาคมิ;
โสปชฺช สํสยํ ปตฺโต, อตฺถํ คณฺหาหิ มา มุข’’นฺติ.
ตตฺถ ยนฺติ ยํ มาตุคามสงฺขาตํ วตฺถุ ปฺาวุทฺเธหิ าตํ, เตสเมว ปากฏํ, น พาลานํ. มหาภูตาติ มหาคุณา มหานิสํสา. อุทปชฺชิสุนฺติ ปมกปฺปิกกาเล ¶ อิตฺถิลิงฺคสฺเสว ปมํ ปาตุภูตตฺตา ปมํ นิพฺพตฺตาติ อตฺโถ. ตฺยาสูติ สุมุข ตาสุ อิตฺถีสุ กายวจีขิฑฺฑา จ ปณิหิตา โอหิตา ปิตา, กามคุณรติ จ ปติฏฺิตา. พีชานีติ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธอริยสาวกจกฺกวตฺติอาทิพีชานิ ¶ ตาสุ รุหนฺติ. ยทิทนฺติ เย เอเต สพฺเพปิ สตฺตา. ปชายเรติ สพฺเพ ตาสฺเว กุจฺฉิมฺหิ สํวทฺธาติ ทีเปติ. นิพฺพิเทติ นิพฺพินฺเทยฺย. ปาณมาสชฺช ปาณิภีติ อตฺตโน ปาเณหิปิ ตาสํ ปาณํ อาสาเทตฺวา อตฺตโน ชีวิตํ จชนฺโตปิ ตา ลภิตฺวา โก นิพฺพินฺเทยฺยาติ อตฺโถ.
นฺโติ น อฺโ, สุมุข, มยา จิตฺตกูฏตเล หํสคณมชฺเฌ นิสินฺเนน ตํ อทิสฺวา ‘‘กหํ นุ สุมุโข’’ติ วุตฺเต ‘‘เอส มาตุคามํ คเหตฺวา กฺจนคุหายํ อุตฺตมรตึ อนุโภตี’’ติ วทนฺติ, เอวํ ตฺวเมว ถีนํ อตฺเถสุ ยฺุชสิ ยุตฺตปยุตฺโต โหสิ, น ¶ อฺโติ อตฺโถ. ตสฺส ตฺยชฺชาติ ตสฺส เต อชฺช มรณภเย ชาเต อิมินา ภีเตน มรณภเยน ภีโต มฺเ, อยํ มาตุคามสฺส โทสทสฺสเน นิปุณา มติ ชายเตติ อธิปฺปาเยเนวมาห.
สพฺโพ หีติ โย หิ โกจิ. สํสยํ ปตฺโตติ ชีวิตสํสยปฺปตฺโต. ภีรูติ ภีรู หุตฺวาปิ ภยํ อธิวาเสติ. มหนฺตาโนติ เย ปน ปณฺฑิตา จ โหนฺติ มหนฺเต จ าเน ิตา มหนฺตาโน, เต ทุยฺยุเช อตฺเถ ยฺุชนฺติ ฆเฏนฺติ วายมนฺติ, ตสฺมา ‘‘มา ภายิ, ธีโร โหหี’’ติ ตํ อุสฺสาเหนฺโต เอวมาห. อาปทนฺติ สามิโน อาคตํ อาปทํ เอส สูโร ปฏิพาหติ, เอตทตฺถาย สูรํ มนฺตินํ อิจฺฉนฺติ. อตฺตปริยายนฺติ อตฺตโน ปริตฺตาณมฺปิ จ กาตุํ สกฺโกตีติ อธิปฺปาโย.
วิกนฺตึสูติ ฉินฺทึสุ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – สมฺม สุมุข, ตฺวํ มยา อตฺตโน อนนฺตเร าเน ปิโต, ตสฺมา ยถา อชฺช รฺโ สูทา อมฺเห มํสตฺถาย น วิกนฺตึสุ, ตถา กโรหิ, ตาทิโส หิ อมฺหากํ ปตฺตวณฺโณ. ตํ วธีติ สฺวายํ วณฺโณ ยถา นาม เวฬุํ นิสฺสาย ชาตํ ผลํ เวฬุเมว วธติ, ตถา มา ตํ วธิ, ตฺจ มฺจ มา วธีติ อธิปฺปาเยเนวมาห.
มุตฺโตปีติ ¶ ยถาสุขํ จิตฺตกูฏปพฺพตํ คจฺฉาติ เอวํ ลุทฺทปุตฺเตน มยา สทฺธึ มุตฺโต วิสฺสชฺชิโต สมาโนปิ อุฑฺฑิตุํ น อิจฺฉิ. สยนฺติ ราชานํ ทฏฺุกาโม หุตฺวา สยเมว พนฺธํ อุปคโตติ เอวมิทํ อมฺหากํ ภยํ ตํ นิสฺสาย อาคตํ. โสปชฺชาติ โสปิ อชฺช ชีวิตสํสยํ ปตฺโต. อตฺถํ คณฺหาหิ มา มุขนฺติ อิทานิ อมฺหากํ มฺุจนการณํ คณฺห, ยถา มุจฺจาม, ตถา วายม, ‘‘วาโตว คนฺธมาเทตี’’ติอาทีนิ วทนฺโต อิตฺถิครหตฺถาย มุขํ มา ปสารยิ.
เอวํ ¶ มหาสตฺโต มาตุคามํ วณฺเณตฺวา สุมุขํ อปฺปฏิภาณํ กตฺวา ตสฺส อนตฺตมนภาวํ วิทิตฺวา อิทานิ นํ ปคฺคณฺหนฺโต คาถมาห –
‘‘โส ตํ โยคํ ปยฺุชสฺสุ, ยุตฺตํ ธมฺมูปสํหิตํ;
ตว ปริยาปทาเนน, มม ปาเณสนํ จรา’’ติ.
ตตฺถ โสติ, สมฺม สุมุข, โส ตฺวํ. ตํ โยคนฺติ ยํ ปุพฺเพ ‘‘อหํ โยคํ ปยฺุชิสฺสํ, ยุตฺตํ ธมฺมูปสํหิต’’นฺติ อวจาสิ, ตํ อิทานิ ปยฺุชสฺสุ. ตว ปริยาปทาเนนาติ ตว เตน โยเคน ปริสุทฺเธน. ‘‘ปริโยทาเตนา’’ติปิ ปาโ, ปริตฺตาเณนาติ อตฺโถ, ตยา กตตฺตา ตว สนฺตเกน ปริตฺตาเณน มม ชีวิตปริเยสนํ จราติ อธิปฺปาโย.
อถ ¶ สุมุโข ‘‘อยํ อติวิย มรณภยภีโต มม าณพลํ น ชานาติ, ราชานํ ทิสฺวา โถกํ กถํ ลภิตฺวา ชานิสฺสามิ, อสฺสาเสสฺสามิ ตาว น’’นฺติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –
‘‘มา ภายิ ปตตํ เสฏฺ, น หิ ภายนฺติ ตาทิสา;
อหํ โยคํ ปยฺุชิสฺสํ, ยุตฺตํ ธมฺมูปสํหิตํ;
มม ปริยาปทาเนน, ขิปฺปํ ปาสา ปโมกฺขสี’’ติ.
ตตฺถ ปาสาติ ทุกฺขปาสโต.
อิติ เตสํ สกุณภาสาย กเถนฺตานํ ลุทฺทปุตฺโต น กิฺจิ อฺาสิ, เกวลํ ปน เต กาเชนาทาย พาราณสึ ปาวิสิ. อจฺฉริยพฺภุตชาเตน อฺชลินา มหาชเนน อนุคฺคจฺฉมาโน โส ราชทฺวารํ ปตฺวา อตฺตโน อาคตภาวํ รฺโ อาโรจาเปสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘โส ¶ ลุทฺโท หํสกาเชน, ราชทฺวารํ อุปาคมิ;
ปฏิเวเทถ มํ รฺโ, ธตรฏฺายมาคโต’’ติ.
ตตฺถ ปฏิเวเทถ มนฺติ เขมโก อาคโตติ เอวํ มํ รฺโ นิเวเทถ. ธตรฏฺายนฺติ อยํ ธตรฏฺโ อาคโตติ ปฏิเวเทถ.
โทวาริโก ¶ คนฺตฺวา ปฏิเวเทสิ. ราชา สฺชาตโสมนสฺโส ‘‘ขิปฺปํ อาคจฺฉตู’’ติ วตฺวา อมจฺจคณปริวุโต สมุสฺสิตเสตจฺฉตฺเต ราชปลฺลงฺเก นิสินฺโน เขมกํ หํสกาชํ อาทาย มหาตลํ อภิรุฬฺหํ ทิสฺวา สุวณฺณวณฺเณ หํเส โอโลเกตฺวา ‘‘สมฺปุณฺโณ เม มโนรโถ’’ติ ตสฺส กตฺตพฺพกิจฺจํ อมจฺเจ อาณาเปสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘เต ทิสฺวา ปฺุสงฺกาเส, อุโภ ลกฺขณสมฺมเต;
ขลุ สํยมโน ราชา, อมจฺเจ อชฺฌภาสถ.
‘‘เทถ ลุทฺทสฺส วตฺถานิ, อนฺนํ ปานฺจ โภชนํ;
กามํกโร หิรฺสฺส, ยาวนฺโต เอส อิจฺฉตี’’ติ.
ตตฺถ ปฺุสงฺกาเสติ อตฺตโน ปฺุสทิเส. ลกฺขณสมฺมเตติ เสฏฺสมฺมเต อภิฺาเต. ขลูติ นิปาโต, ตสฺส ‘‘เต ขลุ ทิสฺวา’’ติ ปุริมปเทน สมฺพนฺโธ. ‘‘เทถา’’ติอาทีนิ ราชา ปสนฺนาการํ กโรนฺโต อาห. ตตฺถ กามํกโร หิรฺสฺสาติ ¶ หิรฺํ อสฺส กามกิริยา อตฺถุ. ยาวนฺโตติ ยตฺตกํ เอส อิจฺฉติ, ตตฺตกํ หิรฺมสฺส เทถาติ อตฺโถ.
เอวํ ปสนฺนาการํ กาเรตฺวา ปีติโสมนสฺสาสมุสฺสหิโต ‘‘คจฺฉถ นํ อลงฺกริตฺวา อาเนถา’’ติ อาห. อถ นํ อมจฺจา ราชนิเวสนา โอตาเรตฺวา กปฺปิตเกสมสฺสุํ นฺหาตานุลิตฺตํ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตํ กตฺวา รฺโ ทสฺเสสุํ. อถสฺส ราชา สํวจฺฉเร สตสหสฺสุฏฺานเก ทฺวาทส คาเม อาชฺยุตฺตํ รถํ อลงฺกตมหาเคหฺจาติ มหนฺตํ ยสํ ทาเปสิ. โส มหนฺตํ ยสํ ลภิตฺวา อตฺตโน กมฺมํ ปกาเสตุํ ‘‘น เต, เทว, มยา โย วา โส วา หํโส อานีโต, อยํ ปน นวุติยา หํสสหสฺสานํ ราชา ธตรฏฺโ นาม, อยํ เสนาปติ สุมุโข นามา’’ติ อาห ¶ . อถ นํ ราชา ‘‘กถํ เต, สมฺม, เอเต คหิตา’’ติ ปุจฺฉิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ทิสฺวา ลุทฺทํ ปสนฺนตฺตํ, กาสิราชา ตทพฺรวิ;
ยทฺยายํ สมฺม เขมก, ปุณฺณา หํเสหิ ติฏฺติ.
‘‘กถํ รุจิมชฺฌคตํ, ปาสหตฺโถ อุปาคมิ;
โอกิณฺณํ าติสงฺเฆหิ, นิมฺมชฺฌิมํ กถํ คหี’’ติ.
ตตฺถ ¶ ปสนฺนตฺตนฺติ ปสนฺนภาวํ โสมนสฺสปฺปตฺตํ. ยทฺยายนฺติ, สมฺม เขมก, ยทิ อยํ อมฺหากํ โปกฺขรณี นวุติหํสสหสฺเสหิ ปุณฺณา ติฏฺติ. กถํ รุจิมชฺฌคตนฺติ เอวํ สนฺเต ตฺวํ เตสํ รุจีนํ ปิยทสฺสนานํ หํสานํ มชฺฌคตํ เอตํ าติสงฺเฆหิ โอกิณฺณํ. นิมฺมชฺฌิมนฺติ เนว มชฺฌิมํ เนว กนิฏฺํ อุตฺตมํ หํสราชานํ กถํ ปาสหตฺโถ อุปาคมิ กถํ คณฺหีติ.
โส ตสฺส กเถนฺโต อาห –
‘‘อชฺช เม สตฺตมา รตฺติ, อทนานิ อุปาสโต;
ปทเมตสฺส อนฺเวสํ, อปฺปมตฺโต ฆฏสฺสิโต.
‘‘อถสฺส ปทมทฺทกฺขึ, จรโต อทเนสนํ;
ตตฺถาหํ โอทหึ ปาสํ, เอวํ ตํ ทิชมคฺคหิ’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ อทนานีติ อาทานานิ, โคจรคฺคหณฏฺานานีติ อตฺโถ, อยเมว วา ปาโ. อุปาสโตติ อุปคจฺฉนฺตสฺส. ปทนฺติ โคจรภูมิยํ อกฺกนฺตปทํ. ฆฏสฺสิโตติ จาฏิปฺชเร นิสฺสิโต หุตฺวา. อถสฺสาติ อถ ฉฏฺเ ทิวเส เอตสฺส อทเนสนํ จรนฺตสฺส ปทํ อทฺทกฺขึ. เอวํ ตนฺติ เอวํ ตํ ทิชํ อคฺคหินฺติ สพฺพํ คหิโตปายํ อาจิกฺขิ.
ตํ สุตฺวา ราชา ‘‘อยํ ทฺวาเร ตฺวา ปฏิเวเทนฺโตปิ ธตรฏฺสฺเสวาคมนํ ปฏิเวเทสิ, อิทานิปิ เอตํ เอกเมว คณฺหินฺติ วทติ, กึ นุ โข เอตฺถ การณ’’นฺติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –
‘‘ลุทฺท ทฺเว อิเม สกุณา, อถ เอโกติ ภาสสิ;
จิตฺตํ นุ เต วิปริยตฺตํ, อทุ กึ นุ ชิคีสสี’’ติ.
ตตฺถ ¶ วิปริยตฺตนฺติ วิปลฺลตฺถํ. อทุ กึ นุ ชิคีสสีติ อุทาหุ กึ นุ จินฺเตสิ, กึ อิตรํ คเหตฺวา อฺสฺส ทาตุกาโม หุตฺวา จินฺเตสีติ ปุจฺฉติ.
ตโต ลุทฺโท ‘‘น เม, เทว, จิตฺตํ วิปลฺลตฺถํ, นาปิ อหํ อิตรํ อฺสฺส ทาตุกาโม, อปิจ โข ปน มยา โอหิเต ปาเส เอโกว พทฺโธ’’ติ อาวิ กโรนฺโต อาห –
‘‘ยสฺส ¶ โลหิตกา ตาลา, ตปนียนิภา สุภา;
อุรํ สํหจฺจ ติฏฺนฺติ, โส เม พนฺธํ อุปาคมิ.
‘‘อถายํ ภสฺสโร ปกฺขี, อพทฺโธ พทฺธมาตุรํ;
อริยํ พฺรุวาโน อฏฺาสิ, จชนฺโต มานุสึ คิร’’นฺติ.
ตตฺถ โลหิตกาติ รตฺตวณฺณา. ลาตาติ ราชิโย. อุรํ สํหจฺจาติ อุรํ อาหจฺจ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – มหาราช, ยสฺเสตา รตฺตสุวณฺณสปฺปฏิภาคา ติสฺโส โลหิตกา ราชิโย คีวํ ปริกฺขิปิตฺวา อุรํ อาหจฺจ ติฏฺนฺติ, โส เอโกว มม ปาเส พนฺธํ อุปาคโตติ. ภสฺสโรติ ปริสุทฺโธ ปภาสมฺปนฺโน. อาตุรนฺติ คิลานํ ทุกฺขิตํ อฏฺาสีติ.
อถ ธตรฏฺสฺส พทฺธภาวํ ตฺวา นิวตฺติตฺวา เอตํ สมสฺสาเสตฺวา มมาคมนกาเล จ ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา อากาเสเยว มยา สทฺธึ มธุรปฏิสนฺถารํ กตฺวา มนุสฺสภาสาย ธตรฏฺสฺส คุณํ กเถนฺโต อฏฺาสิ, มม หทยํ มุทุกํ ¶ กตฺวา ปุน เอตสฺเสว ปุรโต อฏฺาสิ. อถาหํ, เทว, สุมุขสฺส สุภาสิตํ สุตฺวา ปสนฺนจิตฺโต ธตรฏฺํ วิสฺสชฺเชสึ, อิติ ธตรฏฺสฺส ปาสโต โมกฺโข, อิเม หํเส อาทาย มม อิธาคมนฺจ สุมุเขเนว กตนฺติ. เอวํ โส สุมุขสฺส คุณกถํ กเถสิ. ตํ สุตฺวา ราชา สุมุขสฺส ธมฺมกถํ โสตุกาโม อโหสิ. ลุทฺทปุตฺตสฺส สกฺการํ กโรนฺตสฺเสว สูริโย อตฺถงฺคโต, ทีปา ปชฺชลิตา, พหู ขตฺติยาทโย สนฺนิปติตา, เขมา เทวีปิ วิวิธนาฏกปริวารา รฺโ ทกฺขิณปสฺเส นิสีทิ. ตสฺมึ ขเณ ราชา สุมุขํ กถาเปตุกาโม คาถมาห –
‘‘อถ กึ ทานิ สุมุข, หนุํ สํหจฺจ ติฏฺสิ;
อทุ เม ปริสํ ปตฺโต, ภยา ภีโต น ภาสสี’’ติ.
ตตฺถ ¶ หนุํ สํหจฺจาติ มธุรกโถ กิร ตฺวํ, อถ กสฺมา อิทานิ มุขํ ปิธาย ติฏฺสิ. อทูติ กจฺจิ. ภยา ภีโตติ ปริสสารชฺชภเยน ภีโต หุตฺวา.
ตํ สุตฺวา สุมุโข อภีตภาวํ ทสฺเสนฺโต คาถมาห –
‘‘นาหํ ¶ กาสิปติ ภีโต, โอคยฺห ปริสํ ตว;
นาหํ ภยา น ภาสิสฺสํ, วากฺยํ อตฺถสฺมึ ตาทิเส’’ติ.
ตตฺถ ตาทิเสติ อปิจ โข ปน ตถารูเป อตฺเถ อุปฺปนฺเน วากฺยํ ภาสิสฺสามีติ วจโนกาสํ โอโลเกนฺโต นิสินฺโนมฺหีติ อตฺโถ.
ตํ สุตฺวา ราชา ตสฺส กถํ วฑฺเฒตุกามตาย ปริหาสํ กโรนฺโต อาห –
‘‘น เต อภิสรํ ปสฺเส, น รเถ นปิ ปตฺติเก;
นาสฺส จมฺมํว กีฏํ วา, วมฺมิเต จ ธนุคฺคเห.
‘‘น หิรฺํ สุวณฺณํ วา, นครํ วา สุมาปิตํ;
โอกิณฺณปริขํ ทุคฺคํ, ทฬฺหมฏฺฏาลโกฏฺกํ;
ยตฺถ ปวิฏฺโ สุมุข, ภายิตพฺพํ น ภายสี’’ติ.
ตตฺถ ¶ อภิสรนฺติ รกฺขณตฺถาย ปริวาเรตฺวา ิตํ อาวุธหตฺถํ ปริสํ เต น ปสฺสามิ. นาสฺสาติ เอตฺถ อสฺสาติ นิปาตมตฺตํ. จมฺมนฺติ สรปริตฺตาณจมฺมํ. กีฏนฺติ กีฏํ จาฏิกปาลาทิ วุจฺจติ. จาฏิกปาลหตฺถาปิ เต สนฺติเก นตฺถีติ ทีเปติ. วมฺมิเตติ จมฺมสนฺนทฺเธ. น หิรฺนฺติ ยํ นิสฺสาย น ภายสิ, ตํ หิรฺมฺปิ เต น ปสฺสามิ.
เอวํ ¶ รฺา ‘‘กึ เต อภายนการณ’’นฺติ วุตฺเต ตํ กเถนฺโต อาห –
‘‘น เม อภิสเรนตฺโถ, นคเรน ธเนน วา;
อปเถน ปถํ ยาม, อนฺตลิกฺเขจรา มยํ.
‘‘สุตา จ ปณฺฑิตา ตฺยมฺหา, นิปุณา จตฺถจินฺตกา;
ภาเสมตฺถวตึ วาจํ, สจฺเจ จสฺส ปติฏฺิโต.
‘‘กิฺจ ¶ ตุยฺหํ อสจฺจสฺส, อนริยสฺส กริสฺสติ;
มุสาวาทิสฺส ลุทฺทสฺส, ภณิตมฺปิ สุภาสิต’’นฺติ.
ตตฺถ อภิสเรนาติ อารกฺขปริวาเรน. อตฺโถติ เอเตน มม กิจฺจํ นตฺถิ. กสฺมา? ยสฺมา อปเถน ตุมฺหาทิสานํ อมคฺเคน ปถํ มาเปตฺวา ยาม, อากาสจาริโน มยนฺติ. ปณฺฑิตา ตฺยมฺหาติ ปณฺฑิตาติ ตยา สุตามฺหา, เตเนว การเณน อมฺหากํ สนฺติกา ธมฺมํ โสตุกาโม กิร โน คาหาเปสิ. สจฺเจ จสฺสาติ สเจ ปน ตฺวํ สจฺเจ ปติฏฺิโต อสฺส, อตฺถวตึ การณนิสฺสิตํ วาจํ ภาเสยฺยาม. อสจฺจสฺสาติ วจีสจฺจรหิตสฺส ตว สุภาสิตํ มุณฺฑสฺส ทนฺตสูจิ วิย กึ กริสฺสติ.
ตํ สุตฺวา ราชา ‘‘กสฺมา มํ มุสาวาที อนริโยติ วทสิ, กึ มยา กต’’นฺติ อาห. อถ นํ สุมุโข ‘‘เตน หิ, มหาราช, สุณาหี’’ติ วตฺวา อาห –
‘‘ตํ พฺราหฺมณานํ วจนา, อิมํ เขมมการยิ;
อภยฺจ ตยา ฆุฏฺํ, อิมาโย ทสธา ทิสา.
‘‘โอคยฺห เต โปกฺขรณึ, วิปฺปสนฺโนทกํ สุจึ;
ปหูตํ จาทนํ ตตฺถ, อหึสา เจตฺถ ปกฺขินํ.
‘‘อิทํ สุตฺวาน นิคฺโฆสํ, อาคตมฺห ตวนฺติเก;
เต เต พทฺธสฺม ปาเสน, เอตํ เต ภาสิตํ มุสา.
‘‘มุสาวาทํ ปุรกฺขตฺวา, อิจฺฉาโลภฺจ ปาปกํ;
อุโภสนฺธิมติกฺกมฺม, อสาตํ อุปปชฺชตี’’ติ.
ตตฺถ ตนฺติ ตฺวํ. เขมนฺติ เอวํนามิกํ โปกฺขรณึ. ฆุฏฺนฺติ จตูสุ กณฺเณสุ ตฺวา โฆสาปิตํ. ทสธาติ อิมาสุ ทสธา ิตาสุ ทิสาสุ ตยา อภยํ ฆุฏฺํ. โอคยฺหาติ โอคาเหตฺวา อาคตานํ สนฺติกา. ปหูตํ จาทนนฺติ ปหูตฺจ ปทุมปุปฺผสาลิอาทิกํ อทนํ. อิทํ สุตฺวานาติ ¶ เตสํ ตํ โปกฺขรณึ โอคาเหตฺวา อาคตานํ สนฺติกา อิทํ อภยํ สุตฺวา ตวนฺติเก ตว สมีเป ตยา การิตโปกฺขรณึ อาคตามฺหาติ อตฺโถ. เต เตติ เต มยํ ตว ปาเสน พทฺธา. ปุรกฺขตฺวาติ ปุรโต กตฺวา ¶ . อิจฺฉาโลภนฺติ อิจฺฉาสงฺขาตํ ปาปกํ โลภํ. อุโภสนฺธินฺติ อุภยํ เทวโลเก จ มนุสฺสโลเก จ ปฏิสนฺธึ อิเม ปาปธมฺเม ปุรโต กตฺวา จรนฺโต ปุคฺคโล สุคติปฏิสนฺธึ อติกฺกมิตฺวา อสาตํ นิรยํ อุปปชฺชตีติ.
เอวํ ¶ ปริสมชฺเฌเยว ราชานํ ลชฺชาเปสิ. อถ นํ ราชา ‘‘นาหํ, สุมุข, ตุมฺเห มาเรตฺวา มํสํ ขาทิตุกาโม คณฺหาเปสึ, ปณฺฑิตภาวํ ปน โว สุตฺวา สุภาสิตํ โสตุกาโม คณฺหาเปสิ’’นฺติ ปกาเสนฺโต อาห –
‘‘นาปรชฺฌาม สุมุข, นปิ โลภาว มคฺคหึ;
สุตา จ ปณฺฑิตาตฺยตฺถ, นิปุณา อตฺถจินฺตกา.
‘‘อปฺเปวตฺถวตึ วาจํ, พฺยาหเรยฺยุํ อิธาคตา;
ตถา ตํ สมฺม เนสาโท, วุตฺโต สุมุข มคฺคหี’’ติ.
ตตฺถ นาปรชฺฌามาติ มาเรนฺโต อปรชฺฌติ นาม, มยํ น มาเรม. โลภาว มคฺคหินฺติ มํสํ ขาทิตุกาโม หุตฺวา โลภาว ตุมฺเห นาหํ อคฺคหึ. ปณฺฑิตาตฺยตฺถาติ ปณฺฑิตาติ สุตา อตฺถ. อตฺถจินฺตกาติ ปฏิจฺฉนฺนานํ อตฺถานํ จินฺตกา. อตฺถวตินฺติ การณนิสฺสิตํ. ตถาติ เตน การเณน. วุตฺโตติ มยา วุตฺโต หุตฺวา. สุมุข, มคฺคหีติ, สุมุขาติ อาลปติ, ม-กาโร ปทสนฺธิกโร. อคฺคหีติ ธมฺมํ เทเสตุํ ตุมฺเห คณฺหิ.
ตํ สุตฺวา สุมุโข ‘‘สุภาสิตํ โสตุกาเมน อยุตฺตํ เต กตํ, มหาราชา’’ติ วตฺวา อาห –
‘‘เนว ภีตา กาสิปติ, อุปนีตสฺมึ ชีวิเต;
ภาเสมตฺถวตึ วาจํ, สมฺปตฺตา กาลปริยายํ.
‘‘โย มิเคน มิคํ หนฺติ, ปกฺขึ วา ปน ปกฺขินา;
สุเตน วา สุตํ กิณฺยา, กึ อนริยตรํ ตโต.
‘‘โย จาริยรุทํ ภาเส, อนริยธมฺมวสฺสิโต;
อุโภ โส ธํสเต โลกา, อิธ เจว ปรตฺถ จ.
‘‘น ¶ มชฺเชถ ยสํ ปตฺโต, น พฺยาเธ ปตฺตสํสยํ;
วายเมเถว กิจฺเจสุ, สํวเร วิวรานิ จ.
¶ ‘‘เย ¶ วุทฺธา อพฺภติกฺกนฺตา, สมฺปตฺตา กาลปริยายํ;
อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, เอวํเต ติทิวํ คตา.
‘‘อิทํ สุตฺวา กาสิปติ, ธมฺมมตฺตนิ ปาลย;
ธตรฏฺฺจ มฺุจาหิ, หํสานํ ปวรุตฺตม’’นฺติ.
ตตฺถ อุปนีตสฺมินฺติ มรณสนฺติกํ อุปนีเต. กาลปริยายนฺติ มรณกาลวารํ สมฺปตฺตา สมานา น ภาสิสฺสาม. น หิ ธมฺมกถิกํ พนฺธิตฺวา มรณภเยน ตชฺเชตฺวา ธมฺมํ สุณนฺติ, อยุตฺตํ เต กตนฺติ. มิเคนาติ สุฏฺุ สิกฺขาปิเตน ทีปกมิเคน. หนฺตีติ หนติ. ปกฺขินาติ ทีปกปกฺขินา. สุเตนาติ เขมํ นิพฺภยนฺติ วิสฺสุเตน ทีปกมิคปกฺขิสทิเสน ปทุมสเรน. สุตนฺติ ‘‘ปณฺฑิโต จิตฺรกถี’’ติ เอวํ สุตํ ธมฺมกถิกํ. กิณฺยาติ ‘‘ธมฺมํ โสสฺสามี’’ติ ปาสพนฺธเนน โย กิเณยฺย หึเสยฺย พาเธยฺย. ตโตติ เตสํ กิริยโต อุตฺตริ อฺํ อนริยตรํ นาม กิมตฺถิ.
อริยรุทนฺติ มุเขน อริยวจนํ สุนฺทรวจนํ ภาสติ. อนริยธมฺมวสฺสิโตติ กมฺเมน อนริยธมฺมํ อวสฺสิโต. อุโภติ เทวโลกา จ มนุสฺสโลกา จาติ อุภยมฺหา. อิธ เจวาติ อิธ อุปฺปนฺโนปิ ปรตฺถ อุปฺปนฺโนปิ เอวรูโป ทฺวีหิ สุคติโลเกหิ ธํสิตฺวา นิรยเมว อุปปชฺชติ. ปตฺตสํสยนฺติ ชีวิตสํสยมาปนฺนมฺปิ ทุกฺขํ ปตฺวา น กิลเมยฺย. สํวเร วิวรานิ จาติ อตฺตโน ฉิทฺทานิ ทฺวารานิ สํวเรยฺย ปิทเหยฺย. วุทฺธาติ คุณวุทฺธา ปณฺฑิตา. อพฺภติกฺกนฺตาติ อิมํ มนุสฺสโลกํ อติกฺกนฺตา. กาลปริยายนฺติ มรณกาลปริยายํ ปตฺตา หุตฺวา. เอวํเตติ เอวํ เอเต. อิทนฺติ อิทํ มยา วุตฺตํ อตฺถนิสฺสิตํ วจนํ. ธมฺมนฺติ ปเวณิยธมฺมมฺปิ สุจริตธมฺมมฺปิ.
ตํ สุตฺวา ราชา อาห –
‘‘อาหรนฺตุทกํ ปชฺชํ, อาสนฺจ มหารหํ;
ปฺชรโต ปโมกฺขามิ, ธตรฏฺํ ยสสฺสินํ.
‘‘ตฺจ ¶ เสนาปตึ ธีรํ, นิปุณํ อตฺถจินฺตกํ;
โย สุเข สุขิโต รฺโ, ทุกฺขิเต โหติ ทุกฺขิโต.
‘‘เอทิโส ¶ โข อรหติ, ปิณฺฑมสฺนาตุ ภตฺตุโน;
ยถายํ สุมุโข รฺโ, ปาณสาธารโณ สขา’’ติ.
ตตฺถ อุทกนฺติ ปาทโธวนํ. ปชฺชนฺติ ปาทพฺภฺชนํ. สุเขติ สุขมฺหิ สติ.
รฺโ วจนํ สุตฺวา เตสํ อาสนานิ อาหริตฺวา ตตฺถ นิสินฺนานํ คนฺโธทเกน ปาเท โธวิตฺวา สตปาเกน เตเลน อพฺภฺชึสุ. ตมตฺถํ ¶ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ปีฺจ สพฺพโสวณฺณํ, อฏฺปาทํ มโนรมํ;
มฏฺํ กาสิกมตฺถนฺนํ, ธตรฏฺโ อุปาวิสิ.
‘‘โกจฺฉฺจ สพฺพโสวณฺณํ, เวยฺยคฺฆปริสิพฺพิตํ;
สุมุโข อชฺฌุปาเวกฺขิ, ธตรฏฺสฺสนนฺตรา.
‘‘เตสํ กฺจนปตฺตหิ, ปุถู อาทาย กาสิโย;
หํสานํ อภิหาเรสุ, อคฺครฺโ ปวาสิต’’นฺติ.
ตตฺถ มฏฺนฺติ กรณปรินิฏฺิตํ. กาสิกมตฺถนฺนนฺติ กาสิกวตฺเถน อตฺถตํ. โกจฺฉนฺติ มชฺเฌ สํขิตฺตํ. เวยฺยคฺฆปริสิพฺพิตนฺติ พฺยคฺฆจมฺมปริสิพฺพิตํ มงฺคลทิวเส อคฺคมเหสิยา นิสินฺนปีํ. กฺจนปตฺเตหีติ สุวณฺณภาชเนหิ. ปุถูติ พหู ชนา. กาสิโยติ กาสิรฏฺวาสิโน. อภิหาเรสุนฺติ อุปนาเมสุํ. อคฺครฺโ ปวาสิตนฺติ อฏฺสตปลสุวณฺณปาติปริกฺขิตฺตํ หํสรฺโ ปณฺณาการตฺถาย กาสิรฺา เปสิตํ นานคฺครสโภชนํ.
เอวํ อุปนีเต ปน ตสฺมึ กาสิราชา เตสํ สมฺปคฺคหตฺถํ สยํ สุวณฺณปาตึ คเหตฺวา อุปนาเมสิ. เต ตโต มธุลาเช ขาทิตฺวา มธุโรทกฺจ ปิวึสุ. อถ มหาสตฺโต รฺโ อภิหารฺจ ปสาทฺจ ทิสฺวา ปฏิสนฺถารมกาสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ทิสฺวา อภิหฏํ อคฺคํ, กาสิราเชน เปสิตํ;
กุสโล ขตฺตธมฺมานํ, ตโต ปุจฺฉิ อนนฺตรา.
‘‘กจฺจินฺนุ ¶ ¶ โภโต กุสลํ, กจฺจิ โภโต อนามยํ;
กจฺจิ รฏฺมิทํ ผีตํ, ธมฺเมน มนุสาสสิ.
‘‘กุสลฺเจว เม หํส, อโถ หํส อนามยํ;
อโถ รฏฺมิทํ ผีตํ, ธมฺเมน มนุสาสหํ.
‘‘กจฺจิ โภโต อมจฺเจสุ, โทโส โกจิ น วิชฺชติ;
กจฺจิ จ เต ตวตฺเถสุ, นาวกงฺขนฺติ ชีวิตํ.
‘‘อโถปิ เม อมจฺเจสุ, โทโส โกจิ น วิชฺชติ;
อโถปิ เต มมตฺเถสุ, นาวกงฺขนฺติ ชีวิตํ.
‘‘กจฺจิ เต สาทิสี ภริยา, อสฺสวา ปิยภาณินี;
ปุตฺตรูปยสูเปตา, ตว ฉนฺทวสานุคา.
‘‘อโถ เม สาทิสี ภริยา, อสฺสวา ปิยภาณินี;
ปุตฺตรูปยสูเปตา, มม ฉนฺทวสานุคา.
‘‘กจฺจิ ¶ รฏฺํ อนุปฺปีฬํ, อกุโตจิอุปทฺทวํ;
อสาหเสน ธมฺเมน, สเมน มนุสาสสิ.
‘‘อโถ รฏฺํ อนุปฺปีฬํ, อกุโตจิอุปทฺทวํ;
อสาหเสน ธมฺเมน, สเมน มนุสาสหํ.
‘‘กจฺจิ สนฺโต อปจิตา, อสนฺโต ปริวชฺชิตา;
โน เจ ธมฺมํ นิรํกตฺวา, อธมฺมมนุวตฺตสิ.
‘‘สนฺโต จ เม อปจิตา, อสนฺโต ปริวชฺชิตา;
ธมฺมเมวานุวตฺตามิ, อธมฺโม เม นิรํกโต.
‘‘กจฺจิ ¶ นานาคตํ ทีฆํ, สมเวกฺขสิ ขตฺติย;
กจฺจิมตฺโต มทนีเย, ปรโลกํ น สนฺตสิ.
‘‘นาหํ อนาคตํ ทีฆํ, สมเวกฺขามิ ปกฺขิม;
ิโต ทสสุ ธมฺเมสุ, ปรโลกํ น สนฺตเส.
‘‘ทานํ ¶ สีลํ ปริจฺจาคํ, อชฺชวํ มทฺทวํ ตปํ;
อกฺโกธํ อวิหึสฺจ, ขนฺติฺจ อวิโรธนํ.
‘‘อิจฺเจเต กุสเล ธมฺเม, ิเต ปสฺสามิ อตฺตนิ;
ตโต เม ชายเต ปีติ, สามนสฺสฺจนปฺปกํ.
‘‘สุมุโข จ อจินฺเตตฺวา, วิสชฺชิ ผรุสํ คิรํ;
ภาวโทสมนฺาย, อสฺมากายํ วิหงฺคโม.
‘‘โส กุทฺโธ ผรุสํ วาจํ, นิจฺฉาเรสิ อโยนิโส;
ยานสฺเมสุ น วิชฺชนฺติ, นยิทํ ปฺวตามิวา’’ติ.
ตตฺถ ทิสฺวาติ ตํ พหุํ อคฺคปานโภชนํ ทิสฺวา. เปสิตนฺติ อาหราเปตฺวา อุปนีตํ. ขตฺตธมฺมานนฺติ ปมการเณสุ ปฏิสนฺถารธมฺมานํ. ตโต ปุจฺฉิ อนนฺตราติ ตสฺมึ กาเล ‘‘กจฺจิ นุ, โภโต’’ติ อนุปฏิปาฏิยา ปุจฺฉิ. ตา ปเนตา ฉ คาถา เหฏฺา วุตฺตตฺถาเยว. อนุปฺปีฬนฺติ กจฺจิ รฏฺวาสิโน ยนฺเต อุจฺฉุํ วิย น ปีเฬสีติ ปุจฺฉติ. อกุโตจิอุปทฺทวนฺติ กุโตจิ อนุปทฺทวํ. ธมฺเมน สเมน มนุสาสสีติ กจฺจิ ตว รฏฺํ ธมฺเมน สเมน อนุสาสสิ. สนฺโตติ สีลาทิคุณสํยุตฺตา สปฺปุริสา. นิรํกตฺวาติ ฉฑฺเฑตฺวา. นานาคตํ ทีฆนฺติ อนาคตํ อตฺตโน ชีวิตปวตฺตึ ‘‘กจฺจิ ทีฆ’’นฺติ น สมเวกฺขสิ, อายุสงฺขารานํ ปริตฺตภาวํ ชานาสีติ ปุจฺฉติ. มทนีเยติ มทารเห รูปาทิอารมฺมเณ. น สนฺตสีติ น ภายสิ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – กจฺจิ รูปาทีสุ กามคุเณสุ อมตฺโต อปฺปมตฺโต หุตฺวา ทานาทีนํ กุสลานํ กตตฺตา ปรโลกํ น ภายสีติ.
ทสสูติ ทสสุ ราชธมฺเมสุ. ทานาทีสุ ทสวตฺถุกา เจตนา ทานํ, ปฺจสีลทสสีลานิ สีลํ ¶ , เทยฺยธมฺมจาโค ¶ ปริจฺจาโค, อุชุภาโว อชฺชวํ, มุทุภาโว มทฺทวํ, อุโปสถกมฺมํ ตโป, เมตฺตาปุพฺพภาโค อกฺโกโธ, กรุณาปุพฺพภาโค อวิหึสา, อธิวาสนา ขนฺติ, อวิโรโธ อวิโรธนํ. อจินฺเตตฺวาติ มม อิมํ คุณสมฺปตฺตึ อจินฺเตตฺวา. ภาวโทสนฺติ จิตฺตโทสํ. อนฺายาติ อชานิตฺวา. อสฺมากฺหิ จิตฺตโทโส ¶ นาม นตฺถิ, ยเมส ชาเนยฺย, ตํ อชานิตฺวาว ผรุสํ กกฺขฬํ คิรํ วิสฺสชฺเชสิ. อโยนิโสติ อนุปาเยน. ยานสฺเมสูติ ยานิ วชฺชานิ อมฺเหสุ น วิชฺชนฺติ, ตานิ วทติ. นยิทนฺติ ตสฺมาสฺส อิทํ วจนํ ปฺวตํ อิว น โหติ, เตเนส มม น ปณฺฑิโต วิย อุปฏฺาติ.
ตํ สุตฺวา สุมุโข ‘‘มยา คุณสมฺปนฺโนว ราชา อปสาทิโต, โส เม กุทฺโธ, ขมาเปสฺสามิ น’’นฺติ จินฺเตตฺวา อาห –
‘‘อตฺถิ เม ตํ อติสารํ, เวเคน มนุชาธิป;
ธตรฏฺเ จ พทฺธสฺมึ, ทุกฺขํ เม วิปุลํ อหุ.
‘‘ตฺวํ โน ปิตาว ปุตฺตานํ, ภูตานํ ธรณีริว;
อสฺมากํ อธิปนฺนานํ, ขมสฺสุ ราชกฺุชรา’’ติ.
ตตฺถ อติสารนฺติ ปกฺขลิตํ. เวเคนาติ อหํ เอตํ กถํ กเถนฺโต เวเคน สหสา กเถสึ. ทุกฺขนฺติ เจตสิกํ ทุกฺขํ มม วิปุลํ อโหสิ, ตสฺมา โกธวเสน ยํ มยา วุตฺตํ, ตํ เม ขมถ, มหาราชาติ. ปุตฺตานนฺติ ตฺวํ อมฺหากํ ปุตฺตานํ ปิตา วิย. ธรณีริวาติ ปาณภูตานํ ปติฏฺา ปถวี วิย ตฺวํ อมฺหากํ อวสฺสโย. อธิปนฺนานนฺติ โทเสน อปราเธน อชฺโฌตฺถฏานํ ขมสฺสูติ อิทํ โส อาสนา โอรุยฺห ปกฺเขหิ อฺชลึ กตฺวา อาห.
อถ นํ ราชา อาลิงฺคิตฺวา อาทาย สุวณฺณปีเ นิสีทาเปตฺวา อจฺจยเทสนํ ปฏิคฺคณฺหนฺโต อาห –
‘‘เอตํ เต อนุโมทาม, ยํ ภาวํ น นิคูหสิ;
ขิลํ ปภินฺทสิ ปกฺขิ, อุชุโกสิ วิหงฺคมา’’ติ.
ตตฺถ ¶ อนุโมทามาติ เอตํ เต โทสํ ขมาม. ยนฺติ ยสฺมา ตฺวํ อตฺตโน จิตฺตปฏิจฺฉนฺนภาวํ น นิคูหสิ. ขิลนฺติ จิตฺตขิลํ จิตฺตขาณุกํ.
อิทฺจ ปน วตฺวา ราชา มหาสตฺตสฺส ธมฺมกถาย สุมุขสฺส จ อุชุภาเว ปสีทิตฺวา ‘‘ปสนฺเนน นาม ปสนฺนากาโร กาตพฺโพ’’ติ อุภินฺนมฺปิ เตสํ อตฺตโน รชฺชสิรึ นิยฺยาเทนฺโต อาห –
‘‘ยํ กิฺจิ รตนํ อตฺถิ, กาสิราชนิเวสเน;
รชตํ ชาตรูปฺจ, มุตฺตา เวฬุริยา พหู.
‘‘มณโย ¶ ¶ สงฺขมุตฺตา จ, วตฺถกํ หริจนฺทนํ;
อชินํ ทนฺตภณฺฑฺจ, โลหํ กาฬายสํ พหุํ;
เอตํ ททามิ โว วิตฺตํ, อิสฺสรํ วิสฺสชามิ โว’’ติ.
ตตฺถ มุตฺตาติ วิทฺธาวิทฺธมุตฺตา. มณโยติ มณิภณฺฑกานิ. สงฺขมุตฺตา จาติ ทกฺขิณาวฏฺฏสงฺขรตนฺจ อามลกวฏฺฏมุตฺตรตนฺจ. วตฺถกนฺติ สุขุมกาสิกวตฺถานิ. อชินนฺติ อชินมิคจมฺมํ. โลหํ กาฬายสนฺติ ตมฺพโลหฺจ กาฬโลหฺจ. อิสฺสรนฺติ กฺจนมาเลน เสตจฺฉตฺเตน สทฺธึ ทฺวาทสโยชนิเก พาราณสินคเร รชฺชํ.
เอวฺจ ปน วตฺวา อุโภปิ เต เสตจฺฉตฺเตน ปูเชตฺวา รชฺชํ ปฏิจฺฉาเปสิ. อถ มหาสตฺโต รฺา สทฺธึ สลฺลปนฺโต อาห –
‘‘อทฺธา อปจิตา ตฺยมฺหา, สกฺกตา จ รเถสภ;
ธมฺเมสุ วตฺตมานานํ, ตฺวํ โน อาจริโย ภว.
‘‘อาจริย มนฺุาตา, ตยา อนุมตา มยํ;
ตํ ปทกฺขิณโต กตฺวา, าตึ ปสฺเสมุรินฺทมา’’ติ.
ตตฺถ ธมฺเมสูติ กุสลกมฺมปถธมฺเมสุ. อาจริโยติ ตฺวํ อมฺเหหิ พฺยตฺตตโร, ตสฺมา โน อาจริโย โหติ, อปิจ ทสนฺนํ ราชธมฺมานํ กถิตตฺตา สุมุขสฺส โทสํ ทสฺเสตฺวา อจฺจยปฏิคฺคหณสฺส ¶ กตตฺตาปิ ตฺวํ อมฺหากํ อาจริโยว, ตสฺมา อิทานิปิ โน อาจารสิกฺขาปเนน อาจริโย ภวาติ อาห. ปสฺเสมุรินฺทมาติ ปสฺเสมุ อรินฺทม.
โส เตสํ คมนํ อนุชานิ, โพธิสตฺตสฺสปิ ธมฺมํ กเถนฺตสฺเสว อรุณํ อุฏฺหิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘สพฺพรตฺตึ จินฺตยิตฺวา, มนฺตยิตฺวา ยถากถํ;
กาสิราชา อนฺุาสิ, หํสานํ ปวรุตฺตม’’นฺติ.
ตตฺถ ยถากถนฺติ ยํกิฺจิ อตฺถํ เตหิ สทฺธึ จินฺเตตพฺพํ มนฺเตตพฺพฺจ, สพฺพํ ตํ จินฺเตตฺวา จ มนฺเตตฺวา จาติ อตฺโถ. อนฺุาสีติ คจฺฉถาติ อนฺุาสิ.
เอวํ ¶ เตน อนฺุาโต โพธิสตฺโต ราชานํ ‘‘อปฺปมตฺโต ธมฺเมน รชฺชํ กาเรหี’’ติ โอวทิตฺวา ปฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺาเปสิ. ราชา เตสํ กฺจนภาชเนหิ ¶ มธุลาชฺจ มธุโรทกฺจ อุปนาเมตฺวา นิฏฺิตาหารกิจฺเจ คนฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา โพธิสตฺตํ สุวณฺณจงฺโกฏเกน สยํ อุกฺขิปิ, เขมา เทวี สุมุขํ อุกฺขิปิ. อถ เน สีหปฺชรํ อุคฺฆาเฏตฺวา สูริยุคฺคมนเวลาย ‘‘คจฺฉถ สามิโน’’ติ วิสฺสชฺเชสุํ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตโต รตฺยา วิวสาเน, สูริยุคฺคมนํ ปติ;
เปกฺขโต กาสิราชสฺส, ภวนา เต วิคาหิสุ’’นฺติ.
ตตฺถ วิคาหิสุนฺติ อากาสํ ปกฺขนฺทึสุ.
เตสุ มหาสตฺโต สุวณฺณจงฺโกฏกโต อุปฺปติตฺวา อากาเส ตฺวา ‘‘มา จินฺทยิ, มหาราช, อปฺปมตฺโต อมฺหากํ โอวาเท วตฺเตยฺยาสี’’ติ ราชานํ สมสฺสาเสตฺวา สุมุขํ อาทาย จิตฺตกูฏเมว คโต. ตานิปิ โข นวุติ หํสสหสฺสานิ กฺจนคุหโต นิกฺขมิตฺวา ปพฺพตตเล นิสินฺนานิ เต อาคจฺฉนฺเต ทิสฺวา ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ปริวาเรสุํ. เต าติคณปริวุตา จิตฺตกูฏตลํ ปวิสึสุ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘เต ¶ อโรเค อนุปฺปตฺเต, ทิสฺวาน ปรเม ทิเช;
เกกาติ มกรุํ หํสา, ปุถุสทฺโท อชายถ.
‘‘เต ปตีตา ปมุตฺเตน, ภตฺตุนา ภตฺตุคารวา;
สมนฺตา ปริกิรึสุ, อณฺฑชา ลทฺธปจฺจยา’’ติ.
เอวํ ปริวาเรตฺวา จ ปน เต หํสา ‘‘กถํ มุตฺโตสิ, มหาราชา’’ติ ปุจฺฉึสุ. มหาสตฺโต สุมุขํ นิสฺสาย มุตฺตภาวํ สํยมราชลุทฺทปุตฺเตหิ กตกมฺมฺจ กเถสิ. ตํ สุตฺวา ตุฏฺา หํสคณา ‘‘สุมุโข เสนาปติ จ ราชา จ ลุทฺทปุตฺโต จ สุขิตา นิทฺทุกฺขา จิรํ ชีวนฺตู’’ติ อาหํสุ. ตมตฺถํ ¶ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘เอวํ มิตฺตวตํ อตฺถา, สพฺเพ โหนฺติ ปทกฺขิณา;
หํสา ยถา ธตรฏฺา, าติสงฺฆมุปาคมุ’’นฺติ.
ตํ จูฬหํสชาตเก วุตฺตตฺถเมว.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพปิ อานนฺโท มมตฺถาย อตฺตโน ชีวิตํ ปริจฺจชี’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา ลุทฺทปุตฺโต ฉนฺโน อโหสิ, เขมา เทวี, เขมา ภิกฺขุนี, ราชา สาริปุตฺโต, สุมุโข อานนฺโท, เสสปริสา พุทฺธปริสา, ธตรฏฺหํสราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
มหาหํสชาตกวณฺณนา ทุติยา.
[๕๓๕] ๓. สุธาโภชนชาตกวณฺณนา
เนว กิณามิ นปิ วิกฺกิณามีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต เอกํ ทานชฺฌาสยํ ภิกฺขุํ อารพฺภ กเถสิ. โส กิร สาวตฺถิยํ เอโก กุลปุตฺโต หุตฺวา สตฺถุ ธมฺมกถํ สุตฺวา ปสนฺนจิตฺโต ปพฺพชิตฺวา สีเลสุ ปริปูรการี ธุตงฺคคุณสมนฺนาคโต สพฺรหฺมจารีสุ ปวตฺตเมตฺตจิตฺโต ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุํ พุทฺธธมฺมสงฺฆุปฏฺาเน อปฺปมตฺโต อาจารสมฺปนฺโน ทานชฺฌาสโย อโหสิ. สารณียธมฺมปูรโก อตฺตนา ลทฺธํ ปฏิคฺคาหเกสุ วิชฺชมาเนสุ ฉินฺนภตฺโต หุตฺวาปิ เทติเยว, ตสฺมา ¶ ตสฺส ทานชฺฌาสยทานาภิรตภาโว ภิกฺขุสงฺเฆ ปากโฏ อโหสิ. อเถกทิวสํ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ, ‘‘อาวุโส, อสุโก นาม ภิกฺขุ ทานชฺฌาสโย ทานาภิรโต อตฺตนา ลทฺธํ ปสตมตฺตปานียมฺปิ โลภํ ฉินฺทิตฺวา สพฺรหฺมจารีนํ เทติ, โพธิสตฺตสฺเสวสฺส อชฺฌาสโย’’ติ. สตฺถา ตํ กถํ ทิพฺพาย โสตธาตุยา สุตฺวา คนฺธกุฏิโต นิกฺขมิตฺวา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘อยํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปุพฺเพ อทานสีโล มจฺฉรี ติณคฺเคน เตลพินฺทุมฺปิ อทาตา อโหสิ, อถ นํ อหํ ทเมตฺวา นิพฺพิเสวนํ กตฺวา ทานผลํ วณฺเณตฺวา ทาเน ปติฏฺาเปสึ, โส ‘ปสตมตฺตํ อุทกมฺปิ ลภิตฺวา อทตฺวา น ปิวิสฺสามี’ติ มม สนฺติเก วรํ อคฺคเหสิ, ตสฺส ผเลน ทานชฺฌาสโย ทานาภิรโต ชาโต’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต เอโก คหปติ อฑฺโฒ อโหสิ อสีติโกฏิวิภโว. อถสฺส ราชา เสฏฺิฏฺานํ อทาสิ ¶ . โส ราชปูชิโต นาครชานปทปูชิโต หุตฺวา เอกทิวสํ อตฺตโน สมฺปตฺตึ โอโลเกตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อยํ ยโส มยา อตีตภเว เนว นิทฺทายนฺเตน, น กายทุจฺจริตาทีนิ กโรนฺเตน ลทฺโธ, สุจริตานิ ปน ¶ ปูเรตฺวา ลทฺโธ, อนาคเตปิ มยา มม ปติฏฺํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ. โส รฺโ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘เทว, มม ฆเร อสีติโกฏิธนํ อตฺถิ, ตํ คณฺหาหี’’ติ วตฺวา ‘‘น มยฺหํ ตว ธเนนตฺโถ, พหุํ เม ธนํ, อิโตปิ ยทิจฺฉสิ, ตํ คณฺหาหี’’ติ วุตฺเต ‘‘กึ นุ, เทว, มม ธนํ ทาตุํ ลภามี’’ติ อาห. อถ รฺา ‘‘ยถารุจิ กโรหี’’ติ วุตฺเต จตูสุ นครทฺวาเรสุ นครมชฺเฌ นิเวสนทฺวาเร จาติ ฉ ทานสาลาโย กาเรตฺวา เทวสิกํ ฉสตสหสฺสปริจฺจาคํ กโรนฺโต มหาทานํ ปวตฺเตสิ. โส ยาวชีวํ ทานํ ทตฺวา ‘‘อิมํ มม ทานวํสํ มา อุปจฺฉินฺทถา’’ติ ปุตฺเต อนุสาสิตฺวา ชีวิตปริโยสาเน สกฺโก หุตฺวา นิพฺพตฺติ. ปุตฺโตปิสฺส ตเถว ทานํ ทตฺวา จนฺโท หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ตสฺส ปุตฺโต สูริโย หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ตสฺส ปุตฺโต มาตลิ หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ตสฺส ปุตฺโต ปฺจสิโข หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ตสฺส ปน ปุตฺโต ฉฏฺโ เสฏฺิฏฺานํ ลทฺธา มจฺฉริยโกสิโย นาม อโหสิ อสีติโกฏิวิภโวเยว. โส ‘‘มม ปิตุปิตามหา พาลา อเหสุํ, ทุกฺเขน สมฺภตํ ธนํ ฉฑฺเฑสุํ, อหํ ปน ธนํ รกฺขิสฺสามิ, กสฺสจิ กิฺจิ น ทสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ทานสาลา วิทฺธํเสตฺวา อคฺคินา ฌาเปตฺวา ถทฺธมจฺฉรี อโหสิ.
อถสฺส เคหทฺวาเร ยาจกา สนฺนิปติตฺวา พาหา ปคฺคยฺห, ‘‘มหาเสฏฺิ, มา อตฺตโน ปิตุปิตามหานํ ทานวํสํ นาสยิ, ทานํ เทหี’’ติ มหาสทฺเทน ปริเทวึสุ. ตํ สุตฺวา มหาชโน ‘‘มจฺฉริยโกสิเยน ¶ อตฺตโน ทานวํโส อุปจฺฉินฺโน’’ติ ตํ ครหิ. โส ลชฺชิโต นิเวสนทฺวาเร ยาจกานํ อาคตาคตฏฺานํ นิวาเรตุํ อารกฺขํ เปสิ. เต นิปฺปจฺจยา หุตฺวา ปุน ตสฺส เคหทฺวารํ น โอโลเกสุํ. โส ตโต ปฏฺาย ธนเมว สํหรติ, เนว อตฺตนา ปริภฺุชติ, น ปุตฺตทาราทีนํ เทติ, กฺชิกพิลงฺคทุติยํ สกุณฺฑกภตฺตํ ภฺุชติ, มูลผลมตฺตตนฺตานิ ถูลวตฺถานิ นิวาเสติ, ปณฺณฉตฺตํ มตฺถเก ธาเรตฺวา ชรคฺโคณยุตฺเตน ชชฺชรรถเกน ยาติ. อิติ ตสฺส อสปฺปุริสสฺส ตตฺตกํ ¶ ธนํ สุนเขน ลทฺธํ นาฬิเกรํ วิย อโหสิ.
โส ¶ เอกทิวสํ ราชูปฏฺานํ คจฺฉนฺโต ‘‘อนุเสฏฺึ อาทาย คมิสฺสามี’’ติ ตสฺส เคหํ อคมาสิ. ตสฺมึ ขเณ อนุเสฏฺิ ปุตฺตธีตาทีหิ ปริวุโต นวสปฺปิปกฺกมธุสกฺขรจุณฺเณหิ สงฺขตํ ปายาสํ ภฺุชมาโน นิสินฺโน โหติ. โส มจฺฉริยโกสิยํ ทิสฺวา อาสนา วุฏฺาย ‘‘เอหิ, มหาเสฏฺิ, อิมสฺมึ ปลฺลงฺเก นิสีท, ปายาสํ ภฺุชิสฺสามา’’ติ อาห. ตสฺส ปายาสํ ทิสฺวาว มุเข เขฬา อุปฺปชฺชิ, ภฺุชิตุกาโม อโหสิ, เอวํ ปน จินฺเตสิ – ‘‘สจาหํ ภฺุชิสฺสามิ, อนุเสฏฺิโน มม เคหํ อาคตกาเล ปฏิสกฺกาโร กาตพฺโพ ภวิสฺสติ, เอวํ เม ธนํ นสฺสิสฺสติ, น ภฺุชิสฺสามี’’ติ. อถ ปุนปฺปุนํ ยาจิยมาโนปิ ‘‘อิทานิ เม ภุตฺตํ, สุหิโตสฺมี’’ติ น อิจฺฉิ. อนุเสฏฺิมฺหิ ภฺุชนฺเต ปน โอโลเกนฺโต มุเข สฺชายมาเนน เขเฬน นิสีทิตฺวา ตสฺส ภตฺตกิจฺจาวสาเน เตน สทฺธึ ราชนิเวสนํ คนฺตฺวา ราชานํ ปสฺสิตฺวา ราชนิเวสนโต โอตริตฺวา อตฺตโน เคหํ อนุปฺปตฺโต ปายาสตณฺหาย ปีฬิยมาโน จินฺเตสิ – ‘‘สจาหํ ‘ปายาสํ ภฺุชิตุกาโมมฺหี’ติ วกฺขามิ, มหาชโน ภฺุชิตุกาโม ภวิสฺสติ, พหู ตณฺฑุลาทโย นสฺสิสฺสนฺติ, น กสฺสจิ กเถสฺสามี’’ติ. โส รตฺตินฺทิวํ ปายาสเมว จินฺเตนฺโต วีตินาเมตฺวาปิ ธนนาสนภเยน กสฺสจิ อกเถตฺวาว ปิปาสํ อธิวาเสสิ, อนุกฺกเมน อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต อุปฺปณฺฑุปฺปณฺฑุกชาโต อโหสิ. เอวํ สนฺเตปิ ธนนาสนภเยน อกเถนฺโต อปรภาเค ทุพฺพโล หุตฺวา สยนํ อุปคูหิตฺวา นิปชฺชิ.
อถ นํ ภริยา อุปคนฺตฺวา หตฺเถน ปิฏฺึ ปริมชฺชมานา ‘‘กึ เต, สามิ, อผาสุก’’นฺติ ปุจฺฉิ. ‘‘ตเวว สรีเร อผาสุกํ กโรหิ, มม อผาสุกํ นตฺถี’’ติ. ‘‘สามิ, อุปฺปณฺฑุปฺปณฺฑุกชาโตสิ, กึ นุ เต กาจิ จินฺตา อตฺถิ, อุทาหุ ราชา เต กุปิโต, อทุ ปุตฺเตหิ อวมาโน กโต, อถ วา ปน กาจิ ตณฺหา อุปฺปนฺนา’’ติ? ‘‘อาม, ตณฺหา เม อุปฺปนฺนา’’ติ. ‘‘กเถหิ, สามี’’ติ? ‘‘กเถสฺสามิ, สกฺขิสฺสสิ นํ รกฺขิตุ’’นฺติ. ‘‘รกฺขิตพฺพยุตฺตกา เจ, รกฺขิสฺสามี’’ติ. เอวมฺปิ ¶ ธนนาสนภเยน กเถตุํ น อุสฺสหิ. ตาย ปุนปฺปุนํ ปีฬิยมาโน กเถสิ – ‘‘ภทฺเท, อหํ เอกทิวสํ อนุเสฏฺึ นวสปฺปิมธุสกฺขรจุณฺเณหิ สงฺขตํ ¶ ปายาสํ ภฺุชนฺตํ ทิสฺวา ตโต ปฏฺาย ตาทิสํ ปายาสํ ภฺุชิตุกาโม ชาโต’’ติ. ‘‘อสปฺปุริส, กึ ตฺวํ ทุคฺคโต, สกลมาราณสิวาสีนํ ปโหนกํ ปายาสํ ปจิสฺสามี’’ติ. อถสฺส สีเส ทณฺเฑน ปหรณกาโล ¶ วิย อโหสิ. โส ตสฺสา กุชฺฌิตฺวา ‘‘ชานามหํ ตว มหทฺธนภาวํ, สเจ เต กุลฆรา อาภตํ อตฺถิ, ปายาสํ ปจิตฺวา นาครานํ เทหี’’ติ อาห. ‘‘เตน หิ เอกวีถิวาสีนํ ปโหนกํ กตฺวา ปจามี’’ติ. ‘‘กึ เต เอเตหิ, อตฺตโน ปน สนฺตกํ ขาทนฺตู’’ติ? ‘‘เตน หิ อิโต จิโต จ สตฺตสตฺตฆรวาสีนํ ปโหนกํ กตฺวา ปจามี’’ติ. ‘‘กึ เต เอเตหี’’ติ. ‘‘เตน หิ อิมสฺมึ เคเห ปริชนสฺสา’’ติ. ‘‘กึ เต เอเตนา’’ติ? ‘‘เตน หิ พนฺธุชนสฺเสว ปโหนกํ กตฺวา ปจามี’’ติ. ‘‘กึ เต เอเตนา’’ติ? ‘‘เตน หิ ตุยฺหฺจ มยฺหฺจ ปจามิ สามี’’ติ. ‘‘กาสิ ตฺวํ, น ตุยฺหํ วฏฺฏตี’’ติ? ‘‘เตน หิ เอกสฺเสว เต ปโหนกํ กตฺวา ปจามี’’ติ. ‘‘มยฺหฺจ ตฺวํ มา ปจิ, เคเห ปน ปจนฺเต พหู ปจฺจาสีสนฺติ, มยฺหํ ปน ปตฺถํ ตณฺฑุลานํ จตุภาคํ ขีรสฺส อจฺฉรํ สกฺขราย กรณฺฑกํ สปฺปิสฺส กรณฺฑกํ มธุสฺส เอกฺจ ปจนภาชนํ เทหิ, อหํ อรฺํ ปวิสิตฺวา ตตฺถ ปจิตฺวา ภฺุชามี’’ติ. สา ตถา อกาสิ. โส ตํ สพฺพํ เจฏเกน คาหาเปตฺวา ‘‘คจฺฉ อสุกฏฺาเน ติฏฺาหี’’ติ ตํ ปุรโต เปเสตฺวา เอกโกว โอคุณฺิกํ กตฺวา อฺาตกเวเสน ตตฺถ คนฺตฺวา นทีตีเร เอกสฺมึ คจฺฉมูเล อุทฺธนํ กาเรตฺวา ทารุทกํ อาหราเปตฺวา ‘‘ตฺวํ คนฺตฺวา เอกสฺมึ มคฺเค ตฺวา กฺจิเทว ทิสฺวา มม สฺํ ทเทยฺยาสิ, มยา ปกฺโกสิตกาเลว อาคจฺเฉยฺยาสี’’ติ ตํ เปเสตฺวา อคฺคึ กตฺวา ปายาสํ ปจิ.
ตสฺมึ ขเณ สกฺโก เทวราชา ทสสหสฺสโยชนํ อลงฺกตเทวนครํ, สฏฺิโยชนํ ¶ สุวณฺณวีถึ, โยชนสหสฺสุพฺเพธํ เวชยนฺตํ, ปฺจโยชนสติกํ สุธมฺมสภํ, สฏฺิโยชนํ ปณฺฑุกมฺพลสิลาสนํ, ปฺจโยชนาวฏฺฏํ กฺจนมาลเสตจฺฉตฺตํ, อฑฺฒเตยฺยโกฏิสงฺขา เทวจฺฉรา, อลงฺกตปฏิยตฺตํ อตฺตภาวนฺติ อิมํ อตฺตโน สิรึ โอโลเกตฺวา ‘‘กึ นุ โข กตฺวา มยา อยํ ยโส ลทฺโธ’’ติ จินฺเตตฺวา พาราณสิยํ เสฏฺิภูเตน ปวตฺติตํ ทานํ อทฺทส. ตโต ‘‘มม ปุตฺตาทโย กุหึ นิพฺพตฺตา’’ติ โอโลเกนฺโต ‘‘ปุตฺโต เม จนฺโท เทวปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, ตสฺส ปุตฺโต สูริโย, ตสฺส ปุตฺโต, มาตลิ, ตสฺส ปุตฺโต, ปฺจสิโข’’ติ สพฺเพสํ นิพฺพตฺตึ ทิสฺวา ‘‘ปฺจสิขสฺส ปุตฺโต กีทิโส’’ติ โอโลเกนฺโต อตฺตโน วํสสฺส อุปจฺฉินฺนภาวํ ปสฺสิ. อถสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อยํ อสปฺปุริโส มจฺฉรี หุตฺวา เนว อตฺตนา ปริภฺุชติ ¶ , น ปเรสํ เทติ, มม วํโส เตน อุปจฺฉินฺโน, กาลํ กตฺวา นิรเย นิพฺพตฺติสฺสติ, โอวาทมสฺส ทตฺวา มม วํสํ ปติฏฺาเปตฺวา เอตสฺส อิมสฺมึ เทวนคเร นิพฺพตฺตนาการํ กริสฺสามี’’ติ. โส จนฺทาทโย ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘เอถ มนุสฺสปถํ คมิสฺสาม, มจฺฉริยโกสิเยน อมฺหากํ วํโส อุปจฺฉินฺโน ¶ , ทานสาลา ฌาปิตา, เนว อตฺตนา ปริภฺุชติ, น ปเรสํ เทติ, อิทานิ ปน ปายาสํ ภฺุชิตุกาโม หุตฺวา ‘ฆเร ปจฺจนฺเต อฺสฺสปิ ปายาโส ทาตพฺโพ ภวิสฺสตี’ติ อรฺํ ปวิสิตฺวา เอกโกว ปจติ, เอตํ ทเมตฺวา ทานผลํ ชานาเปตฺวา อาคมิสฺสาม, อปิจ โข ปน อมฺเหหิ สพฺเพหิ เอกโต ยาจิยมาโน ตตฺเถว มเรยฺย. มม ปมํ คนฺตฺวา ปายาสํ ยาจิตฺวา นิสินฺนกาเล ตุมฺเห พฺราหฺมณวณฺเณน ปฏิปาฏิยา อาคนฺตฺวา ยาเจยฺยาถา’’ติ วตฺวา สยํ ตาว พฺราหฺมณวณฺเณน ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘โภ, กตโร พาราณสิคมนมคฺโค’’ติ ปุจฺฉิ. อถ นํ มจฺฉริยโกสิโย ‘‘กึ อุมฺมตฺตโกสิ, พาราณสิมคฺคมฺปิ น ชานาสิ, กึ อิโต เอสิ, เอตฺโต ยาหี’’ติ อาห.
สกฺโก ตสฺส วจนํ สุตฺวา อสุณนฺโต วิย ‘‘กึ กเถสี’’ติ ตํ อุปคจฺฉเตว. โสปิ, ‘‘อเร ¶ , พธิร พฺราหฺมณ, กึ อิโต เอสิ, ปุรโต ยาหี’’ติ วิรวิ. อถ นํ สกฺโก, ‘‘โภ, กสฺมา วิรวสิ, ธูโม ปฺายติ, อคฺคิ ปฺายติ, ปายาโส ปจฺจติ, พฺราหฺมณานํ นิมนฺตนฏฺาเนน ภวิตพฺพํ, อหมฺปิ พฺราหฺมณานํ โภชนกาเล โถกํ ลภิสฺสามิ, กึ มํ นิจฺฉุภสี’’ติ วตฺวา ‘‘นตฺเถตฺถ พฺราหฺมณานํ นิมนฺตนํ, ปุรโต ยาหี’’ติ วุตฺเต ‘‘เตน หิ กสฺมา กุชฺฌสิ, ตว โภชนกาเล โถกํ ลภิสฺสามี’’ติ อาห. อถ นํ โส ‘‘อหํ เต เอกสิตฺถมฺปิ น ทสฺสามิ, โถกํ อิทํ มม ยาปนมตฺตเมว, มยาปิ เจตํ ยาจิตฺวาว ลทฺธํ, ตฺวํ อฺโต อาหารํ ปริเยสาหี’’ติ วตฺวา ภริยํ ยาจิตฺวา ลทฺธภาวํ สนฺธาเยว วตฺวา คาถมาห –
‘‘เนว กิณามิ นปิ วิกฺกิณามิ, น จาปิ เม สนฺนิจโย จ อตฺถิ;
สุกิจฺฉรูปํ วติทํ ปริตฺตํ, ปตฺโถทโน นาลมยํ ทุวินฺน’’นฺติ.
ตํ ¶ สุตฺวา สกฺโก ‘‘อหมฺปิ เต มธุรสทฺเทน เอกํ สิโลกํ กเถสฺสามิ, ตํ สุณาหี’’ติ วตฺวา ‘‘น เม ตว สิโลเกน อตฺโถ’’ติ ตสฺส วาเรนฺตสฺเสว คาถาทฺวยมาห –
‘‘อปฺปมฺหา อปฺปกํ ทชฺชา, อนุมชฺฌโต มชฺฌกํ;
พหุมฺหา พหุกํ ทชฺชา, อทานํ นูปปชฺชติ.
‘‘ตํ ตํ วทามิ โกสิย, เทหิ ทานานิ ภฺุช จ;
อริยมคฺคํ สมารุห, เนกาสี ลภเต สุข’’นฺติ.
ตตฺถ ¶ อนุมชฺฌโต มชฺฌกนฺติ อปฺปมตฺตกมฺปิ มชฺเฌ เฉตฺวา ทฺเว โกฏฺาเส กริตฺวา เอกํ โกฏฺาสํ ทตฺวา ตโต อวเสสโต อนุมชฺฌโตปิ ปุน มชฺเฌ เฉตฺวา เอโก โกฏฺาโส ทาตพฺโพเยว. อทานํ นูปปชฺชตีติ อปฺปํ วา พหุํ วา ทินฺนํ โหตุ, อทานํ นาม น โหติ, ตมฺปิ ทานเมว มหปฺผลเมว.
โส ¶ ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘มนาปํ เต, พฺราหฺมณ, กถิตํ, ปายาเส ปกฺเก โถกํ ลภิสฺสสิ, นิสีทาหี’’ติ อาห. สกฺโก เอกมนฺเต นิสีทิ. ตสฺมึ นิสินฺเน จนฺโท เตเนว นิยาเมน อุปสงฺกมิตฺวา ตเถว กถํ ปวตฺเตตฺวา ตสฺส วาเรนฺตสฺเสว คาถาทฺวยมาห –
‘‘โมฆฺจสฺส หุตํ โหติ, โมฆฺจาปิ สมีหิตํ;
อติถิสฺมึ โย นิสินฺนสฺมึ, เอโก ภฺุชติ โภชนํ.
ตํ ตํ วทามิ โกสิย, เทหิ ทานานิ ภฺุช จ;
อริยมคฺคํ สมารุห, เนกาสี ลภเต สุข’’นฺติ.
ตตฺถ สมีหิตนฺติ ธนุปฺปาทนวีริยํ.
โส ตสฺส วจนํ สุตฺวา กิจฺเฉน กสิเรน ‘‘เตน หิ นิสีท, โถกํ ลภิสฺสสี’’ติ อาห. โส คนฺตฺวา สกฺกสฺส สนฺติเก นิสีทิ. ตโต สูริโย เตเนว นเยน อุปสงฺกมิตฺวา ตเถว กถํ ปวตฺเตตฺวา ตสฺส วาเรนฺตสฺเสว คาถาทฺวยมาห –
‘‘สจฺจฺจสฺส หุตํ โหติ, สจฺจฺจาปิ สมีหิตํ;
อติถิสฺมึ โย นิสินฺนสฺมึ, เนโก ภฺุชติ โภชนํ.
‘‘ตํ ¶ ตํ วทามิ โกสิย, เทหิ ทานานิ ภฺุช จ;
อริยมคฺคํ สมารุห, เนกาสี ลภเต สุข’’นฺติ.
ตสฺสปิ วจนํ สุตฺวา กิจฺเฉน กสิเรน ‘‘เตน หิ นิสีท, โถกํ ลภิสฺสสี’’ติ อาห. โส คนฺตฺวา จนฺทสฺส สนฺติเก นิสีทิ. อถ นํ มาตลิ เตเนว นเยน อุปสงฺกมิตฺวา ตเถว กถํ ปวตฺเตตฺวา ตสฺส วาเรนฺตสฺเสว อิมา คาถา อภาสิ –
‘‘สรฺจ ¶ ชุหติ โปโส, พหุกาย คยาย จ;
โทเณ ติมฺพรุติตฺถสฺมึ, สีฆโสเต มหาวเห.
‘‘อตฺร จสฺส หุตํ โหติ, อตฺร จสฺส สมีหิตํ;
อติถิสฺมึ โย นิสินฺนสฺมึ, เนโก ภฺุชติ โภชนํ.
‘‘ตํ ตํ วทามิ โกสิย, เทหิ ทานานิ ภฺุช จ;
อริยมคฺคํ สมารุห, เนกาสี ลภเต สุข’’นฺติ.
ตาสํ อตฺโถ – โย ปุริโส ‘‘นาคยกฺขาทีนํ พลิกมฺมํ กโรมี’’ติ สมุทฺทโสณฺฑิโปกฺขรณีอาทีสุ ยํ กิฺจิ สรฺจ อุปคนฺตฺวา ชุหติ, ตตฺถ พลิกมฺมํ กโรติ ¶ , ตถา พหุกาย นทิยา คยาย โปกฺขรณิยา โทณนามเก จ ติมฺพรุนามเก จ ติตฺเถ สีฆโสเต มหนฺเต วาริวเห. อตฺร จสฺสาติ ยทิ อตฺราปิ เอเตสุ สราทีสุ อสฺส ปุริสสฺส หุตฺเจว สมีหิตฺจ โหติ, สผลํ สุขุทฺรยํ สมฺปชฺชติ. อติถิสฺมึ โย นิสินฺนสฺมึ เนโก ภฺุชติ โภชนํ, เอตฺถ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ, เตน ตํ วทามิ – โกสิย, ทานานิ จ เทหิ, สยฺจ ภฺุช, อริยานํ ทานาภิรตานํ พุทฺธาทีนํ มคฺคํ อภิรุห. น หิ เอกาสี เอโกว ภฺุชมาโน สุขํ นาม ลภตีติ.
โส ตสฺสปิ วจนํ สุตฺวา ปพฺพตกูเฏน โอตฺถโฏ วิย กิจฺเฉน กสิเรน ‘‘เตน หิ นิสีท, โถกํ ลภิสฺสสี’’ติ อาห. มาตลิ คนฺตฺวา สูริยสฺส สนฺติเก นิสีทิ. ตโต ปฺจสิโข เตเนว นเยน อุปสงฺกมิตฺวา ตเถว กถํ ปวตฺเตตฺวา ตสฺส วาเรนฺตสฺเสว คาถาทฺวยมาห –
‘‘พฬิสฺหิ ¶ โส นิคิลติ, ทีฆสุตฺตํ สพนฺธนํ;
อติถิสฺมึ โย นิสินฺนสฺมึ, เอโก ภฺุชติ โภชนํ.
‘‘ตํ ตํ วทามิ โกสิย, เทหิ ทานานิ ภฺุช จ;
อริยมคฺคํ สมารุห, เนกาสี ลภเต สุข’’นฺติ.
มจฺฉริยโกสิโย ตํ สุตฺวา ทุกฺขเวทโน นิตฺถุนนฺโต ‘‘เตน หิ นิสีท, โถกํ ลภิสฺสสี’’ติ อาห. ปฺจสิโข คนฺตฺวา มาตลิสฺส สนฺติเก นิสีทิ. อิติ เตสุ ปฺจสุ พฺราหฺมเณสุ ¶ นิสินฺนมตฺเตสฺเวว ปายาโส ปจฺจิ. อถ นํ โกสิโย อุทฺธนา โอตาเรตฺวา ‘‘ตุมฺหากํ ปตฺตานิ อาหรถา’’ติ อาห. เต อนุฏฺาย ยถานิสินฺนาว หตฺเถ ปสาเรตฺวา หิมวนฺตโต มาลุวปตฺตานิ อาหรึสุ. โกสิโย ตานิ ทิสฺวา ‘‘ตุมฺหากํ เอเตสุ ปตฺเตสุ ทาตพฺพปายาโส นตฺถิ, ขทิราทีนํ ปตฺตานิ อาหรถา’’ติ อาห. เต ตานิปิ อาหรึสุ. เอเกกํ ปตฺตํ โยธผลกปฺปมาณํ อโหสิ. โส สพฺเพสํ ทพฺพิยา ปายาสํ อทาสิ, สพฺพนฺติมสฺส ทานกาเลปิ อุกฺขลิยา อูนํ น ปฺายิ, ปฺจนฺนมฺปิ ทตฺวา สยํ อุกฺขลึ คเหตฺวา นิสีทิ. ตสฺมึ ขเณ ปฺจสิโข อุฏฺาย อตฺตภาวํ วิชหิตฺวา สุนโข หุตฺวา เตสํ ปุรโต ปสฺสาวํ กโรนฺโต อคมาสิ. พฺราหฺมณา อตฺตโน ปายาสํ ปตฺเตน ปิทหึสุ. โกสิยสฺส หตฺถปิฏฺเ ปสฺสาวพินฺทุ ปติ. พฺราหฺมณา ¶ กุณฺฑิกาหิ อุทกํ คเหตฺวา ปายาสํ อพฺภุกิริตฺวา ภฺุชมานา วิย อเหสุํ. โกสิโย ‘‘มยฺหมฺปิ อุทกํ เทถ, หตฺถํ โธวิตฺวา ภฺุชิสฺสามี’’ติ อาห. ‘‘ตว อุทกํ อาหริตฺวา หตฺถํ โธวา’’ติ. ‘‘มยา ตุมฺหากํ ปายาโส ทินฺโน, มยฺหํ โถกํ อุทกํ เทถา’’ติ. ‘‘มยํ ปิณฺฑปฏิปิณฺฑกมฺมํ นาม น กโรมา’’ติ. ‘‘เตน หิ อิมํ อุกฺขลึ โอโลเกถ, หตฺถํ โธวิตฺวา อาคมิสฺสามี’’ติ นทึ โอตริ. ตสฺมึ ขเณ สุนโข อุกฺขลึ ปสฺสาวสฺส ปูเรสิ. โส ตํ ปสฺสาวํ กโรนฺตํ ทิสฺวา มหนฺตํ ทณฺฑมาทาย ตํ ตชฺเชนฺโต อาคจฺฉิ. โส อสฺสาชานียมตฺโต หุตฺวา ตํ อนุพนฺธนฺโต นานาวณฺโณ อโหสิ, กาโฬปิ โหติ เสโตปิ สุวณฺณวณฺโณปิ กพโรปิ อุจฺโจปิ นีโจปิ, เอวํ นานาวณฺโณ หุตฺวา มจฺฉริยโกสิยํ อนุพนฺธิ. โส มรณภยภีโต พฺราหฺมเณ อุปสงฺกมิ. เตปิ อุปฺปติตฺวา อากาเส ิตา. โส เตสํ ตํ อิทฺธึ ทิสฺวา คาถมาห –
‘‘อุฬารวณฺณา ¶ วต พฺราหฺมณา อิเม, อยฺจ โว สุนโข กิสฺส เหตุ;
อุจฺจาวจํ วณฺณนิภํ วิกุพฺพติ, อกฺขาถ โน พฺราหฺมณา เก นุ ตุมฺเห’’ติ.
ตํ สุตฺวา สกฺโก เทวราชา –
‘‘จนฺโท จ สูริโย จ อุโภ อิธาคตา, อยํ ปน มาตลิ เทวสารถิ;
สกฺโกหมสฺมิ ติทสานมินฺโท; เอโส จ โข ปฺจสิโขติ วุจฺจตี’’ติ.
คาถํ วตฺวา ตสฺส ยสํ วณฺเณนฺโต คาถมาห –
‘‘ปาณิสฺสรา ¶ มุทิงฺคา จ, มุรชาลมฺพรานิ จ;
สุตฺตเมนํ ปโพเธนฺติ, ปฏิพุทฺโธ จ นนฺทตี’’ติ.
โส ตสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘สกฺก, เอวรูปํ ทิพฺพสมฺปตฺตึ กินฺติ กตฺวา ลภสี’’ติ ปุจฺฉิ. สกฺโก ‘‘อทานสีลา ตาว ปาปธมฺมา มจฺฉริโน เทวโลกํ น คจฺฉนฺติ, นิรเย นิพฺพตฺตนฺตี’’ติ ทสฺเสนฺโต –
‘‘เย ¶ เกจิเม มจฺฉริโน กทริยา, ปริภาสกา สมณพฺราหฺมณานํ;
อิเธว นิกฺขิปฺป สรีรเทหํ, กายสฺส เภทา นิรยํ วชนฺตี’’ติ. –
อิมํ คาถํ วตฺวา ธมฺเม ิตานํ เทวโลกปฏิลาภํ ทสฺเสตุํ คาถมาห –
‘‘เย เกจิเม สุคฺคติมาสมานา, ธมฺเม ิตา สํยเม สํวิภาเค;
อิเธว นิกฺขิปฺป สรีรเทหํ, กายสฺส เภทา สุคตึ วชนฺตี’’ติ.
ตตฺถ อาสมานาติ อาสีสนฺตา. เย เกจิ สุคตึ อาสีสนฺติ, สพฺเพ เต สํยมสงฺขาเต ทสสีลธมฺเม สํวิภาคสงฺขาเต ทานธมฺเม จ ิตา ¶ หุตฺวา อิธ สรีรสงฺขาตํ เทหํ นิกฺขิปิตฺวา ตสฺส กายสฺส เภทา สุคตึ วชนฺตีติ อตฺโถ.
เอวํ วตฺวา จ ปน, ‘‘โกสิย, น มยํ ตว สนฺติเก ปายาสตฺถาย อาคตา, การฺุเน ปน ตํ อนุกมฺปมานา อาคตามฺหา’’ติ ตสฺส ปกาเสตุํ อาห –
‘‘ตฺวํ โนสิ าติ ปุริมาสุ ชาติสุ, โส มจฺฉรี โรสโก ปาปธมฺโม;
ตเวว อตฺถาย อิธาคตมฺหา, มา ปาปธมฺโม นิรยํ คมิตฺถา’’ติ.
ตตฺถ โสติ โส ตฺวํ. มา ปาปธมฺโมติ อยํ อมฺหากํ าติ ปาปธมฺโม มา นิรยํ อคมาติ เอตทตฺถํ อาคตมฺหาติ อตฺโถ.
ตํ สุตฺวา โกสิโย ‘‘อตฺถกามา กิร เม, เอเต มํ นิรยา อุทฺธริตฺวา สคฺเค ปติฏฺาเปตุกามา’’ติ ตุฏฺจิตฺโต อาห –
‘‘อทฺธา ¶ มํ โว หิตกามา, ยํ มํ สมนุสาสถ;
โสหํ ตถา กริสฺสามิ, สพฺพํ วุตฺตํ หิเตสิภิ.
‘‘เอสาหมชฺเชว อุปรมามิ, น จาหํ กิฺจิ กเรยฺย ปาปํ;
น ¶ จาปิ เม กิฺจิ อเทยฺยมตฺถิ, น จาปิทตฺวา อุทกํ ปิวามิ.
‘‘เอวฺจ เม ททโต สพฺพกาลํ, โภคา อิเม วาสว ขียิสฺสนฺติ;
ตโต อหํ ปพฺพชิสฺสามิ สกฺก, หิตฺวาน กามานิ ยโถธิกานี’’ติ.
ตตฺถ มนฺติ มม. โวติ ตุมฺเห. ยํ มนฺติ เยน มํ สมนุสาสถ, เตน เม ตุมฺเห หิตกามา. ตถาติ ยถา วทถ, ตเถว กริสฺสามิ. อุปรมามีติ มจฺฉริภาวโต อุปรมามิ. อเทยฺยมตฺถีติ อิโต ปฏฺาย จ มม อาโลปโต อุปฑฺฒมฺปิ อเทยฺยํ นาม นตฺถิ, น จาปิทตฺวาติ อุทกปสตมฺปิ ¶ จาหํ ลภิตฺวา อทตฺวา น ปิวิสฺสามิ. ขียิสฺสนฺตีติ วิกฺขียิสฺสนฺติ. ยโถธิกานีติ วตฺถุกามกิเลสกามวเสน ยถาิตโกฏฺาสานิเยว.
สกฺโก มจฺฉริยโกสิยํ ทเมตฺวา นิพฺพิเสวนํ กตฺวา ทานผลํ ชานาเปตฺวา ธมฺมเทสนาย ปฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺาเปตฺวา สทฺธึ เตหิ เทวนครเมว คโต. มจฺฉริยโกสิโยปิ นครํ ปวิสิตฺวา ราชานํ อนุชานาเปตฺวา ‘‘คหิตคหิตภาชนานิ ปูเรตฺวา คณฺหนฺตู’’ติ ยาจกานํ ธนํ ทตฺวา ตสฺมึ ขีเณ นิกฺขมฺม หิมวนฺตโต ทกฺขิณปสฺเส คงฺคาย เจว เอกสฺส จ ชาตสฺสรสฺส อนฺตเร ปณฺณสาลํ กตฺวา ปพฺพชิตฺวา วนมูลผลาหาโร ตตฺถ จิรํ วิหาสิ, ชรํ ปาปุณิ. ตทา สกฺกสฺส อาสา สทฺธา สิรี หิรีติ จตสฺโส ธีตโร โหนฺติ. ตา พหุํ ทิพฺพคนฺธมาลํ อาทาย อุทกกีฬนตฺถาย อโนตตฺตทหํ คนฺตฺวา ตตฺถ กีฬิตฺวา มโนสิลาตเล นิสีทึสุ. ตสฺมึ ขเณ นารโท นาม พฺราหฺมณตาปโส ตาวตึสภวนํ ทิวาวิหารตฺถาย คนฺตฺวา นนฺทนวนจิตฺตลตาวเนสุ ทิวาวิหารํ กตฺวา ปาริจฺฉตฺตกปุปฺผํ ฉตฺตํ วิย ฉายตฺถาย ธารยมาโน มโนสิลาตลมตฺถเกน อตฺตโน วสนฏฺานํ กฺจนคุหํ คจฺฉติ. อถ ตา ตสฺส หตฺเถ ตํ ปุปฺผํ ทิสฺวา ยาจึสุ. ตมตฺถํ ¶ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘นคุตฺตเม คิริวเร คนฺธมาทเน, โมทนฺติ ตา เทววราภิปาลิตา;
อถาคมา อิสิวโร สพฺพโลกคู, สุปุปฺผิตํ ทุมวรสาขมาทิย.
‘‘สุจึ ¶ สุคนฺธํ ติทเสหิ สกฺกตํ, ปุปฺผุตฺตมํ อมรวเรหิ เสวิตํ;
อลทฺธ มจฺเจหิว ทานเวหิ วา, อฺตฺร เทเวหิ ตทารหํ หิทํ.
‘‘ตโต ¶ จตสฺโส กนกตฺตจูปมา, อุฏฺาย นาริโย ปมทาธิปา มุนึ;
อาสา จ สทฺธา จ สิรี ตโต หิรี, อิจฺจพฺรวุํ นารทเทว พฺราหฺมณํ.
‘‘สเจ อนุทฺทิฏฺํ ตยา มหามุนิ, ปุปฺผํ อิมํ ปาริฉตฺตสฺส พฺรมฺเห;
ททาหิ โน สพฺพา คติ เต อิชฺฌตุ, ตุวมฺปิ โน โหหิ ยเถว วาสโว.
‘‘ตํ ยาจมานาภิสเมกฺข นารโท, อิจฺจพฺรวี สํกลหํ อุทีรยิ;
น มยฺหมตฺถตฺถิ อิเมหิ โกจิ นํ, ยาเยว โว เสยฺยสิ สา ปิฬนฺธถา’’ติ.
ตตฺถ คิริวเรติ ปุริมสฺส เววจนํ. เทววราภิปาลิตาติ สกฺเกน รกฺขิตา. สพฺพโลกคูติ เทวโลเก จ มนุสฺสโลเก จ สพฺพตฺถ คมนสมตฺโถ. ทุมวรสาขมาทิยาติ สาขาย ชาตตฺตา ทุมวรสาขนฺติ ลทฺธนามํ ปุปฺผํ คเหตฺวา. สกฺกตนฺติ กตสกฺการํ. อมรวเรหีติ สกฺกํ สนฺธาย วุตฺตํ. อฺตฺร เทเวหีติ เปตฺวา เทเว จ อิทฺธิมนฺเต จ อฺเหิ มนุสฺเสหิ วา ยกฺขาทีหิ วา อลทฺธํ. ตทารหํ หิทนฺติ เตสํเยว หิ ตํ อรหํ อนุจฺฉวิกํ. กนกตฺตจูปมาติ กนกูปมา ตจา. อุฏฺายาติ อยฺโย มาลาคนฺธวิเลปนาทิปฏิวิรโต ปุปฺผํ น ปิฬนฺธิสฺสติ, เอกสฺมึ ปเทเส ฉฑฺเฑสฺสติ, เอถ ตํ ยาจิตฺวา ปุปฺผํ ปิฬนฺธิสฺสามาติ หตฺเถ ปสาเรตฺวา ยาจมานา เอกปฺปหาเรเนว อุฏฺหิตฺวา. ปมทาธิปาติ ปมทานํ อุตฺตมา. มุนินฺติ อิสึ.
อนุทฺทิฏฺนฺติ ‘‘อสุกสฺส นาม ทสฺสามี’’ติ น อุทฺทิฏฺํ. สพฺพา คติ เต อิชฺฌตูติ สพฺพา เต จิตฺตคติ อิชฺฌตุ, ปตฺถิตปตฺถิตสฺส ¶ ลาภี โหหีติ ตสฺส ถุลิมงฺคลํ วทนฺติ. ยเถว วาสโวติ ยถา อมฺหากํ ปิตา วาสโว อิจฺฉิติจฺฉิตํ เทติ, ตเถว โน ตฺวมฺปิ โหหีติ. ตนฺติ ตํ ปุปฺผํ. อภิสเมกฺขาติ ทิสฺวา. สํกลหนฺติ นานาคาหํ กลหวฑฺฒนํ กถํ อุทีรยิ. อิเมหีติ อิเมหิ ปุปฺเผหิ นาม มยฺหํ อตฺโถ นตฺถิ, ปฏิวิรโต อหํ ¶ มาลาธารณโตติ ทีเปติ. ยาเยว โว เสยฺยสีติ ยา ตุมฺหากํ อนฺตเร เชฏฺิกา. สา ปิฬนฺธถาติ สา เอตํ ปิฬนฺธตูติ อตฺโถ.
ตา ¶ จตสฺโสปิ ตสฺส วจนํ สุตฺวา คาถมาหํสุ –
‘‘ตฺวํ โนตฺตเมวาภิสเมกฺข นารท, ยสฺสิจฺฉสิ ตสฺสา อนุปฺปเวจฺฉสุ;
ยสฺสา หิ โน นารท ตฺวํ ปทสฺสสิ, สาเยว โน เหหิติ เสฏฺสมฺมตา’’ติ.
ตตฺถ ตฺวํ โนตฺตเมวาติ อุตฺตมมหามุนิ ตฺวเมว โน อุปธาเรหิ. ตาสํ วจนํ สุตฺวา นารโท ตา อาลปนฺโต คาถมาห –
‘‘อกลฺลเมตํ วจนํ สุคตฺเต, โก พฺราหฺมโณ สํกลหํ อุทีรเย;
คนฺตฺวาน ภูตาธิปเมว ปุจฺฉถ, สเจ น ชานาถ อิธุตฺตมาธเม’’นฺติ.
ตสฺสตฺโถ – ภทฺเท สุคตฺเต, อิทํ ตุมฺเหหิ วุตฺตํ วจนํ มม อยุตฺตํ, เอวฺหิ สติ มยา ตุมฺเหสุ เอกํ เสฏฺํ, เสสา หีนา กโรนฺเตน กลโห วฑฺฒิโต ภวิสฺสติ, โก พาหิตปาโป พฺราหฺมโณ กลหํ อุทีรเย วฑฺเฒยฺย. เอวรูปสฺส หิ กลหวฑฺฒนํ นาม อยุตฺตํ, ตสฺมา อิโต คตฺวา อตฺตโน ปิตรํ ภูตาธิปํ สกฺกเมว ปุจฺฉถ, สเจ อตฺตโน อุตฺตมํ อธมฺจ น ชานาถาติ.
ตโต สตฺถา คาถมาห –
‘‘ตา นารเทน ปรมปฺปโกปิตา, อุทีริตา วณฺณมเทน มตฺตา;
สกาเส คนฺตฺวาน สหสฺสจกฺขุโน, ปุจฺฉึสุ ภูตาธิปํ กา นุ เสยฺยสี’’ติ.
ตตฺถ ¶ ปรมปฺปโกปิตาติ ปุปฺผํ อททนฺเตน อติวิย โกปิตา ตสฺส กุปิตา หุตฺวา. อุทีริตาติ ‘‘ภูตาธิปเมว ปุจฺฉถา’’ติ วุตฺตา. สหสฺสจกฺขุโนติ สกฺกสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา. กา นูติ อมฺหากํ อนฺตเร กตมา อุตฺตมาติ ปุจฺฉึสุ.
เอวํ ¶ ปุจฺฉิตฺวา ิตา –
‘‘ตา ทิสฺวา อายตฺตมนา ปุรินฺทโท, อิจฺจพฺรวี เทววโร กตฺชลี;
สพฺพาว โว โหถ สุคตฺเต สาทิสี, โกเนว ภทฺเท กลหํ อุทีรยี’’ติ.
ตตฺถ ¶ ตา ทิสฺวาติ, ภิกฺขเว, จตสฺโสปิ อตฺตโน สนฺติกํ อาคตา ทิสฺวา. อายตฺตมนาติ อุสฺสุกฺกมนา พฺยาวฏจิตฺตา. กตฺชลีติ นมสฺสมานาหิ เทวตาหิ ปคฺคหิตฺชลี. สาทิสีติ สพฺพาว ตุมฺเห สาทิสิโย. โก เนวาติ โก นุ เอวํ. กลหํ อุทีรยีติ อิทํ นานาคาหํ วิคฺคหํ กเถสิ วฑฺเฒสิ.
อถสฺส ตา กถยมานา คาถมาหํสุ –
‘‘โย สพฺพโลกจฺจริโต มหามุนิ, ธมฺเม ิโต นารโท สจฺจนิกฺกโม;
โส โนพฺรวิ คิริวเร คนฺธมาทเน, คนฺตฺวาน ภูตาธิปเมว ปุจฺฉถ;
สเจ น ชานาถ อิธุตฺตมาธม’’นฺติ.
ตตฺถ สจฺจนิกฺกโมติ ตถปรกฺกโม.
ตํ สุตฺวา สกฺโก ‘‘อิมา จตสฺโสปิ มยฺหํ ธีตโรว, สจาหํ ‘เอตาสุ เอกา คุณสมฺปนฺนา อุตฺตมา’ติ วกฺขามิ, เสสา กุชฺฌิสฺสนฺติ, น สกฺกา อยํ อฑฺโฑ วินิจฺฉินิตุํ, อิมา หิมวนฺเต โกสิยตาปสสฺส สนฺติกํ เปเสสามิ, โส เอตาสํ อฑฺฑํ วินิจฺฉินิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘อหํ ตุมฺหากํ อฑฺฑํ น วินิจฺฉินิสฺสามิ, หิมวนฺเต โกสิโย นาม ตาปโส อตฺถิ, ตสฺสาหํ อตฺตโน สุธาโภชนํ เปเสสฺสามิ, โส ปรสฺส อทตฺวา น ภฺุชติ, ททนฺโต ¶ จ วิจินิตฺวา คุณวนฺตานํ เทติ, ยา ตุมฺเหสุ ตสฺส หตฺถโต ภตฺตํ ลภิสฺสติ, สา อุตฺตมา ภวิสฺสตี’’ติ อาจิกฺขนฺโต คาถมาห –
‘‘อสุ พฺรหารฺจโร มหามุนิ, นาทตฺวา ภตฺตํ วรคตฺเต ภฺุชติ;
วิเจยฺย ทานานิ ททาติ โกสิโย,
ยสฺสา หิ โส ทสฺสติ สาว เสยฺยสี’’ติ.
ตตฺถ ¶ พฺรหารฺธโรติ มหาอรฺวาสี.
อิติ โส ตาปสสฺส สนฺติกํ เปเสตฺวา มาตลึ ปกฺโกสาเปตฺวา ตสฺส สนฺติกํ เปเสนฺโต อนนฺตรํ คาถมาห –
‘‘อสู ¶ หิ โย สมฺมติ ทกฺขิณํ ทิสํ, คงฺคาย ตีเร หิมวนฺตปสฺสนิ;
ส โกสิโย ทุลฺลภปานโภชโน, ตสฺส สุธํ ปาปย เทวสารถี’’ติ.
ตตฺถ สมฺมตีติ วสติ. ทกฺขิณนฺติ หิมวนฺตสฺส ทกฺขิณาย ทิสาย. ปสฺสนีติ ปสฺเส.
ตโต สตฺถา อาห –
‘‘ส มาตลี เทววเรน เปสิโต, สหสฺสยุตฺตํ อภิรุยฺห สนฺทนํ;
สุขิปฺปเมว อุปคมฺม อสฺสมํ, อทิสฺสมาโน มุนิโน สุธํ อทา’’ติ.
ตตฺถ อทิสฺสมาโนติ, ภิกฺขเว, โส มาตลิ เทวราชสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตํ อสฺสมํ คนฺตฺวา อทิสฺสมานกาโย หุตฺวา ตสฺส สุธํ อทาสิ, ททมาโน จ รตฺตึ ปธานมนุยฺุชิตฺวา ปจฺจูสสมเย อคฺคึ ปริจริตฺวา วิภาตาย รตฺติยา อุเทนฺตํ สูริยํ นมสฺสมานสฺส ิตสฺส ตสฺส หตฺเถ สุธาโภชนปาตึ เปสิ.
โกสิโย ¶ ตํ คเหตฺวา ิตโกว คาถาทฺวยมาห –
‘‘อุทคฺคิหุตฺตํ อุปติฏฺโต หิ เม, ปภงฺกรํ โลกตโมนุทุตฺตมํ;
สพฺพานิ ภูตานิ อธิจฺจ วาสโว;
โก เนว เม ปาณิสุ กึ สุโธทหิ.
‘‘สงฺขูปมํ เสตมตุลฺยทสฺสนํ, สุจึ สุคนฺธํ ปิยรูปมพฺภุตํ;
อทิฏฺปุพฺพํ มม ชาตุ จกฺขุภิ, กา เทวตา ปาณิสุ กึ สุโธทหี’’ติ.
ตตฺถ อุทคฺคิหุตฺตนฺติ อุทกอคฺคิหุตฺตํ ปริจริตฺวา อคฺคิสาลโต นิกฺขมฺม ปณฺณสาลทฺวาเร ตฺวา ปภงฺกรํ โลกตโมนุทํ อุตฺตมํ อาทิจฺจํ อุปติฏฺโต มม สพฺพานิ ภูตานิ อธิจฺจ อติกฺกมิตฺวา วตฺตมาโน วาสโว นุ โข เอวํ มม ปาณีสุ กึ สุธํ กึ นาเมตํ โอทหิ. ‘‘สงฺขูปม’’นฺติอาทีหิ ิตโกว สุธํ วณฺเณติ.
ตโต ¶ มาตลิ อาห –
‘‘อหํ ¶ มหินฺเทน มเหสิ เปสิโต, สุธาภิหาสึ ตุริโต มหามุนิ;
ชานาสิ มํ มาตลิ เทวสารถิ, ภฺุชสฺสุ ภตฺตุตฺตม มาภิวารยิ.
‘‘ภุตฺตา จ สา ทฺวาทส หนฺติ ปาปเก, ขุทํ ปิปาสํ อรตึ ทรกฺลมํ;
โกธูปนาหฺจ วิวาทเปสุณํ, สีตุณฺห ตนฺทิฺจ รสุตฺตมํ อิท’’นฺติ.
ตตฺถ สุธาภิหาสินฺติ อิมํ สุธาโภชนํ ตุยฺหํ อภิหรึ. ชานาสีติ ชานาหิ มํ ตฺวํ, อหํ มาตลิ นาม เทวสารถีติ อตฺโถ. มาภิวารยีติ น ภฺุชามีติ อปฺปฏิกฺขิปิตฺวา ภฺุช มา ปปฺจ กริ. ปาปเกติ อยฺหิ ¶ สุธา ภุตฺตา ทฺวาทส ปาปธมฺเม หนติ. ขุทนฺติ ปมํ ตาว ฉาตภาวํ หนติ, ทุติยํ ปานียปิปาสํ, ตติยํ อุกฺกณฺิตํ, จตุตฺถํ กายทรถํ, ปฺจมํ กิลนฺตภาวํ, ฉฏฺํ โกธํ, สตฺตมํ อุปนาหํ, อฏฺมํ วิวาทํ, นวมํ เปสุณํ, ทสมํ สีตํ, เอกาทสมํ อุณฺหํ, ทฺวาทสมํ ตนฺทึ อาลสิยภาวํ, อิทํ รสุตฺตมํ อุตฺตมรสํ สุธาโภชนํ อิเม ทฺวาทส ปาปธมฺเม หนติ.
ตํ สุตฺวา โกสิโย อตฺตโน วตสมาทานํ อาวิกโรนฺโต –
‘‘น กปฺปตี มาตลิ มยฺห ภฺุชิตุํ, ปุพฺเพ อทตฺวา อิติ เม วตุตฺตมํ;
น จาปิ เอกาสฺนมริยปูชิตํ, อสํวิภาคี จ สุขํ น วินฺทตี’’ติ. –
คาถํ วตฺวา, ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเหหิ ปรสฺส อทตฺวา โภชเน กํ โทสํ ทิสฺวา อิทํ วตํ สมาทินฺน’’นฺติ มาตลินา ปุฏฺโ อาห –
‘‘ถีฆาตกา เย จิเม ปารทาริกา, มิตฺตทฺทุโน เย จ สปนฺติ สุพฺพเต;
สพฺเพ จ เต มจฺฉริปฺจมาธมา, ตสฺมา อทตฺวา อุทกมฺปิ นาสฺนิเย.
‘‘โสหิตฺถิยา ¶ วา ปุริสสฺส วา ปน, ทสฺสามิ ทานํ วิทุสมฺปวณฺณิตํ;
สทฺธา วทฺู อิธ วีตมจฺฉรา, ภวนฺติ เหเต สุจิสจฺจสมฺมตา’’ติ.
ตตฺถ ปุพฺเพติ ปมํ อทตฺวา, อถ วา อิติ เม ปุพฺเพ วตุตฺตมํ อิทํ ปุพฺเพว มยา วตํ สมาทินฺนนฺติ ทสฺเสติ. น จาปิ เอกาสฺนมริยปูชิตนฺติ เอกกสฺส อสนํ น อริเยหิ พุทฺธาทีหิ ¶ ปูชิตํ. สุขนฺติ ทิพฺพมานุสิกํ สุขํ น ลภติ. ถีฆาตกาติ อิตฺถิฆาตกา. เย จิเมติ เย จ อิเม. สปนฺตีติ อกฺโกสนฺติ. สุพฺพเตติ ธมฺมิกสมณพฺราหฺมเณ. มจฺฉริปฺจมาติ มจฺฉรี ปฺจโม เอเตสนฺติ มจฺฉริปฺจมา. อธมาติ อิเม ปฺจ อธมา นาม. ตสฺมาติ ยสฺมา อหํ ปฺจมอธมภาวภเยน อทตฺวา อุทกมฺปิ นาสฺนิเย น ¶ ปริภฺุชิสฺสามีติ อิมํ วตํ สมาทิยึ. โสหิตฺถิยา วาติ โส อหํ อิตฺถิยา วา. วิทุสมฺปวณฺณิตนฺติ วิทูหิ ปณฺฑิเตหิ พุทฺธาทีหิ วณฺณิตํ. สุจิสจฺจสมฺมตาติ เอเต โอกปฺปนิยสทฺธาย สมนฺนาคตา วทฺู วีตมจฺฉรา ปุริสา สุจี เจว อุตฺตมสมฺมตา จ โหนฺตีติ อตฺโถ.
ตํ สุตฺวา มาตลิ ทิสฺสมานกาเยน อฏฺาสิ. ตสฺมึ ขเณ ตา จตสฺโส เทวกฺาโย จตุทฺทิสํ อฏฺํสุ, สิรี ปาจีนทิสาย อฏฺาสิ, อาสา ทกฺขิณทิสาย, สทฺธา ปจฺฉิมทิสาย, หิรี อุตฺตรทิสาย. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘อโต มตา เทววเรน เปสิตา, กฺา จตสฺโส กนกตฺตจูปมา;
อาสา จ สทฺธา จ สิรี ตโต หิรี, ตํ อสฺสมํ อาคมุ ยตฺถ โกสิโย.
‘‘ตา ทิสฺวา สพฺโพ ปรมปฺปโมทิโต, สุเภน วณฺเณน สิขาริวคฺคิโน;
กฺา จตสฺโส จตุโร จตุทฺทิสา, อิจฺจพฺรวี มาตลิโน จ สมฺมุขา.
‘‘ปุริมํ ทิสํ กา ตฺวํ ปภาสิ เทวเต, อลงฺกตา ตารวราว โอสธี;
ปุจฺฉามิ ตํ กฺจนเวลฺลิวิคฺคเห, อาจิกฺข เม ตฺวํ กตมาสิ เทวตา.
‘‘สิราห ¶ เทวี มนุเชหิ ปูชิตา, อปาปสตฺตูปนิเสวินี สทา;
สุธาวิวาเทน ตวนฺติมาคตา, ตํ มํ สุธาย วรปฺ ภาชย.
‘‘ยสฺสาหมิจฺฉามิ สุธํ มหามุนิ, โส สพฺพกาเมหิ นโร ปโมทติ;
สิรีติ มํ ชานหิ ชูหตุตฺตม, ตํ มํ สุธาย วรปฺ ภาชยา’’ติ.
ตตฺถ ¶ อโตติ ตโต. มตาติ อนุมตา, อถ เทววเรน อนุมตา เจว เปสิตา จาติ อตฺโถ. สพฺโพ ปรมปฺปโมทิโตติ อนวเสโส หุตฺวา อติปโมทิโต. ‘‘สาม’’นฺติปิ ปาโ, ตา เทวตา ¶ สามํ ทิสฺวาติ อตฺโถ. จตุโรติ จตุรา. อยเมว วา ปาโ, จาตุริเยน สมนฺนาคตาติ อตฺโถ. ตารวราติ ตารกานํ วรา. กฺจนเวลฺลิวิคฺคเหติ กฺจนรูปสทิสสรีเร. สิราหาติ สิรี อหํ. ตวนฺติมาคตาติ ตว สนฺติกํ อาคตา. ภาชยาติ ยถา มํ สุธา ภชติ, ตถา กโรหิ, สุธํ เม เทหีติ อตฺโถ. ชานหีติ ชาน. ชูหตุตฺตมาติ อคฺคึ ชุหนฺตานํ อุตฺตม.
ตํ สุตฺวา โกสิโย อาห –
‘‘สิปฺเปน วิชฺชาจรเณน พุทฺธิยา, นรา อุเปตา ปคุณา สกมฺมุนา;
ตยา วิหีนา น ลภนฺติ กิฺจนํ, ตยิทํ น สาธุ ยทิทํ ตยา กตํ.
‘‘ปสฺสามิ โปสํ อลสํ มหคฺฆสํ, สุทุกฺกุลีนมฺปิ อรูปิมํ นรํ;
ตยานุคุตฺโต สิริ ชาติมามปิ, เปเสติ ทาสํ วิย โภควา สุขี.
‘‘ตํ ตํ อสจฺจํ อวิภชฺชเสวินึ, ชานามิ มูฬฺหํ วิทุรานุปาตินึ;
น ตาทิสี อรหติ อาสนูทกํ, กุโต สุธา คจฺฉ น มยฺห รุจฺจสี’’ติ.
ตตฺถ สิปฺเปนาติ หตฺถิอสฺสรถธนุสิปฺปาทินา. วิชฺชาจรเณนาติ เวทตฺตยสงฺขาตาย วิชฺชาย เจว สีเลน จ. ปคุณา สกมฺมุนาติ อตฺตโน ปุริสกาเรน ปธานคุณสมนฺนาคตา. กิฺจนนฺติ กิฺจิ อปฺปมตฺตกมฺปิ ยสํ วา สุขํ วา น ลภนฺติ. ยทิทนฺติ ยํ เอตํ อิสฺสริยตฺถาย สิปฺปานิ ¶ อุคฺคณฺหิตฺวา จรนฺตานํ ¶ ตยา เวกลฺลํ กตํ, ตํ เต น สาธุ. อรูปิมนฺติ วิรูปํ. ตยานุคุตฺโตติ ตยา อนุรกฺขิโต. ชาติมามปีติ ชาติสมฺปนฺนมฺปิ สิปฺปวิชฺชาจรณพุทฺธิกมฺเมหิ สมฺปนฺนมฺปิ. เปเสตีติ เปสนการกํ กโรติ. ตํ ตนฺติ ตสฺมา ตํ. อสจฺจนฺติ สภาวสงฺขาเต สจฺเจ อวตฺตนตาย อสจฺจํ อุตฺตมภาวรหิตํ. อวิภชฺชเสวินินฺติ อวิภชิตฺวา ยุตฺตายุตฺตํ อชานิตฺวา สิปฺปาทิสมฺปนฺเนปิ อิตเรปิ เสวมานํ. วิทุรานุปาตินินฺติ ปณฺฑิตานุปาตินึ ปณฺฑิเต ปาเตตฺวา โปเถตฺวา วิเหเตฺวา จรมานํ. กุโต สุธาติ ตาทิสาย นิคฺคุณาย กุโต สุธาโภชนํ, น เม รุจฺจสิ, คจฺฉ มา อิธ ติฏฺาติ.
สา เตน ปฏิกฺขิตฺตา ตตฺเถวนฺตรธายิ. ตโต โส อาสาย สทฺธึ สลฺลปนฺโต อาห –
‘‘กา ¶ สุกฺกทาา ปฏิมุกฺกกุณฺฑลา, จิตฺตงฺคทา กมฺพุวิมฏฺธารินี;
โอสิตฺตวณฺณํ ปริทยฺห โสภสิ, กุสคฺคิรตฺตํ อปิฬยฺห มฺชรึ.
‘‘มิคีว ภนฺตา สรจาปธารินา, วิราธิตา มนฺทมิว อุทิกฺขสิ;
โก เต ทุตีโย อิท มนฺทโลจเน, น ภายสิ เอกิกา กานเน วเน’’ติ.
ตตฺถ จิตฺตงฺคทาติ จิตฺเรหิ องฺคเทหิ สมนฺนาคตา. กมฺพุวิมฏฺธารินีติ กรณปรินิฏฺิเตน วิมฏฺสุวณฺณาลงฺการธารินี. โอสิตฺตวณฺณนฺติ อวสิตฺตอุทกธารวณฺณํ ทิพฺพทุกูลํ. ปริทยฺหาติ นิวาเสตฺวา เจว ปารุปิตฺวา จ. กุสคฺคิรตฺตนฺติ กุสติณคฺคิสิขาวณฺณํ. อปิฬยฺห มฺชรินฺติ สปลฺลวํ อโสกกณฺณิกํ กณฺเณ ปิฬนฺธิตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. สรจาปธารินาติ ลุทฺเทน. วิราธิตาติ วิรทฺธปหารา. มนฺทมิวาติ ยถา สา มิคี ภีตา วนนฺตเร ตฺวา ตํ มนฺทํ มนฺทํ โอโลเกติ, เอวํ โอโลเกสิ.
ตโต ¶ อาสา อาห –
‘‘น เม ทุตีโย อิธ มตฺถิ โกสิย, มสกฺกสารปฺปภวมฺหิ เทวตา;
อาสา สุธาสาย ตวนฺติมาคตา, ตํ มํ สุธาย วรปฺ ภาชยา’’ติ.
ตตฺถ มสกฺกสารปฺปภวาติ ตาวตึสภวเน สมฺภวา.
ตํ ¶ สุตฺวา โกสิโย ‘‘ตฺวํ กิร โย เต รุจฺจติ, ตสฺส อาสาผลนิปฺผาทเนน อาสํ เทสิ, โย เต น รุจฺจติ, ตสฺส น เทสิ, นตฺถิ ตยา สมา ปตฺถิตตฺถวินาสิกา’’ติ ทีเปนฺโต อาห –
‘‘อาสาย ยนฺติ วาณิชา ธเนสิโน, นาวํ สมารุยฺห ปเรนฺติ อณฺณเว;
เต ตตฺถ สีทนฺติ อโถปิ เอกทา, ชีนาธนา เอนฺติ วินฏฺปาภตา.
‘‘อาสาย เขตฺตานิ กสนฺติ กสฺสกา, วปนฺติ พีชานิ กโรนฺตุปายโส;
อีตีนิปาเตน อวุฏฺิตาย วา, น กิฺจิ วินฺทนฺติ ตโต ผลาคมํ.
‘‘อถตฺตการานิ ¶ กโรนฺติ ภตฺตุสุ, อาสํ ปุรกฺขตฺวา นรา สุเขสิโน;
เต ภตฺตุรตฺถา อติคาฬฺหิตา ปุน, ทิสา ปนสฺสนฺติ อลทฺธ กิฺจนํ.
‘‘หิตฺวาน ธฺฺจ ธนฺจ าตเก, อาสาย สคฺคาธิมนา สุเขสิโน;
ตปนฺติ ลูขมฺปิ ตปํ จิรนฺตรํ, กุมคฺคมารุยฺห ปเรนฺติ ทุคฺคตึ.
‘‘อาสา ¶ วิสํวาทิกสมฺมตา อิเม, อาเส สุธาสํ วินยสฺสุ อตฺตนิ;
น ตาทิสี อรหติ อาสนูทกํ, กุโต สุธา คจฺฉ น มยฺห รุจฺจสี’’ติ.
ตตฺถ ปเรนฺตีติ ปกฺขนฺทนฺติ. ชีนาธนาติ ชีนธนา. อิติ ตว วเสน เอเก สมฺปชฺชนฺติ เอเก วิปชฺชนฺติ, นตฺถิ ตยา สทิสา ปาปธมฺมาติ วทติ. กโรนฺตุปายโสติ ตํ ตํ กิจฺจํ อุปาเยน กโรนฺติ. อีตีนิปาเตนาติ วิสมวาตมูสิกสลภสุกปาณกเสตฏฺิกโรคาทีนํ สสฺสุปทฺทวานํ อฺตรนิปาเตน วา. ตโตติ ตโต สสฺสโต เต กิฺจิ ผลํ น วินฺทนฺติ, เตสมฺปิ อาสจฺเฉทนกมฺมํ ตฺวเมว กโรสีติ วทติ. อถตฺตการานีติ ยุทฺธภูมีสุ ปุริสกาเร. อาสํ ปุรกฺขตฺวาติ อิสฺสริยาสํ ปุรโต กตฺวา. ภตฺตุรตฺถาติ สามิโน อตฺถาย. อติคาฬิตาติ ปจฺจตฺถิเกหิ อติปีฬิตา วิลุตฺตสาปเตยฺยา ทฺธสฺตเสนวาหนา หุตฺวา. ปนสฺสนฺตีติ ปลายนฺติ. อลทฺธ กิฺจนนฺติ กิฺจิ อิสฺสริยํ อลภิตฺวา ¶ . อิติ เอเตสมฺปิ อิสฺสริยาลาภํ ตฺวเมว กโรสีติ วทติ. สคฺคาธิมนาติ สคฺคํ อธิคนฺตุมนา. ลูขนฺติ นิโรชํ ปฺจตปาทิกํ กายกิลมถํ. จิรนฺตรนฺติ จิรกาลํ. อาสา วิสํวาทิกสมฺมตา อิเมติ เอวํ อิเม สตฺตา สคฺคาสาย ทุคฺคตึ คจฺฉนฺติ, ตสฺมา ตฺวํ อาสา นาม วิสํวาทิกสมฺมตา วิสํวาทิกาติ สงฺขํ คตา. อาเสติ ตํ อาลปติ.
สาปิ เตน ปฏิกฺขิตฺตา อนฺตรธายิ. ตโต สทฺธาย สทฺธึ สลฺลปนฺโต คาถมาห –
‘‘ททฺทลฺลมานา ยสสา ยสสฺสินี, ชิฆฺนามวฺหยนํ ทิสํ ปติ;
ปุจฺฉามิ ตํ กฺจนเวลฺลิวิคฺคเห, อาจิกฺข เม ตฺวํ กตมาสิ เทวเต’’ติ.
ตตฺถ ททฺทลฺลมานาติ ชลมานา. ชิฆฺนามวฺหยนนฺติ อปราติ จ ปจฺฉิมาติ จ เอวํ ชิฆฺเน ลามเกน นาเมน วุจฺจมานํ ทิสํ ปติ ททฺทลฺลมานา ติฏฺสิ.
‘‘สทฺธาห เทวี มนุเชหิ ปูชิตา, อปาปสตฺตูปนิเสวินี สทา;
สุธาวิวาเทน ตวนฺติ มาคตา, ตํ มํ สุธาย วรปฺ ภาชยา’’ติ.
ตตฺถ สทฺธาติ ยสฺส กสฺสจิ วจนปตฺติยายนา สาวชฺชาปิ โหติ อนวชฺชาปิ. ปูชิตาติ อนวชฺชโกฏฺาสวเสน ปูชิตา. อปาปสตฺตูปนิเสวินีติ อนวชฺชสทฺธาย จ เอกนฺตปตฺติยายนุสภาวาร ปเรสุปิ ปตฺติยายนวิทหนสมตฺถาย เทวตาเยตํ นามํ.
อถํ นํ โกสิโย ‘‘อิเม สตฺตา ยสฺส กสฺสจิ วจนํ สทฺทหิตฺวา ตํ ตํ กโรนฺตา กตฺตพฺพโต อกตฺตพฺพเมว พหุตรํ กโรนฺติ, ตํ สพฺพํ ตยา การิตํ นาม โหตี’’ติ วตฺวา เอวมาห –
‘‘ทานํ ทมํ จาคมโถปิ สํยมํ, อาทาย สทฺธาย กโรนฺติ เหกทา;
เถยฺยํ ¶ มุสา กูฏมโถปิ เปสุณํ, กโรนฺติ เหเก ปุน วิจฺจุตา ตยา.
‘‘ภริยาสุ โปโส สทิสีสุ เปกฺขวา, สีลูปปนฺนาสุ ปติพฺพตาสุปิ;
วิเนตฺวาน ฉนฺทํ กุลิตฺถิราสุปิ, กโรติ สทฺธํ ปุน กุมฺภทาสิยา.
‘‘ตฺวเมว สทฺเธ ปรทารเสวินี, ปาปํ กโรสิ กุสลมฺปิ ริฺจสิ;
น ตาทิสี อรหติ อาสนูทกํ, กุโต สุธา คจฺฉ น มยฺห รุจฺจสี’’ติ.
ตตฺถ ทานนฺติ ทสวตฺถุกํ ปฺุเจตนํ. ทมนฺติ อินฺทฺริยทมนํ. จาคนฺติ เทยฺยธมฺมปริจฺจาคํ. สํยมนฺติ สีลํ. อาทาย สทฺธายาติ ‘‘เอตานิ ทานาทีนิ มหานิสํสานิ กตฺตพฺพานี’’ติ วทตํ วจนํ สทฺธาย อาทิยิตฺวาปิ ¶ กโรนฺติ เอกทา. กูฏนฺติ ตุลากูฏาทิกํ วา คามกูฏาทิกํ กมฺมํ วา. กโรนฺติ เหเกติ เอเก มนุสฺสา เอวรูเปสุ นาม กาเลสุ อิเมสฺจ อตฺถาย เถยฺยาทีนิ กตฺตพฺพานีติ เกสฺจิ วจนํ สทฺทหิตฺวา เอตานิปิ กโรนฺติ. ปุน วิจฺจุตา ตยาติ ปุน ตยา วิสุตฺตา สาวชฺชทุกฺขวิปากาเนตานิ น กตฺตพฺพานีติ วทตํ วจนํ อปตฺติยายิตฺวาปิ กโรนฺติ. อิติ ตว วเสน สาวชฺชมฺปิ อนวชฺชมฺปิ กเรยฺยาสิ วทติ.
สทิสีสูติ ¶ ชาติโคตฺตสีลาทีหิ สทิสีสุ. เปกฺขวาติ เปกฺขา วุจฺจติ ตณฺหา, สตณฺโหติ อตฺโถ. ฉนฺทนฺติ ฉนฺทราคํ. กโรติ สทฺธนฺติ กุมฺภทาสิยาปิ วจเน สทฺธํ กโรติ, ตสฺสา ‘‘อหํ ตุมฺหากํ อิทํ นาม อุปการํ กริสฺสามี’’ติ วทนฺติยา ปตฺติยายิตฺวา กุลิตฺถิโยปิ ฉฑฺเฑตฺวา ตเมว ปฏิเสวติ, อสุกา นาม ตุมฺเหสุ ปฏิพทฺธจิตฺตาติ กุมฺภทาสิยาปิ วจเน สทฺธํ กตฺวาว ปรทารํ เสวติ. ตฺวเมว สทฺเธ ปรทารเสวินีติ ยสฺมา ตํ ตํ ปตฺติยายิตฺวา ตว วเสน ปรทารํ เสวนฺติ ปาปํ กโรนฺติ กุสลํ ชหนฺติ, ตสฺมา ตฺวเมว ปรทารเสวินี ตฺวํ ปาปานิ กโรสิ, กุสลมฺปิ ริฺจสิ, นตฺถิ ตยา สมา โลกวินาสิกา ปาปธมฺมา, คจฺฉ น เม รุจฺจสีติ.
สา ตตฺเถว อนฺตรธายิ. โกสิโยปิ อุตฺตรโต ิตาย หิริยา สทฺธึ สลฺลปนฺโต คาถาทฺวยมาห –
‘‘ชิฆฺรตฺตึ อรุณสฺมิมูหเต, ยา ทิสฺสติ อุตฺตมรูปวณฺณินี;
ตถูปมา ¶ มํ ปฏิภาสิ เทวเต, อาจิกฺข เม ตฺวํ กตมาสิ อจฺฉรา.
‘‘กาฬา นิทาเฆริว อคฺคิชาริว, อนิเลริตา โลหิตปตฺตมาลินี;
กา ติฏฺสิ มนฺทมิคาวโลกยํ, ภาเสสมานาว คิรํ น มฺุจสี’’ติ.
ตตฺถ ชิฆฺรตฺตินฺติ ปจฺฉิมรตฺตึ, รตฺติปริโยสาเนติ อตฺโถ. อูหเตติ อรุเณ อุคฺคเต. ยาติ ยา ปุรตฺถิมา ทิสา รตฺตสุวณฺณตาย อุปฺปมรูปธรา ¶ หุตฺวา ทิสฺสติ. กาฬา นิทาเฆริวาติ นิทาฆสมเย กาฬวลฺลิ วิย. อคฺคิชาริวาติ อคฺคิชาลา อิว, สาปิ นิชฺฌามเขตฺเตสุ ตรุณอุฏฺิตกาฬวลฺลิ วิยาติ อตฺโถ. โลหิตปตฺตมาลินีติ โลหิตวณฺเณหิ ปตฺเตหิ ปริวุตา. กา ติฏฺสีติ ยถา สา ตรุณกาฬวลฺลิ วาเตริตา วิลาสมานา โสภมานา ติฏฺติ, เอวํ กา นาม ตฺวํ ติฏฺสิ. ภาเสสมานาวาติ มยา สทฺธึ ภาสิตุกามา วิย โหสิ, น จ คิรํ มฺุจสิ.
ตโต สา คาถมาห –
‘‘หิราห ¶ เทวี มนุเชหิ ปูชิตา, อปาปสตฺตูปนิเสวินี สทา;
สุธาวิวาเทน ตวนฺติมาคตา, สาหํ น สกฺโกมิ สุธมฺปิ ยาจิตุํ;
โกปีนรูปา วิย ยาจนิตฺถิยา’’ติ.
ตตฺถ หิราหนฺติ หิรี อหํ. สุธมฺปีติ สา อหํ สุธาโภชนํ ตํ ยาจิตุมฺปิ น สกฺโกมิ. กึการณา? โกปีนรูปา วิย ยาจนิตฺถิยา, ยสฺมา อิตฺถิยา ยาจนา นาม โกปีนรูปา วิย รหสฺสงฺควิวรณสทิสา โหติ, นิลฺลชฺชา วิย โหตีติ อตฺโถ.
ตํ สุตฺวา ตาปโส ทฺเว คาถา อภาสิ –
‘‘ธมฺเมน าเยน สุคตฺเต ลจฺฉสิ, เอโส หิ ธมฺโม น หิ ยาจนา สุธา.
ตํ ตํ อยาจนฺติมหํ นิมนฺตเย, สุธาย ยฺจิจฺฉสิ ตมฺปิ ทมฺมิ เต.
‘‘สา ¶ ตฺวํ มยา อชฺช สกมฺหิ อสฺสเม, นิมนฺติตา กฺจนเวลฺลิวิคฺคเห;
ตุวฺหิ เม สพฺพรเสหิ ปูชิยา, ตํ ปูชยิตฺวาน สุธมฺปิ อสฺนิเย’’ติ.
ตตฺถ ธมฺเมนาติ สภาเวน. าเยนาติ การเณน. น หิ ยาจนา สุธาติ น หิ ยาจนาย สุธา ลพฺภติ, เตเนว การเณน อิตรา ติสฺโส ¶ นลภึสุ. ตํ ตนฺติ ตสฺมา ตํ. ยฺจิจฺฉสีติ น เกวลํ นิมนฺเตมิเยว, ยฺจ สุธํ อิจฺฉสิ, ตมฺปิ ทมฺมิ เต. กฺจนเวลฺลิวิคฺคเหติ กฺจนราสิสสฺสิริกสรีเร. ปูชิยาติ น เกวลํ สุธาย, อฺเหิปิ สพฺพรเสหิ ตฺวํ มยา ปูเชตพฺพยุตฺตกาว. อสฺนิเยติ ตํ ปูเชตฺวา สเจ สุธาย อวเสสํ ภวิสฺสติ, อหมฺปิ ภฺุชิสฺสามิ.
ตโต อปรา อภิสมฺพุทฺธคาถา –
‘‘สา โกสิเยนานุมตา ชุตีมตา, อทฺธา หิริ รมฺมํ ปาวิสิ ยสฺสมํ;
อุทกวนฺตํ ผลมริยปูชิตํ, อปาปสตฺตูปนิเสวิตํ สทา.
‘‘รุกฺขคฺคหานา พหุเกตฺถ ปุปฺผิตา, อมฺพา ปิยาลา ปนสา จ กึสุกา;
โสภฺชนา โลทฺทมโถปิ ปทฺธกา, เกกา จ ภงฺคา ติลกา สุปุปฺผิตา.
‘‘สาลา ¶ กเรรี พหุเกตฺถ ชมฺพุโย, อสฺสตฺถนิคฺโรธมธุกเวตสา;
อุทฺทาลกา ปาฏลิ สินฺทุวารกา, มนฺุคนฺธา มุจลินฺทเกตกา.
‘‘หเรณุกา เวฬุกา เกณุ ตินฺทุกา, สามากนีวารมโถปิ จีนกา;
โมจา กทลี พหุเกตฺถ สาลิโย, ปวีหโย อาภูชิโน จ ตณฺฑุลา.
‘‘ตสฺเสวุตฺตรปสฺเสน, ชาตา โปกฺขรณี สิวา;
อกกฺกสา อปพฺภารา, สาธุ อปฺปฏิคนฺธิกา.
‘‘ตตฺถ มจฺฉา สนฺนิรตา, เขมิโน พหุโภชนา;
สิงฺคู สวงฺกา สํกุลา, สตวงฺกา จ โรหิตา;
อาฬิคคฺครกากิณฺณา, ปาีนา กากมจฺฉกา.
‘‘ตตฺถ ¶ ¶ ปกฺขี สนฺนิรตา, เขมิโน พหุโภชนา;
หํสา โกฺจา มยูรา จ, จกฺกวากา จ กุกฺกุหา;
กุณาลกา พหู จิตฺรา, สิขณฺฑี ชีวชีวกา.
‘‘ตตฺถ ปานาย มายนฺติ, นานา มิคคณา พหู;
สีหา พฺยคฺฆา วราหา จ, อจฺฉโกกตรจฺฉโย.
‘‘ปลาสาทา ควชา จ, มหึสา โรหิตา รุรู;
เอเณยฺยา จ วราหา จ, คณิโน นีกสูกรา;
กทลิมิคา พหุเกตฺถ, พิฬารา สสกณฺณิกา.
‘‘ฉมาคิรี ปุปฺผวิจิตฺรสนฺถตา, ทิชาภิฆุฏฺา ทิชสงฺฆเสวิตา’’ติ.
ตตฺถ ชุตีมตาติ อานุภาวสมฺปนฺเนน. ปาวิสิ ยสฺสมนฺติ ปาวิสิ อสฺสมํ, ย-กาโร พฺยฺชนสนฺธิกโร. อุทกวนฺตนฺติ เตสุ เตสุ าเนสุ อุทกสมฺปนฺนํ. ผลนฺติ อเนกผลสมฺปนฺนํ. อริยปูชิตนฺติ นีวรณโทสรหิเตหิ ฌานลาภีหิ อริเยหิ ปูชิตํ ปสตฺถํ. รุกฺขคฺคหานาติ ปุปฺผูปคผลูปครุกฺขคหนา. โสภฺชนาติ สิคฺคุรุกฺขา. โลทฺทมโถปิ ปทฺธกาติ โลทฺทรุกฺขา จ ปทุมรุกฺขา ¶ จ. เกกา จ ภงฺคาติ เอวํนามกา รุกฺขา เอว. กเรรีติ กเรริรุกฺขา. อุทฺทาลกาติ วาตฆาตกา. มุจลินฺทเกตกาติ มุจลินฺทา จ ปฺจวิธเกตกา จ. หเรณุกาติ อปรณฺณชาติ. เวฬุกาติ วํสเภทกา. เกณูติ อรฺมาสา. ตินฺทุกาติ ติมฺพรุรุกฺขา. จีนกาติ ขุทฺทกราชมาสา. โมจาติ อฏฺิกกทลิโย. สาลิโยติ นานปฺปการา ชาตสฺสรํ อุปนิสฺสาย ชาตา สาลิโย. ปวีหโยติ นานปฺปการา วีหโย. อาภูชิโนติ ภุชปตฺตา. ตณฺฑุลาติ นิกฺกุณฺฑกถุสานิ สยํชาตตณฺฑุลสีสานิ.
ตสฺเสวาติ, ภิกฺขเว, ตสฺเสว อสฺสมสฺส อุตฺตรทิสาภาเค. โปกฺขรณีติ ปฺจวิธปทุมสฺฉนฺนา ชาตสฺสรโปกฺขรณี. อกกฺกสาติ มจฺฉสิปฺปิกเสวาลาทิกกฺกสรหิตา. อปพฺภาราติ อจฺฉินฺนตฏา สมติตฺถา. อปฺปฏิคนฺธิกาติ อปฏิกฺกูลคนฺเธน อุทเกน สมนฺนาคตา. ตตฺถาติ ตสฺสา โปกฺขรณิยา. เขมิโนติ อภยา. ‘‘สิงฺคู’’ติอาทีนิ เตสํ มจฺฉานํ ¶ นามานิ. กุณาลกาติ โกกิลา. จิตฺราติ จิตฺรปตฺตา. สิขณฺฑีติ อุฏฺิตสิขา โมรา, อฺเปิ วา มตฺถเก ชาตสิขา ปกฺขิโน. ปานาย มายนฺตีติ ปานาย อายนฺติ. ปลาสาทาติ ขคฺคา. ควชาติ ควยา. คณิโนติ โคกณฺณา. กณฺณิกาติ กณฺณิกมิคา. ฉมาคิรีติ ภูมิสมปตฺถฏา ปิฏฺิปาสาณา. ปุปฺผวิจิตฺรสนฺถตาติ วิจิตฺรปุปฺผสนฺถตา. ทิชาภิฆุฏฺาติ มธุรสฺสเรหิ ทิเชหิ อภิฆุฏฺา. เอวรูปา ตตฺถ ภูมิปพฺพตาติ เอวํ ภควา โกสิยสฺส อสฺสมํ วณฺเณติ.
อิทานิ หิริเทวิยา ตตฺถ ปวิสนาทีนิ ทสฺเสตุํ อาห –
‘‘สา ¶ สุตฺตจา นีลทุมาภิลมฺพิตา, วิชฺชู มหาเมฆริวานุปชฺชถ;
ตสฺสา สุสมฺพนฺธสิรํ กุสามยํ, สุจึ สุคนฺธํ อชินูปเสวิตํ;
อตฺริจฺจ โกจฺฉํ หิริเมตทพฺรวิ, นิสีท กลฺยาณิ สุขยิทมาสนํ.
‘‘ตสฺสา ตทา โกจฺฉคตาย โกสิโย, ยทิจฺฉมานาย ชฏาชินนฺธโร;
นเวหิ ปตฺเตหิ สยํ สหูทกํ, สุธาภิหาสี ตุริโต มหามุนิ.
‘‘สา ตํ ปฏิคฺคยฺห อุโภหิ ปาณิภิ, อิจฺจพฺรวิ อตฺตมนา ชฏาธรํ;
หนฺทาหํ เอตรหิ ปูชิตา ตยา, คจฺเฉยฺยํ พฺรหฺเม ติทิวํ ชิตาวินี.
‘‘สา ¶ โกสิเยนานุมตา ชุตีมตา, อุทีริตา วณฺณมเทน มตฺตา;
สกาเส คนฺตฺวาน สหสฺสจกฺขุโน, อยํ สุธา วาสว เทหิ เม ชยํ.
‘‘ตเมน ¶ สกฺโกปิ ตทา อปูชยิ, สหินฺทเทวา สุรกฺมุตฺตมํ;
สา ปฺชลี เทวมนุสฺสปูชิตา, นวมฺหิ โกจฺฉมฺหิ ยทา อุปาวิสี’’ติ.
ตตฺถ สุตฺตจาติ สุจฺฉวี. นีลทุมาภิลมฺพิตาติ นีเลสุ ทุเมสุ อภิลมฺพิตา หุตฺวา, ตํ ตํ นีลทุมสาขํ ปรามสนฺตีติ อตฺโถ. มหาเมฆริวาติ เตน นิมนฺติตา มหาเมฆวิชฺชุ วิย ตสฺส ตํ อสฺสมํ ปาวิสิ. ตสฺสาติ ตสฺสา หิริยา. สุสมฺพนฺธสิรนฺติ สุฏฺุ สมฺพนฺธสีสํ. กุสามยนฺติ อุสีราทิมิสฺสกกุสติณมยํ. สุคนฺธนฺติ อุสีเรน เจว อฺเน สุคนฺธติเณน จ มิสฺสกตฺตา สุคนฺธํ. อชินูปเสวิตนฺติ อุปริอตฺถเตน อชินจมฺเมน อุปเสวิตํ. อตฺริจฺจ โกจฺฉนฺติ เอวรูปํ โกจฺฉาสนํ ปณฺณสาลทฺวาเร อตฺถริตฺวา. สุขยิทมาสนนฺติ สุขํ นิสีท อิทมาสนํ.
ยนฺติ ยาวทตฺถํ. อิจฺฉมานายาติ สุธํ อิจฺฉนฺติยา. นเวหิ ปตฺเตหีติ ตงฺขณฺเว โปกฺขรณิโต อาภเตหิ อลฺลปทุมินิปตฺเตหิ. สยนฺติ สหตฺเถน. สหูทกนฺติ ¶ ทกฺขิโณทกสหิตํ. สุธาภิหาสีติ สุธํ อภิหริ. ตุริโตติ โสมนสฺสเวเคน ตุริโต. หนฺทาติ ววสฺสคฺคตฺเถ นิปาโต. ชิตาวินีติ วิชยปฺปตฺตา หุตฺวา.
อนุมตาติ อิทานิ ยถารุจึ คจฺฉาติ อนฺุาตา. อุทีริตาติ ติทสปุรํ คนฺตฺวา สกฺกสฺส สนฺติเก อยํ สุธาติ อุทีรยิ. สุรกฺนฺติ เทวธีตรํ. อุตฺตมนฺติ ปวรํ. สา ปฺชลี เทวมนุสฺสปูชิตาติ ปฺชลี เทเวหิ จ มนุสฺเสหิ จ ปูชิตา. ยทาติ ยทา นิสีทนตฺถาย สกฺเกน ทาปิเต นเว กฺจนปีสงฺขาเต โกจฺเฉ สา อุปาวิสิ, ตทา นํ ตตฺถ นิสินฺนํ สกฺโก จ เสสเทวตา จ ปาริจฺฉตฺตกปุปฺผาทีหิ ปูชยึสุ.
เอวํ สกฺโก ตํ ปูเชตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘เกน นุ โข การเณน โกสิโย เสสานํ อทตฺวา อิมิสฺสาว สุธํ อทาสี’’ติ. โส ตสฺส การณสฺส ชานนตฺถาย ปุน มาตลึ เปเสสิ. ตมตฺถํ อาวิ กโรนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตเมว ¶ ¶ สํสี ปุนเทว มาตลึ, สหสฺสเนตฺโต ติทสานมินฺโท;
คนฺตฺวาน วากฺยํ มม พฺรูหิ โกสิยํ, อาสาย สทฺธา สิริยา จ โกสิย;
หิรี สุธํ เกน มลตฺถ เหตุนา’’ติ.
ตตฺถ สํสีติ อภาสิ. วากฺยํ มมาติ มม วากฺยํ โกสิยํ พฺรูหิ. อาสาย สทฺธา สิริยา จาติ อาสาโต จ สทฺธาโต จ สิริโต จ หิรีเยว เกน เหตุนา สุธมลตฺถาติ.
โส ตสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา เวชยนฺตรถมารุยฺห อคมาสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตํ สุปฺลวตฺถํ อุทตารยี รถํ, ททฺทลฺลมานํ อุปการิยสาทิสํ;
ชมฺโพนทีสํ ตปเนยฺยสนฺนิภํ, อลงฺกตํ กฺจนจิตฺตสนฺนิภํ.
‘‘สุวณฺณจนฺเทตฺถ พหู นิปาติตา, หตฺถี ควาสฺสา กิกิพฺยคฺฆทีปิโย;
เอเณยฺยกา ลงฺฆมเยตฺถ ปกฺขิโน, มิเคตฺถ เวฬุริยมยา ยุธา ยุตา.
‘‘ตตฺถสฺสราชหรโย อโยชยุํ, ทสสตานิ สุสุนาคสาทิเส;
อลงฺกเต ¶ กฺจนชาลุรจฺฉเท, อาเวฬิเน สทฺทคเม อสงฺคิเต.
‘‘ตํ ยานเสฏฺํ อภิรุยฺห มาตลิ, ทิสา อิมาโย อภินาทยิตฺถ;
นภฺจ เสลฺจ วนปฺปตินิฺจ, สสาครํ ปพฺยถยิตฺถ เมทินึ.
‘‘ส ¶ ขิปฺปเมว อุปคมฺม อสฺสมํ, ปาวารเมกํสกโต กตฺชลี;
พหุสฺสุตํ วุทฺธํ วินีตวนฺตํ, อิจฺจพฺรวิ มาตลิ เทวพฺราหฺมณํ.
‘‘อินฺทสฺส วากฺยํ นิสาเมหิ โกสิย, ทูโต อหํ ปุจฺฉติ ตํ ปุรินฺทโท;
อาสาย สทฺธา สิริยา จ โกสิย, หิรี สุธํ เกน มลตฺถ เหตุนา’’ติ.
ตตฺถ ตํ สุปฺลวตฺถนฺติ ตํ เวชยนฺตรถํ สุเขน ปฺลวนตฺถํ. อุทตารยีติ อุตฺตาเรสิ อุกฺขิปิตฺวา คมนสชฺชมกาสิ. อุปการิยสาทิสนฺติ อุปกรณภณฺเฑหิ สทิสํ, ยถา ตสฺส อคฺคิสิขาย ¶ สมานวณฺณานิ อุปกรณานิ ชลนฺติ, ตเถว ชลิตนฺติ อตฺโถ. ชมฺโพนทีสนฺติ ชมฺพุนทสงฺขาตํ รตฺตสุวณฺณมยํ อีสํ. กฺจนจิตฺตสนฺนิภนฺติ, กฺจนมเยน สตฺตรตนวิจิตฺเตน อฏฺมงฺคเลน สมนฺนาคตํ. สุวณฺณจนฺเทตฺถาติ สุวณฺณมยา จนฺทกา เอตฺถ รเถ. หตฺถีติ สุวณฺณรชตมณิมยา หตฺถี. ควาทีสุปิ เอเสว นโย. ลงฺฆมเยตฺถ ปกฺขิโนติ เอตฺถ รเถ ลงฺฆมยา นานารตนมยา ปกฺขิคณาปิ ปฏิปาฏิยา ิตา. ยุธา ยุตาติ อตฺตโน อตฺตโน ยุเธน สทฺธึ ยุตฺตา หุตฺวา ทสฺสิตา.
อสฺสราชหรโยติ หริวณฺณมโนมยอสฺสราชาโน. สุสุนาคสาทิเสติ พลสมฺปตฺติยา ตรุณนาคสทิเส. กฺจนชาลุรจฺฉเทติ กฺจนชาลมเยน อุรจฺฉทาลงฺกาเรน สมนฺนาคเต. อาเวฬิเนติ อาเวฬสงฺขาเตหิ กณฺณาลงฺกาเรหิ ยุตฺเต. สทฺทคเมติ ปโตทปฺปหารํ วินา สทฺทมตฺเตเนว คมนสีเล. อสงฺคีเตติ นิสฺสงฺเค สีฆชเว เอวรูเป อสฺสราเช ตตฺถ โยเชสุนฺติ อตฺโถ.
อภินาทยิตฺถาติ ยานสทฺเทน เอกนินฺนาทํ อกาสิ. วนปฺปตินิฺจาติ วนปฺปตินี จ วนสณฺเฑ จาติ อตฺโถ. ปพฺยถยิตฺถาติ กมฺปยิตฺถ. ตตฺถ อากาสฏฺกวิมานกมฺปเนน นภกมฺปนํ เวทิตพฺพํ. ปาวารเมกํสกโตติ เอกํสกตปาวารทิพฺพวตฺโถ. วุทฺธนฺติ คุณวุทฺธํ. วินีตวนฺตนฺติ วินีเตน ¶ อาจารวตฺเตน สมนฺนาคตํ. อิจฺจพฺรวีติ รถํ อากาเส เปตฺวา โอตริตฺวา เอวํ อพฺรวิ. เทวพฺราหฺมณนฺติ เทวสมํ พฺราหฺมณํ.
โส ¶ ตสฺส วจนํ สุตฺวา คาถมาห –
‘‘อนฺธา สิรี มํ ปฏิภาติ มาตลิ, สทฺธา อนิจฺจา ปน เทวสารถิ.
อาสา วิสํวาทิกสมฺมตา หิ เม, หิรี จ อริยมฺหิ คุเณ ปติฏฺิตา’’ติ.
ตตฺถ อนฺธาติ สิปฺปาทิสมฺปนฺเนปิ อสมฺปนฺเนปิ ภชนโต ‘‘อนฺธา’’ติ มํ ปฏิภาติ. อนิจฺจาติ สทฺธา ปน ตํ ตํ วตฺถุํ ปหาย อฺสฺมึ อฺสฺมึ อุปฺปชฺชนโต หุตฺวา อภาวากาเรน ‘‘อนิจฺจา’’ติ มํ ปฏิภาติ. วิสํวาทิกสมฺมตาติ อาสา ปน ยสฺมา ธนตฺถิกา นาวาย สมุทฺทํ ปกฺขนฺทิตฺวา วินฏฺปาภตา เอนฺติ, ตสฺมา ‘‘วิสํวาทิกา’’ติ มํ ปฏิภาติ. อริยมฺหิ คุเณติ หิรี ปน หิโรตฺตปฺปสภาวสงฺขาเต ปริสุทฺเธ อริยคุเณ ปติฏฺิตาติ.
อิทานิ ¶ ตสฺสา คุณํ วณฺเณนฺโต อาห –
‘‘กุมาริโย ยาจิมา โคตฺตรกฺขิตา, ชิณฺณา จ ยา ยา จ สภตฺตุอิตฺถิโย;
ตา ฉนฺทราคํ ปุริเสสุ อุคฺคตํ, หิริยา นิวาเรนฺติ สจิตฺตมตฺตโน.
‘‘สงฺคามสีเส สรสตฺติสํยุเต, ปราชิตานํ ปตตํ ปลายินํ;
หิริยา นิวตฺตนฺติ ชหิตฺว ชีวิตํ, เต สมฺปฏิจฺฉนฺติ ปุนา หิรีมนา.
‘‘เวลา ยถา สาครเวควารินี, หิราย หิ ปาปชนํ นิวารินี;
ตํ สพฺพโลเก หิริมริยปูชิตํ, อินฺทสฺส ตํ เวทย เทวสารถี’’ติ.
ตตฺถ ¶ ชิณฺณาติ วิธวา. สภตฺตูติ สสามิกา ตรุณิตฺถิโย. อตฺตโนติ ตา สพฺพาปิ ปรปุริเสสุ อตฺตโน ฉนฺทราคํ อุคฺคตํ วิทิตฺวา ‘‘อยุตฺตเมตํ อมฺหาก’’นฺติ หิริยา สจิตฺตํ นิวาเรนฺติ, ปาปกมฺมํ น กโรนฺติ. ปตตํ ปลายินนฺติ ปตนฺตานฺจ ปลายนฺตานฺจ อนฺตเร. ชหิตฺว ชีวิตนฺติ เย หิริมนฺโต โหนฺติ, เต อตฺตโน ชีวิตํ จชิตฺวา หิริยา นิวตฺตนฺติ, เอวํ นิวตฺตา จ ปน เต หิรีมนา ปุน อตฺตโน สามิกํ สมฺปฏิจฺฉนฺติ, อมิตฺตหตฺถโต โมเจตฺวา คณฺหนฺติ. ปาปชนํ นิวารินีติ ปาปโต ชนํ นิวารินี, อยเมว วา ปาโ ¶ . ตนฺติ ตํ หิรึ. อริยปูชิตนฺติ อริเยหิ พุทฺธาทีหิ ปูชิตํ. อินฺทสฺส ตํ เวทยาติ ยสฺมา เอวํ มหาคุณา อริยปูชิตาเวสา, ตสฺมา ตํ เอวํ อุตฺตมา นาเมสาติ อินฺทสฺส กเถหีติ.
ตํ สุตฺวา มาตลิ คาถมาห –
‘‘โก เต อิมํ โกสิย ทิฏฺิโมทหิ, พฺรหฺมา มหินฺโท อถ วา ปชาปติ;
หิราย เทเวสุ หิ เสฏฺสมฺมตา, ธีตา มหินฺทสฺส มเหสิ ชายถา’’ติ.
ตตฺถ ทิฏฺินฺติ ‘‘หิรี นาม มหาคุณา อริยปูชิตา’’ติ ลทฺธึ. โอทหีติ หทเย ปเวเสสิ. เสฏฺสมฺมตาติ ตว สนฺติเก สุธาย ลทฺธกาลโต ปฏฺาย อินฺทสฺส สนฺติเก กฺจนาสนํ ลภิตฺวา สพฺพเทวตาหิ ปูชิยมานา อุตฺตมสมฺมตา ชายถ.
เอวํ ตสฺมึ กเถนฺเตเยว โกสิยสฺส ตงฺขณฺเว จวนธมฺโม ชาโต. อถ นํ, มาตลิ, ‘‘โกสิย ¶ อายุสงฺขาโร เต โอสฺสฏฺโ, จวนธมฺโมปิ เต สมฺปตฺโต, กึ เต มนุสฺสโลเกน, เทวโลกํ คจฺฉามา’’ติ ตตฺถ เนตุกาโม หุตฺวา คาถมาห –
‘‘หนฺเทหิ ทานิ ติทิวํ อปกฺกม, รถํ สมารุยฺห มมายิตํ อิมํ;
อินฺโท จ ตํ อินฺทสโคตฺต กงฺขติ, อชฺเชว ตฺวํ อินฺทสหพฺยตํ วชา’’ติ.
ตตฺถ ¶ มมายิตนฺติ ปิยํ มนาปํ. อินฺทสโคตฺตาติ ปุริมภเว อินฺเทน สมานโคตฺต. กงฺขตีติ ตวาคมนํ อิจฺฉนฺโต กงฺขติ.
อิติ ตสฺมึ โกสิเยน สทฺธึ กเถนฺเตเยว โกสิโย จวิตฺวา โอปปาติโก เทวปุตฺโต หุตฺวา อารุยฺห ทิพฺพรเถ อฏฺาสิ. อถ นํ, มาตลิ, สกฺกสฺส สนฺติกํ เนสิ. สกฺโก ตํ ทิสฺวาว ตุฏฺมานโส อตฺตโน ธีตรํ หิริเทวึ ตสฺส อคฺคมเหสึ กตฺวา อทาสิ, อปริมาณมสฺส อิสฺสริยํ อโหสิ. ตมตฺถํ วิทิตฺวา ‘‘อโนมสตฺตานํ กมฺมํ นาม เอวํ วิสุชฺฌตี’’ติ สตฺถา โอสานคาถมาห –
‘‘เอวํ วิสุชฺฌนฺติ อปาปกมฺมิโน, อโถ สุจิณฺณสฺส ผลํ น นสฺสติ;
เย ¶ เกจิ มทฺทกฺขุ สุธาย โภชนํ, สพฺเพว เต อินฺทสหพฺยตํ คตา’’ติ.
ตตฺถ อปาปกมฺมิโนติ อปาปกมฺมา สตฺตา เอวํ วิสุชฺฌนฺติ เย เกจิ มทฺทกฺขูติ เย เกจิ สตฺตา ตสฺมึ หิมวนฺตปเทเส ตทา โกสิเยน หิริยา ทียมานํ สุธาโภชนํ อทฺทสํสุ. สพฺเพว เตติ เต สพฺเพปิ ตํ ทานํ อนุโมทิตฺวา จิตฺตํ ปสาเทตฺวา อินฺทสหพฺยตํ คตาติ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนว, ปุพฺเพเปตํ อทานาภิรตํ ถทฺธมจฺฉริยํ สมานํ อหํ ทเมสึเยวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา หิรี เทวตา อุปฺปลวณฺณา อโหสิ, โกสิโย ทานปติ ภิกฺขุ, ปฺจสิโข อนุรุทฺโธ, มาตลิ อานนฺโท, สูริโย กสฺสโป, จนฺโท โมคฺคลฺลาโน, นารโท สาริปุตฺโต, สกฺโก อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
สุธาโภชนชาตกวณฺณนา ตติยา.
[๕๓๖] ๔. กุณาลชาตกวณฺณนา
เอวมกฺขายตีติ ¶ อิทํ สตฺถา กุณาลทเห วิหรนฺโต อนภิรติปีฬิเต ปฺจสเต ภิกฺขู อารพฺภ กเถสิ. ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา – สากิยโกลิยา ¶ กิร กปิลวตฺถุนครสฺส จ โกลิยนครสฺส จ อนฺตเร โรหิณึ นาม นทึ เอเกเนวาวรเณน พนฺธาเปตฺวา สสฺสานิ กาเรนฺติ. อถ เชฏฺมูลมาเส สสฺเสสุ มิลายนฺเตสุ อุภยนครวาสีนมฺปิ กมฺมการา สนฺนิปตึสุ. ตตฺถ โกลิยนครวาสิโน วทึสุ – ‘‘อิทํ อุทกํ อุภยโต นีหริยมานํ เนว ตุมฺหากํ, น อมฺหากํ ปโหสฺสติ, อมฺหากํ ปน สสฺสํ เอกอุทเกเนว นิปฺผชฺชิสฺสติ, อิทํ อุทกํ อมฺหากํ เทถา’’ติ. กปิลวตฺถุวาสิโน วทึสุ – ‘‘ตุมฺเหสุ โกฏฺเ ปูเรตฺวา ิเตสุ มยํ รตฺตสุวณฺณนีลมณิกาฬกหาปเณ คเหตฺวา น สกฺขิสฺสาม ปจฺฉิปสิพฺพกาทิหตฺถา ตุมฺหากํ ฆรทฺวาเร วิจริตุํ, อมฺหากมฺปิ สสฺสํ เอเกเนว อุทเกน นิปฺผชฺชิสฺสติ, อิทํ อุทกํ อมฺหากํ เทถา’’ติ. ‘‘น มยํ ทสฺสามา’’ติ? ‘‘มยมฺปิ น ทสฺสามา’’ติ. เอวํ กลหํ วฑฺเฒตฺวา เอโก อุฏฺาย เอกสฺส ปหารํ อทาสิ, โสปิ อฺสฺสาติ เอวํ อฺมฺํ ปหริตฺวา ราชกุลานํ ชาตึ ฆฏฺเฏตฺวา กลหํ ปวตฺเตสุํ.
โกลิยกมฺมการา วทนฺติ – ‘‘ตุมฺเห กปิลวตฺถุวาสิเก สากิยทารเก คเหตฺวา คชฺชถ ¶ , เย โสณสิงฺคาลาทโย วิย อตฺตโน ภคินีหิ สทฺธึ วสึสุ, เอเตสํ หตฺถิอสฺสาทโย วา ผลกาวุธานิ วา อมฺหากํ กึ กริสฺสนฺตี’’ติ? สากิยกมฺมการา วทนฺติ – ‘‘ตุมฺเห ทานิ กุฏฺิโน ทารเก คเหตฺวา คชฺชถ, เย อนาถา นิคฺคติกา ติรจฺฉานา วิย โกลรุกฺเข วสึสุ, เอเตสํ หตฺถิอสฺสาทโย วา ผลกาวุธานิ วา อมฺหากํ กึ กริสฺสนฺตี’’ติ? เต คนฺตฺวา ตสฺมึ กมฺเม นิยุตฺตอมจฺจานํ กเถสุํ, อมจฺจา ราชกุลานํ กเถสุํ. ตโต สากิยา ‘‘ภคินีหิ สทฺธึ สํวาสิกานํ ถามฺจ พลฺจ ทสฺเสสฺสามา’’ติ ยุทฺธสชฺชา นิกฺขมึสุ. โกลิยาปิ ‘‘โกลรุกฺขวาสีนํ ถามฺจ พลฺจ ทสฺเสสฺสามา’’ติ ยุทฺธสชฺชา นิกฺขมึสุ. อปเร ปนาจริยา ‘‘สากิยโกลิยานํ ทาสีสุ อุทกตฺถาย นทึ คนฺตฺวา จุมฺพฏานิ ภูมิยํ นิกฺขิปิตฺวา สุขกถาย สนฺนิสินฺนาสุ เอกิสฺสา จุมฺพฏํ เอกา สกสฺาย คณฺหิ, ตํ นิสฺสาย ‘มม จุมฺพฏํ, ตว จุมฺพฏ’นฺติ กลเห ปวตฺเต กเมน อุภยนครวาสิโน ทาสกมฺมการา เจว เสวกคามโภชกามจฺจอุปราชาโน จาติ สพฺเพ ยุทฺธสชฺชา นิกฺขมึสู’’ติ วทนฺติ. อิมมฺหา ปน นยา ปุริมนโยว พหูสุ อฏฺกถาสุ อาคโต, ยุตฺตรูโป จาติ สฺเวว คเหตพฺโพ.
เต ¶ ¶ ปน สายนฺหสมเย ยุทฺธสชฺชา นิกฺขมิสฺสนฺตีติ ตสฺมึ สมเย ภควา สาวตฺถิยํ วิหรนฺโต ปจฺจูสสมเย โลกํ โวโลเกนฺโต อิเม เอวํ ยุทฺธสชฺเช นิกฺขนฺเต อทฺทส, ทิสฺวา จ ‘‘มยิ คเต เอส กลโห วูปสมิสฺสติ นุ โข, โน’’ติ อุปธาเรนฺโต ‘‘อหเมตฺถ คนฺตฺวา กลหวูปสมตฺถํ ตีณิ ชาตกานิ กเถสฺสามิ, ตโต กลโห วูปสมิสฺสติ, อถ สามคฺคิทีปนตฺถาย ทฺเว ชาตกานิ กเถตฺวา อตฺตทณฺฑสุตฺตํ (สุ. นิ. ๙๔๑ อาทโย) เทเสสฺสามิ, เทสนํ สุตฺวา อุภยนครวาสิโน อฑฺฒเตยฺยานิ อฑฺฒเตยฺยานิ กุมารสตานิ ทสฺสนฺติ, อหํ เต ปพฺพาเชสฺสามิ, มหนฺโต สมาคโม ภวิสฺสตี’’ติ สนฺนิฏฺานํ กตฺวา ปาโตว สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต สายนฺหสมเย คนฺธกุฏิโต นิกฺขมิตฺวา กสฺสจิ อนาโรเจตฺวา สยเมว ปตฺตจีวรมาทาย ทฺวินฺนํ เสนานํ อนฺตเร อากาเส ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา เตสํ สํเวคชนนตฺถํ ทิวา อนฺธการํ กาตุํ เกสรํสิโย วิสฺสชฺเชนฺโต นิสีทิ. อถ เนสํ สํวิคฺคมานสานํ อตฺตานํ ทสฺเสนฺโต ฉพฺพณฺณา พุทฺธรํสิโย วิสฺสชฺเชสิ. กปิลวตฺถุวาสิโนปิ ภควนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อมฺหากํ าติเสฏฺโ สตฺถา อาคโต, ทิฏฺโ นุ โข เตน อมฺหากํ กลหกรณภาโว’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘น โข ปน สกฺกา สตฺถริ อาคเต อมฺเหหิ ปรสฺส สรีเร สตฺถํ ปาเตตุํ, โกลิยนครวาสิโน อมฺเห หนนฺตุ ¶ วา พชฺฌนฺตุ วา’’ติ อาวุธานิ ฉฑฺเฑสุํ. โกลิยนครวาสิโนปิ ตเถว อกํสุ.
อถ ภควา โอตริตฺวา รมณีเย ปเทเส วาลุกปุลิเน ปฺตฺตวรพุทฺธาสเน นิสีทิ อโนปมาย พุทฺธสิริยา วิโรจมาโน. เตปิ ราชาโน ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา นิสีทึสุ. อถ เน สตฺถา ชานนฺโตว ‘‘กสฺมา อาคตตฺถ, มหาราชา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘เนว, ภนฺเต, นทิทสฺสนตฺถาย, น กีฬนตฺถาย, อปิจ โข ปน อิมสฺมึ าเน สงฺคามํ ปจฺจุปฏฺาเปตฺวา อาคตมฺหา’’ติ. ‘‘กึ นิสฺสาย โว กลโห, มหาราชา’’ติ? ‘‘อุทกํ นิสฺสาย ภนฺเต’’ติ. ‘‘อุทกํ กึ อคฺฆติ มหาราชา’’ติ? ‘‘อปฺปคฺฆํ, ภนฺเต’’ติ. ‘‘ปถวี นาม กึ อคฺฆติ, มหาราชา’’ติ? ‘‘อนคฺฆา, ภนฺเต’’ติ. ‘‘ขตฺติยา กึ อคฺฆนฺติ, มหาราชา’’ติ? ‘‘ขตฺติยา นาม อนคฺฆา, ภนฺเต’’ติ. ‘‘อปฺปคฺฆํ อุทกํ นิสฺสาย กสฺมา อนคฺเฆ ขตฺติเย นาเสถ, มหาราช, กลหสฺมิฺหิ อสฺสาโท ¶ นาม นตฺถิ, กลหวเสน หิ มหาราชา เอกาย รุกฺขเทวตาย กาฬสีเหน สทฺธึ พทฺธาฆาโต สกลมฺปิ อิมํ กปฺปํ อนุปฺปตฺโตเยวา’’ติ วตฺวา ผนฺทนชาตกํ (ชา. ๑.๑๓.๑๔ อาทโย) กเถสิ. ตโต ‘‘ปรปตฺติเยน นาม มหาราชา น ภวิตพฺพํ, ปรปตฺติยา หิ หุตฺวา เอกสฺส สสสฺส กถาย ติโยชนสหสฺสวิตฺถเต หิมวนฺเต จตุปฺปทคณา มหาสมุทฺทํ ปกฺขนฺทิโน อเหสุํ, ตสฺมา ปรปตฺติเยน น ภวิตพฺพ’’นฺติ วตฺวา ททฺทรชาตกํ (ชา. ๑.๒๔๓-๔๔; ๑.๔.๑๓-๑๖; ๑.๙.๑๐๕ อาทโย) กเถสิ. ตโต ‘‘กทาจิ มหาราชา ทุพฺพโลปิ ¶ มหพฺพลสฺส รนฺธํ ปสฺสติ, กทาจิ มหพฺพโลปิ ทุพฺพลสฺส รนฺธํ ปสฺสติ, ลฏุกิกาปิ หิ สกุณิกา หตฺถินาคํ ฆาเตสี’’ติ วตฺวา ลฏุกิกชาตกํ (ชา. ๑.๕.๓๙ อาทโย) กเถสิ. เอวํ กลหวูปสมนตฺถาย ตีณิ ชาตกานิ กเถตฺวา สามคฺคิปริทีปนตฺถาย ทฺเว ชาตกานิ กเถสิ. ‘‘สมคฺคานฺหิ มหาราชา โกจิ โอตารํ นาม ปสฺสิตุํ น สกฺโกตี’’ติ วตฺวา รุกฺขธมฺมชาตกํ (ชา. ๑.๑.๗๔) กเถสิ. ตโต ‘‘สมคฺคานํ มหาราชา โกจิ วิวรํ ปสฺสิตุํ นาสกฺขิ, ยทา ปน อฺมฺํ วิวาทมกํสุ, อถ เน เอโก เนสาทปุตฺโต ชีวิตกฺขยํ ปาเปตฺวา อาทาย คโต, วิวาเท อสฺสาโท นาม นตฺถี’’ติ วตฺวา วฏฺฏกชาตกํ (ชา. ๑.๑.๓๕, ๑๑๘; ๑.๖.๑๒๘-๑๓๓) กเถสิ. เอวํ อิมานิ ปฺจ ชาตกานิ กเถตฺวา อวสาเน อตฺตทณฺฑสุตฺตํ (สุ. นิ. ๙๔๑ อาทโย) กเถสิ.
อถ ราชาโน ปสนฺนา ‘‘สเจ สตฺถา นาคมิสฺส, มยํ อฺมฺํ วธิตฺวา โลหิตนทึ ปวตฺตยิสฺสาม, สตฺถารํ นิสฺสาย โน ชีวิตํ ลทฺธํ. สเจ ปน สตฺถา อคารํ อชฺฌาวสิสฺส, ทฺวิสหสฺสทีปปริวารํ จตุมหาทีปรชฺชํ หตฺถคตํ อภวิสฺส, อติเรกสหสฺสํ โข ปนสฺส ปุตฺตา อภวิสฺสํสุ, ตโต ขตฺติยปริวาโรว อวิจริสฺส, ตํ โข ปเนส สมฺปตฺตึ ปหาย นิกฺขมิตฺวา ¶ สมฺโพธึ ปตฺโต, อิทานิปิ ขตฺติยปริวาโรว วิจรตู’’ติ อุภยนครวาสิโน อฑฺฒเตยฺยานิ อฑฺฒเตยฺยานิ กุมารสตานิ อทํสุ. ภควา เต ปพฺพาเชตฺวา มหาวนํ อคมาสิ. ปุนทิวสโต ปฏฺาย เตหิ ปริวุโต เอกทา กปิลวตฺถุนคเร เอกทา โกลิยนคเรติ ทฺวีสุ นคเรสุ ปิณฺฑาย จรติ. อุภยนครวาสิโน มหาสกฺการํ กรึสุ. เตสํ ครุคารเวน น อตฺตโน รุจิยา ปพฺพชิตานํ อนภิรติ อุปฺปชฺชิ. ปุราณทุติยิกาโยปิ เนสํ อนภิรติชนนตฺถาย ¶ ตํ ตํ วตฺวา สาสนํ เปเสสุํ. เต อติเรกตรํ อุกฺกณฺึสุ. ภควา อาวชฺเชนฺโต เตสํ อนภิรตภาวํ ตฺวา ‘‘อิเม ภิกฺขู มาทิเสน พุทฺเธน สทฺธึ เอกโต วสนฺตา อุกฺกณฺนฺติ, กถํ รูปา นุ โข เตสํ ธมฺมกถา สปฺปายา’’ติ อุปธาเรนฺโต กุณาลธมฺมเทสนํ ปสฺสิ. อถสฺส เอตทโหสิ – ‘‘อหํ อิเม ภิกฺขู หิมวนฺตํ เนตฺวา กุณาลกถาย เนสํ มาตุคามโทสํ ปกาเสตฺวา อนภิรตึ หริตฺวา โสตาปตฺติมคฺคํ ทสฺสามี’’ติ.
โส ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย กปิลวตฺถุํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต ภตฺตกิจฺจเวลายเมว เต ปฺจสเต ภิกฺขู อามนฺเตตฺวา ‘‘ทิฏฺปุพฺโพ โว, ภิกฺขเว, รมณีโย หิมวนฺตปเทโส’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘โนเหตํ, ภนฺเต’’ติ. ‘‘คจฺฉิสฺสถ ปน หิมวนฺตจาริก’’นฺติ? ‘‘ภนฺเต, อนิทฺธิมนฺโต มยํ กถํ คมิสฺสามา’’ติ. ‘‘สเจ ปน โว โกจิ คเหตฺวา คจฺเฉยฺย, คจฺเฉยฺยาถา’’ติ? ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ. สตฺถา สพฺเพปิ เต อตฺตโน อิทฺธิยา ¶ คเหตฺวา อากาเส อุปฺปติตฺวา หิมวนฺตํ คนฺตฺวา คคนตเล ิโตว รมณีเย หิมวนฺตปเทเส กฺจนปพฺพตํ รชตปพฺพตํ มณิปพฺพตํ หิงฺคุลิกปพฺพตํ อฺชนปพฺพตํ สานุปพฺพตํ ผลิกปพฺพตนฺติ นานาวิเธ ปพฺพเต, ปฺจ มหานทิโย, กณฺณมุณฺฑกํ รถการํ สีหปปาตํ ฉทฺทนฺตํ ติยคฺคฬํ อโนตตฺตํ กุณาลทหนฺติ สตฺต ทเห ทสฺเสสิ. หิมวนฺโต จ นาม มหา ปฺจโยชนสตุพฺเพโธ ติโยชนสหสฺสวิตฺถโต, ตสฺส อิมํ รมณียํ เอกเทสํ อตฺตโน อานุภาเวน ทสฺเสสิ. ตตฺถ กตนิวาสานิ สีหพฺยคฺฆหตฺถิกุลาทีนิ จตุปฺปทานิปิ เอกเทสโต ทสฺเสสิ. ตตฺถ อารามรามเณยฺยกาทีนิ ปุปฺผูปคผลูปเค รุกฺเข นานาวิเธ สกุณสงฺเฆ ชลชถลชปุปฺผานิ หิมวนฺตสฺส ปุรตฺถิมปสฺเส สุวณฺณตลํ, ปุจฺฉิมปสฺเส หิงฺคุลตลํ ทสฺเสสิ. อิเมสํ รามเณยฺยกานํ ทิฏฺกาลโต ปฏฺาย เตสํ ภิกฺขูนํ ปุราณทุติยิกาสุ ฉนฺทราโค ปหีโน.
อถ สตฺถา เต ภิกฺขู คเหตฺวา อากาสโต ¶ โอตริตฺวา หิมวนฺตปจฺฉิมปสฺเส สฏฺิโยชนิเก มโนสิลาตเล สตฺตโยชนิกสฺส กปฺปฏฺิกสาลรุกฺขสฺส เหฏฺา ติโยชนิกาย มโนสิลาตลาย เตหิ ภิกฺขูหิ ปริวุโต ฉพฺพณฺณรสฺมิโย วิสฺสชฺเชนฺโต อณฺณวกุจฺฉึ โขเภตฺวา ชลมาโน สูริโย วิย นิสีทิตฺวา มธุรสฺสรํ นิจฺฉาเรนฺโต ¶ เต ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขเว, อิมสฺมึ หิมวนฺเต ตุมฺเหหิ อทิฏฺปุพฺพํ ปุจฺฉถา’’ติ. ตสฺมึ ขเณ ทฺเว จิตฺรโกกิลา อุโภสุ โกฏีสุ ทณฺฑกํ มุเขน ฑํสิตฺวา มชฺเฌ อตฺตโน สามิกํ นิสีทาเปตฺวา อฏฺ จิตฺรโกกิลา ปุรโต, อฏฺ ปจฺฉโต, อฏฺ วามโต, อฏฺ ทกฺขิณโต, อฏฺ เหฏฺา, อฏฺ อุปริ ฉายํ กตฺวา เอวํ จิตฺรโกกิลํ ปริวาเรตฺวา อากาเสนาคจฺฉนฺติ. อถ เต ภิกฺขู ตํ สกุณสงฺฆํ ทิสฺวา สตฺถารํ ปุจฺฉึสุ – ‘‘เก นาเมเต, ภนฺเต สกุณา’’ติ? ‘‘ภิกฺขเว, เอส มม โปราณโก วํโส, มยา ปิตา ปเวณี, มํ ตาว ปุพฺเพ เอวํ ปริจรึสุ, ตทา ปเนส สกุณคโณ มหา อโหสิ, อฑฺฒุฑฺฒานิ ทิชกฺาสหสฺสานิ มํ ปริจรึสุ. อนุปุพฺเพน ปริหายิตฺวา อิทานิ เอตฺตโก ชาโต’’ติ. ‘‘กถํ เอวรูเป ปน, ภนฺเต, วนสณฺเฑ เอตา ทิชกฺาโย ตุมฺเห ปริจรึสู’’ติ? อถ เนสํ สตฺถา ‘‘เตน หิ, ภิกฺขเว, สุณาถา’’ติ สตึ อุปฏฺาเปตฺวา อตีตํ อาหริตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห –
‘‘เอวมกฺขายติ เอวมนุสูยติ, สพฺโพสธธรณิธเร เนกปุปฺผมาลฺยวิตเต คชควชมหึสรุรุจมรปสทขคฺคโคกณฺณสีหพฺยคฺฆทีปิอจฺฉโกกตรจฺฉอุทฺทารกทลิ- มิคพิฬารสสกณฺณิกานุจริเต อากิณฺณเนลมณฺฑลมหาวราหนาคกุลกเรณุสงฺฆาธิวุฏฺเ อิสฺสมิคสาขมิคสรภมิคเอณีมิควาตมิคปสทมิคปุริสาลุกิมฺปุริสยกฺขรกฺข- สนิเสวิเต อมชฺชวมฺชรีธรปหฏฺปุปฺผผุสิตคฺคาเนกปาทปคณวิตเก ¶ กุรรจโกรวารณมยูรปรภตชีวฺชีวกเจลาวกภิงฺการกรวีกมตฺตวิหงฺคคณสตตสมฺปฆุฏฺเ อฺชนมโนสิลาหริตาลหิงฺคุลกเหมรชตกนกาเนกธาตุ- สตวินทฺธปฏิมณฺฑิตปเทเส เอวรูเป ขลุ, โภ, รมฺเม วนสณฺเฑ กุณาโล นาม สกุโณ ปฏิวสติ อติวิย ¶ จิตฺโต อติวิย จิตฺตปตฺตจฺฉทโน’’.
‘‘ตสฺเสว ขลุ, โภ, กุณาลสฺส สกุณสฺส อฑฺฒุฑฺฒานิ อิตฺถิสหสฺสานิ ปริจาริกา ทิชกฺาโย, อถ ขลุ, โภ, ทฺเว ทิชกฺาโย กฏฺํ มุเขน ฑํสิตฺวา ตํ กุณาลํ สกุณํ มชฺเฌ นิสีทาเปตฺวา อุฑฺเฑนฺติมา นํ กุณาลํ สกุณํ อทฺธานปริยายปเถ กิลมโถ อุพฺพาเหตฺถา’’ติ.
‘‘ปฺจสตา ¶ ทิชกฺาโย เหฏฺโต เหฏฺโต อุฑฺเฑนฺติ ‘สจายํ กุณาโล สกุโณ อาสนา ปริปติสฺสติ, มยํ ตํ ปกฺเขหิ ปฏิคฺคเหสฺสามา’ติ.
‘‘ปฺจสตา ทิชกฺาโย อุปรูปริ อุฑฺเฑนฺติ ‘มา นํ กุณาลํ สกุณํ อาตโป ปริตาเปสี’ติ.
‘‘ปฺจสตา ทิชกฺาโย อุภโตปสฺเสน อุฑฺเฑนฺติ ‘มา นํ กุณาลํ สกุณํ สีตํ วา อุณฺหํ วา ติณํ วา รโช วา วาโต วา อุสฺสาโว วา อุปปฺผุสี’ติ.
‘‘ปฺจสตา ทิชกฺาโย ปุรโต ปุรโต อุฑฺเฑนฺติ ‘มา นํ กุณาลํ สกุณํ โคปาลกา วา ปสุปาลกา วา ติณหารกา วา กฏฺหารกา วา วนกมฺมิกา วา กฏฺเน วา กเลน วา ปาณินา วา เลฑฺฑุนา วา ทณฺเฑน วา สตฺเถน วา สกฺขราหิ วา ปหารํ อทํสุ, มายํ กุณาโล สกุโณ คจฺเฉหิ วา ลตาหิ วา รุกฺเขหิ วา สาขาหิ วา ถมฺเภหิ วา ปาสาเณหิ วา พลวนฺเตหิ วา ปกฺขีหิ สงฺคเมสี’ติ.
‘‘ปฺจสตา ทิชกฺาโย ปจฺฉโต ปจฺฉโต อุฑฺเฑนฺติ สณฺหาหิ สขิลาหิ มฺชูหิ มธุราหิ วาจาหิ สมุทาจรนฺติโย ‘มายํ กุณาโล สกุโณ อาสเน ปริยุกฺกณฺี’ติ.
‘‘ปฺจสตา ¶ ทิชกฺาโย ทิโสทิสํ อุฑฺเฑนฺติ อเนกรุกฺขวิวิธวิกติผลมาหรนฺติโย ‘มายํ กุณาโล สกุโณ ขุทาย ปริกิลมิตฺถา’ติ.
‘‘อถ ขลุ, โภ, ตา ทิชกฺาโย ตํ กุณาลํ สกุณํ อาราเมเนว อารามํ, อุยฺยาเนเนว อุยฺยานํ, นทีติตฺเถเนว นทีติตฺถํ, ปพฺพตสิขเรเนว ปพฺพตสิขรํ, อมฺพวเนเนว อมฺพวนํ, ชมฺพุวเนเนว ชมฺพุวนํ, ลพุชวเนเนว ลพุชวนํ, นาฬิเกรสฺจาริเยเนว นาฬิเกรสฺจาริยํ ขิปฺปเมว อภิสมฺโภนฺติ รติตฺถาย.
‘‘อถ ¶ ขลุ, โภ, กุณาโล สกุโณ ตาหิ ทิชกฺาหิ ทิวสํ ปริพฺยูฬฺโห เอวํ อปสาเทติ ¶ ‘นสฺสถ ตุมฺเห วสลิโย, วินสฺสถ ตุมฺเห วสิลิโย โจริโย ธุตฺติโย อสติโย ลหุจิตฺตาโย กตสฺส อปฺปฏิการิกาโย อนิโล วิย เยนกามํคมาโย’’’ ติ.
ตตฺรายํ อตฺถวณฺณนา – ภิกฺขเว, โส วนสณฺโฑ เอวํ อกฺขายติ เอวฺจ อนุสูยติ. กินฺติ? สพฺโพสธธรณิธเรติ วิตฺถาโร. ตตฺถ สพฺโพสธธรณิธเรติ มูลตจปตฺตปุปฺผาทิสพฺโพสธธราย ธรณิยา สมนฺนาคเตติ อตฺโถ, สพฺโพสธยุตฺโต วา ธรณิธโร. โส หิ ปเทโส สพฺโพสธธรณิธโรติ เอวมกฺขายติ เอวฺจ อนุสูยติ, ตสฺมึ วนสณฺเฑติ วุตฺตํ โหติ. เสสปทโยชนายปิ เอเสว นโย. เนกปุปฺผมาลฺยวิตเตติ อเนเกหิ ผลตฺถาย อุปฺปนฺนปุปฺเผหิ เจว ปิฬนฺธนมาลฺเยหิ จ วิตเต. รุรูติ สุวณฺณวณฺณา มิคา. อุทฺทาราติ อุทฺทา. พิฬาราติ มหาพิฬารา. เนลมณฺฑลํ วุจฺจติ ตรุณภิงฺกจฺฉาปมณฺฑลํ. มหาวราหาติ มหาหตฺถิโน, อากิณฺณเนลมณฺฑลมหาวราเหน โคจริยาทิเภเทน ทสวิเธน นาคกุเลน เจว กเรณุสงฺเฆน จ อธิวุฏฺเติ อตฺโถ. อิสฺสมิคาติ กาฬสีหา. วาตมิคาติ มหาวาตมิคา. ปสทมิคาติ จิตฺรมิคา. ปุริสาลูติ วฬวามุขยกฺขินิโย. กิมฺปุริสาติ เทวกินฺนรจนฺทกินฺนรทุมกินฺนรทณฺฑมาณวกโกนฺติ- สกุณกณฺณปาวุรณาทิเภทา กินฺนรา. อมชฺชวมฺชรีธรปหฏฺปุปฺผผุสิตคฺคาเนกปาทปคณวิตเตติ มกุลธเรหิ เจว มฺชรีธเรหิ จ สุปุปฺผิเตหิ จ อคฺคมตฺตปุปฺผิเตหิ จ อเนเกหิ ปาทปคเณหิ วิตเต. วารณา นาม หตฺถิลิงฺคสกุณา. เจลาวกาติปิ เอเต สกุณาเยว. เหมฺจ กนกฺจาติ ทฺเว สุวณฺณชาติโย. เอเตหิ อฺชนาทีหิ อเนกธาตุสเตหิ อเนเกหิ วณฺณธาตุราสีหิ วินทฺธปฏิมณฺฑิตปเทเส. โภติ ธมฺมาลปนมตฺตเมตํ. จิตฺโตติ มุขตุณฺฑเกปิ เหฏฺาอุทรภาเคปิ จิตฺโรว.
อฑฺฒุฑฺฒานีติ ¶ อฑฺฒจตุตฺถานิ, ตีณิ สหสฺสานิ ปฺเจว สตานีติ อตฺโถ. อทฺธานปริยายปเถติ อทฺธานสงฺขาเต คมนมคฺเค. อุพฺพาเหตฺถาติ ¶ พาธยิตฺถ. อุปปฺผุสีติ อุปคนฺตฺวา ผุสิ. ปหารํ อทํสูติ เอตฺถ ‘‘มา น’’นฺติ ปทสฺส สามิวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. สงฺคเมสีติ สมาคจฺฉิ. สณฺหาหีติ มฏฺาหิ. สขิลาหีติ ปิยาหิ. มฺชูหีติ สขิลาหิ. มธุราหีติ มธุรสฺสราหิ. สมุทาจรนฺติโยติ คนฺธพฺพกรณวเสน ปริจรนฺติโย. อเนกรุกฺขวิวิธวิกติผลนฺติ อเนเกหิ รุกฺเขหิ วิวิธวิกติผลํ. อาราเมเนว อารามนฺติ ปุปฺผารามาทีสุ อฺตเรน อาราเมเนว อฺตรํ อารามํ เนนฺตีติ อตฺโถ. อุยฺยานาทีสุปิ เอเสว นโย. นาฬิเกรสฺจาริเยเนวาติ นาฬิเกรวเนเนว อฺํ นาฬิเกรวนํ. อติสมฺโภนฺตีติ เอวํ เนตฺวา ตตฺถ นํ ขิปฺปฺเว ¶ รติตฺถาย ปาปุณนฺติ.
ทิวสํ ปริพฺยูฬฺโหติ สกลทิวสํ ปริพฺยูฬฺโห. อปสาเทตีติ ตา กิร ตํ เอวํ ทิวสํ ปริจริตฺวา นิวาสรุกฺเข โอตาเรตฺวา ปริวาเรตฺวา รุกฺขสาขาสุ นิสีทิตฺวา ‘‘อปฺเปว นาม มธุรวจนํ ลเภยฺยามา’’ติ ปตฺถยนฺติโย อิมินา อุยฺโยชิตกาเล อตฺตโน วสนฏฺานํ คมิสฺสามาติ วสนฺติ. กุณาลราชา ปน ตา อุยฺโยเชนฺโต ‘‘นสฺสถา’’ติอาทิวจเนหิ อปสาเทติ. ตตฺถ นสฺสถาติ คจฺฉถ. วินสฺสถาติ สพฺพโตภาเคน นสฺสถ. เคเห ธนธฺาทีนํ นาสเนน โจริโย, พหุมายตาย ธุตฺติโย, นฏฺสฺสติตาย อสติโย, อนวฏฺิตจิตฺตตาย ลหุจิตฺตาโย, กตวินาสเนน มิตฺตทุพฺภิตาย กตสฺส อปฺปฏิการิกาโยติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา ‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว, อหํ ติรจฺฉานคโตปิ อิตฺถีนํ อกตฺุตํ พหุมายตํ อนาจารตํ ทุสฺสีลตฺจ ชานามิ, ตทาปาหํ ตาสํ วเส อวตฺติตฺวา ตา เอว อตฺตโน วเส วตฺเตมี’’ติ อิมาย กถาย เตสํ ภิกฺขูนํ อนภิรตึ หริตฺวา สตฺถา ตุณฺหี อโหสิ. ตสฺมึ ขเณ ทฺเว กาฬโกกิลา สามิกํ ทณฺฑเกน อุกฺขิปิตฺวา เหฏฺาภาคาทีสุ จตสฺโส จตสฺโส หุตฺวา ตํ ปเทสํ อาคมึสุ. เต ภิกฺขู ตาปิ ทิสฺวา สตฺถารํ ปุจฺฉึสุ. สตฺถา ‘‘ปุพฺเพ, ภิกฺขเว, มม สหาโย ปุณฺณมุโข นาม ผุสฺสโกกิโล อโหสิ, ตสฺสายํ วํโส’’ติ วตฺวา ปุริมนเยเนว เตหิ ภิกฺขูหิ ปุจฺฉิโต อาห –
‘‘ตสฺเสว ¶ ขลุ, โภ, หิมวโต ปพฺพตราชสฺส ปุรตฺถิมทิสาภาเค สุสุขุมสุนิปุณคิริปฺปภวหริตุปยนฺติโย’’ติ.
ตตฺถ สุฏฺุ สุขุมสณฺหสลิลตาย สุสุขุมสุนิปุณา, คิริ เอตาสํ ปภโวติ คิริปฺปภวา ¶ , หิมวนฺตโต สนฺทมานหริตติณมิสฺสโอฆตาย หริตา, กุณาลทหํ อุปคมเนน อุปยนฺติโยติ สุสุขุมสุนิปุณคิริปฺปภวหริตุปยนฺติโย, เอวรูปา นทิโย ยสฺมึ สนฺทนฺตีติ อตฺโถ.
อิทานิ ยํ กุณาลทหํ ตา อุปยนฺติ, ตตฺถ ปุปฺผานิ วณฺเณนฺโต อาห –
‘‘อุปฺปลปทุมกุมุทนลินสตปตฺตโสคนฺธิกมนฺทาลกสมฺปติวิรุฬฺหสุจิคนฺธมนฺุมาวกปฺปเทเส’’ติ.
ตตฺถ อุปฺปลนฺติ นีลุปฺปลํ. นลินนฺติ เสตปทุมํ. สตปตฺตนฺติ ปริปุณฺณสตปตฺตปทุมํ. สมฺปตีติ เอเตหิ สมฺปติวิรุฬฺเหหิ อภินวชาเตหิ สุจิคนฺเธน เจว มนฺุเน จ หทยพนฺธนสมตฺถตาย มาวเกน จ ปเทเสน สมนฺนาคเตติ อตฺโถ.
อิทานิ ตสฺมึ ทเห รุกฺขาทโย วณฺเณนฺโต อาห –
‘‘กุรวกมุจลินฺทเกตกเวทิสวฺชุลปุนฺนาคพกุลติลกปิยกหสนสาลสฬล- จมฺปกอโสกนาครุกฺขติรีฏิภุชปตฺตโลทฺทจนฺทโนฆวเน ¶ กาฬาครุปทฺมกปิยงฺคุเทวทารุกโจจคหเน กกุธกุฏชองฺโกลกจฺจิการกณิการกณฺณิการ- กนเวรโกรณฺฑกโกวิฬารกึสุกโยธิกวนมลฺลิกมนงฺคณมนวชฺชภณฺฑิสุรุจิร- ภคินิมาลามลฺยธเร ชาติสุมนมธุคนฺธิกธนุตกฺการิตาลีสตครมุสีรโกฏฺกจฺฉวิตเต อติมุตฺตกสํกุสุมิตลตาวิตตปฏิมณฺฑิตปฺปเทเส หํสปิลวกาทมฺพการณฺฑวาภินทิเต วิชฺชาธรสิทฺธสมณตาปสคณาธิวุฏฺเ วรเทวยกฺขรกฺขสทานวคนฺธพฺพกินฺนรมโหรคานุจิณฺณปฺปเทเส – เอวรูเป ขลุ, โภ, รมฺเม วนสณฺเฑ ปุณฺณมุโข นาม ผุสฺสโกกิโล ปติวสติ อติวิย มธุรคิโร วิลาสิตนยโน มตฺตกฺโข.
‘‘ตสฺเสว ¶ ขลุ, โภ, ปุณฺณมุขสฺส ผุสฺสโกกิลสฺส อฑฺฒุฑฺฒานิ อิตฺถิสตานิ ปริจาริกา ทิชกฺาโย. อถ ขลุ, โภ, ทฺเว ทิชกฺาโย กฏฺํ มุเขน ฑํสิตฺวา ตํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ มชฺเฌ นิสีทาเปตฺวา อุฑฺเฑนฺติ ‘มา นํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ อทฺธานปริยายปเถ กิลมโถ อุพฺพาเหตฺถา’ติ.
‘‘ปฺาส ¶ ทิชกฺาโย เหฏฺโต เหฏฺโต อุฑฺเฑนฺติ ‘สจายํ ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล สกุโณ อาสนา ปริปติสฺสติ, มยํ ตํ ปกฺเขหิ ปฏิคฺคเหสฺสามา’ติ.
‘‘ปฺาส ทิชกฺาโย อุปรูปริ อุฑฺเฑนฺติ ‘มา นํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ อาตโป ปริตาเปสี’ติ.
‘‘ปฺาส ปฺาส ทิชกฺาโย อุภโตปสฺเสน อุฑฺเฑนฺติ ‘มานํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ สีตํ วา อุณฺหํ วา ติณํ วา รโช วา วาโต วา อุสฺสาโว วา อุปปฺผุสี’ติ.
‘‘ปฺาส ทิชกฺาโย ปุรโต ปุรโต อุฑฺเฑนฺติ ‘มา นํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ โคปาลกา วา ปสุปาลกา วา ติณหารกา วา กฏฺหารกา วา วนกมฺมิกา วา กฏฺเน วา กลาย วา ปาณินา วา เลฑฺฑุนา วา ทณฺเฑน วา สตฺเถน วา สกฺขราหิ วา ปหารมทํสุ, มายํ ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล คจฺเฉหิ วา ลตาหิ วา รุกฺเขหิ วา สาขาหิ วา ถมฺเภหิ วา ปาสาเณหิ วา พลวนฺเตหิ วา ปกฺขีหิ สงฺคเมสี’ติ.
‘‘ปฺาส ทิชกฺาโย ปจฺฉโต ปจฺฉโต อุฑฺเฑนฺติ สณฺหาหิ สขิลาหิ ¶ มฺชูหิ มธุราหิ วาจาหิ สมุทาจรนฺติโย ‘มายํ ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล อาสเน ปริยุกฺกณฺี’ติ.
‘‘ปฺาส ทิชกฺาโย ทิโสทิสํ อุฑฺเฑนฺติ อเนกรุกฺขวิวิธวิกติผลมาหรนฺติโย ‘มายํ ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล ขุทาย ปริกิลมิตฺถา’ติ.
‘‘อถ ขลุ, โภ, ตา ทิชกฺาโย ตํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ อาราเมเนว อารามํ, อุยฺยาเนเนว อุยฺยานํ, นทีติตฺเถเนว ¶ นทีติตฺถํ, ปพฺพตสิขเรเนว ปพฺพตสิขรํ, อมฺพวเนเนว อมฺพวนํ, ชมฺพุวเนเนว ชมฺพุวนํ, ลพุชวเนเนว ลพุชวนํ, นาฬิเกรสฺจาริเยเนว นาฬิเกรสฺจาริยํ ขิปฺปเมว อภิสมฺโภนฺติ รติตฺถาย.
‘‘อถ ขลุ, โภ, ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล ตาหิ ทิชกฺาหิ ทิวสํ ปริพฺยูฬฺโห ¶ เอวํ ปสํสติ ‘สาธุ สาธุ, ภคินิโย, เอตํ โข ภคินิโย ตุมฺหากํ ปติรูปํ กุลธีตานํ, ยํ ตุมฺเห ภตฺตารํ ปริจเรยฺยาถา’ติ.
‘‘อถ ขลุ, โภ, ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล เยน กุณาโล สกุโณ เตนุปสงฺกมิ. อทฺทสํสุ โข กุณาลสฺส สกุณสฺส ปริจาริกา ทิชกฺาโย ตํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ, ทิสฺวาน เยน ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล เตนุปสงฺกมึสุ, อุปสงฺกมิตฺวา ตํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ เอตทโวจุํ – ‘อยํ, สมฺม ปุณฺณมุข, กุณาโล สกุโณ อติวิย ผรุโส อติวิย ผรุสวาโจ, อปฺเปว นาม ตวมฺปิ อาคมฺม ปิยวาจํ ลเภยฺยามา’ติ. ‘อปฺเปว นาม ภคินิโย’ติ วตฺวา เยน กุณาโล สกุโณ เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา กุณาเลน สกุเณน สทฺธึ ปฏิสมฺโมทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ, เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล ตํ กุณาลํ สกุณํ เอตทโวจ – ‘กิสฺส ตฺวํ, สมฺม กุณาล, อิตฺถีนํ สุชาตานํ กุลธีตานํ สมฺมาปฏิปนฺนานํ มิจฺฉาปฏิปนฺโนสิ, อมนาปภาณีนมฺปิ กิร, สมฺม กุณาล, อิตฺถีนํ มนาปภาณินา ภวิตพฺพํ, กิมงฺคํ ปน มนาปภาณีน’นฺติ.
‘‘เอวํ วุตฺเต กุณาโล สกุโณ ตํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ เอวํ อปสาเทสิ – ‘นสฺส ตฺวํ, สมฺม ชมฺม วสล, วินสฺส ตฺวํ, สมฺม ชมฺม วสล, โก นุ ตยา วิยตฺโต ชายาชิเนนา’ติ. เอวํ อปสาทิโต จ ปน ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล ตโตเยว ¶ ปฏินิวตฺติ.
‘‘อถ ¶ ขลุ, โภ, ปุณฺณมุขสฺส ผุสฺสโกกิลสฺส อปเรน สมเยน นจิรสฺเสว ขโร อาพาโธ อุปฺปชฺชิ, โลหิตปกฺขนฺทิกา พาฬฺหา เวทนา วตฺตนฺติ มารณนฺติกา. อถ ขลุ, โภ, ปุณฺณมุขสฺส ผุสฺสโกกิลสฺส ปริจาริกานํ ทิชกฺานํ เอตทโหสิ – ‘อาพาธิโก โข อยํ ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล, อปฺเปว นาม อิมมฺหา อาพาธา วุฏฺเหยฺยา’ติ เอกํ อทุติยํ โอหาย เยน กุณาโล สกุโณ เตนุปสงฺกมึสุ. อทฺทสา โข กุณาโล สกุโณ ตา ทิชกฺาโย ทูรโตว อาคจฺฉนฺติโย, ทิสฺวาน ตา ทิชกฺาโย เอตทโวจ – ‘กหํ ปน ตุมฺหํ วสลิโย ภตฺตา’ติ. ‘อาพาธิโก โข, สมฺม กุณาล, ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล อปฺเปว นาม ตมฺหา อาพาธา วุฏฺเหยฺยา’ติ. เอวํ วุตฺเต กุณาโล สกุโณ ตา ทิชกฺาโย เอวํ อปสาเทสิ – ‘นสฺสถ ตุมฺเห วสลิโย, วินสฺสถ ตุมฺเห วสลิโย โจริโย ธุตฺติโย อสติโย ลหุจิตฺตาโย กตสฺส อปฺปฏิการิกาโย ¶ อนิโล วิย เยนกามํคมาโย’ติ วตฺวา เยน ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา ตํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ เอตทโวจ – ‘หํ, สมฺม, ปุณฺณมุขา’ติ. ‘หํ, สมฺม, กุณาลา’ติ.
‘‘อถ ขลุ, โภ, กุณาโล สกุโณ ตํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ ปกฺเขหิ จ มุขตุณฺฑเกน จ ปริคฺคเหตฺวา วุฏฺาเปตฺวา นานาเภสชฺชานิ ปายาเปสิ. อถ ขลุ, โภ, ปุณฺณมุขสฺส ผุสฺสโกกิลสฺส โส อาพาโธ ปฏิปฺปสฺสมฺภี’’ติ.
ตตฺถ ปิยกาติ เสตปุปฺผา. หสนาติ ห-กาโร สนฺธิกโร, อสนาเยว. ติรีฏีติ เอกา รุกฺขชาติ. จนฺทนาติ รตฺตสุรภิจนฺทนา. โอฆวเนติ เอเตสํ โอเฆน ฆฏาย สมนฺนาคตวเน. เทวทารุกโจจคหเนติ เทวทารุรุกฺเขหิ เจว กทลีหิ จ คหเน. กจฺจิการาติ เอกา รุกฺขชาติ. กณิการาติ มหาปุปฺผา. กณฺณิการาติ ขุทฺทกปุปฺผา. กึสุกาติ วาตฆาตกา. โยธิกาติ ยูถิกา. วนมลฺลิกมนงฺคณมนวชฺชภณฺฑิสุรุจิรภคินิมาลามลฺยธเรติ มลฺลิกานฺจ อนงฺคณานํ ¶ อนวชฺชานฺจ ภณฺฑีนํ สุรุจิรานฺจ ภคินีนํ ปุปฺเผหิ มาลฺยธารยมาเน. ธนุตกฺการีติ ธนุปาฏลิ. ตาลีสาติ ตาลีสปตฺตรุกฺขา. กจฺฉวิตเตติ เอเตหิ ชาติสุมนาทีหิ วิตเต นทิกจฺฉปพฺพตกจฺเฉ. สํกุสุมิตลตาติ เตสุ เตสุ าเนสุ สุฏฺุ กุสุมิตอติมุตฺตเกหิ เจว นานาวิธลตาหิ จ วิตตปฏิมณฺฑิตปเทเส. คณาธิวุฏฺเติ เอเตสํ วิชฺชาธราทีนํ คเณหิ อธิวุฏฺเ. ปุณฺณมุโขติ มุขปริปุณฺณตาย ปุณฺณมุโข. ปเรหิ ¶ ผุฏฺตาย ผุสฺสโกกิโล. วิลาสิตนยโนติ วิลาสิตเนตฺโต. มตฺตกฺโขติ ยถา มตฺตานํ อกฺขีนิ รตฺตานิ โหนฺติ, เอวํ รตฺตกฺโข, ปมาณยุตฺตเนตฺโต วา.
ภคินิโยติ อริยโวหาเรน อาลปนํ. ปริจเรยฺยาถาติ สกลทิวสํ คเหตฺวา วิจเรยฺยาถ. อิติ โส ปิยกถํ กเถตฺวา อุยฺโยเชติ. กทาจิ ปน กุณาโล สปริวาโร ปุณฺณมุขํ ทสฺสนาย คจฺฉติ, กทาจิ ปุณฺณมุโข กุณาลสฺส สนฺติกํ อาคจฺฉติ. เตนาห ‘‘อถ ขลุ, โภ’’ติ. สมฺมาติ วยสฺส. อาคมฺมาติ ปฏิจฺจ อุปนิสฺสาย. ลเภยฺยามาติ กุณาลสฺส สนฺติกา ปิยวจนํ ลเภยฺยาม. อปฺเปว นามาติ อปิ นาม ลเภยฺยาถ, วกฺขามิ นนฺติ. สุชาตานนฺติ สมชาติกานํ.
นสฺสาติ ปลาย. ชมฺมาติ ลามก. วิยตฺโตติ โก นุ ตยา สทิโส อฺโ พฺยตฺโต นาม อตฺถิ. ชายาชิเนนาติ ชายาชิเตน, อยเมว วา ปาโ. เอวํ อิตฺถิปราชิเตน ตยา สทิโส ¶ โก นาม พฺยตฺโต อตฺถีติ ตํ ปุน เอวรูปสฺส วจนสฺส อภณนตฺถาย อปสาเทติ. ตโตเยวาติ ‘‘กุทฺโธ เม กุณาโล’’ติ จินฺเตตฺวา ตโตเยว ปฏินิวตฺติ, โส นิวตฺติตฺวา สปริวาโร อตฺตโน นิวาสฏฺานเมว อคมาสิ.
อปฺเปว นามาติ สํสยปริวิตกฺโก, อิมมฺหา อาพาธา วุฏฺเหยฺย วา โน วาติ เอวํ จินฺเตตฺวา ตํ โอหาย ปกฺกมึสุ. ตุมฺหนฺติ ตุมฺหากํ. อปฺเปว นามาติ ตมฺหา อาพาธา วุฏฺเหยฺย วา โน วา, อมฺหากํ อาคตกาเล มโต ภวิสฺสติ. มยฺหิ อิทาเนว โส มริสฺสตีติ ตฺวา ตุมฺหากํ ปาทปริจาริกา ภวิตุํ อาคตา. เตนุปสงฺกมีติ อิมา อิตฺถิโย สามิกสฺส ¶ มตกาเล อาคตา ปฏิกฺกูลา ภวิสฺสามาติ ตํ ปหาย อาคตา, อหํ คนฺตฺวา มม สหายกํ ปุปฺผผลาทีนิ นานาเภสชฺชานิ สํหริตฺวา อโรคํ กริสฺสามีติ จินฺเตตฺวา นาคพโล มหาสตฺโต อากาเส อุปฺปติตฺวา เยน โส เตนุปสงฺกมิ. หนฺติ นิปาโต, ‘‘ชีวสิ, สมฺมา’’ติ ปุจฺฉนฺโต เอวมาห. อิตโรปิสฺส ‘‘ชีวามี’’ติ วทนฺโต ‘‘หํ สมฺมา’’ติ อาห. ปายาเปสีติ ปาเยสิ. ปฏิปฺปสฺสมฺภีติ วูปสมีติ.
ตาปิ ทิชกฺาโย อสฺมึ อโรเค ชาเต อาคตา. กุณาโลปิ ปุณฺณมุขํ กติปาหํ ผลาผลานิ ขาทาเปตฺวา ตสฺส พลปฺปตฺตกาเล, ‘‘สมฺม, อิทานิ ตฺวํ อโรโค, อตฺตโน ปริจาริกาหิ สทฺธึ วส, อหมฺปิ อตฺตโน วสนฏฺานํ คมิสฺสามี’’ติ อาห. อถ นํ โส ‘‘อิมา, สมฺม, มํ พาฬฺหคิลานํ ปหาย ปลายนฺติ, น เม เอตาหิ ธุตฺตีหิ อตฺโถ’’ติ อาห. ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต ‘‘เตน หิ เต, สมฺม, อิตฺถีนํ ปาปภาวํ อาจิกฺขิสฺสามี’’ติ ปุณฺณมุขํ คเหตฺวา หิมวนฺตปสฺเส มโนสิลาตลํ เนตฺวา สตฺตโยชนิกสาลรุกฺขมูเล มโนสิลาสเน นิสีทิ. เอกสฺมึ ปสฺเส ปุณฺณมุโข สปริวาโร นิสีทิ. สกลหิมวนฺเต เทวโฆสนา จริ – ‘‘อชฺช กุณาโล สกุณราชา หิมวนฺเต มโนสิลาสเน นิสีทิตฺวา พุทฺธลีลาย ธมฺมํ เทเสสฺสติ, ตํ สุณาถา’’ติ. ปรมฺปรโฆเสน ¶ ฉ กามาวจรเทวา สุตฺวา เยภุยฺเยน ตตฺถ สนฺนิปตึสุ. พหุนาคสุปณฺณกินฺนรวิชฺชาธราทีนมฺปิ เทวตา ตมตฺถํ อุคฺโฆเสสุํ. ตทา อานนฺโท นาม คิชฺฌราชา ทสสหสฺสคิชฺฌปริวาโร คิชฺฌปพฺพเต ปฏิวสติ. โสปิ ตํ โกลาหลํ สุตฺวา ‘‘ธมฺมํ สุณิสฺสามี’’ติ สปริวาโร อาคนฺตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. นารโทปิ ปฺจาภิฺโ ตาปโส ทสสหสฺสตาปสปริวุโต หิมวนฺตปเทเส วิหรนฺโต ตํ เทวโฆสนํ สุตฺวา ‘‘สหาโย กิร เม กุณาโล อิตฺถีนํ อคุณํ กเถสฺสติ, มหาสมาคโม ภวิสฺสติ, มยาปิ ตํ เทสนํ โสตุํ วฏฺฏตี’’ติ ตาปสทสสหสฺเสน สทฺธึ อิทฺธิยา ตตฺถ คนฺตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. พุทฺธานํ เทสนาสนฺนิปาตสทิโส มหาสมาคโม อโหสิ. อถ มหาสตฺโต ชาติสฺสราเณน อิตฺถิโทสปฏิสํยุตฺตํ ¶ อตีตภเว ทิฏฺการณํ ¶ ปุณฺณมุขํ กายสกฺขึ กตฺวา กเถสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘อถ ขลุ, โภ, กุณาโล สกุโณ ตํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ คิลานวุฏฺิตํ อจิรวุฏฺิตํ เคลฺา เอตทโวจ –
‘‘‘ทิฏฺา มยา, สมฺม ปุณฺณมุข, กณฺหา ทฺเวปิติกา ปฺจปติกาย ฉฏฺเ ปุริเส จิตฺตํ ปฏิพนฺธนฺติยา, ยทิทํ กพนฺเธ ปีสปฺปิมฺหี’’’ติ. ภวติ จ ปนุตฺตเรตฺถ วากฺยํ –
‘‘อถชฺชุโน นกุโล ภีมเสโน, ยุธิฏฺิโล สหเทโว จ ราชา;
เอเต ปตี ปฺจ มติจฺจ นารี, อกาสิ ขุชฺชวามนเกน ปาป’นฺติ.
‘‘ทิฏฺา มยา, สมฺม ปุณฺณมุข, สจฺจตปาปี นาม สมณี สุสานมชฺเฌ วสนฺตี จตุตฺถภตฺตํ ปริณามยมานา สุราธุตฺตเกน ปาปมกาสิ.
‘‘ทิฏฺา มยา, สมฺม ปุณฺณมุข, กากวตี นาม เทวี สมุทฺทมชฺเฌ วสนฺตี ภริยา เวนเตยฺยสฺส นฏกุเวเรน ปาปมกาสิ.
‘‘ทิฏฺา มยา, สมฺม ปุณฺณมุข, กุรุงฺคเทวี นาม โลมสุทฺทรี เอฬิกกุมารํ ¶ กามยมานา ฉฬงฺคกุมารธนนฺเตวาสินา ปาปมกาสิ.
‘‘เอวฺเหตํ มยา าตํ, พฺรหฺมทตฺตสฺส มาตรํ;
โอหาย โกสลราชํ, ปฺจาลจณฺเฑน ปาปมกาสิ.
‘‘เอตา จ อฺา จ อกํสุ ปาปํ, ตสฺมาหมิตฺถีนํ น วิสฺสเส นปฺปสํเส;
มหี ยถา ชคติ สมานรตฺตา, วสุนฺธรา อิตรีตราปติฏฺา;
สพฺพสหา อผนฺทนา อกุปฺปา, ตถิตฺถิโย ตาโย น วิสฺสเส นโร.
‘‘สีโห ¶ ¶ ยถา โลหิตมํสโภชโน, วาฬมิโค ปฺจาวุโธ สุรุทฺโธ;
ปสยฺหขาที ปรหึสเน รโต, ตถิตฺถิโย ตาโย น วิสฺสเส นโร.
‘‘น ขลุ, สมฺม ปุณฺณมุข, เวสิโย นาริโย คมนิโย, น เหตา พนฺธกิโย นาม, วธิกาโย นาม เอตาโย, ยทิทํ เวสิโย นาริโย คมนิโย’’ติ.
‘‘โจโร วิย เวณิกตา มทิราว ทิทฺธา วาณิโช วิย วาจาสนฺถุติโย อิสฺสสิงฺคมิว วิปริวตฺตาโย อุรคมิว ทุชิวฺหาโย. โสพฺภมิว ปฏิจฺฉนฺนา ปาตาลมิว ทุปฺปูรา รกฺขสี วิย ทุตฺโตสา ยโมเวกนฺตหาริโย. สิขีริว สพฺพภกฺขา นทีริว สพฺพวาหี อนิโล วิย เยนกามํจรา เนรุ วิย อวิเสสกรา วิสรุกฺโข วิย นิจฺจผลิตาโยติ. ภวติ จ ปนุตฺตเรตฺถ วากฺยํ –
‘‘‘ยถา โจโร ยถา ทิทฺโธ, วาณิโชว วิกตฺถนี;
อิสฺสสิงฺคมิว ปริวตฺตา, ทุชิวฺหา อุรโค วิย.
‘‘‘โสพฺภมิว ปฏิจฺฉนฺนา, ปาตาลมิว ทุปฺปุรา;
รกฺขสี วิย ทุตฺโตสา, ยโมเวกนฺตหาริโย.
‘‘ยถา สิขี นที วาโต, เนรุนาว สมาคตา;
วิสรุกฺโข วิย นิจฺจผลา, นาสยนฺติ ฆเร โภคํ;
รตนนฺตกริตฺถิโย’’’ติ.
ตตฺถ คิลานวุฏฺิตนฺติ ปมํ คิลานํ ปจฺฉา วุฏฺิตํ. ทิฏฺา มยาติ อตีเต กิร พฺรหฺมทตฺโต กาสิราชา สมฺปนฺนพลวาหนตาย โกสลรชฺชํ คเหตฺวา โกสลราชานํ มาเรตฺวา ตสฺส อคฺคมเหสึ สคพฺภํ คเหตฺวา พาราณสึ ¶ คนฺตฺวา ตํ อตฺตโน อคฺคมเหสึ อกาสิ. สา อปรภาเค ธีตรํ วิชายิ. รฺโ ปน ปกติยา ธีตา วา ปุตฺโต วา นตฺถิ, โส ตุสฺสิตฺวา, ‘‘ภทฺเท, วรํ คณฺหาหี’’ติ อาห. สา คหิตกํ กตฺวา ¶ เปสิ. ตสฺสา ปน กุมาริกาย ‘‘กณฺหา’’ติ นามํ กรึสุ. อถสฺสา วยปฺปตฺตาย มาตา ตํ อาห – ‘‘อมฺม, ปิตรา ตว วโร ทินฺโน, ตมหํ คเหตฺวา เปสึ, ตว รุจฺจนกํ วรํ คณฺหา’’ติ. สา ‘‘อมฺม, มยฺหํ อฺํ อวิชฺชมานํ นตฺถิ, ปติคฺคหณตฺถาย เม สยํ วรํ กาเรหี’’ติ กิเลสพหุลตาย หิโรตฺตปฺปํ ¶ ภินฺทิตฺวา มาตรํ อาห. สา รฺโ อาโรเจสิ. ราชา ‘‘ยถารุจิตํ ปตึ คณฺหตู’’ติ วตฺวา สยํ วรํ โฆสาเปสิ. ราชงฺคเณ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตา พหู ปุริสา สนฺนิปตึสุ. กณฺหา ปุปฺผสมุคฺคํ อาทาย อุตฺตรสีหปฺชเร ิตา โอโลเกนฺตี เอกมฺปิ น โรเจสิ.
ตทา ปณฺฑุราชโคตฺตโต อชฺชุโน นกุโล ภีมเสโน ยุธิฏฺิโล สหเทโวติ อิเม ปฺจ ปณฺฑุราชปุตฺตา ตกฺกสิลายํ ทิสาปาโมกฺขสฺส อาจริยสฺส สนฺติเก สิปฺปํ อุคฺคเหตฺวา ‘‘เทสจาริตฺตํ ชานิสฺสามา’’ติ วิจรนฺตา พาราณสึ ปตฺวา อนฺโตนคเร โกลาหลํ สุตฺวา ปุจฺฉิตฺวา ตมตฺถํ ตฺวา ‘‘มยมฺปิ คมิสฺสามา’’ติ กฺจนรูปสมานรูปา ตตฺถ คนฺตฺวา ปฏิปาฏิยา อฏฺํสุ. กณฺหา เต ทิสฺวา ปฺจสุปิ เตสุ ปฏิพทฺธจิตฺตา หุตฺวา ปฺจนฺนมฺปิ สีเสสุ มาลาจุมฺพฏกานิ ขิปิตฺวา, ‘‘อมฺม, อิเม ปฺจ ชเน วเรมี’’ติ อาห. สาปิ รฺโ อาโรเจสิ. ราชา วรสฺส ทินฺนตฺตา ‘‘น ลภิสฺสตี’’ติ อวตฺวา อนตฺตมโนว ‘‘กึชาติกา กสฺส ปุตฺตา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ปณฺฑุราชปุตฺตภาวํ ตฺวา เตสํ สกฺการํ กตฺวา ตํ ปาทปริจาริกํ อทาสิ.
สา สตฺตภูมิกปาสาเท เต กิเลสวเสน สงฺคณฺหิ. เอโก ปนสฺสา ปริจารโก ขุชฺโช ปีสปฺปี อตฺถิ. สา ปฺจ ราชปุตฺเต กิเลสวเสน สงฺคณฺหิตฺวา เตสํ พหิ นิกฺขนฺตกาเล โอกาสํ ลภิตฺวา กิเลเสน อนุฑยฺหมานา ขุชฺเชน สทฺธึ ปาปํ กโรติ, เตน จ สทฺธึ กเถนฺตี – ‘‘มยฺหํ ตยา สทิโส ปิโย นตฺถิ, ราชปุตฺเต มาราเปตฺวา เตสํ คลโลหิเตน ตว ปาเท มกฺขาเปสฺสามี’’ติ วทติ. อิตเรสุปิ เชฏฺภาติเกน มิสฺสีภูตกาเล – ‘‘อิเมหิ จตูหิ ตฺวเมว มยฺหํ ปิยตโร, มยา ชีวิตมฺปิ ตวตฺถาย ปริจฺจตฺตํ, มม ปิตุ อจฺจเยน ตุยฺหฺเว รชฺชํ ทาเปสฺสามี’’ติ วทติ. อิตเรหิ สทฺธึ มิสฺสีภูตกาเลปิ เอเสว ¶ นโย. เต ‘‘อยํ อมฺเห ปิยายติ, อิสฺสริยฺจ โน เอตํ นิสฺสาย ชาต’’นฺติ ตสฺสา อติวิย ตุสฺสนฺติ.
สา เอกทิวสํ อาพาธิกา อโหสิ. อถ นํ เต ปริวาเรตฺวา เอโก สีสํ สมฺพาหนฺโต นิสีทิ, เสสา เอเกกํ หตฺถฺจ ปาทฺจ. ขุชฺโช ปน ปาทมูเล นิสีทิ. สา สีสํ สมฺพาหมานสฺส เชฏฺภาติกสฺส อชฺชุนกุมารสฺส – ‘‘มยฺหํ ตยา ปิยตโร นตฺถิ, ชีวมานา ตุยฺหํ ชีวิสฺสามิ, ปิตุ อจฺจเยน ตุยฺหํ รชฺชํ ทาเปสฺสามี’’ติ สีเสน สฺํ ททมานา ตํ สงฺคณฺหิ, อิตเรสมฺปิ หตฺถปาเทหิ ตเถว สฺํ อทาสิ. ขุชฺชสฺส ปน – ‘‘ตฺวฺเว มม ปิโย, ตวตฺถาย อหํ ชีวิสฺสามี’’ติ ชิวฺหาย สฺํ อทาสิ. เต สพฺเพปิ ปุพฺเพ กถิตภาเวน ¶ ตาย สฺาย ตมตฺถํ ชานึสุ. เตสุ เสสา อตฺตโน ทินฺนสฺาเยว ชานึสุ. อชฺชุนกุมาโร ปน ตสฺสา หตฺถปาทชิวฺหาวิกาเร ¶ ทิสฺวา – ‘‘ยถา มยฺหํ, เอวํ เสสานมฺปิ อิมาย สฺา ทินฺนา ภวิสฺสติ, ขุชฺเชน จาปิ สทฺธึ เอติสฺสาย สนฺถเวน ภวิตพฺพ’’นฺติ จินฺเตตฺวา ภาตโร คเหตฺวา พหิ นิกฺขมิตฺวา ปุจฺฉิ – ‘‘ทิฏฺา โว ปฺจปติกา มม สีสวิการํ ทสฺเสนฺตี’’ติ? ‘‘อาม, ทิฏฺา’’ติ. ‘‘กึการณํ ชานาถา’’ติ? ‘‘น ชานามา’’ติ. ‘‘อิทํ นาเมตฺถ การณํ, ตุมฺหากํ ปน หตฺถปาเทหิ ทินฺนสฺาย การณํ ชานาถา’’ติ? ‘‘อาม, ชานามา’’ติ. ‘‘อมฺหากมฺปิ เตเนว การเณน อทาสิ, ขุชฺชสฺส ชิวฺหาวิกาเรน สฺาทานสฺส การณํ ชานาถา’’ติ? ‘‘น ชานามา’’ติ. อถ เนสํ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘อิมินาปิ สทฺธึ เอตาย ปาปกมฺมํ กต’’นฺติ วตฺวา เตสุ อสทฺทหนฺเตสุ ขุชฺชํ ปกฺโกสิตฺวา ปุจฺฉิ. โส สพฺพํ ปวตฺตึ กเถสิ.
เต ตสฺส วจนํ สุตฺวา ตสฺสา วิคตจฺฉนฺทราคา หุตฺวา – ‘‘อโห มาตุคาโม นาม ปาโป ทุสฺสีโล, มาทิเส นาม ชาติสมฺปนฺเน โสภคฺคปฺปตฺเต ปหาย เอวรูเปน เชคุจฺฉปฏิกูเลน ขุชฺเชน สทฺธึ ปาปกมฺมํ กโรติ, โก นาม ปณฺฑิตชาติโก เอวํ นิลฺลชฺชาหิ ปาปธมฺมาหิ อิตฺถีหิ สทฺธึ รมิสฺสตี’’ติ อเนกปริยาเยน มาตุคามํ ครหิตฺวา ‘‘อลํ โน ฆราวาเสนา’’ติ ปฺจ ชนา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา ปพฺพชิตฺวา กสิณปริกมฺมํ กตฺวา อายุปริโยสาเน ยถากมฺมํ คตา. กุณาโล ปน สกุณราชา ตทา อชฺชุนกุมาโร อโหสิ. ตสฺมา อตฺตนา ทิฏฺการณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ทิฏฺา มยา’’ติอาทิมาห.
ตตฺถ ¶ ทฺเวปิติกาติ โกสลรฺโ จ กาสิรฺโ จ วเสเนตํ วุตฺตํ. ปฺจปติกายาติ ปฺจปติกา, ย-กาโร นิปาตมตฺโต. ปฏิพนฺธนฺติยาติ ปฏิพนฺธมานา. กพนฺเธติ ตสฺส กิร คีวา โอนมิตฺวา อุรํ อลฺลีนา, ตสฺมา ฉินฺนสีโส วิย ขายติ. ปฺจ มติจฺจาติ เอเต ปฺจ อติกฺกมิตฺวา. ขุชฺชวามนเกนาติ ขุชฺเชน วามนเกน.
อิทํ วตฺวา อปรานิปิ ทิฏฺปุพฺพานิ ทสฺเสนฺโต ปุน ‘‘ทิฏฺา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ทุติยวตฺถุสฺมึ ตาว อยํ วิภาวนา – อตีเต กิร พาราณสึ นิสฺสาย สจฺจตปาปี นาม เสตสมณี สุสาเน ปณฺณสาลํ กาเรตฺวา ตตฺถ วสมานา จตฺตาริ ภตฺตานิ อติกฺกมิตฺวา ภฺุชติ, สกลนคเร จนฺโท วิย สูริโย วิย จ ปากฏา อโหสิ. พาราณสิวาสิโน ขิปิตฺวาปิ ขลิตฺวาปิ ‘‘นโม สจฺจตปาปิยา’’ติ วทนฺติ. อเถกสฺมึ ฉณกาเล ปมทิวเส ตาว สุวณฺณการา คณพนฺเธน เอกสฺมึ ปเทเส มณฺฑปํ กตฺวา มจฺฉมํสสุราคนฺธมาลาทีนิ อาหริตฺวา ¶ สุราปานํ อารภึสุ. อเถโก สุวณฺณกาโร สุราปิฏฺกํ ฉฑฺเฑนฺโต – ‘‘นโม สจฺจตปาปิยา’’ติ วตฺวา เอเกน ปณฺฑิเตน – ‘‘อมฺโภ อนฺธพาล, จลจิตฺตาย อิตฺถิยา นโม กโรสิ, อโห พาโล’’ติ วุตฺเต – ‘‘สมฺม, มา เอวํ อวจ, มา นิรยสํวตฺตนิกํ กมฺมํ กรี’’ติ อาห. อถ นํ โส ‘‘ทุพฺพุทฺธิ ตุณฺหี โหหิ, สหสฺเสน อพฺภุตํ กโรหิ, อหํ เต สจฺจตปาปึ อิโต สตฺตเม ทิวเส อลงฺกตปฏิยตฺตํ อิมสฺมึเยว าเน นิสินฺโน สุราปิฏฺกํ คาหาเปตฺวา สุรํ ปิวิสฺสามิ ¶ , มาตุคาโม ธุวสีโล นาม นตฺถี’’ติ อาห. โส ‘‘น สกฺขิสฺสสี’’ติ วตฺวา เตน สทฺธึ สหสฺเสน อพฺภุตมกาสิ. โส ตํ อฺเสํ สุวณฺณการานํ อาโรเจตฺวา ปุนทิวเส ปาโตว ตาปสเวเสน สุสานํ ปวิสิตฺวา ตสฺสา วสนฏฺานสฺส อวิทูเร สูริยํ นมสฺสนฺโต อฏฺาสิ.
สา ภิกฺขาย คจฺฉมานา นํ ทิสฺวา – ‘‘มหิทฺธิโก ตาปโส ภวิสฺสติ, อหํ ตาว สุสานปสฺเส วสามิ, อยํ มชฺเฌ สุสานสฺส วสติ, ภวิตพฺพมสฺสพฺภนฺตเร สนฺตธมฺเมน, วนฺทิสฺสามิ น’’นฺติ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิ. โส เนว โอโลเกสิ น อาลปิ. ทุติยทิวเสปิ ตเถว อกาสิ. ตติยทิวเส ปน วนฺทิตกาเล อโธมุโขว ‘‘คจฺฉาหี’’ติ อาห. จตุตฺถทิวเส ¶ ‘‘กจฺจิ ภิกฺขาย น กิลมสี’’ติ ปฏิสนฺถารมกาสิ. สา ‘‘ปฏิสนฺถาโร เม ลทฺโธ’’ติ ตุฏฺา ปกฺกามิ. ปฺจมทิวเส พหุตรํ ปฏิสนฺถารํ ลภิตฺวา โถกํ นิสีทิตฺวา คตา. ฉฏฺเ ทิวเส ปน ตํ อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา นิสินฺนํ – ‘‘ภคินิ, กึ นุ โข อชฺช พาราณสิยํ มหาคีตวาทิตสทฺโท’’ติ วตฺวา – ‘‘อยฺย, ตุมฺเห น ชานาถ, นคเร ฉโณ ฆุฏฺโ, ตตฺถ กีฬนฺตานํ เอส สทฺโท’’ติ วุตฺเต – ‘‘เอตฺถ นาเมโส สทฺโท’’ติ อชานนฺโต วิย หุตฺวา – ‘‘ภคินิ, กติ ภตฺตานิ อติกฺกเมสี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘จตฺตาริ, อยฺย, ตุมฺเห ปน กติ อติกฺกเมถา’’ติ? ‘‘สตฺต ภคินี’’ติ. อิทํ โส มุสา อภาสิ. เทวสิกํ เหส รตฺตึ ภฺุชติ. โส ตํ ‘‘กติ เต ภคินิ วสฺสานิ ปพฺพชิตายา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ตาย ‘‘ทฺวาทส วสฺสานี’’ติ วตฺวา ‘‘ตุมฺหากํ กติ วสฺสานี’’ติ วุตฺโต ‘‘อิทํ เม ฉฏฺํ วสฺส’’นฺติ อาห. อถ นํ ‘‘อตฺถิ ปน เต ภคินิ สนฺตธมฺมาธิคโม’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘นตฺถิ, อยฺย, ตุมฺหากํ ปน อตฺถี’’ติ วุตฺเต ‘‘มยฺหมฺปิ นตฺถี’’ติ วตฺวา – ‘‘ภคินิ, มยํ เนว กามสุขํ ลภาม, น เนกฺขมฺมสุขํ, กึ อมฺหากํเยว อุณฺโห นิรโย, มหาชนสฺส กิริยํ กโรม, อหํ คิหี ภวิสฺสามิ, อตฺถิ เม มาตุ สนฺตกํ ธนํ, น สกฺโกมิ ทุกฺขํ อนุภวิตุ’’นฺติ อาห. สา ตสฺส วจนํ สุตฺวา อตฺตโน จลจิตฺตตาย ตสฺมึ ปฏิพทฺธจิตฺตา หุตฺวา – ‘‘อยฺย, อหมฺปิ อุกฺกณฺิตา, สเจ ปน มํ น ฉฑฺเฑสฺสถ, อหมฺปิ คิหินี ภวิสฺสามี’’ติ อาห. อถ นํ โส ‘‘เอหิ ตํ น ฉฑฺเฑสฺสามิ, ภริยา เม ภวิสฺสสี’’ติ ตํ นครํ ปเวเสตฺวา สํวสิตฺวา สุราปานมณฺฑปํ ¶ คนฺตฺวา ตาย สุราปิฏฺกํ คาหาเปตฺวา สุรํ ปิวิ. อิตโร สหสฺสํ ชิโต. สา ตํ ปฏิจฺจ ปุตฺตธีตาหิ วฑฺฒิ. ตทา กุณาโล สุราธุตฺตโก อโหสิ. ตสฺมา อตฺตนา ทิฏฺํ ปกาเสนฺโต ‘‘ทิฏฺา มยา’’ติอาทิมาห.
ตติยวตฺถุสฺมึ อตีตกถา จตุกฺกนิปาเต กากวตีชาตกวณฺณนายํ (ชา. อฏฺ. ๓.๔.กากวตีชาตกวณฺณนา) วิตฺถาริตา. ตทา ปน กุณาโล ครุโฬ อโหสิ. ตสฺมา อตฺตนา ทิฏฺํ ปกาเสนฺโต ‘‘ทิฏฺา มยา’’ติอาทิมาห.
จตุตฺถวตฺถุสฺมึ อตีเต พฺรหฺมทตฺโต โกสลราชานํ วธิตฺวา รชฺชํ คเหตฺวา ตสฺส อคฺคมเหสึ คพฺภินึ อาทาย พาราณสึ ปจฺจาคนฺตฺวา ตสฺสา คพฺภินิภาวํ ชานนฺโตปิ ตํ อคฺคมเหสึ อกาสิ. สา ปริปกฺกคพฺภา สุวณฺณรูปกสทิสํ ปุตฺตํ วิชายิตฺวา – ‘‘วุทฺธิปฺปตฺตมฺปิ นํ พาราณสิราชา ‘เอส ¶ เม ¶ ปจฺจามิตฺตสฺส ปุตฺโต, กึ อิมินา’ติ มาราเปสฺสติ, มา เม ปุตฺโต ปรหตฺเถ มรตู’’ติ จินฺเตตฺวา ธาตึ อาห – ‘‘อมฺม, อิมํ ทารกํ ปิโลติกํ อตฺถริตฺวา อามกสุสาเน นิปชฺชาเปตฺวา เอหี’’ติ. ธาตี ตถา กตฺวา นฺหตฺวา ปจฺจาคมิ. โกสลราชาปิ มริตฺวา ปุตฺตสฺส อารกฺขเทวตา หุตฺวา นิพฺพตฺติ. ตสฺสานุภาเวน เอกสฺส เอฬกปาลกสฺส ตสฺมึ ปเทเส เอฬเก จาเรนฺตสฺส เอกา เอฬิกา ตํ กุมารํ ทิสฺวา สิเนหํ อุปฺปาเทตฺวา ขีรํ ปาเยตฺวา โถกํ จริตฺวา ปุน คนฺตฺวา ทฺเว ตโย จตฺตาโร วาเร ปาเยสิ. เอฬกปาลโก ตสฺสา กิริยํ ทิสฺวา ตํ านํ คนฺตฺวา ตํ ทารกํ ทิสฺวา ปุตฺตสิเนหํ ปจฺจุปฏฺเปตฺวา เนตฺวา อตฺตโน ภริยาย อทาสิ. สา ปน อปุตฺติกา, เตนสฺสา ถฺํ นตฺถิ, อถ นํ เอฬิกขีรเมว ปาเยสิ. ตโต ปฏฺาย ปน เทวสิกํ ทฺเว ติสฺโส เอฬิกา มรนฺติ. เอฬกปาโล – ‘‘อิมสฺมึ ปฏิชคฺคิยมาเน สพฺพา เอฬิกา มริสฺสนฺติ, กึ โน อิมินา’’ติ ตํ เอกสฺมึ มตฺติกาภาชเน นิปชฺชาเปตฺวา อปเรน ปิทหิตฺวา มาสจุณฺเณน มุขํ นิพฺพิวรํ วิลิมฺปิตฺวา นทิยํ วิสฺสชฺเชสิ. ตเมนํ วุยฺหมานํ เหฏฺาติตฺเถ ราชนิเวสเน ชิณฺณปฏิสงฺขารโก เอโก จณฺฑาโล สปชาปติโก มกจึ โธวนฺโต ทิสฺวาว เวเคน คนฺตฺวา อาหริตฺวา ตีเร เปตฺวา ‘‘กิเมตฺถา’’ติ วิวริตฺวา โอโลเกนฺโต ทารกํ ปสฺสิ. ภริยาปิสฺส อปุตฺติกา, ตสฺสา ตสฺมึ ปุตฺตสิเนโห นิพฺพตฺติ, อถ นํ เคหํ เนตฺวา ปฏิชคฺคิ. ตํ สตฺตฏฺวสฺสกาลโต ปฏฺาย มาตาปิตโร ราชกุลํ คจฺฉนฺตา อาทาย คจฺฉนฺติ. โสฬสวสฺสกาลโต ปน ปฏฺาย สฺเวว พหุลํ คนฺตฺวา ชิณฺณปฏิสงฺขรณํ กโรติ.
รฺโ จ อคฺคมเหสิยา กุรุงฺคเทวี นาม ธีตา อโหสิ อุตฺตมรูปธรา. สา ตสฺส ทิฏฺกาลโต ¶ ปฏฺาย ตสฺมึ ปฏิพทฺธจิตฺตา หุตฺวา อฺตฺถ อนภิรตา ตสฺส กมฺมกรณฏฺานเมว อาคจฺฉติ. เตสํ อภิณฺหทสฺสเนน อฺมฺํ ปฏิพทฺธจิตฺตานํ อนฺโตราชกุเลเยว ปฏิจฺฉนฺโนกาเส อชฺฌาจาโร ปวตฺติ. คจฺฉนฺเต กาเล ปริจาริกาโย ตฺวา รฺโ อาโรเจสุํ. ราชา กุชฺฌิตฺวา อมจฺเจ สนฺนิปาเตตฺวา – ‘‘อิมินา จณฺฑาลปุตฺเตน อิทํ นาม กตํ, อิมสฺส กตฺตพฺพํ ชานาถา’’ติ อาห. อมจฺจา ‘‘มหาปราโธ เอส, นานาวิธกมฺมการณา กาเรตฺวา ปจฺฉา มาเรตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทึสุ. ตสฺมึ ขเณ กุมารสฺส ปิตา อารกฺขเทวตา ¶ ตสฺเสว กุมารสฺส มาตุ สรีเร อธิมุจฺจิ. สา เทวตานุภาเวน ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา อาห – ‘‘มหาราช, นายํ กุมาโร จณฺฑาโล, เอส กุมาโร มม กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺโต โกสลรฺโ ปุตฺโต, อหํ ‘ปุตฺโต เม มโต’ติ ตุมฺหากํ มุสา อวจํ, อหเมตํ ‘ตุมฺหากํ ปจฺจามิตฺตสฺส ปุตฺโต’ติ ธาติยา ทตฺวา อามกสุสาเน ฉฑฺฑาเปสึ, อถ นํ เอโก เอฬกปาลโก ปฏิชคฺคิ, โส อตฺตโน เอฬิกาสุ มรนฺตีสุ นทิยา ปวาเหสิ, อถ นํ วุยฺหมานํ ตุมฺหากํ เคเห ชิณฺณปฏิสงฺขารโก จณฺฑาโล ทิสฺวา โปเสสิ, สเจ น สทฺทหถ, เต สพฺเพ ปกฺโกสาเปตฺวา ปุจฺฉถา’’ติ.
ราชา ธาตึ อาทึ กตฺวา สพฺเพ ปกฺโกสาเปตฺวา ปุจฺฉิตฺวา ตเถว ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา ‘‘ชาติสมฺปนฺโนยํ กุมาโร’’ติ ตุฏฺโ ตํ นฺหาเปตฺวา อลงฺการาเปตฺวา ตสฺเสว ธีตรํ อทาสิ. ตสฺส ปน เอฬิกานํ มาริตตฺตา ¶ ‘‘เอฬิกกุมาโร’’ติ นามํ อกํสุ. อถสฺส ราชา สเสนวาหนํ ทตฺวา – ‘‘คจฺฉ อตฺตโน ปิตุ สนฺตกํ รชฺชํ คณฺหา’’ติ ตํ อุยฺโยเชสิ. โสปิ กุรุงฺคเทวึ อาทาย คนฺตฺวา รชฺเช ปติฏฺาสิ. อถสฺส พาราณสิราชา ‘‘อนุคฺคหิตสิปฺโป อย’’นฺติ สิปฺปสิกฺขาปนตฺถํ ฉฬงฺคกุมารํ นาม อาจริยํ เปเสสิ. โส ตสฺส ‘‘อาจริโย เม’’ติ เสนาปติฏฺานํ อทาสิ. อปรภาเค กุรุงฺคเทวี เตน สทฺธึ อนาจารมกาสิ. เสนาปติโนปิ ปริจารโก ธนนฺเตวาสี นาม อตฺถิ. โส ตสฺส หตฺเถ กุรุงฺคเทวิยา วตฺถาลงฺการาทีนิ เปเสสิ. สา เตนปิ สทฺธึ ปาปมกาสิ. กุณาโล ตํ การณํ อาหริตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ทิฏฺา มยา’’ติอาทิมาห.
ตตฺถ โลมสุทฺทรีติ โลมราชิยา มณฺฑิตอุทรา. ฉฬงฺคกุมารธนนฺเตวาสินาติ เอฬิกกุมารกํ ปตฺถยมานาปิ ฉฬงฺคกุมารเสนาปตินา จ ตสฺเสว ปริจารเกน ธนนฺเตวาสินา จ สทฺธึ ปาปมกาสิ. เอวํ อนาจารา อิตฺถิโย ทุสฺสีลา ปาปธมฺมา, เตนาหํ ตา นปฺปสํสามีติ อิทํ มหาสตฺโต อตีตํ อาหริตฺวา ทสฺเสสิ. โส หิ ตทา ฉฬงฺคกุมาโร อโหสิ, ตสฺมา อตฺตนา ทิฏฺการณํ อาหริ.
ปฺจมวตฺถุสฺมิมฺปิ ¶ อตีเต โกสลราชา พาราณสิรชฺชํ คเหตฺวา พาราณสิรฺโ อคฺคมเหสึ คพฺภินิมฺปิ อคฺคมเหสึ กตฺวา สกนครเมว คโต ¶ . สา อปรภาเค ปุตฺตํ วิชายิ. ราชา อปุตฺตกตฺตา ตํ ปุตฺตสิเนเหน โปเสตฺวา สพฺพสิปฺปานิ สิกฺขาเปตฺวา วยปฺปตฺตํ ‘‘อตฺตโน ปิตุ สนฺตกํ รชฺชํ คณฺหา’’ติ เปเสสิ. โส ตตฺถ คนฺตฺวา รชฺชํ กาเรสิ. อถสฺส มาตา ‘‘ปุตฺตํ ปสฺสิตุกามามฺหี’’ติ โกสลราชานํ อาปุจฺฉิตฺวา มหาปริวารา พาราณสึ คจฺฉนฺตี ทฺวินฺนํ รฏฺานํ อนฺตเร เอกสฺมึ นิคเม นิวาสํ คณฺหิ. ตตฺเถเวโก ปฺจาลจณฺโฑ นาม พฺราหฺมณกุมาโร อตฺถิ อภิรูโป. โส ตสฺสา ปณฺณาการํ อุปนาเมสิ. สา ตํ ทิสฺวา ปฏิพทฺธจิตฺตา เตน สทฺธึ ปาปกมฺมํ กตฺวา กติปาหํ ตตฺเถว วีตินาเมตฺวา พาราณสึ คนฺตฺวา ปุตฺตํ ทิสฺวา ขิปฺปํ นิวตฺติตฺวา ปุน ตสฺมึเยว นิคเม นิวาสํ คเหตฺวา กติปาหํ เตน สทฺธึ อนาจารํ จริตฺวา โกสลนครํ คตา. สา ตโต ปฏฺาย นจิรสฺเสว ตํ ตํ การณํ วตฺวา ‘‘ปุตฺตสฺส สนฺติกํ คจฺฉามี’’ติ ราชานํ อาปุจฺฉิตฺวา คจฺฉนฺตี จ อาคจฺฉนฺตี จ ตสฺมึ นิคเม อฑฺฒมาสมตฺตํ เตน สทฺธึ อนาจารํ จริ. สมฺม ปุณฺณมุข, อิตฺถิโย นาเมตา ทุสฺสีลา มุสาวาทินิโยติ อิทมฺปิ อตีตํ ทสฺเสนฺโต มหาสตฺโต ‘‘เอวฺเหต’’นฺติอาทิมาห.
ตตฺถ พฺรหฺมทตฺตสฺส มาตรนฺติ พาราณสิรชฺชํ กาเรนฺตสฺส พฺรหฺมทตฺตกุมารสฺส มาตรํ. ตทา กิร กุณาโล ปฺจาลจณฺโฑ อโหสิ, ตสฺมา ตํ อตฺตนา าตการณํ ทสฺเสนฺโต เอวมาห.
เอตา จาติ, สมฺม ปุณฺณมุข, เอตาว ปฺจ อิตฺถิโย ปาปมกํสุ, น อฺาติ สฺํ มา กริ, อถ โข เอตา จ อฺา จ พหู ปาปกมฺมการิกาติ. อิมสฺมึ าเน ตฺวา โลเก อติจารินีนํ วตฺถูนิ กเถตพฺพานิ. ชคตีติ ยถา ชคติสงฺขาตา มหี สมานรตฺตา ปฏิฆาภาเวน สพฺเพสุ สมานรตฺตา หุตฺวา สา วสุนฺธรา อิตรีตราปติฏฺา ¶ อุตฺตมานฺจ อธมานฺจ ปติฏฺา โหติ, ตถา อิตฺถิโยปิ กิเลสวเสน สพฺเพสมฺปิ อุตฺตมาธมานํ ปติฏฺา โหนฺติ. อิตฺถิโย หิ โอกาสํ ลภมานา เกนจิ สทฺธึ ปาปกํ กโรนฺติ นาม. สพฺพสหาติ ยถา จ สา สพฺพเมว สหติ น ผนฺทติ น กุปฺปติ น จลติ, ตถา อิตฺถิโย สพฺเพปิ ปุริเส โลกสฺสาทวเสน สหนฺติ. สเจ ตาสํ โกจิ ปุริโส จิตฺเต ปติฏฺิโต โหติ, ตสฺส รกฺขณตฺถํ น ผนฺทนฺติ น จลนฺติ น โกลาหลํ กโรนฺติ ¶ . ยถา จ สา น กุปฺปติ น จลติ, เอวํ อิตฺถิโยปิ เมถุนธมฺเมน น กุปฺปนฺติ น จลนฺติ, น สกฺกา เตน ปูเรตุํ.
วาฬมิโคติ ทุฏฺมิโค. ปฺจาวุโธติ มุขสฺส เจว จตุนฺนฺจ จรณานํ วเสเนตํ วุตฺตํ. สุรุทฺโธติ สุลุทฺโธ สุผรุโส. ตถิตฺถิโยติ ยถา หิ สีหสฺส มุขฺเจว จตฺตาโร จ หตฺถปาทาติ ¶ ปฺจาวุธานิ, ตถา อิตฺถีนมฺปิ รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺพานิ ปฺจาวุธานิ. ยถา โส อตฺตโน ภกฺขํ คณฺหนฺโต เตหิปิ ปฺจหิ คณฺหาติ, ตถา ตาปิ กิเลสภกฺขํ คณฺหมานา รูปาทีหิ อาวุเธหิ ปหริตฺวา คณฺหนฺติ. ยถา โส กกฺขโฬ ปสยฺห ขาทติ, เอวํ เอตาปิ กกฺขฬา ปสยฺห ขาทิกา. ตถา เหตา ถิรสีเลปิ ปุริเส อตฺตโน พเลน ปสยฺหการํ กตฺวา สีลวินาสํ ปาเปนฺติ. ยถา โส ปรหึสเน รโต, เอวเมตาปิ กิเลสวเสน ปรหึสเน รตา. ตาโยติ ตา เอวํ อคุณสมฺมนฺนาคตา น วิสฺสเส นโร.
คมนิโยติ คณิกาโย. อิทํ วุตฺตํ โหติ – สมฺม ปุณฺณมุข, ยาเนตานิ อิตฺถีนํ ‘‘เวสิโย’’ติอาทีนิ นามานิ, น เอตานิ ตาสํ สภาวนามานิ. น เหตา เวสิโย นาม คมนิโย นาม พนฺธกิโย นาม, สภาวนามโต ปน วธิกาโย นาม เอตาโย, ยา เอตา เวสิโย นาริโย คมนิโยติ วุจฺจนฺติ. วธิกาโยติ สามิกฆาติกาโย. สฺวายมตฺโถ มหาหํสชาตเกน ทีเปตพฺโพ. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘มายา เจตา มรีจี จ, โสกา โรคา จุปทฺทวา;
ขรา จ พนฺธนา เจตา, มจฺจุปาสา คุหาสยา;
ตาสุ โย วิสฺสเส โปโส, โส นเรสุ นราธโม’’ติ. (ชา. ๒.๒๑.๑๑๘);
เวณิกตาติ กตเวณิโย. ยถา หิ โมฬึ พนฺธิตฺวา อฏวิยํ ิตโจโร ธนํ วิลุมฺปติ, เอวเมตาปิ กิเลสวสํ เนตฺวา ธนํ วิลุมฺปนฺติ. มทิราว ทิทฺธาติ วิสมิสฺสกา สุรา วิย. ยถา สา วิการํ ทสฺเสติ, เอวเมตาปิ อฺเสุ ปุริเสสุ สารตฺตา กิจฺจากิจฺจํ อชานนฺติโย อฺสฺมึ กตฺตพฺเพ อฺเมว กโรนฺติโย วิการํ ทสฺเสนฺติ. วาจาสนฺถุติโยติ ยถา วาณิโช อตฺตโน ภณฺฑสฺส วณฺณเมว ภณติ, เอวเมตาปิ ¶ อตฺตโน อคุณํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา คุณเมว ปกาเสนฺติ. วิปริวตฺตาโยติ ยถา อิสฺสมิคสฺส สิงฺคํ ปริวตฺติตฺวา ิตํ, เอวํ ลหุจิตฺตตาย วิปริวตฺตาโยว โหนฺติ. อุรคมิวาติ อุรโค วิย ¶ มุสาวาทิตาย ทุชิวฺหา นาม. โสพฺภมิวาติ ยถา ปทรปฏิจฺฉนฺโน คูถกูโป, เอวํ วตฺถาลงฺการปฏิจฺฉนฺนา หุตฺวา วิจรนฺติ. ยถา จ กจวเรหิ ปฏิจฺฉนฺโน อาวาโฏ อกฺกนฺโต ปาททุกฺขํ ชเนติ, เอวเมตาปิ วิสฺสาเสน อุปเสวิยมานา. ปาตาลมิวาติ ยถา มหาสมุทฺเท ปาตาลํ ทุปฺปูรํ, เอวเมตาปิ เมถุเนน วิชายเนน อลงฺกาเรนาติ ตีหิ ทุปฺปูรา. เตเนวาห – ‘‘ติณฺณํ, ภิกฺขเว, ธมฺมานํ อติตฺโต มาตุคาโม’’ติอาทิ.
รกฺขสี ¶ วิยาติ ยถา รกฺขสี นาม มํสคิทฺธตาย ธเนน น สกฺกา โตเสตุํ, พหุมฺปิ ธนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา มํสเมว ปตฺเถติ, เอวเมตาปิ เมถุนคิทฺธตาย พหุนาปิ ธเนน น ตุสฺสนฺติ, ธนํ อคเณตฺวา เมถุนเมว ปตฺเถนฺติ. ยโมวาติ ยถา ยโม เอกนฺตหโร น กิฺจิ ปริหรติ, เอวเมตาปิ ชาติสมฺปนฺนาทีสุ น กฺจิ ปริหรนฺติ, สพฺพํ กิเลสวเสน สีลาทิวินาสํ ปาเปตฺวา ทุติยจิตฺตวาเร นิรยํ อุปเนนฺติ. สิขีริวาติ ยถา สิขี สุจิมฺปิ อสุจิมฺปิ สพฺพํ ภกฺขยติ, ตเถตาปิ หีนุตฺตเม สพฺเพ เสวนฺติ. นทีอุปมายมฺปิ เอเสว นโย. เยนกา มํจราติ ภุมฺมตฺเถ กรณวจนํ, ยตฺถ เอตาสํ กาโม โหติ, ตตฺเถว ธาวนฺติ. เนรูติ หิมวติ เอโก สุวณฺณปพฺพโต, ตํ อุปคตา กากาปิ สุวณฺณวณฺณาว โหนฺติ. ยถา โส, เอวํ เอตาปิ นิพฺพิเสสกรา อตฺตานํ อุปคตํ เอกสทิสํ กตฺวา ปสฺสนฺติ.
วิสรุกฺโขติ อมฺพสทิโส กึปกฺกรุกฺโข. โส นิจฺจเมว ผลติ, วณฺณาทิสมฺปนฺโน จ โหติ, เตน นํ นิราสงฺกา ปริภฺุชิตฺวา มรนฺติ, เอวเมว ตาปิ รูปาทิวเสน นิจฺจผลิตา รมณียา วิย ขายนฺติ. เสวิยมานา ปน ปมาทํ อุปฺปาเทตฺวา อปาเยสุ ปาเตนฺติ. เตน วุตฺตํ –
‘‘อายตึ โทสํ นฺาย, โย กาเม ปฏิเสวติ;
วิปากนฺเต หนนฺติ นํ, กึปกฺกมิว ภกฺขิต’’นฺติ. (ชา. ๑.๑.๘๕);
ยถา วา วิสรุกฺโข นิจฺจผลิโต สทา อนตฺถาวโห โหติ, เอวเมตาปิ สีลาทิวินาสนวเสน. ยถา วิสรุกฺขสฺส มูลมฺปิ ตโจปิ ปตฺตมฺปิ ปุปฺผมฺปิ ¶ ผลมฺปิ วิสเมวาติ นิจฺจผโล, ตเถว ตาสํ รูปมฺปิ…เป… โผฏฺพฺพมฺปิ วิสเมวาติ วิสรุกฺโข วิย นิจฺจผลิตาโยติ.
‘‘ปนุตฺตเรตฺถา’’ติ คาถาพนฺเธน ตมตฺถํ ปากฏํ กาตุํ เอวมาห. ตตฺถ รตนนฺตกริตฺถิโยติ สามิเกหิ ทุกฺขสมฺภตานํ รตนานํ อนฺตรายกรา อิตฺถิโย เอตานิ ปเรสํ ทตฺวา อนาจารํ จรนฺติ.
อิโต ปรํ นานปฺปกาเรน อตฺตโน ธมฺมกถาวิลาสํ ทสฺเสนฺโต อาห –
‘‘จตฺตาริมานิ, สมฺม ปุณฺณมุข, ยานิ วตฺถูนิ กิจฺเจ ชาเต อนตฺถจรานิ ภวนฺติ ¶ , ตานิ ปรกุเล น วาเสตพฺพานิ, โคณํ เธนุํ ยานํ ภริยา. จตฺตาริ เอตานิ ปณฺฑิโต ธนานิ ฆรา น วิปฺปวาสเย. ภวติ จ ปนุตฺตเรตฺถ วากฺยํ –
‘โคณํ ¶ เธนฺุจ ยานฺจ, ภริยํ าติกุเล น วาสเย;
ภฺชนฺติ รถํ อยานกา, อติวาเหน หนนฺติ ปุงฺควํ;
โทเหน หนนฺติ วจฺฉกํ, ภริยา าติกุเล ปทุสฺสตี’’’ติ.
‘‘ฉ อิมานิ, สมฺม ปุณฺณมุข, ยานิ วตฺถูนิ กิจฺเจ ชาเต อนตฺถจรานิ ภวนฺติ –
‘อคุณํ ธนุ าติกุเล จ ภริยา, ปารํ นาวา อกฺขภคฺคฺจ ยานํ;
ทูเร มิตฺโต ปาปสหายโก จ, กิจฺเจ ชาเต อนตฺถจรานิ ภวนฺตี’’’ติ.
‘‘อฏฺหิ ขลุ, สมฺม ปุณฺณมุข าเนหิ อิตฺถี สามิกํ อวชานาติ – ทลิทฺทตา, อาตุรตา, ชิณฺณตา, สุราโสณฺฑตา, มุทฺธตา, ปมตฺตตา, สพฺพกิจฺเจสุ อนุวตฺตนตา, สพฺพธนอนุปฺปทาเนน. อิเมหิ ขลุ, สมฺม ปุณฺณมุข, อฏฺหิ าเนหิ อิตฺถี สามิกํ อวชานาติ. ภวติ จ ปนุตฺตเรตฺถ วากฺยํ –
‘‘‘ทลิทฺทํ ¶ อาตุรฺจาปิ, ชิณฺณกํ สุรโสณฺฑกํ;
ปมตฺตํ มุทฺธปตฺตฺจ, สพฺพกิจฺเจสุ หาปนํ;
สพฺพกามปฺปทาเนน, อวชานาติ สามิก’’’นฺติ.
‘‘นวหิ ขลุ, สมฺม ปุณฺณมุข าเนหิ อิตฺถี ปโทสมาหรติ – อารามคมนสีลา จ โหติ, อุยฺยานคมนสีลา จ โหติ, นทีติตฺถคมนสีลา จ โหติ, าติกุลคมนสีลา จ โหติ, ปรกุลคมนสีลา จ โหติ, อาทาสทุสฺสมณฺฑนานุโยคมนุยุตฺตสีลา จ โหติ, มชฺชปายินี จ โหติ, นิลฺโลกนสีลา จ โหติ, สทฺวารฏฺายินี จ โหติ. อิเมหิ ขลุ, สมฺม ปุณฺณมุข, นวหิ าเนหิ อิตฺถี ปโทสมาหรติ. ภวติ จ ปนุตฺตเรตฺถ วากฺยํ –
‘อารามสีลา ¶ จ อุยฺยานํ, นที าติ ปรกุลํ;
อาทาสทุสฺสมณฺฑนมนุยุตฺตา, ยา จิตฺถี มชฺชปายินี.
‘‘‘ยา จ นิลฺโลกนสีลา, ยา จ สทฺวารายินี;
นวเหเตหิ าเนหิ, ปโทสมาหรนฺติ อิตฺถิโย’’’ติ.
‘‘จตฺตาลีสาย ขลุ, สมฺม ปุณฺณมุข, าเนหิ อิตฺถี ปุริสํ อจฺจาจรติ – วิชมฺภติ, วินมติ, วิลสติ, วิลชฺชติ, นเขน นขํ ฆฏฺเฏติ, ปาเทน ปาทํ อกฺกมติ, กฏฺเน ปถวึ วิลิขติ, ทารกํ อุลฺลงฺฆติ อุลฺลงฺฆาเปติ ¶ , กีฬติ กีฬาเปติ, จุมฺพติ จุมฺพาเปติ, ภฺุชติ ภฺุชาเปติ, ททาติ, ยาจติ, กตมนุกโรติ, อุจฺจํ ภาสติ, นีจํ ภาสติ, อวิจฺจํ ภาสติ, วิวิจฺจํ ภาสติ, นจฺเจน คีเตน วาทิเตน โรทเนน วิลสิเตน วิภูสิเตน ชคฺฆติ, เปกฺขติ, กฏึ จาเลติ, คุยฺหภณฺฑกํ สฺจาเลติ, อูรุํ วิวรติ, อูรุํ ปิทหติ, ถนํ ทสฺเสติ, กจฺฉํ ทสฺเสติ, นาภึ ทสฺเสติ, อกฺขึ นิขนติ, ภมุกํ อุกฺขิปติ, โอฏฺํ อุปลิขติ, ชิวฺหํ นิลฺลาเลติ, ทุสฺสํ มฺุจติ, ทุสฺสํ ปฏิพนฺธติ, สิรสํ มฺุจติ, สิรสํ พนฺธติ. อิเมหิ ขลุ, สมฺม ปุณฺณมุข, จตฺตาลีสาย าเนหิ อิตฺถี ปุริสํ อจฺจาจรติ.
‘‘ปฺจวีสาย ¶ ขลุ, สมฺม ปุณฺณมุข, าเนหิ อิตฺถี ปทุฏฺา เวทิตพฺพา ภวติ – สามิกสฺส ปวาสํ วณฺเณติ, ปวุฏฺํ น สรติ, อาคตํ นาภินนฺทติ, อวณฺณํ ตสฺส ภณติ, วณฺณํ ตสฺส น ภณติ, อนตฺถํ ตสฺส จรติ, อตฺถํ ตสฺส น จรติ, อกิจฺจํ ตสฺส กโรติ, กิจฺจํ ตสฺส น กโรติ, ปริทหิตฺวา สยติ, ปรมฺมุขี นิปชฺชติ, ปริวตฺตกชาตา โข ปน โหติ กุงฺกุมิยชาตา, ทีฆํ อสฺสสติ, ทุกฺขํ เวทยติ, อุจฺจารปสฺสาวํ อภิณฺหํ คจฺฉติ, วิโลมมาจรติ, ปรปุริสสทฺทํ สุตฺวา กณฺณโสตํ วิวรโมทหติ, นิหตโภคา โข ปน โหติ, ปฏิวิสฺสเกหิ สนฺถวํ กโรติ, นิกฺขนฺตปาทา โข ปน โหติ วิสิขานุจารินี, อติจารินี โข ปน โหติ นิจฺจํ สามิเก อคารวา ปทุฏฺมนสงฺกปฺปา, อภิณฺหํ ทฺวาเร ติฏฺติ, กจฺฉานิ องฺคานิ ถนานิ ทสฺเสติ, ทิโสทิสํ คนฺตฺวา เปกฺขติ. อิเมหิ ขลุ สมฺม ปุณฺณมุข, ปฺจวีสาย าเนหิ อิตฺถี ปทุฏฺา เวทิตพฺพา ภวติ. ภวติ จ ปนุตฺตเรตฺถ วากฺยํ –
‘ปวาสํ ¶ ตสฺส วณฺเณติ, คตํ ตสฺส น โสจติ;
ทิสฺวาน ปติมาคตํ นาภินนฺทติ, ภตฺตารวณฺณํ น กทาจิ ภาสติ;
เอเต ปทุฏฺาย ภวนฺติ ลกฺขณา.
‘อนตฺถํ ตสฺส จรติ อสฺตา, อตฺถฺจ หาเปติ อกิจฺจการินี;
ปริทหิตฺวา สยติ ปรมฺมุขี, เอเต ปทุฏฺาย ภวนฺติ ลกฺขณา.
‘ปริวตฺตชาตา ¶ จ ภวติ กุงฺกุมี, ทีฆฺจ อสฺสสติ ทุกฺขเวทินี;
อุจฺจารปสฺสาวมภิณฺหํ คจฺฉติ, เอเต ปทุฏฺาย ภวนฺติ ลกฺขณา.
‘วิโลมมาจรติ ¶ อกิจฺจการินี, สทฺทํ นิสาเมติ ปรสฺส ภาสโต;
นิหตโภคา จ กโรติ สนฺถวํ, เอเต ปทุฏฺาย ภวนฺติ ลกฺขณา.
‘กิจฺเฉน ลทฺธํ กสิราภตํ ธนํ, วิตฺตํ วินาเสติ ทุกฺเขน สมฺภตํ;
ปฏิวิสฺสเกหิ จ กโรติ สนฺถวํ, เอเต ปทุฏฺาย ภวนฺติ ลกฺขณา.
‘นิกฺขนฺตปาทา วิสิขานุจารินี, นิจฺจฺจ สามิมฺหิ ปทุฏฺมานสา;
อติจารินี โหติ อเปตคารวา, เอเต ปทุฏฺาย ภวนฺติ ลกฺขณา.
‘อภิกฺขณํ ติฏฺติ ทฺวารมูเล, ถนานิ กจฺฉานิ จ ทสฺสยนฺตี;
ทิโสทิสํ เปกฺขติ ภนฺตจิตฺตา, เอเต ปทุฏฺาย ภวนฺติ ลกฺขณา.
‘สพฺพา นที วงฺกคตี, สพฺเพ กฏฺมยา วนา;
สพฺพิตฺถิโย กเร ปาปํ, ลภมาเน นิวาตเก.
‘สเจ ลเภถ ขณํ วา รโห วา, นิวาตกํ วาปิ ลเภถ ตาทิสํ;
สพฺพาว อิตฺถี กยิรุํ นุ ปาปํ, อฺํ อลตฺถ ปีสปฺปินาปิ สทฺธึ.
‘นรานมารามกราสุ นาริสุ, อเนกจิตฺตาสุ อนิคฺคหาสุ จ;
สพฺพตฺถ นาปีติกราปิ เจ สิยา, น วิสฺสเส ติตฺถสมา หิ นาริโย’’’ติ.
ตตฺถ ¶ โคณํ เธนุนฺติ ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตํ. าติกุเล ปทุสฺสตีติ ตตฺถ สา นิพฺภยา หุตฺวา ตรุณกาลโต ปฏฺาย วิสฺสาสเกหิ ทาสาทีหิปิ ¶ สทฺธึ อนาจารํ จรติ, าตกา ตฺวาปิ นิคฺคหํ น กโรนฺติ, อตฺตโน อกิตฺตึ ปริหรมานา อชานนฺตา วิย โหนฺติ. อนตฺถจรานีติ อจริตพฺพานิ อตฺถานิ, อกิจฺจการานีติ อตฺโถ. อคุณนฺติ ชิยารหิตํ. ปาปสหายโกติ ทุมฺมิตฺโต.
ทลิทฺทตาติ ทลิทฺทตาย. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. ตตฺถ ทลิทฺโท อลงฺการาทีนํ อภาวโต กิเลเสน สงฺคณฺหิตุํ น สกฺโกตีติ ตํ อวชานาติ. คิลาโน วตฺถุกามกิเลสกาเมหิ สงฺคณฺหิตุํ น สกฺโกติ. ชราชิณฺโณ กายิกวาจสิกขิฑฺฑารติสมตฺโถ น โหติ. สุราโสณฺโฑ ¶ ตสฺสา หตฺถปิฬนฺธนาทีนิปิ สุราฆรฺเว ปเวเสติ. มุทฺโธ อนฺธพาโล รติกุสโล น โหติ. ปมตฺโต ทาสิโสณฺโฑ หุตฺวา ฆรทาสีหิ สทฺธึ สํวสติ, ภริยํ ปน อกฺโกสติ ปริภาสติ, เตน นํ อวชานาติ. สพฺพกิจฺเจสุ อนุวตฺตนฺตํ ‘‘อยํ นิตฺเตโช, มเมว อนุวตฺตตี’’ติ ตํ อกฺโกสติ ปริภาสติ. โย ปน สพฺพํ ธนํ อนุปฺปเทติ กุฏุมฺพํ ปฏิจฺฉาเปติ, ตสฺส ภริยา สพฺพํ ธนสารํ หตฺเถ กตฺวา ตํ ทาสํ วิย อวชานาติ, อิจฺฉมานา ‘‘โก ตยา อตฺโถ’’ติ ฆรโตปิ นํ นิกฺกฑฺฒติ. มุทฺธปตฺตนฺติ มุทฺธภาวปฺปตฺตํ.
ปโทสมาหรตีติ สามิเก ปโทสํ อาหรติ ทุสฺสติ, ปาปกมฺมํ กโรตีติ อตฺโถ. อารามคมนสีลาติ สามิกํ อาปุจฺฉา วา อนาปุจฺฉา วา อภิณฺหํ ปุปฺผารามาทีสุ อฺตรํ คนฺตฺวา ตตฺถ อนาจารํ จริตฺวา ‘‘อชฺช มยา อาราเม รุกฺขเทวตาย พลิกมฺมํ กต’’นฺติอาทีนิ วตฺวา พาลสามิกํ สฺาเปติ. ปณฺฑิโต ปน ‘‘อทฺธา เอสา ตตฺถ อนาจารํ จรตี’’ติ ปุน ตสฺสา คนฺตุํ น เทติ. เอวํ สพฺพปเทสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ปรกุลนฺติ สนฺทิฏฺสมฺภตฺตาทีนํ เคหํ. ตํ สา ‘‘อสุกกุเล เม วฑฺฒิ ปโยชิตา อตฺถิ, ตาวกาลิกํ ทินฺนกํ อตฺถิ, ตํ สาเธมี’’ติอาทีนิ วตฺวา คจฺฉติ. นิลฺโลกนสีลาติ วาตปานนฺตราทีหิ โอโลกนสีลา. สทฺวารฏฺายินีติ อตฺตโน องฺคปจฺจงฺคานิ ทสฺเสนฺตี สทฺวาเร ติฏฺติ.
อจฺจาจรตีติ อติกฺกมฺม จรติ, สามิกสฺส สนฺติเก ิตาว อฺสฺส นิมิตฺตํ ทสฺเสตีติ อตฺโถ. วิชมฺภตีติ ‘‘อหํ ตํ ทิสฺวา วิชมฺภิสฺสามิ, ตาย ¶ สฺาย โอกาสสฺส อตฺถิภาวํ วา นตฺถิภาวํ วา ชาเนยฺยาสี’’ติ ปมเมว กตสงฺเกตา วา หุตฺวา อกตสงฺเกตา วาปิ ‘‘เอวํ เอส มยิ พชฺฌิสฺสตี’’ติ สามิกสฺส ปสฺเส ิตาว วิชมฺภติ วิชมฺภนํ ¶ ทสฺเสติ. วินมตีติ กิฺจิเทว ภูมิยํ ปาเตตฺวา ตํ อุกฺขิปนฺตี วิย โอนมิตฺวา ปิฏฺึ ทสฺเสติ. วิลสตีติ คมนาทีหิ วา อิริยาปเถหิ อลงฺกาเรน วา วิลาสํ ทสฺเสติ. วิลชฺชตีติ ลชฺชนฺตี วิย วตฺเถน สรีรํ ฉาเทติ, กวาฏํ วา ภิตฺตึ วา อลฺลียติ. นเขนาติ ปาทนเขน ปาทนขํ, หตฺถนเขน หตฺถนขํ ฆฏฺเฏติ. กฏฺเนาติ ทณฺฑเกน. ทารกนฺติ อตฺตโน วา ปุตฺตํ อฺสฺส วา ปุตฺตํ คเหตฺวา อุกฺขิปติ วา อุกฺขิปาเปติ วา. กีฬตีติ สยํ วา กีฬติ, ทารกํ วา กีฬาเปติ. จุมฺพนาทีสุปิ เอเสว นโย. ททาตีติ ตสฺส กิฺจิเทว ผลํ วา ปุปฺผํ วา เทติ. ยาจตีติ ตเมว ปฏิยาจติ. อนุกโรตีติ ทารเกน กตํ กตํ อนุกโรติ. อุจฺจนฺติ มหาสทฺทวเสน วา โถมนวเสน วา อุจฺจํ. นีจนฺติ มนฺทสทฺทวเสน วา อมนาปวจเนน วา ปริภววจเนน วา นีจํ. อวิจฺจนฺติ พหุชนมชฺเฌ อปฺปฏิจฺฉนฺนํ. วิวิจฺจนฺติ รโห ปฏิจฺฉนฺนํ. นจฺเจนาติ เอเตหิ นจฺจาทีหิ นิมิตฺตํ กโรติ. ตตฺถ โรทิเตน นิมิตฺตกรเณน รตฺตึ เทเว วสฺสนฺเต วาตปาเนน หตฺถึ อาโรเปตฺวา เสฏฺิปุตฺเตน นีตาย ปุโรหิตพฺราหฺมณิยา วตฺถุ กเถตพฺพํ. ชคฺฆตีติ มหาหสิตํ หสติ, เอวมฺปิ นิมิตฺตํ กโรติ ¶ . กจฺฉนฺติ อุปกจฺฉกํ. อุปลิขตีติ ทนฺเตหิ อุปลิขติ. สิรสนฺติ เกสวฏฺฏึ. เอวํ เกสานํ โมจนพนฺธเนหิปิ ปรปุริสานํ นิมิตฺตํ กโรติ, นิยาเมตฺวา วา อนิยาเมตฺวา วา โกจิเทว สารชฺชิสฺสตีติปิ กโรติเยว.
ปทุฏฺา เวทิตพฺพา ภวตีติ อยํ มยิ ปทุฏฺา กุทฺธา, กุชฺฌิตฺวา จ ปน มิจฺฉาจารํ จรตีติ ปณฺฑิเตน เวทิตพฺพา ภวติ. ปวาสนฺติ ‘‘อสุกคาเม ปยุตฺตํ ธนํ นสฺสติ, คจฺฉ ตํ สาเธหิ, โวหารํ กโรหี’’ติอาทีนิ วตฺวา ตสฺมึ คเต อนาจารํ จริตุกามา ปวาสํ วณฺเณติ. อนตฺถนฺติ อวฑฺฒึ. อกิจฺจนฺติ อกตฺตพฺพยุตฺตกํ. ปริทหิตฺวาติ คาฬฺหํ นิวาเสตฺวา. ปริวตฺตกชาตาติ อิโต จิโต จ ปริวตฺตมานา. กุงฺกุมิยชาตาติ โกลาหลชาตา ปาทมูเล นิปนฺนา ปริจาริกา อุฏฺาเปติ, ทีปํ ชาลาเปติ, นานปฺปการํ โกลาหลํ กโรติ, ตสฺส กิเลสรตึ นาเสติ. ทุกฺขํ เวทยตีติ สีสํ เม รุชฺชตีติอาทีนิ วทติ. วิโลมมาจรตีติ อาหารํ ¶ สีตลํ อิจฺฉนฺตสฺส อุณฺหํ เทตีติอาทีนํ วเสน ปจฺจนีกวุตฺติ โหติ. นิหตโภคาติ สามิเกน ทุกฺขสมฺภตานํ โภคานํ สุราโลลตาทีหิ วินาสิกา. สนฺถวนฺติ กิเลสวเสน สนฺถวํ กโรติ. นิกฺขนฺตปาทาติ ชารสฺส อุปธารณตฺถาย นิกฺขนฺตปาทา. สามิเกติ ปติมฺหิ อคารเวน จ ปทุฏฺมานสาย จ อติจารินี โหติ.
สพฺพิตฺถิโยติ เปตฺวา วิปสฺสนาย ตนุกตกิเลสา เสสา สพฺพา อิตฺถิโย ปาปํ กเรยฺยุํ. ลภมาเนติ ลพฺภมาเน, สํวิชฺชมาเนติ อตฺโถ. นิวาตเกติ รโหมนฺตนเก ปริเภทเก. ขณํ วา รโห ¶ วาติ ปาปกรณตฺถาย โอกาสํ วา ปฏิจฺฉนฺนฏฺานํ วา. กยิรุํ นูติ เอตฺถ นู-ติ นิปาตมตฺตํ. อลตฺถาติ อลทฺธา. อยเมว วา ปาโ, อฺํ สมฺปนฺนปุริสํ อลภิตฺวา ปีสปฺปินาปิ ตโต ปฏิกฺกูลตเรนาปิ ปาปํ กเรยฺยุํ. อารามกราสูติ อภิรติการิกาสุ. อนิคฺคหาสูติ นิคฺคเหน วิเนตุํ อสกฺกุเณยฺยาสุ. ติตฺถสมาติ ยถา ติตฺถํ อุตฺตมาธเมสุ น กฺจิ นฺหายนฺตํ วาเรติ, ตถา เอตาปิ รโห วา ขเณ วา นิวาตเก วา สติ น กฺจิ ปฏิกฺขิปนฺติ.
ตถา หิ อตีเต พาราณสิยํ กณฺฑรี นาม ราชา อโหสิ อุตฺตมรูปธโร. ตสฺส เทวสิกํ อมจฺจา คนฺธกรณฺฑกสหสฺสํ อาหรนฺติ. เตนสฺส นิเวสเน ปริภณฺฑํ กตฺวา คนฺธกรณฺฑเก ผาเลตฺวา คนฺธทารูนิ กตฺวา อาหารํ ปจนฺติ. ภริยาปิสฺส อภิรูปา อโหสิ นาเมน กินฺนรา นาม. ปุโรหิโตปิสฺส สมวโย ปฺจาลจณฺโฑ นาม พุทฺธิสมฺปนฺโน อโหสิ. รฺโ ปน ปาสาทํ นิสฺสาย อนฺโตปากาเร ชมฺพุรุกฺโข นิพฺพตฺติ, ตสฺส สาขา ปาการมตฺถเก โอลมฺพติ. ตสฺส ฉายาย เชคุจฺโฉ ทุสฺสณฺาโน ปีสปฺปี วสติ. อเถกทิวสํ กินฺนรา เทวี วาตปาเนน โอโลเกนฺตี ตํ ทิตฺวา ปฏิพทฺธจิตฺตา ¶ หุตฺวา รตฺตึ ราชานํ รติยา สงฺคณฺหิตฺวา ตสฺมึ นิทฺทํ โอกฺกนฺเต สณิกํ อุฏฺายาสนา นานคฺครสโภชนํ สุวณฺณสรเก ปกฺขิปิตฺวา อุจฺฉงฺเค กตฺวา สาฏกรชฺชุยา วาตปาเนน โอตริตฺวา ชมฺพุํ อารุยฺห สาขาย โอรุยฺห ปีสปฺปึ โภเชตฺวา ปาปํ กตฺวา อาคตมคฺเคเนว ปาสาทํ อารุยฺห คนฺเธหิ สรีรํ ¶ อุพฺพฏฺเฏตฺวา รฺา สทฺธึ นิปชฺชิ. เอเตนุปาเยน นิพทฺธํ เตน สทฺธึ ปาปํ กโรติ. ราชา ปน น ชานาติ.
โส เอกทิวสํ นครํ ปทกฺขิณํ กตฺวา นิเวสนํ ปเวสนฺโต ชมฺพุฉายาย สยิตํ ปรมการฺุปฺปตฺตํ ปีสปฺปึ ทิสฺวา ปุโรหิตํ อาห – ‘‘ปสฺเสตํ มนุสฺสเปต’’นฺติ. ‘‘อาม, ปสฺสามิ เทวา’’ติ. ‘‘อปิ นุ โข, สมฺม, เอวรูปํ ปฏิกฺกูลํ กาจิ อิตฺถี ฉนฺทราควเสน อุปคจฺเฉยฺยา’’ติ. ตํ กถํ สุตฺวา ปีสปฺปี มานํ ชเนตฺวา ‘‘อยํ ราชา กึ กเถติ, อตฺตโน เทวิยา มม สนฺติกํ อาคมนํ น ชานาติ มฺเ’’ติ ชมฺพุรุกฺขสฺส อฺชลึ ปคฺคเหตฺวา ‘‘สุณ สามิ, ชมฺพุรุกฺเข นิพฺพตฺตเทวเต, เปตฺวา ตํ อฺโ เอตํ การณํ น ชานาตี’’ติ อาห. ปุโรหิโต ตสฺส กิริยํ ทิสฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อทฺธา รฺโ อคฺคมเหสี ชมฺพุรุกฺเขน คนฺตฺวา อิมินา สทฺธึ ปาปํ กโรตี’’ติ. โส ราชานํ ปุจฺฉิ – ‘‘มหาราช, เทวิยา เต รตฺติภาเค สรีรสมฺผสฺโส กีทิโส โหตี’’ติ? ‘‘สมฺม, อฺํ น ปสฺสามิ, มชฺฌิมยาเม ปนสฺสา สรีรํ สีตลํ โหตี’’ติ. ‘‘เตน หิ, เทว, ติฏฺตุ อฺา อิตฺถี, อคฺคมเหสี เต กินฺนราเทวี ¶ อิมินา สทฺธึ ปาปํ กโรตี’’ติ. ‘‘สมฺม, กึ วเทสิ, เอวรูปา ปรมวิลาสสมฺปนฺนา กึ อิมินา ปรมเชคุจฺเฉน สทฺธึ อภิรมิสฺสตี’’ติ? ‘‘เตน หิ นํ, เทว, ปริคฺคณฺหาหี’’ติ.
โส ‘‘สาธู’’ติ รตฺตึ ภุตฺตสายมาโส ตาย สทฺธึ นิปฺปชฺชิตฺวา ‘‘ปริคฺคณฺหิสฺสามิ น’’นฺติ ปกติยา นิทฺทุปคมนเวลาย นิทฺทุปคโต วิย อโหสิ. สาปิ อุฏฺาย ตเถว อกาสิ. ราชา ตสฺสา อนุปทฺเว คนฺตฺวา ชมฺพุฉายํ นิสฺสาย อฏฺาสิ. ปีสปฺปี เทวิยา กุชฺฌิตฺวา ‘‘ตฺวํ อชฺช อติจิรายิตฺวา อาคตา’’ติ หตฺเถน กณฺณสงฺขลิกํ ปหริ. อถ นํ ‘‘มา มํ กุชฺฌิ, สามิ, รฺโ นิทฺทุปคมนํ โอโลเกสิ’’นฺติ วตฺวา ตสฺส เคเห ปาทปริจาริกา วิย อโหสิ. เตน ปนสฺสา ปหาเรน สีหมุขกุณฺฑลํ กณฺณโต คฬิตฺวา รฺโ ปาทมูเล ปติ. ราชา ‘‘วฏฺฏิสฺสติ เอตฺตก’’นฺติ ตํ คเหตฺวา คโต. สาปิ เตน สทฺธึ อติจริตฺวา ปุริมนิยาเมเนว คนฺตฺวา รฺา สทฺธึ นิปชฺชิตุํ อารภิ. ราชา ปฏิกฺขิปิตฺวา ปุนทิวเส ‘‘กินฺนราเทวี มยา ทินฺนํ สพฺพาลงฺการํ อลงฺกริตฺวา เอตู’’ติ อาณาเปสิ. สา ‘‘สีหมุขกุณฺฑลํ เม สุวณฺณการสฺส สนฺติเก’’ติ วตฺวา นาคมิ, ปุน เปสิเต จ ปน เอกกุณฺฑลาว อาคมาสิ ¶ . ราชา ปุจฺฉิ – ‘‘กหํ เต กุณฺฑล’’นฺติ? ‘‘สุวณฺณการสฺส สนฺติเก’’ติ ¶ . สุวณฺณการํ ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘กึการณา อิมิสฺสา กุณฺฑลํ น เทสี’’ติ อาห. ‘‘นาหํ คณฺหามิ เทวา’’ติ. ราชา ตสฺสา กุชฺฌิตฺวา ‘‘ปาเป จณฺฑาลิ มาทิเสน เต สุวณฺณกาเรน ภวิตพฺพ’’นฺติ วตฺวา ตํ กุณฺฑลํ ตสฺสา ปุรโถ ขิปิตฺวา ปุโรหิตํ อาห – ‘‘สมฺม, สจฺจํ ตยา วุตฺตํ, คจฺฉ สีสมสฺสา เฉทาเปหี’’ติ. โส ตํ ราชเคเหเยว เอกสฺมึ ปเทเส เปตฺวา ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา – ‘‘เทว, มา กินฺนราเทวิยา กุชฺฌิตฺถ, สพฺพา อิตฺถิโย เอวรูปาเยว. สเจปิ อิตฺถีนํ ทุสฺสีลภาวํ าตุกาโมสิ, ทสฺเสสฺสามิ เต เอตาสํ ปาปกฺเจว พหุมายาภาวฺจ, เอหิ อฺาตกเวเสน ชนปทํ จรามา’’ติ อาห.
ราชา ‘‘สาธู’’ติ มาตรํ รชฺชํ ปฏิจฺฉาเปตฺวา เตน สทฺธึ จาริกํ ปกฺกามิ. เตสํ โยชนํ มคฺคํ คนฺตฺวา มหามคฺเค นิสินฺนานํเยว เอโก กุฏุมฺพิโก ปุตฺตสฺสตฺถาย มงฺคลํ กตฺวา เอกํ กุมาริกํ ปฏิจฺฉนฺนยาเน นิสีทาเปตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน คจฺฉติ. ตํ ทิสฺวา ปุโรหิโต ราชานํ อาห – ‘‘สเจ อิจฺฉสิ, อิมํ กุมาริกํ ตยา สทฺธึ ปาปํ กาเรตุํ สกฺกา เทวา’’ติ. ‘‘กึ กเถสิ, มหาปริวารา เอสา, น สกฺกา สมฺมา’’ติ? ปุโรหิโต ‘‘เตน หิ ปสฺส, เทวา’’ติ ปุรโต คนฺตฺวา มคฺคโต อวิทูเร สาณิยา ปริกฺขิปิตฺวา ราชานํ อนฺโตสาณิยํ กตฺวา สยํ มคฺคปสฺเส โรทนฺโต นิสีทิ. อถ นํ โส กุฏุมฺพิโก ทิสฺวา ‘‘ตาต, กสฺมา โรทสี’’ติ ¶ ปุจฺฉิ. ‘‘ภริยา เม ครุภารา, ตํ กุลฆรํ เนตุํ มคฺคปฏิปนฺโนสฺมิ, ตสฺสา อนฺตรามคฺเคเยว คพฺโภ จลิ, เอสา อนฺโตสาณิยํ กิลมติ, กาจิสฺสา อิตฺถี สนฺติเก นตฺถิ, มยาปิ ตตฺถ คนฺตุํ น สกฺกา, น ชานามิ ‘กึ ภวิสฺสตี’ติ, เอกํ อิตฺถึ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ? ‘‘มา โรทิ, พหู เม อิตฺถิโย, เอกา คมิสฺสตี’’ติ. ‘‘เตน หิ อยเมว กุมาริกา คจฺฉตุ, เอติสฺสาปิ มงฺคลํ ภวิสฺสตี’’ติ. โส จินฺเตสิ – ‘‘สจฺจํ วทติ, สุณิสายปิ เม มงฺคลเมว, อิมินา หิ นิมิตฺเตน สา ปุตฺตธีตาหิ วฑฺฒิสฺสตี’’ติ ตเมว เปเสสิ. สา ตตฺถ ปวิสิตฺวา ราชานํ ทิสฺวาว ปฏิพทฺธจิตฺตา หุตฺวา ปาปมกาสิ. ราชาปิสฺสา องฺคุลิมุทฺทิกํ อทาสิ. อถ นํ กตกิจฺจํ นิกฺขมิตฺวา อาคตํ ปุจฺฉึสุ – ‘‘กึ วิชาตา’’ติ? ‘‘สุวณฺณวณฺณํ ปุตฺต’’นฺติ. กุฏุมฺพิโก ตํ อาทาย ปายาสิ ¶ . ปุโรหิโตปิ รฺโ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ทิฏฺา เต, เทว, กุมาริกาปิ เอวํ ปาปา, กิมงฺคํ ปน อฺา, อปิ ปน เต กิฺจิ ทินฺน’’นฺติ ปุจฺฉิ. ‘‘อาม, องฺคุลิมุทฺทิกา ทินฺนา’’ติ. ‘‘นาสฺสา ตํ ทสฺสามี’’ติ เวเคน คนฺตฺวา ยานกํ คณฺหิตฺวา ‘‘กิเมต’’นฺติ วุตฺเต ‘‘อยํ เม พฺราหฺมณิยา อุสฺสีสเก ปิตํ มุทฺทิกํ คเหตฺวา อาคตา, เทหิ, อมฺม, มุทฺทิก’’นฺติ อาห. สา ตํ ททมานา ¶ พฺราหฺมณํ หตฺเถ นเขน วิชฺฌิตฺวา ‘‘คณฺห โจรา’’ติ อทาสิ.
เอวํ พฺราหฺมโณ นานาวิเธหิ อุปาเยหิ อฺาปิ พหู อติจารินิโย รฺโ ทสฺเสตฺวา ‘‘อิธ ตาว เอตฺตกํ โหตุ, อฺตฺถ คมิสฺสาม, เทวา’’ติ อาห. ราชา ‘‘สกลชมฺพุทีเป จริเตปิ สพฺพา อิตฺถิโย เอวรูปาว ภวิสฺสนฺติ, กึ โน เอตาหิ, นิวตฺตามา’’ติ พาราณสิเมว ปจฺจาคนฺตฺวา – ‘‘มหาราช, อิตฺถิโย นาม เอวํ ปาปธมฺมา, ปกติ เอสา เอตาสํ, ขมถ, เทว, กินฺนราเทวิยา’’ติ ปุโรหิเตน ยาจิโต ขมิตฺวา ราชนิเวสนโต นํ นิกฺกฑฺฒาเปสิ, านโต ปน ตํ อปเนตฺวา อฺํ อคฺคมเหสึ อกาสิ. ตฺจ ปีสปฺปึ นิกฺกฑฺฒาเปตฺวา ชมฺพุสาขํ เฉทาเปสิ. ตทา กุณาโล ปฺจาลจณฺโฑ อโหสิ. อิติ อตฺตนา ทิฏฺการณเมว อาหริตฺวา ทสฺเสนฺโต คาถมาห –
‘‘ยํ เว ทิสฺวา กณฺฑรีกินฺนรานํ, สพฺพิตฺถิโย น รมนฺติ อคาเร;
ตํ ตาทิสํ มจฺจํ จชิตฺวา ภริยา, อฺํ ทิสฺวา ปุริสํ ปีสปฺปิ’’นฺติ.
ตสฺสตฺโถ – ยํ เว กณฺฑริสฺส รฺโ กินฺนราย เทวิยา จาติ อิเมสํ กณฺฑริกินฺนรานํ วิราคการณํ อโหสิ, ตํ ทิสฺวา ชานิตพฺพํ – สพฺพิตฺถิโย อตฺตโน สามิกานํ น รมนฺติ อคาเร ¶ . ตถา หิ อฺํ ปีสปฺปึ ปุริสํ ทิสฺวา ตํ ราชานํ ตาทิสํ รติกุสลํ มจฺจํ จชิตฺวา ภริยา เตน มนุสฺสเปเตน สทฺธึ ปาปมกาสีติ.
อปโรปิ อตีเต พาราณสิยํ พโก นาม ราชา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิ. ตทา พาราณสิยา ปาจีนทฺวารวาสิโน เอกสฺส ทลิทฺทสฺส ปฺจปาปี นาม ธีตา อโหสิ. สา กิร ปุพฺเพปิ เอกา ทลิทฺทธีตา มตฺติกํ มทฺทิตฺวา เคเห ภิตฺตึ วิลิมฺปติ. อเถโก ปจฺเจกพุทฺโธ อตฺตโน ปพฺภารปริภณฺฑกรณตฺถํ ¶ ‘‘กหํ มตฺติกํ ลภิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘พาราณสิยํ ลทฺธุํ สกฺกา’’ติ จีวรํ ปารุปิตฺวา ปตฺตหตฺโถ นครํ ปวิสิตฺวา ตสฺสา อวิทูเร อฏฺาสิ. สา กุชฺฌิตฺวา อุลฺโลเกนฺตี ปทุฏฺเน มนสา ‘‘มตฺติกมฺปิ ภิกฺขตี’’ติ อโวจ. ปจฺเจกพุทฺโธ นิจฺจโลว อโหสิ. อถ สา ปจฺเจกพุทฺธํ นิจฺจลิตํ ทิสฺวา ปุน จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, ‘‘สมณ, มตฺติกมฺปิ น ลภสี’’ติ วตฺวา มหนฺตํ มตฺติกาปิณฺฑํ อาหริตฺวา ปตฺเต เปสิ. โส ตาย มตฺติกาย ปพฺภาเร ปริภณฺฑมกาสิ. สา นจิรสฺเสว ตโต จวิตฺวา ตสฺมึเยว นคเร พหิทฺวารคาเม ทุคฺคติตฺถิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. สา ทสมาสจฺจเยน มาตุ กุจฺฉิโต นิกฺขมิ. ตสฺสา มตฺติกาปิณฺฑผเลน ¶ สรีรํ ผสฺสสมฺปนฺนํ อโหสิ, กุชฺฌิตฺวา อุลฺโลกิตตฺตา ปน หตฺถปาทมุขอกฺขินาสานิ ปาปานิ วิรูปานิ อเหสุํ. เตน ตํ ‘‘ปฺจปาปี’’ตฺเวว สฺชานึสุ.
อเถกทิวสํ พาราณสิราชา รตฺตึ อฺาตกเวเสน นครํ ปริคฺคณฺหนฺโต ตํ ปเทสํ คโต. สาปิ คามทาริกาหิ สทฺธึ กีฬนฺตี อชานิตฺวาว ราชานํ หตฺเถ คณฺหิ. โส ตสฺสา หตฺถสมฺผสฺเสน สกภาเวน สณฺาตุํ นาสกฺขิ, ทิพฺพสมฺผสฺเสน ผุฏฺโ วิย อโหสิ. โส ผสฺสราครตฺโต ตถาวิรูปมฺปิ ตํ หตฺเถ คเหตฺวา ‘‘กสฺส ธีตาสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ทฺวารวาสิโน’’ติ วุตฺเต อสฺสามิกภาวํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อหํ เต สามิโก ภวิสฺสามิ, คจฺฉ มาตาปิตโร อนุชานาเปหี’’ติ อาห. สา มาตาปิตโร อุปคนฺตฺวา ‘‘เอโก, อมฺม, ปุริโส มํ อิจฺฉตี’’ติ วตฺวา ‘‘โสปิ ทุคฺคโต ภวิสฺสติ, สเจ ตาทิสมฺปิ อิจฺฉติ, สาธู’’ติ วุตฺเต คนฺตฺวา มาตาปิตูหิ อนฺุาตภาวํ อาโรเจสิ. โส ตสฺมึเยว เคเห ตาย สทฺธึ วสิตฺวา ปาโตว ราชนิเวสนํ ปาวิสิ. ตโต ปฏฺาเยว อฺาตกเวเสน นิพทฺธํ ตตฺถ คจฺฉติ, อฺํ อิตฺถึ โอโลเกตุมฺปิ น อิจฺฉติ.
อเถกทิวสํ ตสฺสา ปิตุ โลหิตปกฺขนฺทิกา อุปฺปชฺชิ. อสมฺภินฺนขีรสปฺปิมธุสกฺขรยุตฺตปายาโสว เอตสฺส เภสชฺชํ, ตํ เต ทลิทฺทตาย อุปฺปาเทตุํ น สกฺโกนฺติ ¶ . ตโต ปฺจปาปิมาตา ธีตรํ อาห – ‘‘กึ, อมฺม, ตว สามิโก ปายาสํ อุปฺปาเทตุํ สกฺขิสฺสตี’’ติ? ‘‘อมฺม, มม สามิเกน อมฺเหหิปิ ทุคฺคตตเรน ภวิตพฺพํ, เอวํ สนฺเตปิ ปุจฺฉิสฺสามิ นํ, มา ¶ จินฺตยี’’ติ วตฺวา ตสฺสาคมนเวลายํ ทุมฺมนา หุตฺวา นิสีทิ. อถ นํ ราชา อาคนฺตฺวา ‘‘กึ ทุมฺมนาสี’’ติ ปุจฺฉิ. สา ตมตฺถํ อาโรเจสิ. ตํ สุตฺวา ราชา ‘‘ภทฺเท อิทํ อติรสเภสชฺชํ, กุโต ลภิสฺสามี’’ติ วตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘น สกฺกา มยา นิจฺจกาลํ เอวํ จริตุํ, อนฺตรามคฺเค ปริสฺสโยปิ ทฏฺพฺโพ, สเจ โข ปน เอตํ อนฺเตปุรํ เนสฺสามิ, เอติสฺสา ผสฺสสมฺปทํ อชานนฺตา ‘อมฺหากํ ราชา ยกฺขินึ คเหตฺวา อาคโต’ติ เกฬึ กริสฺสนฺติ, สกลนครวาสิโน เอติสฺสา สมฺผสฺสํ ชานาเปตฺวา ครหํ โมเจสฺสามี’’ติ. อถ นํ ราชา – ‘‘ภทฺเท, มา จินฺตยิ, อาหริสฺสามิ เต ปิตุ ปายาส’’นฺติ วตฺวา ตาย สทฺธึ อภิรมิตฺวา ราชนิเวสนํ คนฺตฺวา ปุนทิวเส ตาทิสํ ปายาสํ ปจาเปตฺวา ปณฺณานิ อาหราเปตฺวา ทฺเว ปุเฏ กตฺวา เอกสฺมึ ปายาสํ ปกฺขิปิตฺวา เอกสฺมึ จูฬามณึ เปตฺวา พนฺธิตฺวา รตฺติภาเค คนฺตฺวา, ‘‘ภทฺเท, มยํ ทลิทฺทา, กิจฺเฉน สมฺปาทิตํ, ตว ปิตรํ ‘อชฺช อิมมฺหา ปุฏา ปายาสํ ภฺุช, สฺเว อิมมฺหา’ติ วเทยฺยาสี’’ติ อาห. สา ตถา อกาสิ. อถสฺสา ปิตา โอชสมฺปนฺนตฺตา ปายาสสฺส โถกเมว ภฺุชิตฺวา สุหิโต ชาโต. เสสํ มาตุ ทตฺวา สยมฺปิ ¶ ภฺุชิ. ตโยปิ สุหิตา อเหสุํ. จูฬามณิปุฏํ ปน ปุนทิวสตฺถาย เปสุํ.
ราชา นิเวสนํ คนฺตฺวา มุขํ โธวิตฺวาว ‘‘จูฬามณึ เม อาหรถา’’ติ วตฺวา ‘‘น ปสฺสาม, เทวา’’ติ วุตฺเต ‘‘สกลนครํ วิจินถา’’ติ อาห. เต วิจินิตฺวาปิ น ปสฺสึสุ. เตน หิ พหินคเร ทลิทฺทเคเหสุ ภตฺตปณฺณปุเฏ อุปาทาย วิจินถาติ. วิจินนฺตา ตสฺมึ ฆเฏ จูฬามณึ ทิสฺวา ตสฺสา มาตาปิตโร ‘‘โจรา’’ติ พนฺธิตฺวา นยึสุ. อถสฺสา ปิตา, ‘‘สามิ, น มยํ โจรา, อฺเนายํ มณิ อาภโต’’ติ วตฺวา ‘‘เกนา’’ติ วุตฺเต ‘‘ชามาตรา เม’’ติ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘กหํ โส’’ติ ปุจฺฉิโต ‘‘ธีตา เม ชานาตี’’ติ อาห. ตโต ธีตาย สทฺธึ กเถสิ – ‘‘อมฺม, สามิกํ เต ชานาสี’’ติ? ‘‘น ชานามี’’ติ. ‘‘เอวํ สนฺเต อมฺหากํ ชีวิตํ นตฺถี’’ติ. ‘‘ตาต, โส อนฺธกาเร อาคนฺตฺวา อนฺธกาเร เอว ยาติ, เตนสฺส รูปํ น ชานามิ, หตฺถสมฺผสฺเสน ปน นํ ชานิตุํ สกฺโกมี’’ติ. โส ราชปุริสานํ อาโรเจสิ. เตปิ รฺโ อาโรเจสุํ. ราชา ¶ อชานนฺโต วิย หุตฺวา ‘‘เตน หิ ตํ อิตฺถึ ราชงฺคเณ อนฺโตสาณิยํ เปตฺวา สาณิยา หตฺถปฺปมาณํ ฉิทฺทํ กตฺวา นครวาสิโน สนฺนิปาเตตฺวา หตฺถสมฺผสฺเสน โจรํ คณฺหถา’’ติ อาห. ราชปุริสา ตถา กาตุํ ตสฺสา สนฺติกํ คนฺตฺวา รูปํ ทิสฺวาว วิปฺปฏิสาริโน หุตฺวา – ‘‘ธี, ธี ปิสาจี’’ติ ชิคุจฺฉิตฺวา ผุสิตุํ น อุสฺสหึสุ, อาเนตฺวา ปน ¶ นํ ราชงฺคเณ อนฺโตสาณิยํ เปตฺวา สกลนครวาสิโน สนฺนิปาเตสุํ. สา อาคตาคตสฺส ฉิทฺเทน ปสาริตหตฺถํ คเหตฺวาว ‘‘โน เอโส’’ติ วทติ. ปุริสา ตสฺสา ทิพฺพผสฺสสทิเส ผสฺเส พชฺฌิตฺวา อปคนฺตุํ น สกฺขึสุ, ‘‘สจายํ ทณฺฑารหา, ทณฺฑํ ทตฺวาปิ ทาสกมฺมการภาวํ อุปคนฺตฺวาปิ เอตํ ฆเร กริสฺสามา’’ติ จินฺตยึสุ. อถ เน ราชปุริสา ทณฺเฑหิ โกฏฺเฏตฺวา ปลาเปสุํ. อุปราชานํ อาทึ กตฺวา สพฺเพ อุมฺมตฺตกา วิย อเหสุํ.
อถ ราชา – ‘‘กจฺจิ อหํ ภเวยฺย’’นฺติ หตฺถํ ปสาเรสิ. ตํ หตฺเถ คเหตฺวาว ‘‘โจโร เม คหิโต’’ติ มหาสทฺทํ กริ. ราชา เตปิ ปุจฺฉิ – ‘‘ตุมฺเห เอตาย หตฺเถ คหิตา กึ จินฺตยิตฺถา’’ติ. เต ยถาภูตํ อาโรเจสุํ. อถ เน ราชา อาห – ‘‘อหํ เอตํ อตฺตโน เคหํ อาเนตุํ เอวํ กาเรสึ ‘เอติสฺสา ผสฺสํ อชานนฺตา มํ ปริภเวยฺยุ’นฺติ จินฺเตตฺวา, ตสฺมา มยา สพฺเพ ตุมฺเห ชานาปิตา, วทถ, โภ ทานิ, สา กสฺส เคเห ภวิตุํ ยุตฺตา’’ติ? ‘‘ตุมฺหากํ, เทวา’’ติ. อถ นํ อภิสิฺจิตฺวา อคฺคมเหสึ อกาสิ. มาตาปิตูนมฺปิสฺสา ¶ อิสฺสริยํ ทาเปสิ. ตโต ปฏฺาย จ ปน ตาย สมฺมตฺโต เนว วินิจฺฉยํ ปฏฺเปสิ, น อฺํ อิตฺถึ โอโลเกสิ. ตา ตสฺสา อนฺตรํ ปริเยสึสุ. สา เอกทิวสํ ทฺวินฺนํ ราชูนํ อคฺคมเหสิภาวสฺส สุปิเน นิมิตฺตํ ทิสฺวา รฺโ อาโรเจสิ. ราชา สุปินปาเก ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘เอวรูเป สุปิเน ทิฏฺเ กึ โหตี’’ติ ปุจฺฉิ. เต อิตราสํ อิตฺถีนํ สนฺติกา ลฺชํ คเหตฺวา – ‘‘มหาราช, เทวิยา สพฺพเสตสฺส หตฺถิโน ขนฺเธ นิสินฺนภาโว ตุมฺหากํ มรณสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, หตฺถิขนฺธคตาย ปน จนฺทปรามสนํ ตุมฺหากํ ปจฺจามิตฺตราชานยนสฺส ปุพฺพนิมิตฺต’’นฺติ วตฺวา ‘‘อิทานิ กึ กาตพฺพ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘เทว อิมํ มาเรตุํ น สกฺกา, นาวาย ปน นํ เปตฺวา นทิยํ วิสฺสชฺเชตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทึสุ. ราชา อาหารวตฺถาลงฺกาเรหิ สทฺธึ รตฺติภาเค นํ นาวาย เปตฺวา นทิยํ วิสฺสชฺเชสิ.
สา ¶ นทิยา วุยฺหมานา เหฏฺานทิยา นาวาย อุทกํ กีฬนฺตสฺส พาวริกรฺโ อภิมุขฏฺานํ ปตฺตา. ตสฺส เสนาปติ นาวํ ทิสฺวา ‘‘อยํ นาวา มยฺห’’นฺติ อาห. ราชา ‘‘นาวาย ภณฺฑํ มยฺห’’นฺติ วตฺวา อาคตาย นาวาย ตํ ทิสฺวา ‘‘กา นาม ตฺวํ ปิสาจีสทิสา’’ติ ปุจฺฉิ. สา สิตํ กตฺวา พกสฺส รฺโ อคฺคมเหสิภาวํ กเถตฺวา สพฺพํ ตํ ปวตฺตึ ตสฺส กเถสิ. สา ปน ปฺจปาปีติ สกลชมฺพุทีเป ปากฏา. อถ นํ ราชา หตฺเถ คเหตฺวา อุกฺขิปิ, สห คหเณเนว ผสฺสราครตฺโต อฺาสุ อิตฺถีสุ อิตฺถิสฺํ อกตฺวา ตํ ¶ อคฺคมเหสิฏฺาเน เปสิ. สา ตสฺส ปาณสมา อโหสิ. พโก ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา ‘‘นาหํ ตสฺส อคฺคมเหสึ กาตุํ ทสฺสามี’’ติ เสนํ สงฺกฑฺฒิตฺวา ตสฺส ปฏิติตฺเถ นิเวสนํ กตฺวา ปณฺณํ เปเสสิ – ‘‘ภริยํ วา เม เทตุ ยุทฺธํ วา’’ติ. โส ‘‘ยุทฺธํ ทสฺสามิ, น ภริย’’นฺติ วตฺวา ยุทฺธสชฺโช อโหสิ. อุภินฺนํ อมจฺจา ‘‘มาตุคามํ นิสฺสาย มรณกิจฺจํ นตฺถิ, ปุริมสามิกตฺตา เอสา พกสฺส ปาปุณาติ, นาวาย ลทฺธตฺตา พาวริกสฺส, ตสฺมา เอเกกสฺส เคเห สตฺต สตฺต ทิวสานิ โหตู’’ติ มนฺเตตฺวา ทฺเวปิ ราชาโน สฺาเปสุํ. เต อุโภปิ อตฺตมนา หุตฺวา ติตฺถปฏิติตฺเถ นครานิ มาเปตฺวา วสึสุ. สา ทฺวินฺนมฺปิ เตสํ อคฺคมเหสิตฺตํ กาเรสิ. ทฺเวปิ ตสฺสา สมฺมตฺตา อเหสุํ. สา ปน เอกสฺส ฆเร สตฺตาหํ วสิตฺวา นาวาย อิตรสฺส ฆรํ คจฺฉนฺตี นาวํ ปาเชตฺวา เนนฺเตน เอเกน มหลฺลกขุชฺชเกวฏฺเฏน สทฺธึ นทีมชฺเฌ ปาปํ กโรติ. ตทา กุณาโล สกุณราชา ¶ พโก อโหสิ, ตสฺมา อิทํ อตฺตนา ทิฏฺการณํ อาหริตฺวา ทสฺเสนฺโต คาถมาห –
‘‘พกสฺส จ พาวริกสฺส จ รฺโ, อจฺจนฺตกามานุคตสฺส ภริยา;
อวาจรี ปฏฺวสานุคสฺส, กํ วาปิ อิตฺถี นาติจเร ตทฺ’’นฺติ.
ตตฺถ อจฺจนฺตกามานุคตสฺสาติ อจฺจนฺตํ กามํ อนุคตสฺส. อวาจรีติ อนาจารํ จริ. ปฏฺวสานุคสฺสาติ ปฏฺสฺส อตฺตโน วสานุคตสฺส, อตฺตโน เปสนการสฺส สนฺติเกติ อตฺโถ. กรณตฺเถ วา สามิวจนํ ¶ , เตน สทฺธึ ปาปมกาสีติ วุตฺตํ โหติ. ตทฺนฺติ กตรํ ตํ อฺํ ปุริสํ นาติจเรยฺยาติ อตฺโถ.
อปราปิ อตีเต พฺรหฺมทตฺตสฺส ภริยา ปิงฺคิยานี นาม อคฺคมเหสี สีหปฺชรํ วิวริตฺวา โอโลเกนฺตี มงฺคลอสฺสโคปกํ ทิสฺวา รฺโ นิทฺทุปคมนกาเล วาตปาเนน โอรุยฺห เตน สทฺธึ อติจริตฺวา ปุน ปาสาทํ อารุยฺห คนฺเธหิ สรีรํ อุพฺพฏฺเฏตฺวา รฺา สทฺธึ นิปชฺชิ. อเถกทิวสํ ราชา ‘‘กึ นุ โข เทวิยา อฑฺฒรตฺตสมเย นิจฺจํ สรีรํ สีตํ โหติ, ปริคฺคณฺหิสฺสามิ น’’นฺติ เอกทิวสํ นิทฺทุปคโต วิย หุตฺวา ตํ อุฏฺาย คจฺฉนฺตึ อนุคนฺตฺวา อสฺสพนฺเธน สทฺธึ อติจรนฺตึ ทิสฺวา นิวตฺติตฺวา สยนํ อภิรุหิ. สาปิ อติจริตฺวา อาคนฺตฺวา จูฬสยนเก นิปชฺชิ. ปุนทิวเส ราชา อมจฺจคณมชฺเฌเยว ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ตํ กิจฺจํ อาวิกตฺวา ‘‘สพฺพาว อิตฺถิโย ปาปธมฺมา’’ติ ตสฺสา วธพนฺธเฉชฺชเภชฺชารหํ โทสํ ขมิตฺวา านา จาเวตฺวา อฺํ อคฺคมเหสึ อกาสิ. ตทา กุณาโล ราชา พฺรหฺมทตฺโต อโหสิ, เตน ตํ อตฺตนา ทิฏฺํ อาหริตฺวา ทสฺเสนฺโต คาถมาห –
‘‘ปิงฺคิยานี ¶ สพฺพโลกิสฺสรสฺส, รฺโ ปิยา พฺรหฺมทตฺตสฺส ภริยา;
อวาจรี ปฏฺวสานุคสฺส, ตํ วาปิ สา นาชฺฌคา กามกามินี’’ติ.
ตตฺถ ตํ วาติ สา เอวํ อติจรนฺตี ตํ วา อสฺสพนฺธํ ตํ วา อคฺคมเหสิฏฺานนฺติ อุภยมฺปิ นาชฺฌคา, อุภโต ภฏฺา อโหสิ. กามกามินีติ กาเม ปตฺถยมานา.
เอวํ ปาปธมฺมา อิตฺถิโยติ อตีตวตฺถูหิ ¶ อิตฺถีนํ โทสํ กเถตฺวา อปเรนปิ ปริยาเยน ตาสํ โทสเมว กเถนฺโต อาห –
‘‘ลุทฺธานํ ลหุจิตฺตานํ, อกตฺูน ทุพฺภินํ;
นาเทวสตฺโต ปุริโส, ถีนํ สทฺธาตุมรหติ.
‘‘น ตา ปชานนฺติ กตํ น กิจฺจํ, น มาตรํ ปิตรํ ภาตรํ วา;
อนริยา สมติกฺกนฺตธมฺมา, สสฺเสว จิตฺตสฺส วสํ วชนฺติ.
‘‘จิรานุวุฏฺมฺปิ ¶ ปิยํ มนาปํ, อนุกมฺปกํ ปาณสมมฺปิ ภตฺตุํ;
อาวาสุ กิจฺเจสุ จ นํ ชหนฺติ, ตสฺมาหมิตฺถีนํ น วิสฺสสามิ.
‘‘ถีนฺหิ จิตฺตํ ยถา วานรสฺส, กนฺนปฺปกนฺนํ ยถา รุกฺขฉายา;
จลาจลํ หทยมิตฺถิยานํ, จกฺกสฺส เนมิ วิย ปริวตฺตติ.
‘‘ยทา ตา ปสฺสนฺติ สเมกฺขมานา, อาเทยฺยรูปํ ปุริสสฺส วิตฺตํ;
สณฺหาหิ วาจาหิ นยนฺติ เมนํ, กมฺโพชกา ชลเชเนว อสฺสํ.
‘‘ยทา น ปสฺสนฺติ สเมกฺขมานา, อาเทยฺยรูปํ ปุริสสฺส วิตฺตํ;
สมนฺตโต นํ ปริวชฺชยนฺติ, ติณฺโณ นทีปารคโตว กุลฺลํ.
‘‘สิเลสูปมา สิขิริว สพฺพภกฺขา, ติกฺขมายา นทีริว สีฆโสตา;
เสวนฺติ เหตา ปิยมปฺปิยฺจ, นาวา ยถา โอรกุลํ ปรฺจ.
‘‘น ¶ ตา เอกสฺส น ทฺวินฺนํ, อาปโณว ปสาริโต;
โย ตา มยฺหนฺติ มฺเยฺย, วาตํ ชาเลน พาธเย.
‘‘ยถา ¶ นที จ ปนฺโถ จ, ปานาคารํ สภา ปปา;
เอวํ โลกิตฺถิโย นาม, เวลา ตาสํ น วิชฺชติ.
‘‘ฆตาสนสมา เอตา, กณฺหสปฺปสิรูปมา;
คาโว พหิ ติณสฺเสว, โอมสนฺติ วรํ วรํ.
‘‘ฆตาสนํ ¶ กฺุชรํ กณฺหสปฺปํ, มุทฺธาภิสิตฺตํ ปมทา จ สพฺพา;
เอเต นโร นิจฺจยโต ภเชถ, เตสํ หเว ทุพฺพิทุ สพฺพภาโว.
‘‘นจฺจนฺตวณฺณา น พหูน กนฺตา, น ทกฺขิณา ปมทา เสวิตพฺพา;
น ปรสฺส ภริยา น ธนสฺส เหตุ, เอติตฺถิโย ปฺจ น เสวิตพฺพา’’ติ.
ตตฺถ ลุทฺธานนฺติ ลุพฺภานํ. กณเวรชาตเก (ชา. ๑.๔.๖๙-๗๒) วิย พทฺธโจเรปิ สารชฺชนํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. ลหุจิตฺตานนฺติ มุหุตฺตเมว ปริวตฺตนจิตฺตานํ. จูฬธนุคฺคหชาตเกน (ชา. ๑.๕.๑๒๘ อาทโย) เอตํ ทีเปตพฺพํ. อกตฺุตา ปน เอตาสํ เอกกนิปาเต ตกฺการิยชาตเกน (ชา. ๑.๑๓.๑๐๔ อาทโย) ทีเปตพฺพา. นาเทวสตฺโตติ น อเทวสตฺโต เทเวน อนาสตฺโต อยกฺขคหิตโก อภูตวิฏฺโ ปุริโส ถีนํ สีลวนฺตตํ สทฺธาตุํ นารหติ, ภูตวิฏฺโ ปน สทฺทเหยฺย. กตนฺติ อตฺตโน กตํ อุปการํ. กิจฺจนฺติ อตฺตนา กตฺตพฺพํ กิจฺจํ. น มาตรนฺติ สพฺเพปิ าตเก ฉฑฺเฑตฺวา ยสฺมึ ปฏิพทฺธจิตฺตา โหนฺติ, ตฺเว อนุพนฺธนโต เอเต มาตาทโย น ชานนฺติ นาม มหาปนฺถกมาตา วิย. อนริยาติ นิลฺลชฺชา. สสฺเสวาติ สกสฺส. อาวาสูติ อาปทาสุ. กิจฺเจสูติ เตสุ เตสุ กรณีเยสุ.
กนฺนปฺปกนฺนนฺติ โอติณฺโณติณฺณํ. ยถา หิ วิสเม ปเทเส รุกฺขฉายา นินฺนมฺปิโอโรหติ, ถลมฺปิ อภิรุหติ, ตถา เอตาสมฺปิ จิตฺตํ น กฺจิ อุตฺตมาธมํ วชฺเชติ. จลาจลนฺติ เอกสฺมึเยว อปติฏฺิตํ. เนมิ วิยาติ สกฏสฺส คจฺฉโต จกฺกเนมิ วิย. อาเทยฺยรูปนฺติ คเหตพฺพชาติกํ. วิตฺตนฺติ ธนํ. นยนฺตีติ อตฺตโน วสํ เนนฺติ. ชลเชนาติ ชลชาตเสวาเลน. กมฺโพชรฏฺวาสิโน กิร ยทา อฏวิโต อสฺเส คณฺหิตุกามา โหนฺติ, ตทา เอกสฺมึ ¶ าเน วตึ ปริกฺขิปิตฺวา ทฺวารํ โยเชตฺวา อสฺสานํ อุทกปานติตฺเถ เสวาลํ มธุนา มกฺเขตฺวา เสวาลสมฺพนฺธานิ ตีเร ติณานิ อาทึ กตฺวา ยาว ปริกฺเขปทฺวารา มกฺเขนฺติ, อสฺสา ปานียํ ปิวิตฺวา ¶ รสคิทฺเธน มธุนา มกฺขิตานิ ตานิ ติณานิ ขาทนฺตา อนุกฺกเมน ตํ านํ ปวิสนฺติ. อิติ ยถา เต ชลเชน ปโลเภตฺวา ¶ อสฺเส วสํ เนนฺติ, ตถา เอตาปิ ธนํ ทิสฺวา ตสฺส คหณตฺถาย สณฺหาหิ วาจาหิปิ ปุริสํ วสํ เนนฺตีติ อตฺโถ. กุลฺลนฺติ ตรณตฺถาย คหิตํ ยํ กิฺจิ.
สิเลสูปมาติ ปุริสานํ จิตฺตพนฺธเนน สิเลสสทิสา. ติกฺขมายาติ ติขิณมายา สีฆมายา. นทีริวาติ ยถา ปพฺพเตยฺยา นที สีฆโสตา, เอวํ สีฆมายาติ อตฺโถ. อาปโณวาติ ยถา จ ปสาริตาปโณ เยสํ มูลํ อตฺถิ, เตสฺเว อุปกาโร, ตเถว ตาปิ. โย ตาติ โย ปุริโส ตา อิตฺถิโย. พาธเยติ โส วาตํ ชาเลน พาเธยฺย. เวลา ตาสํ น วิชฺชตีติ ยถา เอเตสํ นทีอาทีนํ ‘‘อสุกเวลายเมว เอตฺถ คนฺตพฺพ’’นฺติ เวลา นตฺถิ, รตฺติมฺปิ ทิวาปิ อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ อุปคนฺตพฺพาเนว, อสุเกเนวาติปิ มริยาทา นตฺถิ, อตฺถิเกน อุปคนฺตพฺพาเนว, ตถา ตาสมฺปีติ อตฺโถ.
ฆตาสนสมา เอตาติ ยถา อคฺคิ อินฺธเนน น ตปฺปติ, เอวเมตาปิ กิเลสรติยา. กณฺหสปฺปสิรูปมาติ โกธนตาย อุปนาหิตาย โฆรวิสตาย ทุชิวฺหตาย มิตฺตทุพฺภิตายาติ ปฺจหิ การเณหิ กณฺหสปฺปสิรสทิสา. ตตฺถ พหุลราคตาย โฆรวิสตา, ปิสุณตาย ทุชิวฺหตา, อติจาริตาย มิตฺตทุพฺภิตา เวทิตพฺพา. คาโว พหิ ติณสฺเสวาติ ยถา คาโว ขาทิตฏฺานํ ฉฑฺเฑตฺวา พหิ มนาปมนาปสฺส ติณสฺส วรํ วรํ โอมสนฺติ ขาทนฺติ, เอวเมตาปิ นิทฺธนํ ฉฑฺเฑตฺวา อฺํ สธนเมว ภชนฺตีติ อตฺโถ. มุทฺธาภิสิตฺตนฺติ ราชานํ. ปมทา จ สพฺพาติ สพฺพา จ อิตฺถิโย. เอเตติ เอเต ปฺจ ชเน. นิจฺจยโตติ นิจฺจสฺโต, อุปฏฺิตสฺสติ อปฺปมตฺโตว หุตฺวาติ อตฺโถ. ทุพฺพิทูติ ทุชฺชาโน. สพฺพภาโวติ อชฺฌาสโย. จิรปริจิณฺโณปิ หิ อคฺคิ ทหติ, จิรวิสฺสาสิโกปิ กฺุชโร ฆาเตติ, จิรปริจิโตปิ สปฺโป ฑํสติ, จิรวิสฺสาสิโกปิ ราชา อนตฺถกโร โหติ, เอวํ จิราจิณฺณาปิ อิตฺถิโย วิการํ ทสฺเสนฺตีติ.
นจฺจนฺตวณฺณาติ อภิรูปวตี. น พหูน กนฺตาติ อฑฺฒกาสิคณิกา วิย พหูนํ ปิยา มนาปา. น ทกฺขิณาติ นจฺจคีตกุสลา. ตถารูปา หิ ¶ พหุปตฺถิตา พหุมิตฺตา โหนฺติ, ตสฺมา น ¶ เสวิตพฺพา. น ธนสฺส เหตูติ ยา ธนเหตุเยว ภชติ, สา อปริคฺคหาปิ น เสวิตพฺพา. สา หิ ธนํ อลภมานา กุชฺฌตีติ.
เอวํ วุตฺเต มหาชโน มหาสตฺตสฺส ‘‘อโห สุกถิต’’นฺติ สาธุการมทาสิ. โสปิ เอตฺตเกหิ การเณหิ อิตฺถีนํ อคุณํ กเถตฺวา ตุณฺหี อโหสิ. ตํ สุตฺวา อานนฺโท คิชฺฌราชา, ‘‘สมฺม กุณาล, อหมฺปิ อตฺตโน าณพเลน อิตฺถีนํ อคุณํ กเถสฺสามี’’ติ วตฺวา อคุณกถํ อารภิ. ตํ ทสฺเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘อถ ขลุ, โภ, อานนฺโท คิชฺฌราชา กุณาลสฺส อาทิมชฺฌกถาปริโยสานํ วิทิตฺวา ตายํ เวลายํ อิมา คาถา อภาสิ –
‘‘ปุณฺณมฺปิ ¶ เจมํ ปถวึ ธเนน, ทชฺชิตฺถิยา ปุริโส สมฺมตาย;
ลทฺธา ขณํ อติมฺเยฺย ตมฺปิ, ตาสํ วสํ อสตีนํ น คจฺเฉ.
‘‘อุฏฺาหกํ เจปิ อลีนวุตฺตึ, โกมารภตฺตารํ ปิยํ มนาปํ;
อาวาสุ กิจฺเจสุ จ นํ ชหนฺติ, ตสฺมาหมิตฺถีนํ น วิสฺสสามิ.
‘‘น วิสฺสเส ‘อิจฺฉติ ม’นฺติ โปโส, น วิสฺสเส ‘โรทติ เม สกาเส’;
เสวนฺติ เหตา ปิยมปฺปิยฺจ, นาวา ยถา โอรกูลํ ปรฺจ.
‘‘น วิสฺสเส สาขปุราณสนฺถตํ, น วิสฺสเส มิตฺตปุราณโจรํ;
น วิสฺสเส ราชานํ ‘สขา มม’นฺติ, น วิสฺสเส อิตฺถิ ทสนฺน มาตรํ.
‘‘น ¶ วิสฺสเส รามกราสุ นาริสุ, อจฺจนฺตสีลาสุ อสฺตาสุ;
อจฺจนฺตเปมานุคตสฺส ภริยา, น วิสฺสเส ติตฺถสมา หิ นาริโย.
‘‘หเนยฺยุํ ฉินฺเทยฺยุํ เฉทาเปยฺยุมฺปิ, กณฺเปิ เฉตฺวา รุธิรํ ปิเวยฺยุํ;
มา ทีนกามาสุ อสฺตาสุ, ภาวํ กเร คงฺคติตฺถูปมาสุ.
‘‘มุสา ¶ ตาสํ ยถา สจฺจํ, สจฺจํ ตาสํ ยถา มุสา;
คาโว พหิ ติณสฺเสว, โอมสนฺติ วรํ วรํ.
‘‘คเตเนตา ปโลเภนฺติ, เปกฺขิเตน มฺหิเตน จ;
อโถปิ ทุนฺนิวตฺเถน, มฺชุนา ภณิเตน จ.
‘‘โจริโย กถินา เหตา, วาฬา จ ลปสกฺขรา;
น ตา กิฺจิ น ชานนฺติ, ยํ มนุสฺเสสุ วฺจนํ.
‘‘อสา โลกิตฺถิโย นาม, เวลา ตาสํ น วิชฺชติ;
สารตฺตา จ ปคพฺภา จ, สิขี สพฺพฆโส ยถา.
‘‘นตฺถิตฺถีนํ ปิโย นาม, อปฺปิโยปิ น วิชฺชติ;
เสวนฺติ เหตา ปิยมปฺปิยฺจ, นาวา ยถา โอรกูลํ ปรฺจ.
‘‘นตฺถิตฺถีนํ ¶ ปิโย นาม, อปฺปิโยปิ น วิชฺชติ;
ธนตฺตา ปฏิวลฺลนฺติ, ลตาว ทุมนิสฺสิตา.
‘‘หตฺถิพนฺธํ อสฺสพนฺธํ, โคปุริสฺจ มณฺฑลํ;
ฉวฑาหกํ ปุปฺผฉฑฺฑกํ, สธนมนุปตนฺติ นาริโย.
‘‘กุลปุตฺตมฺปิ ชหนฺติ อกิฺจนํ, ฉวกสมสทิสมฺปิ;
อนุคจฺฉนฺติ อนุปตนฺติ, ธนเหตุ หิ นาริโย’’ติ.
ตตฺถ ¶ อาทิมชฺฌกถาปริโยสานนฺติ กถาย อาทิมชฺฌปริโยสานํ. ลทฺธา ขณนฺติ โอกาสํ ลภิตฺวา. อิจฺฉติ มนฺติ มํ เอสา อิจฺฉตีติ ปุริโส อิตฺถึ น วิสฺสเสยฺย. สาขปุราณสนฺถตนฺติ หิยฺโย วา ปเร วา สนฺถตํ ปุราณสาขาสนฺถตํ น วิสฺสเส, อปปฺโผเฏตฺวา อปจฺจเวกฺขิตฺวา น ปริภฺุเชยฺย. ตตฺร หิ ทีฆชาติโก วา ปวิสิตฺวา ติฏฺเยฺเย, ปจฺจามิตฺโต วา สตฺถํ นิกฺขิเปยฺย. มิตฺตปุราณโจรนฺติ ปนฺถทูหนฏฺาเน ิตํ โจรํ ‘‘ปุราณมิตฺโต เม’’ติ น วิสฺสเสยฺย. โจรา หิ เย สฺชานนฺติ เตเยว มาเรนฺติ. สขา มมนฺติ โส หิ ขิปฺปเมว ¶ กุชฺฌติ, ตสฺมา ราชานํ ‘‘สขา เม’’ติ น วิสฺสเส. ทสนฺนมาตรนฺติ ‘‘อยํ มหลฺลิกา อิทานิ มํ น อติจริสฺสติ, อตฺตานํ รกฺขิสฺสตี’’ติ น วิสฺสเสตพฺพา. รามกราสูติ พาลานํ รติกราสุ. อจฺจนฺตสีลาสูติ อติกฺกนฺตสีลาสุ. อจฺจนฺตเปมานุคตสฺสาติ สเจปิ อจฺจนฺตํ อนุคตเปมา อสฺส, ตถาปิ ตํ น วิสฺสเส. กึการณา? ติตฺถสมา หิ นาริโยติ สมฺพนฺโธ, ติตฺถํ วิย สพฺพสาธารณาติ อตฺโถ.
หเนยฺยุนฺติ กุทฺธา วา อฺปุริสสารตฺตา วา หุตฺวา สพฺพเมตํ หนนาทึ กเรยฺยุํ. มา ทีนกามาสูติ หีนชฺฌาสยาสุ สํกิลิฏฺอาสยาสุ. ภาวนฺติ เอวรูปาสุ สิเนหํ มา กเร. คงฺคติตฺถูปมาสูติ สพฺพสาธารณฏฺเน คงฺคาติตฺถสทิสาสุ. มุสาติ มุสาวาโท ตาสํ สจฺจสทิโสว. คเตนาติอาทีสุ เปกฺขิเตน ปโลภเน อุมฺมาทนฺตีชาตกํ, (ชา. ๒.๑๘.๕๗ อาทโย) ทุนฺนิวตฺเถน นิฬินิกาชาตกํ, (ชา. ๒.๑๘.๑ อาทโย) มฺชุนา ภณิเตน ‘‘ตุวฏํ โข, อยฺยปุตฺต, อาคจฺเฉยฺยาสี’’ติ นนฺทตฺเถรสฺส วตฺถุ (อุทา. ๒๒) กเถตพฺพํ. โจริโยติ สมฺภตสฺส ธนสฺส วินาสเนน โจริโย. กถินาติ ถทฺธหทยา. วาฬาติ ทุฏฺา อปฺปเกเนว กุชฺฌนสีลา. ลปสกฺขราติ นิรตฺถกลปเนน สกฺขรา วิย มธุรา. อสาติ อสติโย ลามกา. สารตฺตาติ สพฺพทา สารตฺตา. ปคพฺภาติ กายปาคพฺภิยาทีหิ ปคพฺภา. ยถาติ ยถา สิขี สพฺพฆโส, เอวเมตาปิ สพฺพฆสา. ปฏิวลฺลนฺตีติ ปริสฺสชนฺติ อุปคูหนฺติ เวเนฺติ. ลตาวาติ ยถา ลตา รุกฺขนิสฺสิตา รุกฺขํ เวเนฺติ, เอวเมตา ปุริสํ ปริสฺสชนฺติ นาม.
หตฺถิพนฺธนฺติอาทีสุ ¶ โคปุริโส วุจฺจติ โคปาลโก. ฉวฑาหกนฺติ ฉวานํ ฑาหกํ, สุสานปาลนฺติ วุตฺตํ โหติ. ปุปฺผฉฑฺฑกนฺติ วจฺจฏฺานโสธกํ. สธนนฺติ เอเตสุปิ สธนํ อนุคจฺฉนฺติเยว ¶ . อกิฺจนนฺติ อธนํ. ฉวกสมสทิสนฺติ สุนขมํสขาทจณฺฑาเลน สมํ สทิสํ, เตน นิพฺพิเสสมฺปิ ปุริสํ คจฺฉนฺติ ภชนฺติ. กสฺมา? ยสฺมา อนุปตนฺติ ธนเหตุ นาริโยติ.
เอวํ อตฺตโน าเณ ตฺวา อานนฺโท คิชฺฌราชา อิตฺถีนํ อคุณํ กเถตฺวา ตุณฺหี อโหสิ. ตสฺส วจนํ สุตฺวา นารโทปิ อตฺตโน าเณ ตฺวา ตาสํ อคุณํ กเถสิ. ตํ ทสฺเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘อถ ขลุ, โภ, นารโท เทวพฺราหฺมโณ อานนฺทสฺส คิชฺฌราชสฺส อาทิมชฺฌกถาปริโยสานํ วิทิตฺวา ตายํ เวลายํ อิมา คาถา อภาสิ –
‘‘‘จตฺตาโรเม ¶ น ปูเรนฺติ, เต เม สุณาถ ภาสโต;
สมุทฺโท พฺราหฺมโณ ราชา, อิตฺถี จาปิ ทิชมฺปติ.
‘‘สริตา สาครํ ยนฺติ, ยา กาจิ ปถวิสฺสิตา;
ตา สมุทฺทํ น ปูเรนฺติ, อูนตฺตา หิ น ปูรติ.
‘‘พฺราหฺมโณ จ อธียาน, เวทมกฺขานปฺจมํ;
ภิยฺโยปิ สุตมิจฺเฉยฺย, อูนตฺตา หิ น ปูรติ.
‘‘ราชา จ ปถวึ สพฺพํ, สสมุทฺทํ สปพฺพตํ;
อชฺฌาวสํ วิชินิตฺวา, อนนฺตรตโนจิตํ;
ปารํ สมุทฺทํ ปตฺเถติ อูนตฺตา หิ น ปูรติ.
‘‘เอกเมกาย อิตฺถิยา, อฏฺฏฺ ปติโน สิยา;
สูรา จ พลวนฺโต จ, สพฺพกามรสาหรา;
กเรยฺย นวเม ฉนฺทํ, อูนตฺตา หิ น ปูรติ.
‘‘สพฺพิตฺถิโย สิขีริว สพฺพภกฺขา, สพฺพิตฺถิโย นทีริว สพฺพวาหี;
สพฺพิตฺถิโย กณฺฏกานํว สาขา, สพฺพิตฺถิโย ธนเหตุ วชนฺติ.
‘‘วาตฺจ ¶ ชาเลน นโร ปรามเส, โอสิฺจเย สาครเมกปาณินา;
สเกน หตฺเถน กเรยฺย โฆสํ, โย สพฺพภาวํ ปมทาสุ โอสฺสเช.
‘‘โจรีนํ พหุพุทฺธีนํ, ยาสุ สจฺจํ สุทุลฺลภํ;
ถีนํ ภาโว ทุราชาโน, มจฺฉสฺเสโวทเก คตํ.
‘‘อนลา ¶ มุทุสมฺภาสา, ทุปฺปูรา ตา นทีสมา;
สีทนฺติ นํ วิทิตฺวาน, อารกา ปริวชฺชเย.
‘‘อาวฏฺฏนี ¶ มหามายา, พฺรหฺมจริยวิโกปนา;
สีทนฺติ นํ วิทิตฺวาน, อารกา ปริวชฺชเย.
‘‘ยํ เอตา อุปเสวนฺติ, ฉนฺทสา วา ธเนน วา;
ชาตเวโทว สํานํ, ขิปฺปํ อนุทหนฺติ น’’’นฺติ.
ตตฺถ ทิชมฺปตีติ ทิชเชฏฺกํ กุณาลํ อาลปติ. ‘‘สริตา’’ติอาทิ ปิตมาติกาย ภาชนตฺถํ วุตฺตํ. อูนตฺตาติ อุทกปติฏฺานสฺส มหนฺตตาย อูนา เอว. อธียานาติ สชฺฌายิตฺวา. เวทมกฺขานปฺจมนฺติ อิติหาสปฺจมํ เวทจตุกฺกํ. อูนตฺตาติ โส หิ อชฺฌาสยมหนฺตตาย สิกฺขิตพฺพสฺส น ปูรติ. อนนฺตรตโนจิตนฺติ นานารตเนหิ โอจิตํ ปริปุณฺณํ. อูนตฺตาติ โส หิ ตณฺหามหนฺตตาย น ปูรติ. สิยาติ สิยุํ, อยเมว วา ปาโ. สพฺพกามรสาหราติ สพฺเพสํ กามรสานํ อาหรกา. ‘‘นวเม’’ติ อฏฺหิ อติตฺตภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. สา ปน ทสเมปิ วีสติเมปิ ตโต อุตฺตริตเรปิ ฉนฺทํ กโรเตว. อูนตฺตาติ สา หิ กามตณฺหาย มหนฺตตาย น ปูรติ. กณฺฑกานํว สาขาติ สมฺพาธมคฺเค กณฺฏกสาขสทิสา. ยถา หิ สาขา ลคฺคิตฺวา อากฑฺฒติ, เอวํ เอตาปิ รูปาทีหิ กฑฺฒนฺติ. ยถา สาขา หตฺถาทีสุ วิชฺฌิตฺวา ทุกฺขํ อุปฺปาเทติ, เอวํ เอตาปิ ผุฏฺมตฺตา สรีรสมฺผสฺเสน วิชฺฌิตฺวา มหาวินาสํ ปาเปนฺติ. วชนฺตีติ ปรปุริสํ วชนฺติ.
ปรามเสติ คณฺเหยฺย. โอสิฺจเยติ นฺหายิตุํ โอติณฺโณ เอเกน ปาณินา สกลสมุทฺทอุทกํ โอสิฺเจยฺย คเหตฺวา ฉฑฺเฑยฺย. สเกนาติ เอเกน ¶ อตฺตโน หตฺเถน ตเมว หตฺถํ หริตฺวา โฆสํ อุปฺปาเทยฺย. สพฺพภาวนฺติ ‘‘ตฺวเมว อิฏฺโ กนฺโต ปิโย มนาโป’’ติ วุจฺจมาโน โย ปุริโส ‘‘เอวเมต’’นฺติ สทฺทหนฺโต สพฺพํ อตฺตโน อชฺฌาสยํ ปมทาสุ โอสฺสเชยฺย, โส ชาลาทีหิ วาตคฺคหณาทีนิ กเรยฺยาติ อตฺโถ. คตนฺติ คมนํ. อนลาติ ตีหิ ธมฺเมหิ อลนฺติ วจนวิรหิตา. ทุปฺปุรา ตาติ ยถา มหานที อุทเกน, เอวํ กิเลสรติยา ตา ทุปฺปูรา. สีทนฺติ นํ วิทิตฺวานาติ เอตฺถ นนฺติ นิปาตมตฺตํ, อิตฺถิโย อลฺลีนา จตูสุ อปาเยสุ สีทนฺตีติ วิทิตฺวา. อาวฏฺฏนีติ ยถา อาวฏฺฏนี มหาชนสฺส หทยํ โมเหตฺวา อตฺตโน วเส วตฺเตติ, เอวเมตาปีติ อตฺโถ. วิโกปนาติ นาสนตฺเถน จ ครหตฺเถน จ พฺรหฺมจริยสฺส โกปิกา. ฉนฺทสา วาติ ปิยสํวาเสน วา. ธเนน วาติ ธนเหตุ วา. สํานนฺติ ยถา ชาตเวโท อตฺตโน านํ ยํ ยํ ปเทสํ อลฺลียติ, ตํ ตํ ทหติ, ตถา เอตาปิ ยํ ยํ ปุริสํ กิเลสวเสน อลฺลียนฺติ, ตํ ตํ อนุทหนฺติ มหาวินาสํ ปาเปนฺติ.
เอวํ ¶ นารเทน อิตฺถีนํ อคุเณ ปกาสิเต ปุน มหาสตฺโต วิเสเสตฺวา ตาสํ อคุณํ ปกาเสติ. ตํ ¶ ทสฺเสตุํ สตฺถา อาห –
‘‘อถ ขลุ, โภ, กุณาโล สกุโณ นารทสฺส เทวพฺราหฺมณสฺส อาทิมชฺฌกถาปริโยสานํ วิทิตฺวา ตายํ เวลายํ อิมา คาถาโย อชฺฌภาสิ –
‘‘‘สลฺลเป นิสิตขคฺคปาณินา, ปณฺฑิโต อปิ ปิสาจโทสินา;
อุคฺคเตชมุรคมฺปิ อาสิเท, เอโก เอกาย ปมทาย นาลเป.
‘‘โลกจิตฺตมถนา หิ นาริโย, นจฺจคีตภณิตมฺหิตาวุธา;
พาธยนฺติ อนุปฏฺิตสฺสตึ, ทีเป รกฺขสิคโณว วาณิเช.
‘‘นตฺถิ ¶ ตาสํ วินโย น สํวโร, มชฺชมํสนิรตา อสฺตา;
ตา คิลนฺติ ปุริสสฺส ปาภตํ, สาคเรว มกรํ ติมิงฺคโล.
‘‘ปฺจกามคุณสาตโคจรา, อุทฺธตา อนิยตา อสฺตา;
โอสรนฺติ ปมทา ปมาทินํ, โลณโตยวติยํว อาปกา.
‘‘ยํ นรํ อุปลเปนฺติ นาริโย, ฉนฺทสา วา รติยา ธเนน วา;
ชาตเวทสทิสมฺปิ ตาทิสํ, ราคโทสวธิโย ทหนฺติ นํ.
‘‘อฑฺฒํ ตฺวา ปุริสํ มหทฺธนํ, โอสรนฺติ สธนํ สหตฺตนา;
รตฺตจิตฺตมติเวยนฺติ นํ, สาล มาลุวลตาว กานเน.
‘‘ตา อุเปนฺติ วิวิเธน ฉนฺทสา, จิตฺรพิมฺพมุขิโย อลงฺกตา;
อุหสนฺติ ปหสนฺติ นาริโย, สมฺพโรว สตมายโกวิทา.
‘‘ชาตรูปมณิมุตฺตภูสิตา, สกฺกตา ปติกุเลสุ นาริโย;
รกฺขิตา ¶ อติจรนฺติ สามิกํ, ทานวํว หทยนฺตรสฺสิตา.
‘‘เตชวาปิ ¶ หิ นโร วิจกฺขโณ, สกฺกโต พหุชนสฺส ปูชิโต;
นารินํ วสคโต น ภาสติ, ราหุนา อุปหโตว จนฺทิมา.
‘‘ยํ ¶ กเรยฺย กุปิโต ทิโส ทิสํ, ทุฏฺจิตฺโต วสมาคตํ อรึ;
เตน ภิยฺโย พฺยสนํ นิคจฺฉติ, นารินํ วสคโต อเปกฺขวา.
‘‘เกสลูนนขฉินฺนตชฺชิตา, ปาทปาณิกสทณฺฑตาฬิตา;
หีนเมวุปคตา หิ นาริโย, ตา รมนฺติ กุณเปว มกฺขิกา.
‘‘ตา กุเลสุ วิสิขนฺตเรสุ วา, ราชธานินิคเมสุ วา ปุน;
โอฑฺฑิตํ นมุจิปาสวากรํ, จกฺขุมา ปริวชฺเช สุขตฺถิโก.
‘‘โอสฺสชิตฺว กุสลํ ตโปคุณํ, โย อนริยจริตานิ มาจริ;
เทวตาหิ นิรยํ นิมิสฺสติ, เฉทคามิมณิยํว วาณิโช.
‘‘โส อิธ ครหิโต ปรตฺถ จ, ทุมฺมตี อุปหโต สกมฺมุนา;
คจฺฉตี อนิยโต คฬาคฬํ, ทุฏฺคทฺรภรโถว อุปฺปเถ.
‘‘โส อุเปติ นิรยํ ปตาปนํ, สตฺติสิมฺพลิวนฺจ อายสํ;
อาวสิตฺวา ติรจฺฉานโยนิยํ, เปตราชวิสยํ น มฺุจติ.
‘‘ทิพฺยขิฑฺฑรติโย จ นนฺทเน, จกฺกวตฺติจริตฺจ มานุเส;
นาสยนฺติ ปมทา ปมาทินํ, ทุคฺคติฺจ ปฏิปาทยนฺติ นํ.
‘‘ทิพฺยขิฑฺฑรติโย ¶ ¶ น ทุลฺลภา, จกฺกวตฺติจริตฺจ มานุเส;
โสณฺณพฺยมฺหนิลยา จ อจฺฉรา, เย จรนฺติ ปมทาหนตฺถิกา.
‘‘กามธาตุสมติกฺกมา คติ, รูปธาตุยา ภาโว น ทุลฺลโภ;
วีตราควิสยูปปตฺติ ยา, เย จรนฺติ ปมทาหนตฺถิกา.
‘‘สพฺพทุกฺขสมตฺติกฺกมํ ¶ สิวํ, อจฺจนฺตมจลิตํ อสงฺขตํ;
นิพฺพุเตหิ สุจิหี น ทุลฺลภํ, เย จรนฺติ ปมทาหนตฺถิกา’’’ติ.
ตตฺถ สลฺลเปติ ‘‘สเจ มยา สทฺธึ สลฺลเปสฺสสิ, สีสํ เต ปาเตสฺสามี’’ติ วตฺวา ขคฺคํ อาทาย ิเตนาปิ, ‘‘สลฺลปิตมตฺเตเยว ตํ ขาทิตฺวา ชีวิตวินาสํ ปาเปสฺสามี’’ติ โทสินา หุตฺวา ิเตนาปิ ปิสาเจน สทฺธึ สลฺลเป. ‘‘อุปคตํ ฑํสิตฺวา นาเสสฺสามี’’ติ ิตํ อุคฺคเตชํ อุรคมฺปิ อาสิเท. เอโก ปน หุตฺวา รโห เอกาย ปมทาย น หิ อาลเป. โลกจิตฺตมถนาติ โลกสฺส จิตฺตฆาติกา. ทีเป รกฺขสิคโณติ ยถา ทีเป รกฺขสิคโณ มนุสฺสเวเสน วาณิเช อุปลาเปตฺวา อตฺตโน วเส คเต กตฺวา ขาทติ, เอวํ อิมาปิ ปฺจหิ กามคุเณหิ อตฺตโน วเส กตฺวา สตฺเต มหาวินาสํ ปาเปนฺตีติ อตฺโถ. วินโยติ อาจาโร. สํวโรติ มริยาโท. ปุริสสฺส ปาภตนฺติ ทุกฺขสมฺภตํ ธนํ คิลนฺติ นาเสนฺติ.
อนิยตาติ อนิยตจิตฺตา. โลณโตยวติยนฺติ โลณโตยวนฺตํ สมุทฺทนฺติ อตฺโถ. อาปกาติ อาปคา, อยเมว วา ปาโ. ยถา สมุทฺทํ นทิโย โอสรนฺติ, เอวํ ปมาทินํ ปมทาติ อตฺโถ. ฉนฺทสาติ เปเมน. รติยาติ ปฺจกามคุณรติยา. ธเนน วาติ ธนเหตุ วา. ชาตเวทสทิสนฺติ คุณสมฺปตฺติยา อคฺคิมิว ชลิตมฺปิ. ราคโทสวธิโยติ ¶ กามราคโทเสหิ วธิกา. ราคโทสคติโยติปิ ปาโ. โอสรนฺตีติ ธนคหณตฺถาย มธุรวจเนน ตํ พนฺธนฺติโย อุปคจฺฉนฺติ. สธนนฺติ สธนา. อยเมว วา ปาโ, วตฺถาลงฺการตฺถาย กิฺจิ อตฺตโน ธนํ ทตฺวาปิ โอสรนฺตีติ อตฺโถ. สหตฺตนาติ อตฺตภาเวน สทฺธึ อตฺตภาวมฺปิ ตสฺเสว ปริจฺจชนฺติโย วิย โหนฺติ. อติเวยนฺตีติ ธนคหณตฺถาย อติวิย เวเนฺติ ปีเฬนฺติ.
วิวิเธน ฉนฺทสาติ นานาวิเธน อากาเรน. จิตฺรพิมฺพมุขิโยติ อลงฺการวเสน จิตฺรสรีรา จิตฺรมุขิโย หุตฺวา. อุหสนฺตีติ มหาหสิตํ หสนฺติ. ปหสนฺตีติ มนฺทหสิตํ หสนฺติ. สมฺพโรวาติ มายาการปุริโส วิย อสุรินฺโท วิย จ ¶ . ทานวํว หทยนฺตรสฺสิตาติ ยถา ‘‘กุโต นุ อาคจฺฉถ, โภ, ตโย ชนา’’ติ กรณฺฑกชาตเก (ชา. ๑.๙.๘๗ อาทโย) หทยนฺตรนิสฺสิตา อนฺโตอุทรคตาปิ ทานวํ อติจริ, เอวํ อติจรนฺติ. อรกฺขิตา เหตาติ ทีเปติ. น ภาสตีติ น วิโรจติ หริตจโลมสกสฺสปกุสราชาโน วิย. เตนาติ ตมฺหา อมิตฺเตน กตา พฺยสนา อติเรกตรํ พฺยสนนฺติ อตฺโถ. อเปกฺขวาติ สตณฺโห.
เกสลูนนขฉินฺนตชฺชิตาติ อากฑฺฒิตฺวา ลูนเกสา นเขหิ ฉินฺนคตฺตา ตชฺชิตา ปาทาทีหิ จ ¶ ตาฬิตาว หุตฺวา. โย กิเลสวเสน เอเตปิ วิปฺปกาเร กโรติ, ตาทิสํ หีนเมว อุปคตา นาริโย รมนฺติ, น เอเต วิปฺปกาเร ปริหรนฺติ, มธุรสมาจาเร กึการณา ตา น รมนฺติ. กุณเปว มกฺขิกาติ ยสฺมา เชคุจฺฉหตฺถิกุณปาทิมฺหิ มกฺขิกา วิย ตา หีเนเยว รมนฺตีติ อตฺโถ. โอฑฺฑิตนฺติ น เอตา อิตฺถิโย นาม, อถ โข อิเมสุ าเนสุ นมุจิโน กิเลสมารสฺส มิคปกฺขิคหณตฺถํ ลุทฺทเกหิ โอฑฺฑิตํ ปาสฺจ วากรฺจาติ มฺมาโน ปฺาจกฺขุมา ปุริโส ทิพฺพมานุสิเกน สุเขน อตฺถิโก ปริวชฺเชยฺย.
โอสฺสชิตฺวาติ เทวมนุสฺเสสุ มหาสมฺปตฺติทายกํ ตโปคุณํ ฉฑฺเฑตฺวา. โยติ โย ปุริโส อนริเยสุ อปริสุทฺเธสุ กามคุเณสุ กามรติจริตานิ อาจรติ. เทวตาหิ นิรยํ นิมิสฺสตีติ โส เทวโลเกน ปริวตฺติตฺวา นิรยํ คณฺหิสฺสติ. เฉทคามิมณิยํว วาณิโชติ ¶ ยถา พาลวาณิโช สตสหสฺสคฺฆภณฺฑํ ทตฺวา เฉทคามิมณิกํ คณฺหาติ, ตถารูโป อยํ โหตีติ อตฺโถ. โสติ โส อิตฺถีนํ วสํ คโต. อนิยโตติ เอตฺตกํ นาม กาลํ อปาเยสุ ปจฺจิสฺสตีติ อนิยโต. คฬาคฬนฺติ เทวโลกา วา มนุสฺสโลกา วา คฬิตฺวา อปายเมว คจฺฉตีติ อตฺโถ. ยถา กึ? ทุฏฺคทฺรภรโถว อุปฺปเถติ, ยถา กูฏคทฺรภยุตฺตรโถ มคฺคา โอกฺกมิตฺวา อุปฺปเถเยว คจฺฉติ, ตถา. สตฺติสิมฺพลิวนนฺติ สตฺติสทิเสหิ กณฺฏเกหิ ยุตฺตํ อายสํ สิมฺพลิวนํ. เปตราชวิสยนฺติ เปตวิสยฺจ กาลกฺจิกอสุรวิสยฺจ.
ปมาทินนฺติ ปมตฺตานํ. เต หิ ปมทาสุ ปมตฺตา ตาสํ สมฺปตฺตีนํ มูลภูตํ กุสลํ น กโรนฺติ, อิติ เตสํ ปมทา สพฺพา ตา นาเสนฺติ นาม. ปฏิปาทยนฺตีติ ตถาวิธํ ปุริสํ ตา ปมาทวเสเนว อกุสลํ กาเรตฺวา ทุคฺคตึ ปฏิปาเทนฺติ นาม. โสณฺณพฺยมฺหนิลยาติ สุวณฺณมยวิมานวาสินิโย. ปมทาหนตฺถิกาติ เย ปุริสา ปมทาหิ อนตฺถิกา หุตฺวา พฺรหฺมจริยํ จรนฺติ. กามธาตุสมติกฺกมาติ กามธาตุสมติกฺกมา ยา คติ. รูปธาตุยา ภาโวติ โย กามธาตุสมติกฺกมคติสงฺขาโต รูปธาตุยา ภาโว, โส เตสํ น ทุลฺลโภ. วีตราควิสยูปปตฺติ ยาติ ยา วีตราควิสเย สุทฺธาวาสโลเก อุปปตฺติ, สาปิ เตสํ น ทุลฺลภาติ อตฺโถ. อจฺจนฺตนฺติ อนฺตาตีตํ อวินาสธมฺมํ. อจลิตนฺติ กิเลเสหิ อกมฺปิตํ. นิพฺพุเตหีติ นิพฺพุตกิเลเสหิ. สุจิหีติ สุจีหิ ปริสุทฺเธหิ เอวรูปํ นิพฺพานํ น ทุลฺลภนฺติ.
เอวํ ¶ มหาสตฺโต อมตมหานิพฺพานํ ปาเปตฺวา เทสนํ นิฏฺาเปสิ. หิมวนฺเต กินฺนรมโหรคาทโย อากาเส ิตา เทวตา จ ‘‘อโห พุทฺธลีลาย กถิตา’’ติ สาธุการํ อทํสุ ¶ . อานนฺโท คิชฺฌราชา นารโท เทวพฺราหฺมโณ ปุณฺณมุโข จ ผุสฺสโกกิโล อตฺตโน อตฺตโน ปริสํ อาทาย ยถาานเมว คมึสุ. มหาสตฺโตปิ สกฏฺานเมว คโต. อิตเร ปน อนฺตรนฺตรา คนฺตฺวา มหาสตฺตสฺส สนฺติเก โอวาทํ คเหตฺวา ตสฺมึ โอวาเท ตฺวา สคฺคปรายณา อเหสุํ.
สตฺถา ¶ อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา ชาตกํ สโมธาเนนฺโต โอสานคาถา อภาสิ –
‘‘กุณาโลหํ ตทา อาสึ, อุทายี ผุสฺสโกกิโล;
อานนฺโท คิชฺฌราชาสิ, สาริปุตฺโต จ นารโท;
ปริสา พุทฺธปริสา, เอวํ ธาเรถ ชาตก’’นฺติ.
เต ปน ภิกฺขู คมนกาเล สตฺถานุภาเวน คนฺตฺวา อาคมนกาเล อตฺตโน อตฺตโนว อานุภาเวน อาคตา. เตสํ สตฺถา มหาวเนเยว กมฺมฏฺานํ กเถสิ. สพฺเพปิ เต ตํ ทิวสเมว อรหตฺตํ ปาปุณึสุ. มหาเทวตาสมาคโม อโหสิ. อถสฺส ภควา มหาสมยสุตฺตํ (ที. นิ. ๒.๓๓๑ อาทโย) กเถสิ.
กุณาลชาตกวณฺณนา จตุตฺถา.
[๕๓๗] ๕. มหาสุตโสมชาตกวณฺณนา
กสฺมา ตุวํ รสก เอทิสานีติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต องฺคุลิมาลตฺเถรทมนํ อารพฺภ กเถสิ. ตสฺส อุปฺปตฺติ จ ปพฺพชฺชา จ อุปสมฺปทา จ องฺคุลิมาลสุตฺตวณฺณนายํ (ม. นิ. อฏฺ. ๒.๓๔ อาทโย) วุตฺตนเยน วิตฺถารโต เวทิตพฺพา. โส ปน สจฺจกิริยาย มูฬฺหคพฺภาย อิตฺถิยา โสตฺถิภาวํ กตฺวา ตโต ปฏฺาย สุลภปิณฺโฑ หุตฺวา วิเวกมนุพฺรูหนฺโต อปรภาเค อรหตฺตํ ปตฺวา อภิฺาโตว อสีติยา มหาเถรานํ อพฺภนฺตโร อโหสิ. ตสฺมึ กาเล ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺาเปสุํ – ‘‘อาวุโส, อโห วต ภควตา ตถารูปํ ลุทฺทํ โลหิตปาณึ มหาโจรํ องฺคุลิมาลํ อทณฺเฑน อสตฺเถน ทเมตฺวา นิพฺพิเสวนํ กโรนฺเตน ทุกฺกรํ กตํ, อโห พุทฺธา นาม ทุกฺกรการิโน’’ติ. สตฺถา คนฺธกุฏิยํ ิโตว ทิพฺพโสเตน ตํ กถํ สุตฺวา ‘‘อชฺช มม คมนํ พหุปการํ ภวิสฺสติ, มหาธมฺมเทสนา ปวตฺติสฺสตี’’ติ ตฺวา อโนปมาย พุทฺธลีลาย ธมฺมสภํ คนฺตฺวา วรปฺตฺตาสเน นิสีทิตฺวา ‘‘กาย ¶ นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘อนจฺฉริยํ, ภิกฺขเว, อิทาเนว ปรมาภิสมฺโพธึ ¶ ปตฺเตน มยา เอตสฺส ทมนํ, สฺวาหํ ปุพฺพจริยํ ¶ จรนฺโต ปเทสาเณ ิโตปิ เอตํ ทเมสิ’’นฺติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
อตีเต กุรุรฏฺเ อินฺทปตฺถนคเร โกรพฺโย นาม ราชา ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิ. ตทา โพธิสตฺโต ตสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺติ. ทสมาเส อติกฺกนฺเต สุวณฺณวณฺณํ ปุตฺตํ วิชายิ, สุตวิตฺตตาย ปน นํ ‘‘สุตโสโม’’ติ สฺชานึสุ. ตเมนํ ราชา วยปฺปตฺตํ นิกฺขสหสฺสํ ทตฺวา ทิสาปาโมกฺขสฺส อาจริยสฺส สนฺติเก สิปฺปุคฺคหณตฺถาย ตกฺกสิลํ เปเสสิ. โส อาจริยภาคํ อาทาย นครา นิกฺขมิตฺวา มคฺคํ ปฏิปชฺชิ. ตทา พาราณสิยํ กาสิรฺโ ปุตฺโต พฺรหฺมทตฺตกุมาโรปิ ตเถว วตฺวา ปิตรา เปสิโต นครา นิกฺขมิตฺวา ตเมว มคฺคํ ปฏิปชฺชิ. อถ สุตโสโม มคฺคํ คนฺตฺวา นครทฺวาเร สาลาย ผลเก วิสฺสมตฺถาย นิสีทิ. พฺรหฺมทตฺตกุมาโรปิ คนฺตฺวา เตน สทฺธึ เอกผลเก นิสีทิ. อถ นํ สุตโสโม ปฏิสนฺถารํ กโรนฺโต ‘‘สมฺม, มคฺคกิลนฺโตสิ, กุโต อาคจฺฉสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘พาราณสิโต’’ติ วุตฺเต ‘‘กสฺส ปุตฺโตสี’’ติ วตฺวา ‘‘กาสิรฺโ ปุตฺโตมฺหี’’ติ วุตฺเต ‘‘โก นาโมสี’’ติ วตฺวา ‘‘อหํ พฺรหฺมทตฺตกุมาโร นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘เกน การเณน อิธาคโตสี’’ติ ปุจฺฉิ. โส ‘‘สิปฺปุคฺคหณตฺถายา’’ติ วตฺวา ‘‘ตฺวมฺปิ มคฺคกิลนฺโตสิ, กุโต อาคจฺฉสี’’ติ เตเนว นเยน อิตรํ ปุจฺฉิ. โสปิ ตสฺส สพฺพํ อาจิกฺขิ. เต อุโภปิ ‘‘มยํ ขตฺติยา, เอกาจริยสฺเสว สนฺติเก สิปฺปุคฺคหณตฺถาย คจฺฉามา’’ติ อฺมฺํ มิตฺตภาวํ กตฺวา นครํ ปวิสิตฺวา อาจริยกุลํ คนฺตฺวา อาจริยํ วนฺทิตฺวา อตฺตโน ชาติอาทึ กเถตฺวา สิปฺปุคฺคหณตฺถาย อาคตภาวํ กเถสุํ. โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิ. เต อาจริยภาคํ ทตฺวา สิปฺปํ ปฏฺเปสุํ.
น เกวลฺจ เต ทฺเวว, อฺเปิ ตทา ชมฺพุทีเป เอกสตมตฺตา ราชปุตฺตา ตสฺส สนฺติเก สิปฺปํ อุคฺคณฺหนฺติ. สุตโสโม เตสํ เชฏฺนฺเตวาสิโก หุตฺวา สิปฺปํ อุปทิสนฺโต นจิรสฺเสว นิปฺผตฺตึ ปาปุณิ. โส อฺสฺส สนฺติกํ อคนฺตฺวา ‘‘สหาโย ¶ เม’’ติ พฺรหฺมทตฺตสฺส กุมารสฺเสว สนฺติกํ คนฺตฺวา ตสฺส ปิฏฺิอาจริโย หุตฺวา สิปฺปํ สิกฺขาเปสิ. อิตเรสมฺปิ อนุกฺกเมน สิปฺปํ นิฏฺิตํ. เต อนุโยคํ ทตฺวา อาจริยํ วนฺทิตฺวา สุตโสมํ ปริวาเรตฺวา นิกฺขมึสุ. อถ เน สุตโสโม มคฺคนฺตเร ตฺวา อุยฺโยเชนฺโต ‘‘ตุมฺเห อตฺตโน อตฺตโน ปิตูนํ สิปฺปํ ทสฺเสตฺวา รชฺเชสุ ¶ ปติฏฺหิสฺสถ, ปติฏฺิตา จ ปน มโมวาทํ กเรยฺยาถา’’ติ อาห. ‘‘กึ ¶ , อาจริยา’’ติ? ‘‘ปกฺขทิวเสสุ อุโปสถิกา หุตฺวา มา ฆาตํ กเรยฺยาถา’’ติ. เต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉึสุ. โพธิสตฺโตปิ องฺควิชฺชาปากตฺตา ‘‘อนาคเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺตกุมารํ นิสฺสาย มหาภยํ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ ตฺวา เต เอวํ โอวทิตฺวา อุยฺโยเชสิ. เต สพฺเพปิ อตฺตโน อตฺตโน ชนปทํ คนฺตฺวา ปิตูนํ สิปฺปํ ทสฺเสตฺวา รชฺเชสุ ปติฏฺาย ปติฏฺิตภาวฺเจว โอวาเท วตฺตนภาวฺจ ชานาเปตุํ ปณฺณากาเรน สทฺธึ ปณฺณานิ ปหิณึสุ. มหาสตฺโต ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา ‘‘อปฺปมตฺตาว โหถา’’ติ ปณฺณานิ ปฏิเปเสสิ.
เตสุ พาราณสิราชา วินา มํเสน ภตฺตํ น ภฺุชติ. อุโปสถทิวสตฺถายปิสฺส มํสํ คเหตฺวา เปสิ. อเถกทิวสํ เอวํ ปิตมํสํ ภตฺตการกสฺส ปมาเทน ราชเคเห โกเลยฺยกสุนขา ขาทึสุ. ภตฺตการโก ตํ มํสํ อทิตฺวา กหาปณมุฏฺึ อาทาย จรนฺโตปิ มํสํ อุปฺปาเทตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘สเจ อมํสกภตฺตํ อุปนาเมสฺสามิ, ชีวิตํ เม นตฺถิ, กึ นุ โข กริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘อตฺเถโส อุปาโย’’ติ วิกาเล อามกสุสานํ คนฺตฺวา มุหุตฺตมตสฺส ปุริสสฺส อูรุมํสํ อาหริตฺวา สุปกฺกํ ปจิตฺวา ภตฺตํ อุปนาเมสิ. รฺโ มํสขณฺฑํ ชิวฺหคฺเค ปิตมตฺตเมว สตฺต รสหรณิสหสฺสานิ ผริ, สกลสรีรํ โขเภตฺวา อฏฺาสิ. กึการณา? ปุพฺเพ จสฺส เสวนตาย. โส กิร อตีตานนฺตเร อตฺตภาเว ยกฺโข หุตฺวา พหุํ มนุสฺสมํสํ ขาทิตปุพฺโพ, เตนสฺส ตํ ปิยํ อโหสิ ¶ . โส ‘‘สจาหํ ตุณฺหีเยว ภฺุชิสฺสามิ, น เม อยํ อิมํ มํสํ กเถสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา สห เขเฬน ภูมิยํ ปาเตสิ. ‘‘นิทฺโทสํ, เทว, ขาทาหี’’ติ วุตฺเต มนุสฺเส ปฏิกฺกมาเปตฺวา ‘‘อหเมตสฺส นิทฺโทสภาวํ ชานามิ, กึ นาเมตํ มํส’’นฺติ ปุจฺฉิ. ‘‘ปุริมทิวเสสุ ปริโภคมํสเมว, เทวา’’ติ. ‘‘นนุ อฺสฺมึ กาเล อยํ รโส นตฺถี’’ติ? ‘‘อชฺช สุปกฺกํ, เทวา’’ติ. ‘‘นนุ ปุพฺเพปิ เอวเมว ปจสี’’ติ. อถ นํ ตุณฺหีภูตํ ตฺวา ‘‘สภาวํ กเถหิ, โน เจ กเถสิ, ชีวิตํ เต นตฺถี’’ติ อาห. โส อภยํ ยาจิตฺวา ยถาภูตํ กเถสิ. ราชา ‘‘มา สทฺทมกาสิ, ปกติยา ปจนกมํสํ ตฺวํ ขาทิตฺวา มยฺหํ มนุสฺสมํสเมว ปจาหี’’ติ อาห. ‘‘นนุ ทุกฺกรํ, เทวา’’ติ? ‘‘มา ภายิ, น ทุกฺกร’’นฺติ. ‘‘นิพทฺธํ กุโต ลภิสฺสามิ, เทวา’’ติ? ‘‘นนุ พนฺธนาคาเร พหู มนุสฺสา’’ติ. โส ตโต ปฏฺาย ตถา อกาสิ.
อปรภาเค ¶ พนฺธนาคาเร มนุสฺเสสุ ขีเณสุ ‘‘อิทานิ กึ กริสฺสามิ, เทวา’’ติ อาห. ‘‘อนฺตรามคฺเค สหสฺสภณฺฑิกํ ขิปิตฺวา โย ตํ คณฺหาติ, ตํ ‘โจโร’ติ คเหตฺวา มาเรหี’’ติ อาห. โส ตถา อกาสิ. อปรภาเค ราชภเยน สหสฺสภณฺฑิกํ โอโลเกนฺตมฺปิ อทิสฺวา ‘‘อิทานิ กึ กริสฺสามี’’ติ อาห. ‘‘ยทา เภริเวลาย นครํ อากุลํ โหติ, ตทา ตฺวํ ปน เอกสฺมึ ¶ ฆรสนฺธิมฺหิ วา วีถิยํ วา จตุกฺเก วา ตฺวา มนุสฺเส มาเรตฺวา มํสํ คณฺหาหี’’ติ. โส ตโต ปฏฺาย ตถา กตฺวา ถูลมํสํ อาทาย คจฺฉติ. เตสุ เตสุ าเนสุ กเฬวรานิ ทิสฺสนฺติ. มม มาตา น ปฺายติ, มม ปิตา น ปฺายติ, มม ภาตา ภคินี จ น ปฺายติ, มนุสฺสานํ ปริเทวนสทฺโท สูยติ. นาครา ภีตตสิตา ‘‘อิเม มนุสฺเส สีโห นุ โข ขาทติ, พฺยคฺโฆ นุ โข ขาทติ, ยกฺโข นุ โข ขาทตี’’ติ โอโลเกนฺตา ปหารมุขํ ทิสฺวา ‘‘เอโก มนุสฺสขาทโก โจโร อิเม ขาทตี’’ติ มฺนฺติ. มหาชนา ราชงฺคเณ สนฺนิปติตฺวา อุปกฺโกสึสุ. ราชา ‘‘กึ, ตาตา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘เทว อิมสฺมึ นคเร มนุสฺสขาทโก โจโร อตฺถิ, ตํ คณฺหาเปถา’’ติ อาหํสุ. ‘‘อหํ กถํ ตํ ชานิสฺสามิ, กึ อหํ นครํ รกฺขนฺโตปิ จรามี’’ติ.
มหาชนา ‘‘ราชา นคเรน ¶ อนตฺถิโก, กาฬหตฺถิเสนาปติสฺส อาจิกฺขิสฺสามา’’ติ คนฺตฺวา ตสฺส ตํ กเถตฺวา ‘‘โจรํ ปริเยสิตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทึสุ. โส ‘‘สาธุ สตฺตาหํ อาคเมถ, ปริเยสิตฺวา โจรํ ทสฺสามี’’ติ มหาชเน อุยฺโยเชตฺวา ปุริเส อาณาเปสิ, ‘‘ตาตา, นคเร กิร มนุสฺสขาทโก โจโร อตฺถิ, ตุมฺเห เตสุ เตสุ าเนสุ นิลียิตฺวา ตํ คณฺหถา’’ติ. เต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตโต ปฏฺาย นครํ ปริคฺคณฺหนฺติ. ภตฺตการโกปิ เอกสฺมึ ฆรสนฺธิมฺหิ สมฺปฏิจฺฉนฺโน หุตฺวา เอกํ อิตฺถึ มาเรตฺวา ฆนฆนมํสํ อาทาย ปจฺฉิยํ ปูเรตุํ อารภิ. อถ นํ เต ปุริสา คเหตฺวา โปเถตฺวา ปจฺฉาพาหํ พนฺธิตฺวา ‘‘คหิโต มนุสฺสขาทโก โจโร’’ติ มหาสทฺทํ กรึสุ. มหาชโน ตํ ปริวาเรสิ. อถ นํ สุฏฺุ พนฺธิตฺวา มํสปจฺฉึ คีวาย พนฺธิตฺวา อาทาย เสนาปติสฺส ทสฺเสสุํ. เสนาปติ ตํ ทิสฺวา ‘‘กึ นุ โข เอส อิมํ มํสํ ขาทติ, อุทาหุ อฺเน มํเสน มิสฺเสตฺวา วิกฺกิณาติ, อุทาหุ ¶ อฺสฺส วจเนน มาเรตี’’ติ จินฺเตตฺวา ตมตฺถํ ปุจฺฉนฺโต ปมํ คาถมาห –
‘‘กสฺมา ตุวํ รสก เอทิสานิ, กโรสิ กมฺมานิ สุทารุณานิ;
หนาสิ อิตฺถี ปุริเส จ มูฬฺโห, มํสสฺส เหตุ อทุ ธนสฺส การณา’’ติ.
ตตฺถ รสกาติ ภตฺตการณํ อาลปติ.
อิโต ปรํ อุตฺตานสมฺพนฺธานิ วจนปฏิวจนานิ ปาฬิวเสเนว เวทิตพฺพานิ –
‘‘น ¶ อตฺตเหตู น ธนสฺส การณา, น ปุตฺตทารสฺส สหายาตินํ;
ภตฺตา จ เม ภควา ภูมิปาโล, โส ขาทติ มํสํ ภทนฺเตทิสํ.
‘‘สเจ ตุวํ ภตฺตุรตฺเถ ปยุตฺโต, กโรสิ กมฺมานิ สุทารุณานิ;
ปาโตว ¶ อนฺเตปุรํ ปาปุณิตฺวา, ลเปยฺยาสิ เม ราชิโน สมฺมุเข ตํ.
‘‘ตถา กริสฺสามิ อหํ ภทนฺเต, ยถา ตุวํ ภาสสิ กาฬหตฺถิ;
ปาโตว อนฺเตปุรํ ปาปุณิตฺวา, วกฺขามิ เต ราชิโน สมฺมุเข ต’’นฺติ.
ตตฺถ ภควาติ คารวาธิวจนํ. สเจ ตุวนฺติ ‘‘สจฺจํ นุ โข ภณติ, อุทาหุ มรณภเยน มุสา ภณตี’’ติ วีมํสนฺโต เอวมาห. ตตฺถ สุทารุณานีติ มนุสฺสฆาตกมฺมานิ. สมฺมุเข ตนฺติ สมฺมุเข ตฺวา เอวํ วเทยฺยาสีติ. โส สมฺปฏิจฺฉนฺโต คาถมาห.
อถ นํ เสนาปติ คาฬฺหพนฺธนเมว สยาเปตฺวา วิภาตาย รตฺติยา อมจฺเจหิ จ นาคเรหิ จ สทฺธึ มนฺเตตฺวา สพฺเพสุ เอกจฺฉนฺเทสุ ชาเตสุ สพฺพฏฺาเนสุ อารกฺขํ เปตฺวา นครํ หตฺถคตํ กตฺวา รสกสฺส คีวายํ มํสปจฺฉึ ¶ พนฺธิตฺวา อาทาย ราชนิเวสนํ ปายาสิ. สกลนครํ วิรวิ. ราชา หิยฺโย ภุตฺตปาตราโส สายมาสมฺปิ อลภิตฺวา ‘‘รสโก อิทานิ อาคจฺฉิสฺสติ, อิทานิ อาคจฺฉสฺสตี’’ติ นิสินฺโนว ตํ รตฺตึ วีตินาเมตฺวา ‘‘อชฺชปิ รสโก นาคจฺฉติ, นาครานฺจ มหาสทฺโท สูยติ, กึ นู โข เอต’’นฺติ วาตปาเนน โอโลเกนฺโต ตํ ตถา อานียมานํ ทิสฺวา ‘‘ปากฏํ อิทํ การณํ ชาต’’นฺติ จินฺเตตฺวา สตึ อุปฏฺเปตฺวา ปลฺลงฺเกเยว นิสีทิ. กาฬหตฺถิปิ นํ อุปสงฺกมิตฺวา อนุยฺุชิ, โสปิสฺส กเถสิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘ตโต รตฺยา วิวสาเน, สูริยุคฺคมนํ ปติ;
กาโฬ รสกมาทาย, ราชานํ อุปสงฺกมิ;
อุปสงฺกมฺม ราชานํ, อิทํ วจนมพฺรวิ.
‘‘สจฺจํ กิร มหาราช, รสโก เปสิโต ตยา.
หนติ อิตฺถิปุริเส, ตุวํ มํสานิ ขาทสิ.
‘‘เอวเมว ¶ ¶ ตถา กาฬ, รสโก เปสิโต มยา;
มม อตฺถํ กโรนฺตสฺส, กิเมตํ ปริภาสสี’’ติ.
ตตฺถ กาฬาติ กาฬหตฺถิ. เอวเมวาติ เตน เสนาปตินา เตชวนฺเตน อนุยุตฺโต ราชา มุสา วตฺตุํ อสกฺโกนฺโต เอวมาห. ตตฺถ ตถาติ อิทํ ปุริมสฺส เววจนํ. มม อตฺถนฺติ มม วุฑฺฒึ. กโรนฺตสฺสาติ กโรนฺตํ. กิเมตนฺติ กสฺมา เอตํ. ปริภาสสีติ อโห ทุกฺกรํ กโรสิ, กาฬหตฺถิ ตฺวํ นาม อฺํ โจรํ อคฺคเหตฺวา มม เปสนการกํ คณฺหาสีติ ตสฺส ภยํ ชเนนฺโต กเถสิ.
ตํ สุตฺวา เสนาปติ ‘‘อยํ สเกเนว มุเขน ปฏิชานาติ, อโห สาหสิโก, เอตฺตกํ นาม กาลํ อิเม มนุสฺสา เอเตน ขาทิตา, วาเรสฺสามิ น’’นฺติ จินฺเตตฺวา อาห – ‘‘มหาราช, มา เอวํ กริ, มา มนุสฺสมํสํ ขาทสี’’ติ. ‘‘กาฬหตฺถิ กึ กเถสิ, นาหํ วิรมิตุํ สกฺโกมี’’ติ. ‘‘มหาราช, สเจ น วิรมิสฺสสิ, อตฺตานฺจ รฏฺฺจ นาเสสฺสสี’’ติ. ‘‘เอวํ นสฺสนฺเตปิ อหํ เนว ตโต วิรมิตุํ สกฺโกมี’’ติ. ตโต เสนาปติ ตสฺส สฺาปนตฺถาย วตฺถุํ อาหริตฺวา ทสฺเสติ – อตีตสฺมิฺหิ กาเล มหาสมุทฺเท ฉ มหามจฺฉา อเหสุํ. เตสุ อานนฺโท ติมินนฺโท อชฺฌาโรโหติ ¶ อิเม ตโย มจฺฉา ปฺจโยชนสติกา, ติมิงฺคโล ติมิรปิงฺคโล มหาติมิรปิงฺคโลติ อิเม ตโย มจฺฉา สหสฺสโยชนิกา โหนฺติ. เต สพฺเพปิ ปาสาณเสวาลภกฺขา อเหสุํ. เตสุ อานนฺโท มหาสมุทฺทสฺส เอกปสฺเส วสติ. ตํ พหู มจฺฉา ทสฺสนาย อุปสงฺกมนฺติ, เอกทิวสํ ‘‘สพฺเพสํ ทฺวิปทจตุปฺปทานํ สตฺตานํ ราชา ปฺายติ, อมฺหากํ ราชา นตฺถิ, มยมฺเปตํ ราชานํ กริสฺสามา’’ติ จินฺเตตฺวา สพฺเพ เอกจฺฉนฺทา หุตฺวา อานนฺทํ ราชานํ กรึสุ. เต มจฺฉา ตโต ปฏฺาย ตสฺส สายํ ปาโตว อุปฏฺานํ คจฺฉนฺติ.
อเถกทิวสํ อานนฺโท เอกสฺมึ ปพฺพเต ปาสาณเสวาลํ ขาทนฺโต อชานิตฺวา ‘‘เสวาโล’’ติ สฺาย เอกํ มจฺฉํ ¶ ขาทิ. ตสฺส ตํ มํสํ ขาทนฺตสฺส สกลสรีรํ สงฺโขเภสิ. โส ‘‘กึ นุ โข อิทํ อติวิย มธุร’’นฺติ นีหริตฺวา โอโลเกนฺโต มจฺฉมํสขณฺฑํ ทิสฺวา ‘‘เอตฺตกํ กาลํ อชานิตฺวา น ขาทามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘สายํ ปาโตปิ มจฺฉานํ อาคนฺตฺวา คมนกาเล เอกํ ทฺเว มจฺเฉ ขาทิสฺสามิ, ปากฏํ กตฺวา ขาทิยมาเน เอโกปิ มํ น อุปสงฺกมิสฺสติ, สพฺเพ ปลายิสฺสนฺติ, ปฏิจฺฉนฺโน หุตฺวา ปจฺฉา โอสกฺกิโตสกฺกิตํ ปหริตฺวา ขาทิสฺสามี’’ติ ตถา กตฺวา ขาทิ. มจฺฉา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺตา จินฺตยึสุ. ‘‘กุโต นุ โข าตีนํ ภยํ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติ. อเถโก ปณฺฑิโต มจฺโฉ ‘‘มยฺหํ อานนฺทสฺส กิริยา ¶ น รุจฺจติ, ปริคฺคณฺหิสฺสามิ น’’นฺติ มจฺเฉสุ อุปฏฺานํ คเตสุ อานนฺทสฺส กณฺณปตฺเต ปฏิจฺฉนฺโน อฏฺาสิ. อานนฺโท มจฺเฉ อุยฺโยเชตฺวา สพฺพปจฺฉโต คจฺฉนฺตํ มจฺฉํ ขาทิ. โส ปณฺฑิตมจฺโฉ ตสฺส กิริยํ ทิสฺวา อิตเรสํ อาโรเจสิ. เต สพฺเพปิ ภีตตสิตา ปลายึสุ.
อานนฺโท ตโต ปฏฺาย มจฺฉมํสคิทฺเธน อฺํ โคจรํ น คณฺหิ. โส ชิฆจฺฉาย ปีฬิโต กิลนฺโต ‘‘กหํ นุ โข อิเม คตา’’ติ เต มจฺเฉ ปริเยสนฺโต เอกํ ปพฺพตํ ทิสฺวา ‘‘มม ภเยน อิมํ ปพฺพตํ นิสฺสาย วสนฺติ มฺเ, ปพฺพตํ ปริกฺขิปิตฺวา อุปธาเรสฺสามี’’ติ นงฺคุฏฺเน จ สีเสน จ อุโภ ปสฺเส ปริกฺขิปิตฺวา คณฺหิ. ตโต ‘‘สเจ อิธ วสนฺติ, ปลายิสฺสนฺตี’’ติ ปพฺพตํ ปริกฺขิปนฺตํ อตฺตโน นงฺคุฏฺํ ทิสฺวา ‘‘อยํ มจฺโฉ มํ วฺเจตฺวา ปพฺพตํ นิสฺสาย วสตี’’ติ กุทฺโธ ปณฺณาสโยชนมตฺตํ สกนงฺคุฏฺขณฺฑํ อฺมจฺฉสฺาย ทฬฺหํ คเหตฺวา มุรุมุรายนฺโต ¶ ขาทิ, ทุกฺขเวทนา อุปฺปชฺชิ. โลหิตคนฺเธน มจฺฉา สนฺนิปติตฺวา ลฺุชิตฺวา ขาทนฺตา ยาว สีสา อาคมํสุ. มหาสรีรตาย ¶ ปริวตฺเตตุํ อสกฺโกนฺโต ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิ, ปพฺพตราสิ วิย อฏฺิราสิ อโหสิ. อากาสจาริโน ตาปสปริพฺพาชกา มนุสฺสานํ กถยึสุ. สกลชมฺพุทีเป มนุสฺสา ชานึสุ. ตํ วตฺถุํ อาหริตฺวา ทสฺเสนฺโต กาฬหตฺถิ อาห –
‘‘อานนฺโท สพฺพมจฺฉานํ, ขาทิตฺวา รสคิทฺธิมา;
ปริกฺขีณาย ปริสาย, อตฺตานํ ขาทิยา มโต.
‘‘เอวํ ปมตฺโต รสคารเว รตฺโต, พาโล ยที อายติ นาวพุชฺฌติ;
วิธมฺม ปุตฺเต จชิ าตเก จ, ปริวตฺติย อตฺตานฺเว ขาทติ.
‘‘อิทํ เต สุตฺวาน วิเคตุ ฉนฺโท, มา ภกฺขยี ราช มนุสฺสมํสํ;
มา ตฺวํ อิมํ เกวลํ วาริโชว, ทฺวิปทาธิป สฺุมกาสิ รฏฺ’’นฺติ.
ตตฺถ อานนฺโทติ, มหาราช, อตีตสฺมึ กาเล มหาสมุทฺเท ปฺจสตโยชนิโก อานนฺโท นาม มหามจฺโฉ สพฺเพสํ มจฺฉานํ ราชา มหาสมุทฺทสฺส เอกปสฺเส ิโต. ขาทิตฺวาติ สกชาติกานํ มจฺฉานํ รสคิทฺธิมา มจฺเฉ ขาทิตฺวา. ปริกฺขีณายาติ มจฺฉปริสาย ขยปฺปตฺตาย. อตฺตานนฺติ อฺํ โคจรํ อคฺคเหตฺวา ปพฺพตํ ปริกฺขิปนฺโต ปณฺณาสโยชนมตฺตํ อตฺตโน นงฺคุฏฺขณฺฑํ อฺมจฺฉสฺาย ขาทิตฺวา มโต มรณปฺปตฺโต หุตฺวา อิทานิ มหาสมุทฺเท ปพฺพตมตฺโต ¶ อฏฺิราสิ อโหสิ. เอวํ ปมตฺโตติ ยถา มหามจฺโฉ อานนฺโท, เอวมฺปิ ตถา ตฺวํ ตณฺหารสคิทฺธิโก หุตฺวา ปมตฺโต ปมาทภาวปฺปตฺโต.
รสคารเว รตฺโตติ มนุสฺสมํสสฺส รสคารเว รตฺโต อติรตฺตจิตฺโต โหติ. พาโลติ ยทิ พาโล ทุปฺปฺโ อายตึ อนาคเต กาเล อุปฺปชฺชนกทุกฺขํ นาวพุชฺฌติ น ชานาติ. วิธมฺมาติ วิธเมตฺวา วินาเสตฺวา ¶ . ปุตฺเตติ ปุตฺตธีตโร จ. าตเก จาติ เสสาตเก จ สหาเย จ, วิธมฺม ปุตฺเต จ จชิตฺวา าตเก จาติ อตฺโถ. ปริวตฺติยาติ อฺํ อาหารํ อลภิตฺวา ชิฆจฺฉาย ปีฬิโต สกลนครํ ปริวตฺติย วิจริตฺวา มนุสฺสมํสํ อลภิตฺวา อตฺตานํ ขาทนฺโต อานนฺโท มจฺโฉ วิย อตฺตานฺเว ขาทติ.
อิทํ เต สุตฺวานาติ, มหาราช, เต ตุยฺหํ มยา อานีตํ อิทํ อุทาหรณํ สุตฺวา ฉนฺโท มนุสฺสมํสขาทนจฺฉนฺโท วิเคตุ วิคจฺฉตุ วิรมตุ. มา ภกฺขยีติ ราช มนุสฺสมํสํ มา ภกฺขยิ มา ขาทิ. มา ตฺวํ อิมํ เกวลนฺติ มหาสมุทฺทํ สฺุํ กโรนฺโต วาริโช อานนฺโท มจฺโฉ อิว, โภ ทฺวิปทาธิป, ทฺวิปทานํ มนุสฺสานํ, อิสฺสร มหาราช, ตฺวํ เกวลํ สจฺจโต อิมํ ตว กาสิรฏฺํ นครํ สฺุํ มา อกาสีติ อตฺโถ.
ตํ ¶ สุตฺวา ราชา, ‘‘โภ กาฬหตฺถิ, น ตฺวเมว อุปมํ ชานาสิ, อหมฺปิ ชานามี’’ติ มนุสฺสมํสคิทฺธตาย โปราณกวตฺถุํ อาหริตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห –
‘‘สุชาโต นาม นาเมน, โอรโส ตสฺส อตฺรโช;
ชมฺพุเปสิมลทฺธาน, มโต โส ตสฺส สงฺขเย.
‘‘เอวเมว อหํ กาฬ, ภุตฺวา ภกฺขํ รสุตฺตมํ;
อลทฺธา มานุสํ มํสํ, มฺเ หิสฺสามิ ชีวิต’’นฺติ.
ตตฺถ สุชาโต นามาติ กาฬหตฺถิ กุฏุมฺพิโก นาเมน สุชาโต นาม, ตสฺส อตฺรโช ปุตฺโต โอรโส ชมฺพุเปสึ อลทฺธาน อลภิตฺวาน. มโตติ ยถา ตสฺสา ชมฺพุเปสิยา สงฺขเย โส กุฏุมฺพิกปุตฺโต มโต, เอวเมว อหํ รสุตฺตมํ อฺรสานํ อุตฺตมํ มนุสฺสานํ มํสํ ภุตฺวา ภฺุชิตฺวา อลทฺธา มนุสฺสมํสํ ชีวิตํ หิสฺสามีติ มฺเ มฺามิ.
อตีเต ¶ ¶ กิร พาราณสิยํ สุชาโต นาม กุฏุมฺพิโก โลณมฺพิลเสวนตฺถาย หิมวนฺตโต อาคตานิ ปฺจ อิสิสตานิ อตฺตโน อุยฺยาเน วสาเปตฺวา อุปฏฺาสิ. ฆเร จสฺส นิพทฺธํ ปฺจสตมตฺตา ภิกฺขา อโหสิ. เต ปน ตาปสา กทาจิ ชนปเทปิ ภิกฺขาย จรนฺติ, กทาจิ มหาชมฺพุเปสึ อาหริตฺวา ขาทนฺติ. เตสํ ชมฺพุเปสึ อาหริตฺวา ขาทนกาเล สุชาโต จินฺเตสิ – ‘‘อชฺช ภทฺทนฺตานํ ตโย จตฺตาโร ทิวสา อนาคจฺฉนฺตานํ, กหํ นุ โข คตา’’ติ. โส อตฺตโน ปุตฺตกํ องฺคุลิยํ คาหาเปตฺวา เตสํ ภตฺตกิจฺจกาเล ตตฺถ อคมาสิ. ตสฺมึ สมเย มหลฺลกานํ มุขวิกฺขาลนกาเล อุทกํ ทตฺวา สพฺพนวโก ชมฺพุเปสึ ขาทติ. สุชาโต ตาปเส วนฺทิตฺวา นิสินฺโน – ‘‘กึ, ภนฺเต, ขาทถา’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘มหาชมฺพุเปสึ, อาวุโส’’ติ. ตํ สุตฺวา กุมาโร ปิปาสํ อุปฺปาเทสิ. อถสฺส คณเชฏฺโก ตาปโส โถกํ ทาเปสิ. โส ตํ ขาทิตฺวา มธุรรเส พชฺฌิตฺวา – ‘‘ชมฺพุเปสึ เม เทถา’’ติ ปุนปฺปุนํ ยาจิ. กุฏุมฺพิโก ธมฺมํ สุณนฺโต, ‘‘ปุตฺตก, มา วิรวิ, เคหํ คนฺตฺวา ขาทิสฺสสี’’ติ ตํ วฺเจตฺวา ‘‘อิมํ นิสฺสาย ภทนฺตา อุกฺกณฺเยฺยุ’’นฺติ ตํ สมสฺสาเสนฺโต อิสิคณํ อนาปุจฺฉิตฺวา เคหํ คโต. คตกาลโต ปฏฺาย จสฺส ปุตฺโต ‘‘ชมฺพุเปสึ เม เทถา’’ติ ปริเทวิ. สุชาโต ‘‘อิสโยปิ อาจิกฺขิสฺสามี’’ติ อุยฺยานํ คโต. เต อิสโยปิ ‘‘อิธ จิรํ วสิมฺหา’’ติ หิมวนฺตเมว คตา. อาราเม อิสโย อปสฺสนฺโต ตสฺส ชมฺพุอมฺพปนสโมจาทีนํ เปสิโย มธุสกฺขรจุณฺณสํยุตฺตา อทาสิ. ตา ตสฺส ชิวฺหคฺเค ปิตมตฺตา หลาหลวิสสทิสา โหนฺติ. โส สตฺตาหํ นิราหาโร หุตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิ. ราชา อิทํ การณํ ¶ อาหริตฺวา ทสฺเสนฺโต เอวมาห.
ตโต กาฬหตฺถิ ‘‘อยํ ราชา อติวิย รสคิทฺโธ, อปรานิปิสฺส อุทาหรณานิ อาหริสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา, ‘‘มหาราช, วิรมาหี’’ติ อาห. ‘‘อหํ วิรมิตุํ น สกฺโกมี’’ติ. เทว, สเจ น วิรมิสฺสสิ, ตุวํ าติมณฺฑลโต เจว รชฺชสิริโต จ ปริหายิสฺสสิ. อตีตสฺมิฺหิ, มหาราช, อิเธว พาราณสิยํ ปฺจสีลรกฺขกํ โสตฺถิยกุลํ อโหสิ ¶ . ตสฺส กุลสฺส เอกปุตฺตโก อโหสิ. โส มาตาปิตูนํ ปิโย มนาโป อโหสิ ปณฺฑิโต พฺยตฺโต ติณฺณํ เวทานํ ปารคู. โส สมวเยหิ ตรุเณหิ สทฺธึ คณพนฺธเนน วิจริ. เสสา คณพนฺธา มจฺฉมํสาทีนิ ขาทนฺตา สุรํ ปิวนฺติ. มาณโว มํสาทีนิ น ขาทติ, สุรํ น ปิวติ. เต มนฺตยึสุ – ‘‘อยํ สุราย อปิวนโต อมฺหากํ มูลํ น เทติ, อุปาเยน นํ สุรํ ปาเยสฺสามา’’ติ. เต สนฺนิปติตฺวา, ‘‘สมฺม, ฉณกีฬํ กีฬิสฺสามา’’ติ อาหํสุ. ‘‘สมฺม, ตุมฺเห สุรํ ปิวถ, อหํ สุรํ น ปิวามิ, ตุมฺเหว คจฺฉถา’’ติ. ‘‘สมฺม, ตว ปิวนตฺถาย ขีรํ คณฺหาเปสฺสามา’’ติ. โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิ. ธุตฺตา อุยฺยานํ คนฺตฺวา ปทุมินิปตฺเตสุ ติขิณสุรํ ¶ พนฺธาเปตฺวา ปยึสุ. อถ เนสํ ปานกาเล มาณวสฺส ขีรํ อุปนยึสุ. อถ เอโก ธุตฺโต ‘‘โปกฺขรมธุํ, โภ, อาหรา’’ติ อาหราเปตฺวา ปทุมินิปตฺตปุฏํ เหฏฺา ฉิทฺทํ กตฺวา องฺคุลีหิ มุเข เปตฺวา อากฑฺฒิ. เอวํ อิตเรปิ อาหราเปตฺวา ปิวึสุ. มาณโว ‘‘กึ นาเมต’’นฺติ ปุจฺฉิ. ‘‘โปกฺขรมธุนามา’’ติ. ‘‘อหมฺปิ โถกํ ลภิสฺสามิ, เทถ โภนฺโต’’ติ. ตสฺสปิ ทาปยึสุ. โส โปกฺขรมธุสฺาย สุรํ ปิวิ. อถสฺส องฺคารปกฺกมํสํ อทํสุ, ตมฺปิ ขาทิ.
เอวมสฺส ปุนปฺปุนํ ปิวนฺตสฺส มตฺตกาเล ‘‘น เอตํ โปกฺขรมธุ, สุรา เอสา’’ติ วทึสุ. โส ‘‘เอตฺตกํ กาลํ เอวํ มธุรรสํ น ชานึ, อาหรถ, โภ, สุร’’นฺติ อาห. เต อาหริตฺวา ปุนปิ อทํสุ. ปิปาสา มหตี อโหสิ. อถสฺส ¶ ปุนปิ ยาจนฺตสฺส ‘‘ขีณา’’ติ วทึสุ. โส ‘‘หนฺท ตํ, โภ, อาหราเปถา’’ติ องฺคุลิมุทฺทิกํ อทาสิ, โส สกลทิวสํ เตหิ สทฺธึ ปิวิตฺวา มตฺโต รตฺตกฺโข กมฺปนฺโต วิลปนฺโต เคหํ คนฺตฺวา นิปชฺชิ. อถสฺส ปิตา สุราย ปิวิตภาวํ ตฺวา วิคเต มตฺเต, ‘‘ตาต, อยุตฺตํ เต กตํ โสตฺติยกุเล ชาเตน สุรํ ปิวนฺเตน, มา ปุน เอวํ อกาสี’’ติ อาห. ‘‘ตาต, โก มยฺหํ โทโส’’ติ. ‘‘สุราย ปิวิตภาโว’’ติ. ‘‘ตาต, กึ กเถสิ, มยา เอวรูปํ มธุรรสํ เอตฺตกํ กาลํ อลทฺธปุพฺพ’’นฺติ. พฺราหฺมโณ ปุนปฺปุนํ ยาจิ. โสปิ ‘‘น สกฺโกมิ วิรมิตุ’’นฺติ อาห. อถ พฺราหฺมโณ ‘‘เอวํ สนฺเต อมฺหากํ กุลวํโส จ อุจฺฉิชฺชิสฺสติ, ธนฺจ วินสฺสิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –
‘‘มาณว อภิรูโปสิ, กุเล ชาโตสิ โสตฺถิเย;
น ตฺวํ อรหสิ ตาต, อภกฺขํ ภกฺขเยตเว’’ติ.
ตตฺถ ¶ , มาณวาติ, มาณว, ตฺวํ อภิรูโป อสิ, โสตฺถิเย กุเล ชาโตปิ อสิ. อภกฺขํ ภกฺขเยตเวติ, ตาต, ตฺวํ อภกฺขิตพฺพยุตฺตกํ ภกฺขยิตุํ น อรหสิ.
เอวฺจ ปน วตฺวา, ‘‘ตาต, วิรม, สเจ น วิรมสิ, อหํ ตํ อิโต เคหา นิกฺขาเมสฺสามิ, ตว รฏฺา ปพฺพาชนียกมฺมํ กริสฺสามี’’ติ อาห. มาณโว ‘‘เอวํ สนฺเตปิ อหํ สุรํ ชหิตุํ น สกฺโกมี’’ติ วตฺวา คาถาทฺวยมาห –
‘‘รสานํ ¶ อฺตรํ เอตํ, กสฺมา มํ ตฺวํ นิวารเย;
โสหํ ตตฺถ คมิสฺสามิ, ยตฺถ ลจฺฉามิ เอทิสํ.
‘‘โสวาหํ นิปฺปติสฺสามิ, นเต วจฺฉามิ สนฺติเก;
ยสฺส เม ทสฺสเนน ตฺวํ, นาภินนฺทสิ พฺราหฺมณา’’ติ.
ตตฺถ รสานนฺติ โลณมฺพิลติตฺตกกฏุกขาริกมธุรกสาวสงฺขาตานํ สตฺตนฺนํ รสานํ อฺตรํ อุตฺตมรสเมตํ มชฺชํ นาม. โสวาหนฺติ โส อหํ เอว. นิปฺปติสฺสามีติ นิกฺขมิสฺสามิ.
เอวฺจ ปน วตฺวา ‘‘นาหํ สุราปานา วิรมิสฺสามิ, ยํ เต รุจฺจติ, ตํ กโรหี’’ติ อาห. อถ พฺราหฺมโณ ‘‘ตยิ อมฺเห ปริจฺจชนฺเต มยมฺปิ ตํ ปริจฺจชิสฺสามา’’ติ วตฺวา คาถมาห –
‘‘อทฺธา ¶ อฺเปิ ทายาเท, ปุตฺเต ลจฺฉาม มาณว;
ตฺวฺจ ชมฺม วินสฺสสุ, ยตฺถ ปตฺตํ น ตํ สุเณ’’ติ.
ตตฺถ ยตฺถ ปตฺตนฺติ ยตฺถ คตํ ตํ ‘‘อสุกฏฺาเน นาม วสตี’’ติ น สุโณม, ตตฺถ คจฺฉาหีติ อตฺโถ.
อถ นํ วินิจฺฉยํ เนตฺวา อปุตฺตภาวํ กตฺวา นีหราเปสิ. โส อปรภาเค นิปฺปจฺจโย กปโณ ชิณฺณปิโลติกํ นิวาเสตฺวา กปาลหตฺโถ ปิณฺฑาย จรนฺโต อฺตรํ กุฏฺฏํ นิสฺสาย กาลมกาสิ. อิทํ การณํ อาหริตฺวา กาฬหตฺถิ รฺโ ทสฺเสตฺวา, ‘‘มหาราช, สเจ ตฺวํ อมฺหากํ วจนํ น กริสฺสสิ, ปพฺพาชนียกมฺมํ เต กริสฺสนฺตี’’ติ วตฺวา คาถมาห –
‘‘เอวเมว ¶ ตุวํ ราช, ทฺวิปทินฺท สุโณหิ เม;
ปพฺพาเชสฺสนฺติ ตํ รฏฺา, โสณฺฑํ มาณวกํ ยถา’’ติ.
ตตฺถ ทฺวิปทินฺทาติ ทฺวิปทานํ อินฺท, โภ มหาราช, เม มม วจนํ สุโณหิ ตุวํ, เอวเมว โสณฺฑํ มาณวกํ ยถา ตํ ภวนฺตํ รฏฺโต ปพฺพาเชสฺสนฺติ.
เอวํ ¶ กาฬหตฺถินา อุปมาย อาหฏายปิ ราชา ตโต วิรมิตุํ อสกฺโกนฺโต อปรมฺปิ อุทาหรณํ ทสฺเสตุํ อาห –
‘‘สุชาโต นาม นาเมน, ภาวิตตฺตาน สาวโก;
อจฺฉรํ กามยนฺโตว, น โส ภฺุชิ น โส ปิวิ.
‘‘กุสคฺเคนุทกมาทาย, สมุทฺเท อุทกํ มิเน;
เอวํ มานุสกา กามา, ทิพฺพกามาน สนฺติเก.
‘‘เอวเมว อหํ กาฬ, ภุตฺวา ภกฺขํ รสุตฺตมํ;
อลทฺธา มานุสํ มํสํ, มฺเ หิสฺสามิ ชีวิต’’นฺติ.
วตฺถุ เหฏฺา วุตฺตสทิสเมว.
ตตฺถ ภาวิตตฺตานาติ ภาวิตจิตฺตานํ เตสํ ปฺจนฺนํ อิสิสตานํ. อจฺฉรํ กามยนฺโตวาติ โส กิร เตสํ อิสีนํ มหาชมฺพุเปสิยา ขาทนกาเล อนาคมนํ วิทิตฺวา ‘‘กึ นุ โข การณา น อาคจฺฉนฺติ, สเจ กตฺถจิ คตา, ชานิสฺสามิ, โน เจ, อถ เนสํ สนฺติเก ธมฺมํ สุณิสฺสามี’’ติ อุยฺยานํ คนฺตฺวา อิสิคเณ วนฺทิตฺวา คณเชฏฺกสฺส สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต นิสินฺโนว สูริเย อตฺถงฺคเต อุยฺโยชิยมาโนปิ ‘‘อชฺช อิเธว วสิสฺสามี’’ติ วตฺวา อิสิคณํ วนฺทิตฺวา ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา นิปชฺชิ. รตฺติภาเค สกฺโก เทวราชา เทวจฺฉราสงฺฆปริวุโต สทฺธึ อตฺตโน ปริจาริกาหิ อิสิคณํ วนฺทิตุํ อาคโต, สกลาราโม เอโกภาโส อโหสิ. สุชาโต ‘‘กึ นุ โข เอต’’นฺติ อุฏฺาย ปณฺณสาลฉิทฺเทน โอโลเกนฺโต สกฺกํ อิสิคณํ วนฺทิตุํ อาคตํ เทวจฺฉราปริวุตํ ¶ ทิสฺวา อจฺฉรานํ สห ทสฺสเนน ราครตฺโต อโหสิ. สกฺโก นิสีทิตฺวา ธมฺมกถํ สุตฺวา สกฏฺานเมว คโต. กุฏุมฺพิโกปิ ปุนทิวเส อิสิคณํ วนฺทิตฺวา ¶ ปุจฺฉิ – ‘‘ภนฺเต, โก นาเมส รตฺติภาเค ตุมฺหากํ วนฺทนตฺถาย อาคโต’’ติ? ‘‘สกฺโก, อาวุโส’’ติ. ‘‘ตํ ปริวาเรตฺวา นิสินฺนา กา นาเมตา’’ติ? ‘‘เทวจฺฉรา นาเมตา’’ติ. โส อิสิคณํ วนฺทิตฺวา เคหํ คนฺตฺวา คตกาลโต ปฏฺาย ‘‘อจฺฉรํ เม เทถ, อจฺฉรํ เม เทถา’’ติ วิลปิ. าตกา ปริวาเรตฺวา ‘‘ภูตาวิฏฺโ นุ โข’’ติ อจฺฉรํ ปหรึสุ. โส ‘‘นาหํ เอตํ อจฺฉรํ กเถมิ, เทวจฺฉรํ กเถมี’’ติ วตฺวา ‘‘อยํ อจฺฉรา’’ติ อลงฺกริตฺวา อานีตํ ภริยมฺปิ ¶ คณิกมฺปิ โอโลเกนฺโต ‘‘นายํ อจฺฉรา, ยกฺขินี เอสา, เทวจฺฉรํ เม เทถา’’ติ วิลปนฺโต นิราหาโร หุตฺวา ตตฺเถว ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ –
‘‘อจฺฉรํ กามยนฺโตว, น โส ภฺุชิ น โส ปิวี’’ติ.
กุสคฺเคนุทกมาทาย, สมุทฺเท อุทกํ มิเนติ, สมฺม กาฬหตฺถิ, โย กุสคฺเคเนว อุทกํ คเหตฺวา ‘‘เอตฺตกํ สิยา มหาสมุทฺเท อุทก’’นฺติ เตน สทฺธึ อุปมาย มิเนยฺย, โส เกวลํ มิเนยฺเยว, กุสคฺเค ปน อุทกํ อติปริตฺตกเมว. ยถา ตํ, เอวํ มานุสกา กามา ทิพฺพกามานํ สนฺติเก, ตสฺมา โส สุชาโต อฺํ อิตฺถึ น โอโลเกสิ, อจฺฉรเมว ปตฺเถนฺโต มโต. เอวเมวาติ ยถา โส ทิพฺพกามํ อลภนฺโต ชีวิตํ ชหิ, เอวํ อหมฺปิ อุตฺตมรสํ มนุสฺสมํสํ อลภนฺโต ชีวิตํ ชหิสฺสามีติ วทติ.
ตํ สุตฺวา กาฬหตฺถิ ‘‘อยํ ราชา อติวิย รสคิทฺโธ, สฺาเปสฺสามิ น’’นฺติ สกชาติกานํ มํสํ ขาทิตฺวา อากาสจรา สุวณฺณหํสาปิ ตาว วินฏฺาติ ทสฺเสตุํ คาถาทฺวยมาห –
‘‘ยถาปิ เต ธตรฏฺา, หํสา เวหายสงฺคมา;
อภุตฺตปริโภเคน, สพฺเพ อพฺภตฺถตํ คตา.
‘‘เอวเมว ตุวํ ราช, ทฺวิปทินฺท สุโณหิ เม;
อภกฺขํ ราช ภกฺเขสิ, ตสฺมา ปพฺพาชยนฺติ ต’’นฺติ.
ตตฺถ อภุตฺตปริโภเคนาติ อตฺตโน สมานชาติกานํ ปริโภเคน. อพฺภตฺถตํ คตาติ สพฺเพ มรณเมว ปตฺตา. อตีเต กิร จิตฺตกูเฏ สุวณฺณคุหายํ นวุติ หํสสหสฺสานิ วสนฺติ. เต วสฺสิเก จตฺตาโร มาเส น นิกฺขมนฺติ, สเจ นิกฺขเมยฺยุํ, อุทกปุณฺเณหิ ปตฺเตหิ อุปฺปติตุํ อสกฺโกนฺตา ¶ มหาสมุทฺเทเยว ปเตยฺยุํ, ตสฺมา น จ นิกฺขมนฺติ. อุปกฏฺเ ปน วสฺสกาเล ชาตสฺสรโต สยํชาตสาลิโย อาหริตฺวา คุหํ ปูเรตฺวา สาลึ ขาทนฺตา วสนฺติ. เตสํ ปน คุหํ ปวิฏฺกาเล คุหทฺวาเร เอโก รถจกฺกปฺปมาโณ อุณฺณนาภิ นาม มกฺกฏโก เอเกกสฺมึ มาเส เอเกกํ ชาลํ วินนฺธติ. ตสฺส เอเกกํ สุตฺตํ โครชฺชุปฺปมาณํ โหติ. หํสา ‘‘ตํ ชาลํ ภินฺทิสฺสตี’’ติ เอกสฺส ตรุณหํสสฺส ทฺเว โกฏฺาเส ¶ เทนฺติ. โส วิคเต เทเว ปุรโต คนฺตฺวา ตํ ¶ ชาลํ ภินฺทติ. เตน มคฺเคน เสสา คจฺฉนฺติ. อเถกสฺมึ กาเล ปฺจ มาเส วสฺโส วุฏฺโ อโหสิ. หํสา ขีณโคจรา ‘‘กึ นุ โข กตฺตพฺพ’’นฺติ มนฺเตตฺวา ‘‘มยํ ชีวนฺตา อณฺฑานิ ลภิสฺสามา’’ติ ปมํ อณฺฑานิ ขาทึสุ, ตโต โปตเก, ตโต ชิณฺณหํเส. ปฺจมาสจฺจเยน วสฺสํ อปคตํ. มกฺกฏโก ปฺจ ชาลานิ วินนฺธิ. หํสา สกชาติกานํ มํสํ ขาทิตฺวา อปฺปถามา ชาตา. ทฺวิคุณโกฏฺาสลาภี หํสตรุโณ ชาเล ปหริตฺวา จตฺตาริ ภินฺทิ, ปฺจมํ ฉินฺทิตุํ นาสกฺขิ, ตตฺเถว ลคฺคิ. อถสฺส สีสํ วิชฺฌิตฺวา มกฺกฏโก โลหิตํ ปิวิ. อฺโปิ อาคนฺตฺวา ชาลํ ปหริ, โสปิ ตตฺเถว ลคฺคีติ เอวํ สพฺเพสํ มกฺกฏโก โลหิตํ ปิวิ. ตทา ธตรฏฺกุลํ อุจฺฉินฺนนฺติ วทนฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘สพฺเพ อพฺภตฺถตํคตา’’ติ.
เอวเมว ตุวนฺติ ยถา เอเต หํสา อภกฺขํ สกชาติกมํสํ ขาทึสุ, ตถา ตฺวมฺปิ ขาทสิ, สกลนครํ ภยปฺปตฺตํ, วิรม, มหาราชาติ. ตสฺมา ปพฺพาชยนฺติ ตนฺติ ยสฺมา อภกฺขํ สกชาติกมํสํ ภกฺเขสิ, ตสฺมา อิเม นครวาสิโน ตํ รฏฺา ปพฺพาชยนฺติ.
ราชา อฺมฺปิ อุปมํ วตฺตุกาโม อโหสิ. นาครา ปน อุฏฺาย, ‘‘สามิ เสนาปติ, กึ กโรสิ, กึ มนุสฺสมํสขาทกํ โจรํ คเหตฺวา วิจรสิ, สเจ น วิรมิสฺสติ, รฏฺโต นํ ปพฺพาเชหี’’ติ วตฺวา นาสฺส กเถตุํ อทํสุ. ราชา พหูนํ กถํ สุตฺวา ภีโต ปุน วตฺตุํ นาสกฺขิ. ปุนปิ นํ เสนาปติ ‘‘กึ มหาราช วิรมิตุํ สกฺขิสฺสสิ, อุทาหุ น สกฺขิสฺสสี’’ติ วตฺวา ‘‘น สกฺโกมี’’ติ วุตฺเต สพฺพํ โอโรธคณฺจ ปุตฺตธีตโร จ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิเต ปสฺเส เปตฺวา, ‘‘มหาราช, อิเม าติมณฺฑเล เจว อมจฺจคณฺจ รชฺชสิริฺจ โอโลเกหิ, มา วินสฺสิ, วิรม มนุสฺสมํสโต’’ติ อาห. ราชา ‘‘น ¶ มยฺหํ เอเต มนุสฺสมํสโต ปิยตรา’’ติ วตฺวา ‘‘เตน หิ, มหาราช, อิมมฺหา นครา จ รฏฺา จ นิกฺขมถา’’ติ วุตฺเต, ‘‘กาฬหตฺถิ, น เม รชฺเชนตฺโถ, นครา นิกฺขมามิ, เอกํ ปน เม ขคฺคฺจ รสกฺจ ภาชนฺจ เทหี’’ติ อาห. อถสฺส ขคฺคฺจ มํสปจนภาชนฺจ ปจฺฉิฺจ อุกฺขิปาเปตฺวา รสกฺจ ทตฺวา รฏฺา ปพฺพาชนียกมฺมํ กรึสุ.
โส ขคฺคฺจ รสกฺจ ¶ อาทาย นครา นิกฺขมิตฺวา อรฺํ ปวิสิตฺวา เอกสฺมึ นิคฺโรธมูเล วสนฏฺานํ กตฺวา ตตฺถ วสนฺโต อฏวิมคฺเค ตฺวา มนุสฺเส มาเรตฺวา อาหริตฺวา รสกสฺส เทติ. โสปิสฺส มํสํ ปจิตฺวา อุปนาเมติ. เอวํ อุโภปิ ชีวนฺติ. มนุสฺสคหณกาเล ‘‘อหํ อเร มนุสฺสโจโร โปริสาโท’’ติ วตฺวา ตสฺมึ ปกฺขนฺเต โกจิ สกภาเวน สณฺาตุํ น สกฺโกติ, สพฺเพ ภูมิยํ ปตนฺติ. เตสุ ยํ อิจฺฉติ, ตํ อุทฺธํปาทํ อโธสีสํ ¶ กตฺวา อาหริตฺวา รสกสฺส เทติ. โส เอกทิวสํ อรฺเ กฺจิ มนุสฺสํ อลภิตฺวา อาคโต รสเกน ‘‘กึ เทวา’’ติ วุตฺเต ‘‘อุทฺธเน อุกฺขลึ อาโรเปหี’’ติ อาห. ‘‘มํสํ กหํ, เทวา’’ติ? ‘‘ลภิสฺสามหํ มํส’’นฺติ. โส ‘‘นตฺถิ เม ทานิ ชีวิต’’นฺติ กมฺปมาโน อุทฺธเน อคฺคึ กตฺวา อุกฺขลึ อาโรเปสิ. อถ นํ โปริสาโท อสินา มาเรตฺวา มํสํ ปจิตฺวา ขาทิ. ตโต ปฏฺาย เอกโกว ชาโต สยเมว ปจิตฺวา ขาทติ. ‘‘โปริสาโท มคฺเค มคฺคปฏิปนฺเน หนตี’’ติ สกลชมฺพุทีเป ปากโฏ อโหสิ.
ตทา เอโก สมฺปนฺนวิภโว พฺราหฺมโณ ปฺจหิ สกฏสเตหิ โวหารํ กโรนฺโต ปุพฺพนฺตโต อปรนฺตํ สฺจรติ. โส จินฺเตสิ – ‘‘โปริสาโท นาม กิร โจโร อนฺตรามคฺเค มนุสฺเส มาเรสิ, ธนํ ทตฺวา ตํ อฏวึ อติกฺกมิสฺสามี’’ติ. โส อฏวิมุขวาสีนํ มนุสฺสานํ ‘‘ตุมฺเห มํ อฏวิโต อติกฺกาเมถา’’ติ สหสฺสํ ทตฺวา เตหิ สทฺธึ มคฺคํ ปฏิปชฺชิ. คจฺฉนฺโต จ พฺราหฺมโณ สพฺพสตฺถํ ปุรโต กตฺวา สยํ นฺหาตานุลิตฺโต สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิโต เสตโคณยุตฺเต สุขยานเก นิสินฺโน เตหิ อฏวิวาสิกปุริเสหิ ปริวุโต สพฺพปจฺฉโต อคมาสิ. ตสฺมึ ขเณ โปริสาโท รุกฺขํ อารุยฺห ปุริเส อุปธาเรนฺโต เสสมนุสฺเสสุ ‘‘กึ อิเมสุ มยา ขาทิตพฺพํ อตฺถี’’ติ วิคตจฺฉนฺโท หุตฺวา พฺราหฺมณํ ทิฏฺกาลโต ปฏฺาย ตํ ขาทิตุกามตาย ปคฺฆริตเขโฬ อโหสิ. โส ตสฺมึ อตฺตโน สนฺติกํ อาคเต รุกฺขโต ¶ โอรุยฺห ‘‘อหํ ¶ อเร โปริสาโท’’ติ นามํ ติกฺขตฺตุํ สาเวตฺวา ขคฺคํ ปริวตฺเตนฺโต วาลุกาย เตสํ อกฺขีนิ ปูเรนฺโต วิย ปกฺขนฺทิ. เอโกปิ าตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, สพฺเพ ภูมิยํ อุเรน นิปชฺชึสุ. โส สุขยานเก นิสินฺนํ พฺราหฺมณํ ปาเท คเหตฺวา ปิฏฺิยํ อโธสีสกํ โอลมฺเพตฺวา สีสํ โคปฺผเกหิ ปหรนฺโต อุกฺขิปิตฺวา ปายาสิ.
ตทา เต ปุริสา อุฏฺาย, ‘‘โภ, ปุริสา มยํ พฺราหฺมณสฺส หตฺถโต กหาปณสหสฺสํ คณฺหิมฺหา, โก นาม อมฺหากํ ปุริสกาโร, สกฺโกนฺตา วา อสกฺโกนฺตา วา โถกํ อนุพนฺธามา’’ติ วตฺวา อนุพนฺธึสุ. โปริสาโทปิ นิวตฺติตฺวา โอโลเกนฺโต กฺจิ อทิตฺวา สณิกํ ปายาสิ. ตสฺมึ ขเณ ถามสมฺปนฺโน เอโก สูรปุริโส เวเคน ตํ ปาปุณิ. โส ตํ ทิสฺวา เอกํ วตึ ลงฺฆนฺโต ขทิรขาณุกํ อกฺกมิ, ขาณุโก ปิฏฺิปาเทน นิกฺขมิ. โลหิเตน ปคฺฆรนฺเตน ลงฺฆมาโน ยาติ. อถ นํ โส ทิสฺวา, ‘‘โภ, มยา เอส วิทฺโธ, เกวลํ ตุมฺเห ปจฺฉโต เอถ, คณฺหิสฺสามิ น’’นฺติ อาห. เต ทุพฺพลภาวํ ตฺวา ตํ อนุพนฺธึสุ. โส เตหิ อนุพทฺธภาวํ ตฺวา พฺราหฺมณํ วิสฺสชฺเชตฺวา อตฺตานํ โสตฺถิมกาสิ. อถ อฏวิวาสิกปุริสา พฺราหฺมณสฺส ลทฺธกาลโต ปฏฺาย ‘‘กึ อมฺหากํ โจเรนา’’ติ ตโต นิวตฺตึสุ.
โปริสาโทปิ ¶ อตฺตโน นิคฺโรธมูลํ คนฺตฺวา ปาโรหนฺตรํ ปวิสิตฺวา นิปนฺโน, ‘‘อยฺเย รุกฺขเทวเต, สเจ เม สตฺตาหพฺภนฺตเรเยว วณํ ผาสุกํ กาตุํ สกฺขิสฺสสิ, สกลชมฺพุทีเป เอกสตขตฺติยานํ คลโลหิเตน ตว ขนฺธํ โธวิตฺวา อนฺเตหิ ปริกฺขิปิตฺวา ปฺจมธุรมํเสน พลิกมฺมํ กริสฺสามี’’ติ อายาจนํ กริ. ตสฺส อนฺนปานมํสํ อลภนฺตสฺส สรีรํ สุสฺสิตฺวา อนฺโตสตฺตาเหเยว วโณ ผาสุโก อโหสิ. โส เทวตานุภาเวน ตสฺส ผาสุกภาวํ สลฺลกฺเขสิ. โส กติปาหํ มนุสฺสมํสํ ขาทิตฺวา พลํ คเหตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘พหุปการา เม เทวตา, อายาจนา อสฺสา มุจฺจิสฺสามี’’ติ. โส ขคฺคํ อาทาย รุกฺขมูลโต นิกฺขมิตฺวา ¶ ‘‘ราชาโน อาเนสฺสามี’’ติ ปายาสิ. อถ นํ ปุริมภเว ยกฺขกาเล เอกโต มนุสฺสมํสขาทโก สหายกยกฺโข อนุวิจรนฺตํ ทิสฺวา ‘‘อยํ มม อตีตภเว สหาโย’’ติ ตฺวา, ‘‘สมฺม, มํ สฺชานาสี’’ติ ปุจฺฉิ. ‘‘น สฺชานามี’’ติ. อถสฺส ปุริมภเว กตการณํ ¶ กเถสิ. โส ตํ สฺชานิตฺวา ปฏิสนฺถารมกาสิ. ‘‘กหํ นิพฺพตฺโตสี’’ติ ปุฏฺโ นิพฺพตฺตฏฺานฺจ รฏฺา ปพฺพาชิตการณฺจ อิทานิ วสนฏฺานฺจ ขาณุนา วิทฺธการณฺจ เทวตาย อายาจนาโมจนตฺถํ คมนการณฺจ สพฺพํ อาโรเจตฺวา ‘‘ตยาปิ มเมตํ กิจฺจํ นิตฺถริตพฺพํ, อุโภปิ คจฺฉาม, สมฺมา’’ติ อาห. ‘‘สมฺม น คจฺเฉยฺยาหํ, เอกํ ปน เม กมฺมํ อตฺถิ, อหํ โข ปน อนคฺฆํ ปทลกฺขณํ นาม เอกํ มนฺตํ ชานามิ, โส พลฺจ ชวฺจ สทฺทฺจ กโรติ, ตํ มนฺตํ คณฺหาหี’’ติ. โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิ. ยกฺโขปิสฺส ตํ ทตฺวา ปกฺกามิ.
โปริสาโท มนฺตํ อุคฺคเหตฺวา ตโต ปฏฺาย วาตชโว อติสูโร อโหสิ. โส สตฺตาหพฺภนฺตเรเยว เอกสตราชาโน อุยฺยานาทีนิ คจฺฉนฺเต ทิสฺวา วาตเวเคน ปกฺขนฺทิตฺวา ‘‘อหํ อเร มนุสฺสโจโร โปริสาโท’’ติ นามํ สาเวตฺวา วคฺคนฺโต นทนฺโต ภยปฺปตฺเต กตฺวา ปาเท คเหตฺวา อโธสีสเก กตฺวา ปณฺหิยา สีสํ ปหรนฺโต วาตเวเคน เนตฺวา หตฺถตเลสุ ฉิทฺทานิ กตฺวา รชฺชุยา อาวุนิตฺวา นิคฺโรธรุกฺเข โอลมฺเพสิ อคฺคปาทงฺคุลีหิ ภูมิยํ ผุสมานาหิ. เต สพฺเพ ราชาโน วาเต ปหรนฺเต มิลาตกุรณฺฑกทามานิ วิย ปริวตฺตนฺตา โอลมฺพึสุ. ‘‘สุตโสโม ปน เม ปิฏฺิอาจริโย โหติ, สเจ คณฺหิสฺสามิ, สกลชมฺพุทีโป ตุจฺโฉ ภวิสฺสตี’’ติ ตํ น เนสิ. โส ‘‘พลิกมฺมํ กริสฺสามี’’ติ อคฺคึ กตฺวา สูเล ตจฺฉนฺโต นิสีทิ. รุกฺขเทวตา ตํ กิริยํ ทิสฺวา ‘‘มยฺหํ กิเรส พลิกมฺมํ กโรติ, วณมฺปิสฺส มยา กิฺจิ ผาสุกํ กตํ นตฺถิ, อิทานิ อิเมสํ มหาวินาสํ ¶ กริสฺสติ, กึ นุ โข กตฺตพฺพ’’นฺติ จินฺเตตฺวา ‘‘อหํ เอตํ วาเรตุํ น สกฺขิสฺสามี’’ติ จาตุมหาราชิกานํ สนฺติกํ คนฺตฺวา ตมตฺถํ กเถตฺวา ‘‘นิวาเรถ น’’นฺติ อาห. เตหิปิ ‘‘น มยํ โปริสาทสฺส กมฺมํ นิวาเรตุํ สกฺขิสฺสามา’’ติ วุตฺเต ‘‘โก สกฺขิสฺสตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สกฺโก, เทวราชา’’ติ สุตฺวา ¶ สกฺกํ อุปสงฺกมิตฺวา ตมตฺถํ กเถตฺวา ‘‘นิวาเรถ น’’นฺติ อาห. โสปิ ‘‘นาหํ สกฺโกมิ นิวาเรตุํ, สมตฺถํ ปน อาจิกฺขิสฺสามี’’ติ วตฺวา ‘‘โกนาโม’’ติ วุตฺเต ‘‘สเทวเก โลเก อฺโ นตฺถิ, กุรุรฏฺเ ปน อินฺทปตฺถนคเร โกรพฺยราชปุตฺโต สุตโสโม นาม ตํ นิพฺพิเสวนํ กตฺวา ทเมสฺสติ, ราชูนฺจ ชีวิตํ ทสฺสติ, ตฺจ มนุสฺสมํสา โอรมาเปสฺสติ, สกลชมฺพุทีเป อมตํ วิย ธมฺมํ อภิสิฺจิสฺสติ, สเจปิ ราชูนํ ¶ ชีวิตํ ทาตุกาโม, ‘สุตโสมํ อาเนตฺวา พลิกมฺมํ กาตุํ วฏฺฏตี’ติ วเทหี’’ติ อาห.
สา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ขิปฺปํ อาคนฺตฺวา ปพฺพชิตเวเสน ตสฺส อวิทูเร ปายาสิ. โส ปทสทฺเทน ‘‘ราชา นุ โข โกจิ ปลาโต ภวิสฺสตี’’ติ โอโลเกนฺโต ตํ ทิสฺวา ‘‘ปพฺพชิตา นาม ขตฺติยาว, อิมํ คเหตฺวา เอกสตํ ปูเรตฺวา พลิกมฺมํ กริสฺสามี’’ติ อุฏฺาย อสิหตฺโถ อนุพนฺธิ, ติโยชนํ อนุพนฺธิตฺวาปิ ตํ ปาปุณิตุํ นาสกฺขิ, คตฺเตหิ เสทา มุจฺจึสุ. โส จินฺเตสิ – ‘‘อหํ ปุพฺเพ หตฺถิมฺปิ อสฺสมฺปิ รถมฺปิ ธาวนฺตํ อนุพนฺธิตฺวา คณฺหามิ, อชฺช อิมํ ปพฺพชิตํ สกาย คติยา คจฺฉนฺตํ สพฺพถาเมน ธาวนฺโตปิ คณฺหิตุํ น สกฺโกมิ, กึ นุ โข การณ’’นฺติ. ตโต โส ‘‘ปพฺพชิตา นาม วจนกรา โหนฺติ, ‘ติฏฺา’ติ นํ วตฺวา ิตํ คเหสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘ติฏฺ, สมณา’’ติ อาห. ‘‘อหํ ตาว ิโต, ตฺวํ ปน ธาวิตุํ วายามมกาสี’’ติ. อถ นํ, ‘‘โภ, ปพฺพชิตา นาม ชีวิตเหตุปิ อลิกํ น ภณนฺติ, ตฺวํ ปน มุสาวาทํ กเถสี’’ติ วตฺวา คาถมาห –
‘‘ติฏฺาหีติ ¶ มยา วุตฺโต, โส ตฺวํ คจฺฉสิ ปมฺมุโข;
อฏฺิโต ตฺวํ ิโตมฺหีติ, ลปสิ พฺรหฺมจารินิ;
อิทํ เต สมณายุตฺตํ, อสิฺจ เม มฺสิ กงฺกปตฺต’’นฺติ.
ตสฺสตฺโถ – สมณ, ติฏฺาหิ อิติ วจนํ มยา วุตฺโต โส ตฺวํ ปมฺมุโข ปรมฺมุโข หุตฺวา คจฺฉสิ, พฺรหฺมจารินิ อฏฺิโต สมาโน ตฺวํ ิโต อมฺหิ อิติ ลปสิ, อสิฺจ เม กงฺกปตฺตํ มฺสีติ.
ตโต เทวตา คาถาทฺวยมาห –
‘‘ิโตหมสฺมี สธมฺเมสุ ราช, น นามโคตฺตํ ปริวตฺตยามิ;
โจรฺจ โลเก อิตํ วทนฺติ;
อาปายิกํ เนรยิกํ อิโต จุตํ.
‘‘สเจ ¶ ตฺวํ สทฺทหสิ ราช, สุตํ คณฺหาหิ ขตฺติย;
เตน ยฺํ ยชิตฺวาน, เอวํ สคฺคํ คมิสฺสสี’’ติ.
ตตฺถ ¶ สธมฺเมสูติ, มหาราช, อหํ สเกสุ ทสสุ กุสลกมฺมปถธมฺเมสุ ิโต อสฺมิ ภวามิ. น นามโคตฺตนฺติ ตฺวํ ปุพฺเพ ทหรกาเล พฺรหฺมทตฺโต หุตฺวา ปิตริ กาลกเต พาราณสึ รชฺชํ ลภิตฺวา พาราณสิราชา ชาโต, ตํ นามํ ชหิตฺวา โปริสาโท หุตฺวา อิทานิ กมฺมาสปาโท ชาโต, ขตฺติยกุเล ชาโตปิ อภกฺขํ มนุสฺสมํสํ ยสฺมา ภกฺเขสิ, ตสฺมา อตฺตโน นามโคตฺตํ ยถา ปริวตฺเตสิ, ตถา อหํ อตฺตโน นามโคตฺตํ น ปริวตฺตยามิ. โจรฺจาติ โลเก โจรฺจ ทสกุสลกมฺมปเถสุ อิตํ นาม วทนฺติ. อิโต จุตนฺติ อิโต จุตํ หุตฺวา อปาเย นิรเย ปติฏฺิตํ. ขตฺติย, ภูมิปาล มหาราช, ตฺวํ มม วจนํ สเจ สทฺทหสิ, สุตโสมํ คณฺหาหิ, เตน สุตโสเมน ยฺํ ยชิตฺวาน เอวํ สคฺคํ คมิสฺสสิ. โภ, โปริสาท มุสาวาทิ ตยา มยฺหํ ‘‘สกลชมฺพุทีเป ราชาโน อาเนตฺวา พหิกมฺมํ กริสฺสามี’’ติ ปฏิสฺสุตํ, อิทานิ เย วา เต วา ทุพฺพลราชาโน อาเนสิ, ชมฺพุทีปตเล เชฏฺกํ สุตโสมราชานํ สเจ ตฺวํ น อาเนสฺสสิ, วจนํ เต มุสา นาม โหติ, ตสฺมา สุตโสมํ คณฺหาหีติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา เทวตา ปพฺพชิตเวสํ อนฺตรธาเปตฺวา สเกน วณฺเณน อากาเส ตรุณสูริโย วิย ชลมานา อฏฺาสิ. โส ตสฺสา กถํ สุตฺวา รูปฺจ โอโลเกตฺวา ‘‘กาสิ ตฺว’’นฺติ อาห. อิมสฺมึ ‘‘รุกฺเข นิพฺพตฺตเทวตา’’ติ. โส ‘‘ทิฏฺา เม อตฺตโน, เทวตา’’ติ ตุสฺสิตฺวา, ‘‘สามิ เทวราช, มา สุตโสมสฺส การณา จินฺตยิ, อตฺตโน รุกฺขํ ¶ ปวิสา’’ติ อาห. เทวตา ตสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว รุกฺขํ ปาวิสิ. ตสฺมึ ขเณ สูริโย อตฺถงฺคโต, จนฺโท อุคฺคโต. โปริสาโท เวทงฺคกุสโล นกฺขตฺตจารํ ชานาติ. โส นภํ โอโลเกตฺวา ‘‘สฺเว ผุสฺสนกฺขตฺตํ ภวิสฺสติ, สุตโสโม นฺหายิตุํ อุยฺยานํ คมิสฺสติ, ตตฺถ คณฺหิสฺสามิ, อารกฺโข ปนสฺส มหา ภวิสฺสติ, สมนฺตา ติโยชนํ สกลนครวาสิโน รกฺขนฺตา จริสฺสนฺติ, อสํวิหิเต อารกฺเข ปมยาเมเยว ¶ มิคาชินํ อุยฺยานํ คนฺตฺวา มงฺคลโปกฺขรณึ โอตริตฺวา สฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา โปกฺขรณึ โอรุยฺห ปทุมปตฺเตน สีสํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา อฏฺาสิ. ตสฺส เตเชน มจฺฉกจฺฉปาทโย โอสกฺกิตฺวา อุทกปริยนฺเต วคฺควคฺคา หุตฺวา วิจรึสุ.
กุโต ปน ลทฺโธยํ เตโชติ? ปุพฺพโยควเสน. โส หิ กสปทสพลสฺส กาเล ขีรสลากภตฺตํ ปฏฺเปสิ, เตน มหาถาโม อโหสิ. อคฺคิสาลฺจ กาเรตฺวา ภิกฺขุสงฺฆสฺส สีตวิโนทนตฺถํ ¶ อคฺคิฺจ ทารูนิ จ ทารุจฺเฉทนวาสิฺจ ผรสฺุจ อทาสิ, เตน เตชวา อโหสิ.
เอวํ ตสฺมึ อนฺโตอุยฺยานํ คเตเยว พลวปจฺจูสสมเย สมนฺตา ติโยชนํ อารกฺขํ คณฺหึสุ. ราชาปิ ปาโตว ภุตฺตปาตราโส อลงฺกตหตฺถิกฺขนฺธวรคโต จตุรงฺคินิยา เสนาย ปริวุโต นครโต นิกฺขมิ. ตทา ตกฺกสิลโต นนฺโท นาม พฺราหฺมโณ จตสฺโส สตารหา คาถาโย อาทาย วีสติโยนชสตํ มคฺคํ อติกฺกมิตฺวา ตํ นครํ ปตฺวา ทฺวารคาเม วสิตฺวา สูริเย อุคฺคเต นครํ ปวิสนฺโต ราชานํ ปาจีนทฺวาเรน นิกฺขนฺตํ ทิสฺวา หตฺถํ ปสาเรตฺวา ชยาเปสิ. ราชา ทิสาจกฺขุโก หุตฺวา คจฺฉนฺโต อุนฺนตปฺปเทเส ิตสฺส พฺราหฺมณสฺส ปสาริตหตฺถํ ทิสฺวา หตฺถินา ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิ –
‘‘กิสฺมึ นุ รฏฺเ ตว ชาติภูมิ, อถ เกน อตฺเถน อิธานุปตฺโต;
อกฺขาหิ ¶ เม พฺราหฺมณ เอตมตฺถํ, กิมิจฺฉสี เทมิ ตยชฺช ปตฺถิต’’นฺติ.
ตสฺสตฺโถ – โภ พฺราหฺมณ, ตว ชาติภูมิ กิสฺมึ รฏฺเ อตฺถิ นุ, เกน อตฺเถน ปโยชเนน เหตุภูเตน อิท อิมสฺมึ นคเร อนุปฺปตฺโต, โภ พฺราหฺมณ, มยา ปุจฺฉิโต โส ตฺวํ เอตมตฺถํ เอตํ ปโยชนํ เม มยฺหํ อกฺขาหิ กเถหิ, ตยา ปตฺถิตวตฺถุํ เต ตุยฺหํ อชฺช อิทานิ ททามิ, กึ วตฺถุํ อิจฺฉสีติ.
อถ ¶ นํ โส คาถมาห –
‘‘คาถา จตสฺโส ธรณีมหิสฺสร, สุคมฺภีรตฺถา วรสาครูปมา;
ตเวว อตฺถาย อิธาคโตสฺมิ, สุโณหิ คาถา ปรมตฺถสํหิตา’’ติ.
ตตฺถ ธรณีมหิสฺสราติ ภูมิปาล จตสฺโส คาถา กึ ภูตา?. สุคมฺภีรตฺถา วรสาครูปมา, ตเวว ตว เอว อตฺถาย อิธ านํ อนุปฺปตฺโต อสฺมิ ภวามิ. สุโณหีติ กสฺสปทสพเลน เทสิตา ปรมตฺถสํหิตา อิมา สตารหา คาถาโย สุโณหีติ อตฺโถ.
อิติ วตฺวา, ‘‘มหาราช, อิมา กสฺสปทสพเลน เทสิตา จตสฺโส สตารหา คาถาโย ‘‘ตุมฺเห สุตวิตฺตกา’ติ สุตฺวา ตุมฺหากํ เทเสตุํ อาคโตมฺหี’’ติ อาห. ราชา ตุฏฺมานโส หุตฺวา, ‘‘อาจริย ¶ , สุฏฺุ เต อาคตํ, มยา ปน นิวตฺติตุํ น สกฺกา, อชฺช ผุสฺสนกฺขตฺตโยเคน สีสํ นฺหายิตุํ อาคโตมฺหิ, อหํ ปุนทิวเส อาคนฺตฺวา โสสฺสามิ, ตฺวํ มา อุกฺกณฺี’’ติ วตฺวา ‘‘คจฺฉถ พฺราหฺมณสฺส อสุกเคเห สยนํ ปฺาเปตฺวา ฆาสจฺฉาทนํ สํวิทหถา’’ติ อมจฺเจ อาณาเปตฺวา อุยฺยานํ ปาวิสิ. ตํ อฏฺารสหตฺเถน ปากาเรน ปริกฺขิตฺตํ อโหสิ. ตํ อฺมฺํ สงฺฆฏฺเฏนฺตา สมนฺตา หตฺถิโน ปริกฺขิปึสุ, ตโต อสฺสา, ตโต รถา, ตโต ธนุคฺคหา, ตโต ปตฺตีติ, สงฺขุภิตมหาสมุทฺโท วิย อุนฺนาเทนฺโต พลกาโย อโหสิ. อถ ราชา โอฬาริกานิ อาภรณานิ โอมฺุจิตฺวา มสฺสุกมฺมํ กาเรตฺวา อุพฺพฏฺฏิตสรีโร โปกฺขรณิยา อนฺโต ราชวิภเวน นฺหตฺวา ปจฺจุตฺตริตฺวา อุทกคฺคหณสาฏเกน นิวาเสตฺวา อฏฺาสิ. อถสฺส ทุสฺสคนฺธมาลาลงฺกาเร อุปนยึสุ. โปริสาโท จินฺเตสิ – ‘‘ราชา อลงฺกตกาเล ภาริโก ภวิสฺสติ, สลฺลหุกกาเลเยว นํ คณฺหิสฺสามี’’ติ. โส ¶ นทนฺโต วคฺคนฺโต อุทเก มจฺฉํ อาลุเฬนฺโต วิชฺชุลตา วิย มตฺถเก ขคฺคํ ปริพฺภเมนฺโต ‘‘อหํ อเร มนุสฺสโจโร โปริสาโท’’ติ นามํ สาเวตฺวา องฺคุลึ นลาเฏ เปตฺวา อุทกา อุตฺตริ. ตสฺส สทฺทํ สุตฺวาว หตฺถาโรหา หตฺถีหิ, อสฺสาโรหา ¶ อสฺเสหิ, รถาโรหา รเถหิ ภสฺสึสุ. พลกาโย คหิตคหิตานิ อาวุธานิ ฉฑฺเฑตฺวา อุเรน ภูมิยํ นิปชฺชิ.
โปริสาโท สุตโสมํ อุกฺขิปิตฺวา คณฺหิ, เสสราชาโน ปาเท คเหตฺวา อโธสีสเก กตฺวา ปณฺหิยา สีสํ ปหรนฺโต คจฺฉติ. โพธิสตฺตํ ปน อุปคนฺตฺวา โอนโต อุกฺขิปิตฺวา ขนฺเธ นิสีทาเปสิ. โส ‘‘ทฺวาเรน คมนํ ปปฺโจ ภวิสฺสตี’’ติ สมฺมุขฏฺาเนเยว อฏฺารสหตฺถํ ปาการํ ลงฺฆิตฺวา ปุรโต คลิตมทมตฺตวารณกุมฺเภ อกฺกมิตฺวา ปพฺพตกูฏานิ ปาเตนฺโต วิย วาตชวานํ อสฺสตรานํ ปิฏฺเ อกฺกมนฺโต ปาเตตฺวา รถธุรรถสีเสสุ อกฺกมิตฺวา ภมิกํ ภมนฺโต วิย นีลผลกานิ นิคฺโรธปตฺตานิ มทฺทนฺโต วิย เอกเวเคเนว ติโยชนมตฺตํ มคฺคํ คนฺตฺวา ‘‘อตฺถิ นุ โข โกจิ สุตโสมสฺสตฺถาย ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺโต’’ติ โอโลเกตฺวา กฺจิ อทิตฺวา สณิกํ คจฺฉนฺโต สุตโสมสฺส เกเสหิ อุทกพินฺทูนิ อตฺตโน อุเร ปติตานิ ทิสฺวา ‘‘มรณสฺส อภายนฺโต นาม นตฺถิ, สุตโสโมปิ มรณภเยน โรทติ มฺเ’’ติ จินฺเตตฺวา อาห –
‘‘น เว รุทนฺติ มติมนฺโต สปฺา, พหุสฺสุตา เย พหุานจินฺติโน;
ทีปฺหิ เอตํ ปรมํ นรานํ, ยํ ปณฺฑิตา โสกนุทา ภวนฺติ.
‘‘อตฺตานํ ¶ าตี อุทาหุ ปุตฺตทารํ, ธฺํ ธนํ รชตํ ชาตรูปํ;
กิเมว ¶ ตฺวํ สุตโสมานุตปฺเป, โกรพฺยเสฏฺ วจนํ สุโณม เตต’’นฺติ.
ตตฺถ, โภ สุตโสม มหาราช, เย ปณฺฑิตา กึ ภูตา? มติมนฺโต อตฺถานตฺถํ การณาการณํ ชานนปฺาย สมนฺนาคตา, สปฺปฺา วิจรณปฺาย สมนฺนาคตา, พหุสฺสุตา พหุสฺสุตธรา พหุฏฺานจินฺติโน พหุการณจินฺตนสีลา, เต ปณฺฑิตา มรณภเย อุปฺปนฺเน สติ ภีตา หุตฺวา เว เอกนฺเตน น รุทนฺติ น ปริเทวนฺติ. ทีปํ หีติ, โภ สุตโสม ¶ มหาราช หิ กสฺมา ปน วทามิ, มหาสมุทฺเท ภินฺนนาวานํ วาณิชกานํ ชนานํ ปติฏฺาภูตํ มหาทีปํ อิว, เอวมฺปิ ตถา เอตํ ปณฺฑิตํ อปฺปฏิสรณานํ นรานํ ปรมํ. ยํ เยน การเณน เย ปณฺฑิตา โสกีนํ ชนานํ โสกนุทา ภวนฺติ, โภ สุตโสม มหาราช, ตฺวํ มรณภเยน ปริเทวีติ มฺเ มฺามิ. อตฺตานนฺติ, โภ สุตโสม มหาราช, อตฺตเหตุ อุทาหุ าติเหตุ ปุตฺตทารเหตุ อุทาหุ ธฺธนรชตชาตรูปเหตุ กิเมว ตฺวํ กิเมว ธมฺมชาตํ ตฺวํ อนุตปฺเป อนุตปฺเปยฺยาสิ. โกรพฺยเสฏฺ กุรุรฏฺวาสีนํ เสฏฺ อุตฺตม, โภ มหาราช, เอตํ ตว วจนํ สุโณมาติ.
สุตโสโม อาห –
‘‘เนวาหมตฺตานมนุตฺถุนามิ, น ปุตฺตทารํ น ธนํ น รฏฺํ;
สตฺจ ธมฺโม จริโต ปุราโณ, ตํ สงฺครํ พฺราหฺมณสฺสานุตปฺเป.
‘‘กโต มยา สงฺคโร พฺราหฺมเณน, รฏฺเ สเก อิสฺสริเย ิเตน;
ตํ สงฺครํ พฺราหฺมณสปฺปทาย, สจฺจานุรกฺขี ปุนราวชิสฺส’’นฺติ.
ตตฺถ เนวาหมตฺตานมนุตฺถุนามีติ อหํ ตาว อตฺตตฺถาย เนว โรทามิ น โสจามิ, อิเมสมฺปิ ปุตฺตาทีนํ อตฺถาย น โรทามิ น โสจามิ, อปิจ โข ปน สตํ ปณฺฑิตานํ จริโต ปุราณธมฺโม อตฺถิ, ยํ สงฺครํ กตฺวา ปจฺฉา อนุตปฺปนํ นาม, ตํ สงฺครํ พฺราหฺมณสฺส อหํ อนุโสจามีติ อตฺโถ ¶ . สจฺจานุรกฺขีติ สจฺจํ อนุรกฺขนฺโต. โส หิ พฺราหฺมโณ ตกฺกสิลโต กสฺสปทสพเลน เทสิตา จตสฺโส สตารหา คาถาโย อาทาย อาคโต, ตสฺสาหํ อาคนฺตุกวตฺตํ กาเรตฺวา ‘‘นฺหตฺวา อาคโต สุณิสฺสามิ, ยาว มมาคมนา อาคเมหี’’ติ สงฺครํ กตฺวา อาคโต, ตฺวํ ตา คาถาโย โสตุํ อทตฺวาว มํ คณฺหิ. สเจ มํ วิสฺสชฺเชสิ, ตํ ธมฺมํ สุตฺวา สจฺจานุรกฺขี ปุนราวชิสฺสามีติ วทติ.
อถ ¶ นํ โปริสาโท อาห –
‘‘เนวาหเมตํ อภิสทฺทหามิ, สุขี นโร มจฺจุมุขา ปมุตฺโต;
อมิตฺตหตฺถํ ปุนราวเชยฺย, โกรพฺยเสฏฺ น หิ มํ อุเปสิ.
‘‘มุตฺโต ¶ ตุวํ โปริสาทสฺส หตฺถา, คนฺตฺวา สกํ มนฺทิรํ กามกามี;
มธุรํ ปิยํ ชีวิตํ ลทฺธ ราช, กุโต ตุวํ เอหิสิ เม สกาส’’นฺติ.
ตตฺถ สุขีติ สุขปฺปตฺโต หุตฺวา. มจฺจุมุขา ปมุตฺโตติ มาทิสสฺส โจรสฺส หตฺถโต มุตฺตตาย มรณมุขา มุตฺโต นาม หุตฺวา อมิตฺตหตฺถํ ปุนราวเชยฺย อาคจฺเฉยฺย, อหํ เอตํ วจนํ เนว อภิสทฺทหามิ, โกรพฺยเสฏฺ ตฺวํ มม สนฺติกํ น หิ อุเปสิ. มุตฺโตติ สุตโสม ตุวํ โปริสาทสฺส หตฺถโต มุตฺโต. สกํ มนฺทิรนฺติ ราชธานิเคหํ คนฺตฺวา. กามกามีติ กามํ กามยมาโน. ลทฺธาติ อติวิย ปิยํ ชีวิตํ ลภิตฺวา ตุวํ เม มม สนฺติเก กุโต เกน นาม การเณน เอหิสิ.
ตํ ¶ สุตฺวา มหาสตฺโต สีโห วิย อสมฺภิโต อาห –
‘‘มตํ วเรยฺย ปริสุทฺธสีโล, น ชีวิตํ ครหิโต ปาปธมฺโม;
น หิ ตํ นรํ ตายติ ทุคฺคตีหิ, ยสฺสาปิ เหตุ อลิกํ ภเณยฺย.
‘‘สเจปิ วาโต คิริมาวเหยฺย, จนฺโท จ สูริโย จ ฉมา ปเตยฺยุํ;
สพฺพา จ นชฺโช ปฏิโสตํ วเชยฺยุํ, น ตฺเววหํ ราช มุสา ภเณยฺยํ.
‘‘นภํ ผเลยฺย อุทธีปิ สุสฺเส, สํวตฺตเย ภูตธรา วสุนฺธรา;
สิลุจฺจโย เมรุ สมูลมุปฺปเต, น ตฺเววหํ ราช มุสา ภเณยฺย’’นฺติ.
ตตฺถ มตํ วเรยฺยาติ โปริสาท โย นโร ปริสุทฺธสีโล ชีวิตเหตุ อณุมตฺตมฺปิ ปาปํ น กโรติ, สีลสมฺปนฺโน หุตฺวา วเรยฺย ตํ มรณํ อิจฺเฉยฺย, ครหิโต ปาปธมฺโม ตํ ชีวิตํ น เสยฺโย, ทุสฺสีโล ปุคฺคโล ยสฺสาปิ เหตุ อตฺตาทิโนปิ เหตุ อลิกํ วจนํ ภเณยฺย, ตํ นรํ เอวรูปํ ทุคฺคตีหิ ตํ อลิกํ น ตายเต. สเจปิ วาโต คิริมาวเหยฺยาติ, สมฺม โปริสาท, ตยา สทฺธึ เอกาจริยกุเล ¶ สิกฺขิโต เอวรูโป สหายโก หุตฺวา อหํ ชีวิตเหตุ มุสา น กเถมิ, กึ น สทฺทหสิ. สเจ ปุรตฺถิมาทิเภโท วาโต อุฏฺาย มหนฺตํ คิรึ ตูลปิจุํ วิย อากาเส อาวเหยฺย, จนฺโท จ สูริโย จ อตฺตโน อตฺตโน วิมาเนน สทฺธึ ฉมา ปถวิยํ ปเตยฺยุํ, สพฺพาปิ นชฺโช ปติโสตํ วเชยฺยุํ, โภ โปริสาท ¶ , เอวรูปํ วจนํ สเจ ภเณยฺย, ตํ สทฺทหิตพฺพํ, อหํ มุสา ภเณยฺยํ อิติ วจนํ ตุยฺหํ ชเนหิ วุตฺตํ, น ตฺเวว ตํ สทฺทหิตพฺพํ.
เอวํ วุตฺเตปิ โส น สทฺทหิเยว. อถ โพธิสตฺโต ‘‘อยํ มยฺหํ น สทฺทหติ, สปเถนปิ นํ สทฺทหาเปสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา, ‘‘สมฺม โปริสาท, ขนฺธโต ตาว มํ โอตาเรหิ, สปถํ กตฺวา ตํ สทฺทหาเปสฺสามี’’ติ วุตฺเต เตน โอตาเรตฺวา ภูมิยํ ปิโต สปถํ กโรนฺโต อาห –
‘‘อสิฺจ ¶ สตฺติฺจ ปรามสามิ, สปถมฺปิ เต สมฺม อหํ กโรมิ;
ตยา ปมุตฺโต อนโณ ภวิตฺวา, สจฺจานุรกฺขี ปุนราวชิสฺส’’นฺติ.
ตสฺสตฺโถ – สมฺม โปริสาท, สเจ อิจฺฉสิ, เอวรูเปหิ อาวุเธหิ สํวิหิตารกฺเข ขตฺติยกุเล เม นิพฺพตฺติ นาม มา โหตูติ อสิฺจ สตฺติฺจ ปรามสามิ. สเจ อฺเหิ ราชูหิ อกตฺตพฺพํ อฺํ วา ยํ อิจฺฉสิ, ตํ สปถมฺปิ เต, สมฺม, อหํ กโรมิ. ยถาหํ ตยา ปมุตฺโต คนฺตฺวา พฺราหฺมณสฺส อนโณ หุตฺวา สจฺจมนุรกฺขนฺโต ปุนราคมิสฺสามีติ.
ตโต โปริสาโท ‘‘อยํ สุตโสโม ขตฺติเยหิ อกตฺตพฺพํ สปถํ กโรติ, กึ เม อิมินา, เอส เอตุ วา มา วา, อหมฺปิ ขตฺติยราชา, มเมว พาหุโลหิตํ คเหตฺวา เทวตาย พลิกมฺมํ กริสฺสามิ, อยํ อติวิย กิลมตี’’ติ จินฺเตตฺวา –
‘‘โย เต กโต สงฺคโร พฺราหฺมเณน, รฏฺเ สเก อิสฺสริเย ิเตน;
ตํ สงฺครํ พฺราหฺมณสปฺปทาย, สจฺจานุรกฺขี ปุนราวชสฺสู’’ติ.
ตตฺถ ปุนราวชสฺสูติ ปุน อาคจฺเฉยฺยาสิ.
อถ นํ มหาสตฺโต, ‘‘สมฺม, มา จินฺตยิ, จตสฺโส สตารหา คาถา สุตฺวา ธมฺมกถิกสฺส ปูชํ กตฺวา ปาโตวาคมิสฺสามี’’ติ วตฺวา คาถมาห –
‘‘โย ¶ ¶ เม กโต สงฺคโร พฺราหฺมเณน, รฏฺเ สเก อิสฺสริเย ิเตน;
ตํ สงฺครํ พฺราหฺมณสปฺปทาย, สจฺจานุรกฺขี ปุนราวชิสฺส’’นฺติ.
อถ นํ โปริสาโท, ‘‘มหาราช, ตุมฺเห ขตฺติเยหิ อกตฺตพฺพํ สปถํ กริตฺถ, ตํ อนุสฺสเรยฺยาถา’’ติ วตฺวา, ‘‘สมฺม โปริสาท, ตฺวํ มํ ทหรกาลโต ปฏฺาย ชานาสิ, หาเสนปิ เม มุสา น กถิตปุพฺพา, โสหํ อิทานิ รชฺเช ปติฏฺิโต ธมฺมาธมฺมํ ชานนฺโต กึ มุสา กเถสฺสามิ, สทฺทหสิ มยฺหํ ¶ , อหํ เต สฺเว พลิกมฺมํ ปาปุณิสฺสามี’’ติ สทฺทหาปิโต ‘‘เตน หิ คจฺฉ, มหาราช, ตุมฺเหสุ อนาคเตสุ พลิกมฺมํ น ภวิสฺสติ, เทวตาปิ ตุมฺเหหิ วินา น สมฺปฏิจฺฉติ, มา เม พลิกมฺมสฺส อนฺตรายํ กริตฺถา’’ติ มหาสตฺตํ อุยฺโยเชสิ. โส ราหุมุขา มุตฺตจนฺโท วิย นาคพโล ถามสมฺปนฺโน ขิปฺปเมว นครํ สมฺปาปุณิ. เสนาปิสฺส ‘‘สุตโสโม ราชา ปณฺฑิโต มธุรธมฺมกถิโก เอกํ ทฺเว กถา กเถตุํ ลภนฺโต โปริสาทํ ทเมตฺวา สีหมุขา มุตฺตมตฺตวารโณ วิย อาคมิสฺสติ, ‘อิเม ราชานํ โปริสาทสฺส ทตฺวา อาคตา’ติ มหาชโน ครหิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา พหินคเรเยว ขนฺธาวารํ กตฺวา ิตา ตํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปจฺจุคฺคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ‘‘กจฺจิ, มหาราช, โปริสาเทน กิลมิโต’’ติ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘โปริสาเทน มยฺหํ มาตาปิตูหิปิ ทุกฺกรํ กตํ, ตถารูโป นาม จณฺโฑ สาหสิโก โปริสาโท มม ธมฺมกถํ สุตฺวา มํ วิสฺสชฺเชสี’’ติ วุตฺเต ราชานํ อลงฺกริตฺวา หตฺถิกฺขนฺธํ อาโรเปตฺวา ปริวาเรตฺวา นครํ ปาวิสิ. ตํ ทิสฺวา สพฺเพ นาครา ตุสฺสึสุ.
โสปิ ธมฺมครุตาย ธมฺมโสณฺฑตาย มาตาปิตโร อทิสฺวาว ‘‘ปจฺฉาปิ เน ปสฺสิสฺสามี’’ติ ราชนิเวสนํ ปวิสิตฺวา ราชาสเน นิสีทิตฺวา พฺราหฺมณํ ปกฺโกสาเปตฺวา มสฺสุกมฺมาทีนิสฺส อาณาเปตฺวา ตํ กปฺปิตเกสมสฺสุํ นฺหาตานุลิตฺตํ วตฺถาลงฺการปฏิมณฺฑิตํ กตฺวา อาเนตฺวา ทสฺสิตกาเล สยํ ปจฺฉา นฺหตฺวา ตสฺส อตฺตโน โภชนํ ทาเปตฺวา ตสฺมึ ภุตฺเต สยํ ภฺุชิตฺวา ตํ มหารเห ปลฺลงฺเก นิสีทาเปตฺวา ธมฺมครุกตาย อสฺส คนฺธมาลาทีหิ ปูชํ กตฺวา สยํ นีเจ อาสเน นิสีทิตฺวา ¶ ‘‘ตุมฺเหหิ มยฺหํ อาภตา สตารหา คาถา สุโณม อาจริยา’’ติ ยาจิ. ตมตฺถํ ทีเปนฺโต สตฺถา คาถมาห –
‘‘มุตฺโต จ โส โปริสาทสฺส หตฺถา, คนฺตฺวาน ตํ พฺราหฺมณํ เอตทโวจ;
สุโณมิ ¶ คาถาโย สตารหาโย, ยา เม สุตา อสฺสุ หิตาย พฺรหฺเม’’ติ.
ตตฺถ เอตทโวจาติ เอตํ อโวจ.
อถ ¶ พฺราหฺมโณ โพธิสตฺเตน ยาจิตกาเล คนฺเธหิ หตฺเถ อุพฺพฏฺเฏตฺวา ปสิพฺพกา มโนรมํ โปตฺถกํ นีหริตฺวา อุโภหิ หตฺเถหิ คเหตฺวา ‘‘เตน หิ, มหาราช, กสฺสปทสพเลน เทสิตา ราคมทาทินิมฺมทนา อมตมหานิพฺพานสมฺปาปิกา จตสฺโส สตารหา คาถาโย สุโณหี’’ติ วตฺวา โปตฺถกํ โอโลเกนฺโต อาห –
‘‘สกิเทว สุตโสม, สพฺภิ โหติ สมาคโม;
สา นํ สงฺคติ ปาเลติ, นาสพฺภิ พหุ สงฺคโม.
‘‘สพฺภิเรว สมาเสถ, สพฺภิ กุพฺเพถ สนฺถวํ;
สตํ สทฺธมฺมมฺาย, เสยฺโย โหติ น ปาปิโย.
‘‘ชีรนฺติ เว ราชรถา สุจิตฺตา, อโถ สรีรมฺปิ ชรํ อุเปติ;
สตฺจ ธมฺโม น ชรํ อุเปติ, สนฺโต หเว สพฺภิ ปเวทยนฺติ.
‘‘นภฺจ ทูเร ปถวี จ ทูเร, ปารํ สมุทฺทสฺส ตทาหุ ทูเร;
ตโต หเว ทูรตรํ วทนฺติ, สตฺจ ธมฺโม อสตฺจ ราชา’’ติ.
ตตฺถ สกิเทวาติ เอกวารเมว. สพฺภีติ สปฺปุริเสหิ. สา นนฺติ สา สพฺภิ สปฺปุริเสหิ สงฺคติ สมาคโม เอกวารํ ปวตฺโตปิ ตํ ¶ ปุคฺคลํ ปาเลติ รกฺขติ. นาสพฺภีติ อสปฺปุริเสหิ ปน พหุ สุจิรมฺปิ กโต สงฺคโม เอกฏฺาเน นิวาโส น ปาเลติ, น ถาวโร โหตีติ อตฺโถ. สมาเสถาติ สทฺธึ นิสีเทยฺย, สพฺเพปิ อิริยาปเถ ปณฺฑิเตเหว สทฺธึ ปวตฺเตยฺยาติ อตฺโถ. สนฺถวนฺติ มิตฺตสนฺถวํ. สตํ สทฺธมฺมนฺติ ปณฺฑิตานํ พุทฺธาทีนํ สตฺตตึสโพธิปกฺขิยธมฺมสงฺขาตํ สทฺธมฺมํ. เสยฺโยติ เอตํ ธมฺมํ ตฺวา วฑฺฒิเยว โหติ, หานิ นาม นตฺถีติ อตฺโถ. ราชรถาติ ราชูนํ ¶ อาโรหนียรถา. สุจิตฺตาติ สุปริกมฺมกตา. สพฺภิ ปเวทยนฺตีติ พุทฺธาทโย สนฺโต ‘‘สพฺภี’’ติ สงฺขํ คตํ โสภนํ อุตฺตมํ นิพฺพานํ ปเวเทนฺติ โถเมนฺติ, โส นิพฺพานสงฺขาโต สตํ ธมฺโม ชรํ น อุเปติ น ชีรติ. นภนฺติ อากาโส. ทูเรติ ปถวี หิ สปฺปติฏฺา สคหณา, อากาโส นิราลมฺโพ อปฺปติฏฺโ, อิติ อุโภ เอเต เอกาพทฺธาปิ วิสํโยคฏฺเน อนุปลิตฺตฏฺเน จ ทูเร นาม โหนฺติ. ปารนฺติ โอริมตีรโต ปรตีรํ. ตทาหูติ ตํ อาหุ.
อิติ พฺราหฺมโณ จตสฺโส สตารหา คาถา กสฺสปทสพเลน เทสิตนิยาเมน เทเสตฺวา ตุณฺหี อโหสิ ¶ . ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต ‘‘สปฺผลํ วต เม อาคมน’’นฺติ ตุฏฺจิตฺโต หุตฺวา ‘‘อิมา คาถา เนว สาวกภาสิตา, น อิสิภาสิตา, น เกนจิ ภาสิตา, สพฺพฺุนาว ภาสิตา, กึ นุ โข อคฺฆนฺตี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘อิมาสํ สกลมฺปิ จกฺกวาฬํ ยาว พฺรหฺมโลกา สตฺตรตนปุณฺณํ กตฺวา ททมาโนปิ เนว อนุจฺฉวิกํ กาตุํ สกฺโกติ, อหํ โข ปนสฺส ติโยชนสเต กุรุรฏฺเ สตฺตโยชนิเก อินฺทปตฺถนคเร รชฺชํ ทาตุํ ปโหมิ, อตฺถิ นุ ขฺวสฺส รชฺชํ กาเรตุํ ภาคฺย’’นฺติ องฺควิชฺชานุภาเวน โอโลเกนฺโต นาทฺทส. ตโต เสนาปติฏฺานาทีนิ โอโลเกนฺโต เอกคามโภชกมตฺตสฺสปิ ภาคฺยํ อทิสฺวา ธนลาภสฺส โอโลเกนฺโต โกฏิธนโต ปฏฺาย โอโลเกตฺวา จตุนฺนํเยว กหาปณสหสฺสานํ ภาคฺยํ ทิสฺวา ‘‘เอตฺตเกน นํ ปูเชสฺสามี’’ติ จตสฺโส สหสฺสตฺถวิกา ทาเปตฺวา, ‘‘อาจริย, ตุมฺเห อฺเสํ ขตฺติยานํ อิมา คาถา เทเสตฺวา กิตฺตกํ ธนํ ลภถา’’ติ ปุจฺฉติ. ‘‘เอเกกาย คาถาย สตํ สตํ, มหาราช, เตเนว ตา สตารหา นาม ชาตา’’ติ. อถ นํ มหาสตฺโต, ‘‘อาจริย, ตฺวํ อตฺตนา คเหตฺวา วิกฺเกยฺยภณฺฑสฺส อคฺฆมฺปิ น ชานาสิ ¶ , อิโต ปฏฺาย เอเกกา คาถา สหสฺสารหา นาม โหนฺตู’’ติ วตฺวา คาถมาห –
‘‘สหสฺสิยา อิมา คาถา, นหิมา คาถา สตารหา;
จตฺตาริ ตฺวํ สหสฺสานิ, ขิปฺปํ คณฺหาหิ พฺราหฺมณา’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – พฺราหฺมณ, อิมา คาถา สหสฺสิยา สหสฺสารหา, อิมา คาถา สตารหา น หิ โหนฺตุ, พฺราหฺมณ, ตฺวํ จตฺตาริ สหสฺสานิ ขิปฺปํ คณฺหาติ.
อถสฺส เอกํ สุขยานกํ ทตฺวา ‘‘พฺราหฺมณํ โสตฺถินา เคหํ ¶ สมฺปาเปถา’’ติ ปุริเส อาณาเปตฺวา ตํ อุยฺโยเชสิ. ตสฺมึ ขเณ ‘‘สุตโสมรฺา สตารหา คาถา สหสฺสารหา กตฺวา ปูชิตา สาธุ สาธู’’ติ มหาสาธุการสทฺโท อโหสิ. ตสฺส มาตาปิตโร ตํ สทฺทํ สุตฺวา ‘‘กึ สทฺโท นาเมสา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ยถาภูตํ สุตฺวา อตฺตโน ธนโลภตาย มหาสตฺตสฺส กุชฺฌึสุ. โสปิ พฺราหฺมณํ อุยฺโยเชตฺวา เตสํ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา อฏฺาสิ. อถสฺส ปิตา ‘‘กถํ, ตาต, เอวรูปสฺส สาหสิกสฺส โจรสฺส หตฺถโต มุตฺโตสี’’ติ ปฏิสนฺถารมตฺตมฺปิ อกตฺวา อตฺตโน ธนโลภตาย ‘‘สจฺจํ กิร, ตาต, ตยา จตสฺโส คาถา สุตฺวา จตฺตาริ สหสฺสานิ ทินฺนานี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สจฺจ’’นฺติ วุตฺเต คาถมาห –
‘‘อาสีติยา นาวุติยา จ คาถา, สตารหา จาปิ ภเวยฺย คาถา;
ปจฺจตฺตเมว สุตโสม ชานหิ, สหสฺสิยา นาม กา อตฺถิ คาถา’’ติ.
ตสฺสตฺโถ ¶ – คาถา นาม, ตาต, อาสีติยา จ นาวุติยา จ สตารหา จาปิ ภเวยฺย, ปจฺจตฺตเมว อตฺตนาว ชานาหิ, สหสฺสารหา นาม คาถา กา กสฺส สนฺติเก อตฺถีติ.
อถ นํ มหาสตฺโต ‘‘นาหํ, ตาต, ธเนน วุทฺธึ อิจฺฉามิ, สุเตน ปน อิจฺฉามี’’ติ สฺาเปนฺโต อาห –
‘‘อิจฺฉามิ ¶ โวหํ สุตวุทฺธิมตฺตโน, สนฺโตติ มํ สปฺปุริสา ภเชยฺยุํ;
อหํ สวนฺตีหิ มโหทธีว, น หิ ตาต ตปฺปามิ สุภาสิเตน.
‘‘อคฺคิ ยถา ติณกฏฺํ ทหนฺโต, น กปฺปตี สาคโรว นทีภิ;
เอวมฺปิ เต ปณฺฑิตา ราชเสฏฺ, สุตฺวา น ตปฺปนฺติ สุภาสิเตน.
‘‘สกสฺส ทาสสฺส ยทา สุโณมิ, คาถํ อหํ อตฺถวตึ ชนินฺท;
ตเมว ¶ สกฺกจฺจ นิสามยามิ, น หิ ตาต ธมฺเมสุ มมตฺถิ ติตฺตี’’ติ.
ตตฺถ โวติ นิปาตมตฺตํ. ‘‘สนฺโต’’ติ เอเต จ มํ ภเชยฺยุํ อิติ อิจฺฉามิ. สวนฺตีหีติ นทีหิ. สกสฺสาติ ติฏฺตุ, นนฺท, พฺราหฺมโณ, ยทา อหํ อตฺตโน ทาสสฺสปิ สนฺติเก สุโณมิ, ตาต, ธมฺเมสุ มม ติตฺติ น หิ อตฺถีติ.
เอวฺจ ปน วตฺวา ‘‘มา มํ, ตาต, ธนเหตุ ปริภาสสิ, อหํ ธมฺมํ สุตฺวา อาคมิสฺสามี’’ติ สปถํ กตฺวา อาคโต, อิทานาหํ โปริสาทสฺส สนฺติกํ คมิสฺสามิ, อิทํ เต รชฺชํ คณฺหถา’’ติ รชฺชํ นิยฺยาเทนฺโต คาถมาห –
‘‘อิทํ เต รฏฺํ สธนํ สโยคฺคํ, สกายุรํ สพฺพกามูปปนฺนํ;
กึ กามเหตุ ปริภาสสิ มํ, คจฺฉามหํ โปริสาทสฺส ตฺเต’’ติ.
ตตฺถ ตฺเตติ สนฺติเก.
ตสฺมึ สมเย ปิตุรฺโ หทยํ อุณฺหํ อโหสิ. โส, ‘‘ตาต สุตโสม, กึ นาเมตํ กเถสิ, มยํ จตุรงฺคินิยา เสนาย โจรํ คเหสฺสามา’’ติ วตฺวา คาถมาห –
‘‘อตฺตานุรกฺขาย ¶ ¶ ภวนฺติ เหเต, หตฺถาโรหา รถิกา ปตฺติกา จ;
อสฺสาโรหา เย จ ธนุคฺคหาเส, เสนํ ปยฺุชาม หนาม สตฺตุ’’นฺติ.
ตตฺถ หนามาติ สเจ เอวํ ปโยชิตา เสนา ตํ คเหตุํ น สกฺโกนฺติ, อถ นํ สกลรฏฺวาสิโน คเหตฺวา คนฺตฺวา หนาม สตฺตุํ, มาเรม ตํ อมฺหากํ ปจฺจามิตฺตนฺติ อตฺโถ.
อถ นํ มาตาปิตโร อสฺสุปุณฺณมุขา โรทมานา วิลปนฺตา, ‘‘ตาต, มา คจฺฉ, คนฺตุํ น ลพฺภา’’ติ ยาจึสุ. โสฬสสหสฺสา นาฏกิตฺถิโยปิ เสสปริชโนปิ ‘‘อมฺเห อนาเถ กตฺวา กุหึ คจฺฉสิ, เทวา’’ติ ปริเทวึสุ. สกลนคเร โกจิ สกภาเวน สณฺาตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘สุตโสโม โปริสาทสฺส กิร ปฏิฺํ ทตฺวา อาคโต, อิทานิ จตสฺโส ¶ สตารหา คาถา สุตฺวา ธมฺมกถิกสฺส สกฺการํ กตฺวา มาตาปิตโร วนฺทิตฺวา ปุนปิ กิร โจรสฺส สนฺติกํ คมิสฺสตี’’ติ สกลนครํ เอกโกลาหลํ อโหสิ. โสปิ มาตาปิตูนํ วจนํ สุตฺวา คาถมาห –
‘‘สุทุกฺกรํ โปริสาโท อกาสิ, ชีวํ คเหตฺวาน อวสฺสชี มํ;
ตํ ตาทิสํ ปุพฺพกิจฺจํ สรนฺโต, ทุพฺเภ อหํ ตสฺส กถํ ชนินฺทา’’ติ.
ตตฺถ ชีวํ คเหตฺวานาติ ชีวคฺคาหํ คเหตฺวา. ตํ ตาทิสนฺติ ตํ เตน กตํ ตถารูปํ. ปุพฺพกิจฺจนฺติ ปุริมํ อุปการํ. ชนินฺทาติ ปิตรํ อาลปติ.
โส มาตาปิตโร อสฺสาเสตฺวา, ‘‘อมฺม ตาตา, ตุมฺเห มยฺหํ มา จินฺตยิตฺถ, กตกลฺยาโณ อหํ, มม ฉกามสฺสคฺคิสฺสริยํ น ทุลฺลภ’’นฺติ มาตาปิตโร วนฺทิตฺวา อาปุจฺฉิตฺวา เสสชนํ อนุสาสิตฺวา ปกฺกามิ. ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –
‘‘วนฺทิตฺวา ¶ โส ปิตรํ มาตรฺจ, อนุสาสิตฺวา เนคมฺจ พลฺจ;
สจฺจวาที สจฺจานุรกฺขมาโน, อคมาสิ โส ยตฺถ โปริสาโท’’ติ.
ตตฺถ สจฺจานุรกฺขมาโนติ สจฺจํ อนุรกฺขมาโน. อคมาสีติ ตํ รตฺตึ นิเวสเนเยว วสิตฺวา ปุนทิวเส อรุณุคฺคมนเวลาย มาตาปิตโร วนฺทิตฺวา อาปุจฺฉิตฺวา เสสชนํ อนุสาสิตฺวา อสฺสุมุเขน นานปฺปการํ ปริเทวนฺเตน อิตฺถาคาราทินา มหาชเนน อนุคโต นครา นิกฺขมฺม ¶ ตํ ชนํ นิวตฺเตตุํ อสกฺโกนฺโต มหามคฺเค ทณฺฑเกน ติริยํ เลขํ กฑฺฒิตฺวา ‘‘สเจ มยิ สิเนโห อตฺถิ, อิมํ มา อติกฺกมึสู’’ติ อาห. มหาชโน สีลวโต เตชวนฺตสฺส อาณํ อติกฺกมิตุํ อสกฺโกนฺโต มหาสทฺเทน ปริเทวมาโน ตํ สีหวิชมฺภิเตน คจฺฉนฺตํ โอโลเกตฺวา ตสฺมึ ทสฺสนูปจารํ อติกฺกนฺเต เอกรวํ รวนฺโต นครํ ปาวิสิ. โสปิ อาคตมคฺเคเนว ตสฺส สนฺติกํ คโต. เตน วุตฺตํ ‘‘อคมาสิ โส ยตฺถ โปริสาโท’’ติ.
ตโต โปริสาโท จินฺเตสิ – ‘‘สเจ มม สหาโย สุตโสโม อาคนฺตุกาโม, อาคจฺฉตุ, อนาคนฺตุกาโม, อนาคจฺฉตุ, รุกฺขเทวตา ยํ มยฺหํ อิจฺฉติ ¶ , ตํ กโรตุ, อิเม ราชาโน มาเรตฺวา ปฺจมธุรมํเสน พลิกมฺมํ กริสฺสามี’’ติ จิตกํ กตฺวา อคฺคึ ชาเลตฺวา ‘‘องฺคารราสิ ตาว โหตู’’ติ ตสฺส สูเล ตจฺฉนฺตสฺส นิสินฺนกาเล สุตโสโม อาคโต. อถ นํ โปริสาโท ทิสฺวา ตุฏฺจิตฺโต, ‘‘สมฺม, คนฺตฺวา กตฺตพฺพกิจฺจํ เต กต’’นฺติ ปุจฺฉิ. มหาสตฺโต, ‘‘อาม มหาราช, กสฺสปทสพเลน เทสิตา คาถา เม สุตา, ธมฺมกถิกสฺส จ สกฺกาโร กโต, ตสฺมา คนฺตฺวา กตฺตพฺพกิจฺจํ กตํ นาม โหตี’’ติ ทสฺเสตุํ คาถมาห –
‘‘กโต มยา สงฺคโร พฺราหฺมเณน, รฏฺเ สเก อิสฺสริเย ิเตน;
ตํ สงฺครํ พฺราหฺมณสปฺปทาย, สจฺจานุรกฺขี ปุนราคโตสฺมิ;
ยชสฺสุ ยฺํ ขาท มํ โปริสาทา’’ติ.
ตตฺถ ¶ ยชสฺสูติ มํ มาเรตฺวา เทวตาย วา ยฺํ ยชสฺสุ, มํสํ วา เม ขาทาหีติ อตฺโถ.
ตํ สุตฺวา โปริสาโท ‘‘อยํ ราชา น ภายติ, วิคตมรณภโย หุตฺวา กเถติ, กิสฺส นุ โข เอส อานุภาโว’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘อฺํ นตฺถิ, อยํ ‘กสฺสปทสพเลน เทสิตา คาถา เม สุตา’ติ วทติ, ตาสํ เอเตน อาสุภาเวน ภวิตพฺพํ, อหมฺปิ ตํ กถาเปตฺวา ตา คาถาโย โสสฺสามิ, เอวํ อหมฺปิ นิพฺภโย ภวิสฺสามี’’ติ สนฺนิฏฺานํ กตฺวา คาถมาห –
‘‘น หายเต ขาทิตํ มยฺหํ ปจฺฉา, จิตกา อยํ ตาว สธูมิกาว;
นิทฺธูมเก ปจิตํ สาธุปกฺกํ, สุโณมิ คาถาโย สตารหาโย’’ติ.
ตตฺถ ขาทิตนฺติ ขาทนํ. ตํ ขาทนํ มยฺหํ ปจฺฉา วา ปุเร วา น ปริหายติ, ปจฺฉาปิ หิ ¶ ตฺวํ มยา ขาทิตพฺโพว. นิทฺธูมเก ปจิตนฺติ นิทฺธูเม นิชฺฌาเล อคฺคิมฺหิ ปกฺกมํสํ สาธุปกฺกํ นาม โหติ.
ตํ ¶ สุตฺวา มหาสตฺโต ‘‘อยํ โปริสาโท ปาปธมฺโม, อิมํ โถกํ นิคฺคเหตฺวา ลชฺชาเปตฺวา กเถสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา อาห –
‘‘อธมฺมิโก ตฺวํ โปริสาทกาสิ, รฏฺา จ ภฏฺโ อุทรสฺส เหตุ;
ธมฺมฺจิมา อภิวทนฺติ คาถา, ธมฺโม จ อธมฺโม จ กุหึ สเมติ.
‘‘อธมฺมิกสฺส ลุทฺทสฺส, นิจฺจํ โลหิตปาณิโน;
นตฺถิ สจฺจํ กุโต ธมฺโม, กึ สุเตน กริสฺสสี’’ติ.
ตตฺถ ธมฺมฺจิมาติ อิมา จ คาถา นวโลกุตฺตรธมฺมํ อภิวทนฺติ. กุหึ สเมตีติ กตฺถ สมาคจฺฉติ. ธมฺโม หิ สุคตึ ปาเปติ นิพฺพานํ วา, อธมฺโม ทุคฺคตึ. กุโต ธมฺโมติ วจีสจฺจมตฺตมฺปิ นตฺถิ, กุโต ธมฺโม. กึ สุเตนาติ ตฺวํ เอเตน สุเตน กึ กริสฺสสิ, มตฺติกาภาชนํ วิย หิ สีหวสาย อภาชนํ ตฺวํ ธมฺมสฺส.
โส ¶ เอวํ กถิเตปิ เนว กุชฺฌิ. กสฺมา? มหาสตฺตสฺส เมตฺตาภาวนาย มหตฺเตน. อถ นํ ‘‘กึ ปน สมฺม สุตโสม อหเมว อธมฺมิโก’’ติ วตฺวา คาถมาห –
‘‘โย มํสเหตุ มิควํ จเรยฺย, โย วา หเน ปุริสมตฺตเหตุ;
อุโภปิ เต เปจฺจ สมา ภวนฺติ, กสฺมา โน อธมฺมิกํ พฺรูสิ มํ ตฺว’’นฺติ.
ตตฺถ กสฺมา โนติ เย ชมฺพุทีปตเล ราชาโน อลงฺกตปฏิยตฺตา มหาพลปริวารา รถวรคตา มิควํ จรนฺตา ติขิเณหิ สเรหิ มิเค วิชฺฌิตฺวา มาเรนฺติ, เต อวตฺวา กสฺมา ตฺวํ มฺเว อธมฺมิกนฺติ วทติ. ยทิ เต นิทฺโทสา, อหมฺปิ นิทฺโทโส เอวาติ ทีเปติ.
ตํ สุตฺวา มหาสตฺโต ตสฺส ลทฺธึ ภินฺทนฺโต คาถมาห –
‘‘ปฺจ ¶ ปฺจ น ขา ภกฺขา, ขตฺติเยน ปชานตา;
อภกฺขํ ราช ภกฺเขสิ, ตสฺมา อธมฺมิโก ตุว’’นฺติ.
ตสฺสตฺโถ – สมฺม โปริสาท, ขตฺติเยน นาม ขตฺติยธมฺมํ ชานนฺเตน ปฺจ ปฺจ หตฺถิอาทโย ทเสว สตฺตา มํสวเสน น ขา ภกฺขา น โข ขาทิตพฺพยุตฺตกา. ‘‘น โข’’ตฺเวว วา ปาโ. อปโร นโย ขตฺติเยน ขตฺติยธมฺมํ ชานนฺเตน ปฺจนเขสุ สตฺเตสุ สสโก, สลฺลโก, โคธา, กปิ กุมฺโมติ ¶ อิเม ปฺเจว สตฺตา ภกฺขิตพฺพยุตฺตกา, น อฺเ, ตฺวํ ปน อภกฺขํ มนุสฺสมํสํ ภกฺเขสิ, เตน อธมฺมิโกติ.
อิติ โส นิคฺคหํ ปตฺวา อฺํ นิสฺสรณํ อทิสฺวา อตฺตโน ปาปํ ปฏิจฺฉาเทนฺโต คาถมาห –
‘‘มุตฺโต ตุวํ โปริสาทสฺส หตฺถา, คนฺตฺวา สกํ มนฺทิรํ กามกามี;
อมิตฺตหตฺถํ ปุนราคโตสิ, น ขตฺตธมฺเม กุสโลสิ ราชา’’ติ.
ตตฺถ ¶ น ขตฺตธมฺเมติ ตฺวํ ขตฺติยธมฺมสงฺขาเต นีติสตฺเถ น กุสโลสิ, อตฺตโน อตฺถานตฺถํ น ชานาสิ, อการเณเนว เต โลเก ปณฺฑิโตติ กิตฺติ ปตฺถฏา, อหํ ปน เต ปณฺฑิตภาวํ น ปสฺสามิ น ชานามิ, อติพาโลสีหิ วทติ.
อถ นํ มหาสตฺโต, ‘‘สมฺม, ขตฺติยธมฺเม กุสเลน นาม มาทิเสเนว ภวิตพฺพํ. อหฺหิ ตํ ชานามิ, น ปน ตทตฺถาย ปฏิปชฺชามี’’ติ วตฺวา คาถมาห –
‘‘เย ขตฺตธมฺเม กุสลา ภวนฺติ, ปาเยน เต เนรยิกา ภวนฺติ;
ตสฺมา อหํ ขตฺตธมฺมํ ปหาย, สจฺจานุรกฺขี ปุนราคโตสฺมิ;
ยชสฺสุ ยฺํ ขาท มํ โปริสาทา’’ติ.
ตตฺถ กุสลาติ ตทตฺถาย ปฏิปชฺชนกุสลา. ปาเยนาติ เยภุยฺเยน เนรยิกา. เย ปน ตตฺถ น นิพฺพตฺตนฺติ, เต เสสาปาเยสุ นิพฺพตฺตนฺติ.
โปริสาโท อาห –
‘‘ปาสาทวาสา ¶ ปถวีควาสฺสา, กามิตฺถิโย กาสิกจนฺทนฺจ;
สพฺพํ ตหึ ลภสิ สามิตาย, สจฺเจน กึ ปสฺสสิ อานิสํส’’นฺติ.
ตตฺถ ปาสาทวาสาติ, สมฺม สุตโสม, ตว ติณฺณํ อุตูนํ อนุจฺฉวิกา ทิพฺพวิมานกปฺปา ตโย นิวาสปาสาทา. ปถวีควาสฺสาติ ปถวี จ คาโว จ อสฺสา จ พหู. กามิตฺถิโยติ กามวตฺถุภูตา อิตฺถิโย. กาสิกจนฺทนฺจาติ ¶ กาสิกวตฺถฺจ โลหิตจนฺทนฺจ. สพฺพํ ตหินฺติ เอตฺจ อฺฺจ อุปโภคปริโภคํ สพฺพํ ตฺวํ ตหึ อตฺตโน นคเร สามิตาย ลภสิ, สามี หุตฺวา ยถา อิจฺฉสิ, ตถา ปริภฺุชิตุํ ลภติ, โส ตฺวํ สพฺพเมตํ ปหาย สจฺจานุรกฺขี อิธาคจฺฉนฺโต สจฺเจน กึ อานิสํสํ ปสฺสสีติ.
โพธิสตฺโต ¶ อาห –
‘‘เย เกจิเม อตฺถิ รสา ปถพฺยา, สจฺจํ เตสํ สาทุตรํ รสานํ;
สจฺเจ ิตา สมณพฺราหฺมณา จ, ตรนฺติ ชาติมรณสฺส ปาร’’นฺติ.
ตตฺถ สาทุตรนฺติ ยสฺมา สพฺเพปิ รสา สตฺตานํ สจฺจกาเลเยว ปณีตา มธุรา โหนฺติ, ตสฺมา สจฺจํ เตสํ สาทุตรํ รสานํ, ยสฺมา วา วิรติสจฺจวจีสจฺเจ ิตา ชาติมรณสงฺขาตสฺส เตภูมกวฏฺฏสฺส ปารํ อมตมหานิพฺพานํ ตรนฺติ ปาปุณนฺติ, ตสฺมาปิ ตํ สาทุตรนฺติ.
เอวมสฺส มหาสตฺโต สจฺเจ อานิสํสํ กเถสิ. ตโต โปริสาโท วิกสิตปทุมปุณฺณจนฺทสสฺสิริกเมวสฺส มุขํ โอโลเกตฺวา ‘‘อยํ สุตโสโม องฺคารจิตกํ มฺจ สูลํ ตจฺฉนฺตํ ปสฺสติ, จิตฺตุตฺราสมตฺตมฺปิสฺส นตฺถิ, กึ นุ โข เอส สตารหคาถานํ อานุภาโว, อุทาหุ สจฺจสฺส, อฺสฺเสว วา กสฺสจี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘ปุจฺฉิสฺสามิ ตาว น’’นฺติ ปุจฺฉนฺโต คาถมาห –
‘‘มุตฺโต ตุวํ โปริสาทสฺส หตฺถา, คนฺตฺวา สกํ มนฺทิรํ กามกามี;
อมิตฺตหตฺถํ ปุนราคโตสิ, น หิ นูน เต มรณภยํ ชนินฺท;
อลีนจิตฺโต อสิ สจฺจวาที’’ติ.
มหาสตฺโตปิสฺส อาจิกฺขนฺโต อาห –
‘‘กตา ¶ เม กลฺยาณา อเนกรูปา, ยฺา ยิฏฺา เย วิปุลา ปสตฺถา;
วิโสธิโต ปรโลกสฺส มคฺโค, ธมฺเม ิโต โก มรณสฺส ภาเย.
‘‘กตา ¶ เม กลฺยาณา อเนกรูปา, ยฺา ยิฏฺา เย วิปุลา ปสตฺถา;
อนานุตปฺปํ ¶ ปรโลกํ คมิสฺสํ, ยชสฺสุ ยฺํ อท มํ โปริสาท.
‘‘ปิตา จ มาตา จ อุปฏฺิตา เม, ธมฺเมน เม อิสฺสริยํ ปสตฺถํ;
วิโสธิโต ปรโลกสฺส มคฺโค, ธมฺเม ิโต โก มรณสฺส ภาเย.
‘‘ปิตา จ มาตา จ อุปฏฺิตา เม, ธมฺเมน เม อิสฺสริยํ ปสตฺถํ;
อนานุตปฺปํ ปรโลกํ คมิสฺสํ, ยชสฺสุ ยฺํ อท มํ โปริสาท.
‘‘าตีสุ มิตฺเตสุ กตา เม การา, ธมฺเมน เม อิสฺสริยํ ปสตฺถํ;
วิโสธิโต ปรโลกสฺส มคฺโค, ธมฺเม ิโต โก มรณสฺส ภาเย.
‘‘าตีสุ มิตฺเตสุ กตา เม การา, ธมฺเมน เม อิสฺสริยํ ปสตฺถํ;
อนานุตปฺปํ ปรโลกํ คมิสฺสํ, ยชสฺสุ ยฺํ อท มํ โปริสาท.
‘‘ทินฺนํ เม ทานํ พหุธา พหูนํ, สนฺตปฺปิตา สมณพฺราหฺมณา จ;
วิโสธิโต ปรโลกสฺส มคฺโค, ธมฺเม ิโต โก มรณสฺส ภาเย.
‘‘ทินฺนํ เม ทานํ พหุธา พหูนํ, สนฺตปฺปิตา สมณพฺราหฺมณา จ;
อนานุตปฺปํ ปรโลกํ คมิสฺสํ, ยชสฺสุ ยฺํ อท มํ โปริสาทา’’ติ.
ตตฺถ ¶ กลฺยาณาติ กลฺยาณกมฺมา. อเนกรูปาติ ทานาทิวเสน อเนกวิธา. ยฺาติ ทสวิธทานวตฺถุปริจฺจาควเสน อติวิปุลา ปณฺฑิเตหิ ปสตฺถา ยฺาปิ ยิฏฺา ปวตฺติตา. ธมฺเม ิโตติ เอวํ ธมฺเม ปติฏฺิโต มาทิโส โก นาม มรณสฺส ภาเยยฺย. อนานุตปฺปนฺติ อนานุตปฺปมาโน. ธมฺเมน เม อิสฺสริยํ ปสตฺถนฺติ ทสวิธํ ราชธมฺมํ อโกเปตฺวา ธมฺเมเนว มยา รชฺชํ ปสาสิตํ. การาติ าตีสุ าติกิจฺจานิ, มิตฺเตสุ จ มิตฺตกิจฺจานิ. ทานนฺติ สวตฺถุกเจตนา. พหุธาติ พหูหิ อากาเรหิ. พหูนนฺติ น ปฺจนฺนํ, น ทสนฺนํ, สตสฺสปิ สหสฺสสฺสปิ ¶ สตสหสฺสสฺสปิ ทินฺนเมว. สนฺตปฺปิตาติ คหิตคหิตภาชนานิ ปูเรตฺวา สุฏฺุ ตปฺปิตา.
ตํ ¶ สุตฺวา โปริสาโท ‘‘อยํ สุตโสมมหาราชา สปฺปุริโส าณสมฺปนฺโน มธุรธมฺมกถิโก, สจาหํ เอตํ ขาเทยฺยํ, มุทฺธา เม สตฺตธา ผเลยฺย, ปถวี วา ปน เม วิวรํ ทเทยฺยา’’ติ ภีตตสิโต หุตฺวา, ‘‘สมฺม, น ตฺวํ มยา ขาทิตพฺพรูโป’’ติ วตฺวา คาถมาห –
‘‘วิสํ ปชานํ ปุริโส อเทยฺย, อาสีวิสํ ชลิตมุคฺคเตชํ;
มุทฺธาปิ ตสฺส วิผเลยฺย สตฺตธา, โย ตาทิสํ สจฺจวาทึ อเทยฺยา’’ติ.
ตตฺถ วิสนฺติ ตตฺเถว มารณสมตฺถํ หลาหลวิสํ. ชลิตนฺติ อตฺตโน วิสเตเชน ชลิตํ เตเนว อุคฺคเตชํ อคฺคิกฺขนฺธํ วิย จรนฺตํ อาสีวิสํ วา ปน โส คีวาย คณฺเหยฺย.
อิติ โส มหาสตฺตํ ‘‘หลาหลวิสสทิโส ตฺวํ, โก ตํ ขาทิสฺสตี’’ติ วตฺวา คาถา โสตุกาโม ตํ ยาจิตฺวา เตน ธมฺมคารวชนนตฺถํ ‘‘เอวรูปานํ อนวชฺชคาถานํ ตฺวํ อภาชน’’นฺติ ปฏิกฺขิตฺโตปิ ‘‘สกลชมฺพุทีเป อิมินา สทิโส ปณฺฑิโต นตฺถิ, อยํ มม หตฺถา มุจฺจิตฺวา คนฺตฺวา ตา คาถา สุตฺวา ธมฺมกถิกสฺส สกฺการํ กตฺวา นลาเฏน มจฺจุํ อาทาย ปุนาคโต, อติวิย สาธุรูปา คาถา ภวิสฺสนฺตี’’ติ สุฏฺุตรํ สฺชาตธมฺมสฺสวนาทโร หุตฺวา ตํ ยาจนฺโต คาถมาห –
‘‘สุตฺวา ¶ ธมฺมํ วิชานนฺติ, นรา กลฺยาณปาปกํ;
อปิ คาถา สุณิตฺวาน, ธมฺเม เม รมเต มโน’’ติ.
ตสฺสตฺโถ – ‘‘สมฺม สุตโสม, นรา นาม ธมฺมํ สุตฺวา กลฺยาณมฺปิ ปาปกมฺปิ ชานนฺติ, อปฺเปว นาม ตา คาถา สุตฺวา มมปิ กุสลกมฺมปถธมฺเม มโน รเมยฺยา’’ติ.
อถ มหาสตฺโต ‘‘โสตุกาโม ทานิ โปริสาโท, กเถสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘เตน หิ, สมฺม, สาธุกํ สุณาหี’’ติ ตํ โอหิตโสตํ กตฺวา นนฺทพฺราหฺมเณน กถิตนิยาเมเนว คาถานํ ถุตึ กตฺวา ฉสุ กามาวจรเทเวสุ เอกโกลาหลํ กตฺวา ¶ เทวตาสุ สาธุการํ ททมานาสุ โปริสาทสฺส ธมฺมํ กเถสิ –
‘‘สกิเทว ¶ มหาราช, สพฺภิ โหติ สมาคโม;
สา นํ สงฺคติ ปาเลติ, นาสพฺภิ พหุ สงฺคโม.
‘‘สพฺภิเรว สมาเสถ, สพฺภิ กุพฺเพถ สนฺถวํ;
สตํ สนฺธมฺมมฺาย, เสยฺโย โหติ น ปาปิโย.
‘‘ชีรนฺติ เว ราชรถา สุจิตฺตา, อโถ สรีรมฺปิ ชรํ อุเปติ;
สตฺจ ธมฺโม น ชรํ อุเปติ, สนฺโต หเว สพฺภิ ปเวทยนฺติ.
‘‘นภฺจ ทูเร ปถวี จ ทูเร, ปารํ สมุทฺทสฺส ตทาหุ ทูเร;
ตโต หเว ทูรตรํ วทนฺติ, สตฺจ ธมฺโม อสตฺจ ราชา’’ติ.
ตสฺส เตน สุกถิตตฺตา เจว อตฺตโน ปณฺฑิตภาเวน จ ตา คาถา สพฺพฺุพุทฺธกถิตา วิยาติ จินฺเตนฺตสฺส สกลสรีรํ ปฺจวณฺณาย ปีติยา ปริปูริ, โพธิสตฺเต มุทุจิตฺตํ อโหสิ, เสตจฺฉตฺตทายกํ ปิตรํ วิย นํ อมฺิ. โส ‘‘อหํ สุตโสมสฺส ทาตพฺพํ กิฺจิ หิรฺสุวณฺณํ น ปสฺสามิ, เอเกกาย ปนสฺส คาถาย เอเกกํ วรํ ทสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา คาถมาห –
‘‘คาถา ¶ อิมา อตฺถวตี สุพฺยฺชนา, สุภาสิตา ตุยฺห ชนินฺท สุตฺวา;
อานนฺทิ วิตฺโต สุมโน ปตีโต, จตฺตาริ เต สมฺม วเร ททามี’’ติ.
ตตฺถ อานนฺทีติ อานนฺทชาโต. เสสานิ ตสฺเสว เววจนานิ. จตฺตาโรปิ เหเต ตุฏฺาการา เอว.
อถ นํ มหาสตฺโต ‘‘กึ นาม ตฺวํ วรํ ทสฺสสี’’ติ อปสาเทนฺโต คาถมาห –
‘‘โย ¶ นตฺตโน มรณํ พุชฺฌสิ ตุวํ, หิตาหิตํ วินิปาตฺจ สคฺคํ;
คิทฺโธ รเส ทุจฺจริเต นิวิฏฺโ, กึ ตฺวํ วรํ ทสฺสสิ ปาปธมฺม.
‘‘อหฺจ ตํ ‘เทหิ วร’นฺติ วชฺชํ, ตฺวํ จาปิ ทตฺวา น อวากเรยฺย;
สนฺทิฏฺิกํ กลหมิมํ วิวาทํ, โก ปณฺฑิโต ชานมุปพฺพเชยฺยา’’ติ.
ตตฺถ ¶ โยติ โย ตฺวํ ‘‘มรณธมฺโมหมสฺมี’’ติ อตฺตโนปิ มรณํ น พุชฺฌสิ น ชานาสิ, ปาปกมฺมเมว กโรสิ. หิตาหิตนฺติ ‘‘อิทํ เม กมฺมํ หิตํ, อิทํ อหิตํ, อิทํ วินิปาตํ เนสฺสติ, อิทํ สคฺค’’นฺติ น ชานาสิ. รเสติ มนุสฺสมํสรเส. วชฺชนฺติ วเทยฺยํ. น อวากเรยฺยาติ วาจาย ทตฺวา ‘‘เทหิ เม วร’’นฺติ วุจฺจมาโน น อวากเรยฺยาสิ น ทเทยฺยาสิ. อุปพฺพเชยฺยาติ โก อิมํ กลหํ ปณฺฑิโต อุปคจฺเฉยฺย.
ตโต โปริสาโท ‘‘นายํ มยฺหํ สทฺทหติ, สทฺทหาเปสฺสามิ น’’นฺติ คาถมาห –
‘‘น ตํ วรํ อรหติ ชนฺตุ ทาตุํ, ยํ วาปิ ทตฺวา น อวากเรยฺย;
วรสฺสุ สมฺม อวิกมฺปมาโน, ปาณํ จชิตฺวานปิ ทสฺสเมวา’’ติ.
ตตฺถ อวิกมฺปมาโนติ อโนลียมาโน.
อถ ¶ มหาสตฺโต ‘‘อยํ อติวิย สูโร หุตฺวา กเถติ, กริสฺสติ เม วจนํ, วรํ คณฺหิสฺสามิ, สเจ ปน ‘‘มนุสฺสมํสํ น ขาทิตพฺพ’นฺติ ปมเมว วรํ วารยิสฺสํ, อติวิย กิลมิสฺสติ, ปมํ อฺเ ตโย วเร คเหตฺวา ปจฺฉา เอตํ คณฺหิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา อาห –
‘‘อริยสฺส อริเยน สเมติ สขฺยํ, ปฺสฺส ปฺาณวตา สเมติ;
ปสฺเสยฺย ตํ วสฺสสตํ อโรคํ, เอตํ วรานํ ปมํ วรามี’’ติ.
ตตฺถ ¶ อริยสฺสาติ อาจารอริยสฺส. สขฺยนฺติ สขิธมฺโม มิตฺตธมฺโม. ปฺาณวตาติ าณสมฺปนฺเนน. สเมตีติ คงฺโคทกํ วิย ยมุโนทเกน สํสนฺทติ. ธาตุโส หิ สตฺตา สํสนฺทนฺติ. ปสฺเสยฺย ตนฺติ สุตโสโม โปริสาทสฺส จิรํ ชีวิตํ อิจฺฉนฺโต วิย ปมํ อตฺตโน ชีวิตวรํ ยาจติ. ปณฺฑิตสฺส หิ ‘‘มม ชีวิตํ เทหี’’ติ วตฺตุํ อยุตฺตํ, อปิจ โส ‘มยฺหเมว เอส อาโรคฺยํ อิจฺฉตี’ติ จินฺเตตฺวา ตุสฺสิสฺสตีติ เอวมาห.
โสปิ ตํ สุตฺวาว ‘‘อยํ อิสฺสริยา ธํเสตฺวา อิทานิ มํสํ ขาทิตุกามสฺส เอวํ มหาอนตฺถกรสฺส มหาโจรสฺส มยฺหเมว ชีวิตํ อิจฺฉติ, อโห มม หิตกาโม’’ติ ตุฏฺมานโส วฺเจตฺวา วรสฺส คหิตภาวํ อชานิตฺวา ตํ วรํ ททมาโน คาถมาห –
‘‘อริยสฺส ¶ อริเยน สเมติ สขฺยํ, ปฺสฺส ปฺาณวตา สเมติ;
ปสฺสาสิ มํ วสฺสสตํ อโรคํ, เอตํ วรานํ ปมํ ททามี’’ติ.
ตตฺถ วรานนฺติ จตุนฺนํ วรานํ ปมํ.
ตโต โพธิสตฺโต อาห –
‘‘เย ขตฺติยาเส อิธ ภูมิปาลา, มุทฺธาภิสิตฺตา กตนามเธยฺยา;
น ตาทิเส ภูมิปตี อเทสิ, เอตํ วรานํ ทุติยํ วรามี’’ติ.
ตตฺถ ¶ กตนามเธยฺยาติ มุทฺธนิ อภิสิตฺตตฺตาว ‘‘มุทฺธาภิสิตฺตา’’ติ กตนามเธยฺยา. น ตาทิเสติ ตาทิเส ขตฺติเย น อเทสิ มา ขาทิ.
อิติ โส ทุติยํ วรํ คณฺหนฺโต ปโรสตานํ ขตฺติยานํ ชีวิตวรํ คณฺหิ. โปริสาโทปิสฺส ททมาโน อาห –
‘‘เย ขตฺติยาเส อิธ ภูมิปาลา, มุทฺธาภิสิตฺตา กตนามเธยฺยา;
น ตาทิเส ภูมิปตี อเทมิ, เอตํ วรานํ ทุติยํ ททามี’’ติ.
กึ ¶ ปน เต เตสํ สทฺทํ สุณนฺติ, น สุณนฺตีติ? น สพฺพํ สุณนฺติ. โปริสาเทน หิ รุกฺขสฺส ธูมชาลอุปทฺทวภเยน ปฏิกฺกมิตฺวา อคฺคิ กโต, อคฺคิโน จ รุกฺขสฺส จ อนฺตเร นิสีทิตฺวา มหาสตฺโต เตน สทฺธึ กเถสิ, ตสฺมา สพฺพํ อสุตฺวา อุปฑฺฒุปฑฺฒํ สุณึสุ. เต ‘‘อิทานิ สุตโสโม โปริสาทํ ทเมสฺสติ, มา ภายถา’’ติ อฺมฺํ สมสฺสาเสสุํ. ตสฺมึ ขเณ มหาสตฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘ปโรสตํ ขตฺติยา เต คหีตา, ตลาวุตา อสฺสุมุขา รุทนฺตา;
สเก เต รฏฺเ ปฏิปาทยาหิ, เอตํ วรานํ ตติยํ วรามี’’ติ.
ตตฺถ ปโรสตนฺติ อติเรกสตํ. เต คหีตาติ ตยา คหิตา. ตลาวุตาติ หตฺถตเลสุ อาวุตา.
อิติ ¶ มหาสตฺโต ตติยํ วรํ คณฺหนฺโต เตสํ ขตฺติยานํ สกรฏฺนิยฺยาตนวรํ คณฺหิ. กึการณา? โส อขาทนฺโตปิ เวรภเยน สพฺเพ เต ทาเส กตฺวา อรฺเเยว วาเสยฺย, มาเรตฺวา วา ฉฑฺเฑยฺย, ปจฺจนฺตํ เนตฺวา วา วิกฺกิเณยฺย, ตสฺมา เตสํ สกรฏฺนิยฺยาตนวรํ คณฺหิ. อิตโรปิสฺส ททมาโน อิมํ คาถมาห –
‘‘ปโรสตํ ขตฺติยา เม คหีตา, ตลาวุตา อสฺสุมุขา รุทนฺตา;
สเก เต รฏฺเ ปฏิปาทยามิ, เอตํ วรานํ ตติยํ ททามี’’ติ.
จตุตฺถํ ¶ ปน วรํ คณฺหนฺโต โพธิสตฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘ฉิทฺทํ เต รฏฺํ พฺยถิตา ภยา หิ, ปุถู นรา เลณมนุปฺปวิฏฺา;
มนุสฺสมํสํ วิรเมหิ ราช, เอตํ วรานํ จตุตฺถํ วรามี’’ติ.
ตตฺถ ¶ ฉิทฺทนฺติ น ฆนวาสํ ตตฺถ ตตฺถ คามาทีนํ อุฏฺิตตฺตา สวิวรํ. พฺยถิตา ภยาหีติ ‘‘โปริสาโท อิทานิ อาคมิสฺสตี’’ติ ตว ภเยน กมฺปิตา. เลณมนุปฺปวิฏฺาติ ทารเก หตฺเถสุ คเหตฺวา ติณคหนาทินิลียนฏฺานํ ปวิฏฺา. มนุสฺสมํสนฺติ ทุคฺคนฺธํ เชคุจฺฉํ ปฏิกฺกูลํ มนุสฺสมํสํ ปชห. นิสฺสกฺกตฺเถ วา อุปโยคํ, มนุสฺสมํสโต วิรมาหีติ อตฺโถ.
เอวํ วุตฺเต โปริสาโท ปาณึ ปหริตฺวา หสนฺโต ‘‘สมฺม สุตโสม กึ นาเมตํ กเถสิ, กถาหํ ตุมฺหากํ เอตํ วรํ ทสฺสามิ, สเจ คณฺหิตุกาโม, อฺํ คณฺหาหี’’ติ วตฺวา คาถมาห –
‘‘อทฺธา หิ โส ภกฺโข มม มนาโป, เอตสฺส เหตุมฺหิ วนํ ปวิฏฺโ;
โสหํ กถํ เอตฺโต อุปารเมยฺยํ, อฺํ วรานํ จตุตฺถํ วรสฺสู’’ติ.
ตตฺถ วนนฺติ รชฺชํ ปหาย อิมํ วนํ ปวิฏฺโ.
อถ นํ มหาสตฺโต ‘‘ตฺวํ ‘มนุสฺสมํสสฺส ปิยตรตฺตา ตโต วิรมิตุํ น สกฺโกมี’’ติ วทสิ. โย หิ ปิยํ นิสฺสาย ปาปํ กโรติ, อยํ พาโล’’ติ วตฺวา คาถมาห –
‘‘น ¶ เว ‘ปิยํ เม’ติ ชนินฺท ตาทิโส, อตฺตํ นิรํกจฺจ ปิยานิ เสวติ;
อตฺตาว เสยฺโย ปรมา จ เสยฺโย, ลพฺภา ปิยา โอจิตตฺเถน ปจฺฉา’’ติ.
ตตฺถ ¶ ตาทิโสติ ชนินฺท ตาทิโส ยุวา อภิรูโป มหายโส ‘‘อิทํ นาม เม ปิย’’นฺติ ปิยวตฺถุโลเภน ตตฺถ อตฺตานํ นิรํกตฺวา สพฺพสุคตีหิ เจว สุขวิเสเสหิ จ จวิตฺวา นิรเย ปาเตตฺวา น เว ปิยานิ เสวติ. ปรมา จ เสยฺโยติ ปุริสสฺส หิ ปรมา ปิยวตฺถุมฺหา อตฺตาว วรตโร. กึการณา? ลพฺภา ปิยาติ, ปิยา นาม วิสยวเสน เจว ปฺุเน จ โอจิตตฺเถน วฑฺฒิตตฺเถน ทิฏฺธมฺเม เจว ปรตฺถ จ เทวมนุสฺสสมฺปตฺตึ ปตฺวา สกฺกา ลทฺธุํ.
เอวํ วุตฺเต โปริสาโท ภยปฺปตฺโต หุตฺวา ‘‘อหํ สุตโสเมน คหิตํ วรํ วิสฺสชฺชาเปตุมฺปิ มนุสฺสมํสโต วิรมิตุมฺปิ ¶ น สกฺโกมิ, กึ นุ โข กริสฺสามี’’ติ อสฺสุปุณฺเณหิ เนตฺเตหิ คาถมาห –
‘‘ปิยํ เม มานุสํ มํสํ, สุตโสม วิชานหิ;
นมฺหิ สกฺกา นิวาเรตุํ, อฺํ วรํ สมฺม วรสฺสู’’ติ.
ตตฺถ วิชานหีติ ตฺวมฺปิ ชานาหิ.
ตโต โพธิสตฺโต อาห –
‘‘โย เว ‘ปิยํ เม’ติ ปิยานุรกฺขี, อตฺตํ นิรํกจฺจ ปิยานิ เสวติ;
โสณฺโฑว ปิตฺวา วิสมิสฺสปานํ, เตเนว โส โหติ ทุกฺขี ปรตฺถ.
‘‘โย จีธ สงฺขาย ปิยานิ หิตฺวา, กิจฺเฉนปิ เสวติ อริยธมฺเม;
ทุกฺขิโตว ปิตฺวาน ยโถสธานิ, เตเนว โส โหติ สุขี ปรตฺถา’’ติ.
ตตฺถ โย เวติ, สมฺม โปริสาท, โย ปุริโส ‘‘อิทํ เม ปิย’’นฺติ ปาปกิริยาย อตฺตานํ นิรํกตฺวา ปิยานิ วตฺถูนิ เสวติ, โส สุราเปเมน วิสมิสฺสํ สุรํ ปิตฺวา โสณฺโฑ วิย ¶ เตน ปาปกมฺเมน ปรตฺถ นิรยาทีสุ ทุกฺขี โหติ. สงฺขายาติ ชานิตฺวา ตุเลตฺวา. ปิยานิ หิตฺวาติ อธมฺมปฏิสํยุตฺตานิ ปิยานิ ฉฑฺเฑตฺวา.
เอวํ ¶ วุตฺเต โปริสาโท กลูนํ ปริเทวนฺโต คาถมาห –
‘‘โอหายหํ ปิตรํ มาตรฺจ, มนาปิเย กามคุเณ จ ปฺจ;
เอตสฺส เหตุมฺหิ วนํ ปวิฏฺโ, ตํ เต วรํ กินฺติ มหํ ททามี’’ติ.
ตตฺถ เอตสฺสาติ มนุสฺสมํสสฺส. กินฺติ มหนฺติ กินฺติ กตฺวา อหํ ตํ วรํ เทมิ.
ตโต มหาสตฺโต อิมํ คาถมาห –
‘‘น ปณฺฑิตา ทิคุณมาหุ วากฺยํ, สจฺจปฺปฏิฺาว ภวนฺติ สนฺโต;
‘วรสฺสุ ¶ สมฺม’ อิติ มํ อโวจ, อิจฺจพฺรวี ตฺวํ น หิ เต สเมตี’’ติ.
ตตฺถ ทิคุณนฺติ, สมฺม โปริสาท, ปณฺฑิตา นาม เอกํ วตฺวา ปุน ตํ วิสํวาเทนฺตา ทุติยํ วจนํ น กเถนฺติ. อิติ มํ อโวจาติ, ‘‘สมฺม สุตโสม วรสฺสุ วร’’นฺติ เอวํ มํ อภาสสิ. อิจฺจพฺรวีติ ตสฺมา ยํ ตฺวํ อิติ อพฺรวิ, ตํ เต อิทานิ น สเมติ.
โส ปุน โรทนฺโต เอว คาถมาห –
‘‘อปฺุลาภํ อยสํ อกิตฺตึ, ปาปํ พหุํ ทุจฺจริตํ กิเลสํ;
มนุสฺสมํสสฺส กเต อุปาคา, ตํ เต วรํ กินฺติ มหํ ทเทยฺย’’นฺติ.
ตตฺถ ปาปนฺติ กมฺมปถํ อปฺปตฺตํ. ทุจฺจริตนฺติ กมฺมปถปฺปตฺตํ. กิเลสนฺติ ทุกฺขํ. มนุสฺสมํสสฺส กเตติ มนุสฺสมํสสฺส เหตุ. อุปาคาติ อุปคโตมฺหิ. ตํ เตติ ตํ ตุยฺหํ กถาหํ วรํ เทมิ, มา มํ วารยิ, อนุกมฺปํ การฺุํ มยิ กโรหิ, อฺํ วรํ คณฺหาหีติ อาห.
อถ ¶ มหาสตฺโต อาห –
‘‘น ¶ ตํ วรํ อรหติ ชนฺตุ ทาตุํ, ยํ วาปิ ทตฺวา น อวากเรยฺย;
วรสฺสุ สมฺม อวิกมฺปมาโน, ปาณํ จชิตฺวานปิ ทสฺสเมวา’’ติ.
เอวํ เตน ปมํ วุตฺตคาถํ อาหริตฺวา ทสฺเสตฺวา วรทาเน อุสฺสาเหนฺโต คาถา อาห –
‘‘ปาณํ จชนฺติ สนฺโต นาปิ ธมฺมํ, สจฺจปฺปฏิฺาว ภวนฺติ สนฺโต;
ทตฺวา วรํ ขิปฺปมวากโรหิ, เอเตน สมฺปชฺช สุราชเสฏฺ.
‘‘จเช ธนํ องฺควรสฺส เหตุ, องฺคํ จเช ชีวิตํ รกฺขมาโน;
องฺคํ ¶ ธนํ ชีวิตฺจาปิ สพฺพํ, จเช นโร ธมฺมมนุสฺสรนฺโต’’ติ.
ตตฺถ ปาณนฺติ ชีวิตํ. สนฺโต นาม อปิ ชีวิตํ จชนฺติ, น ธมฺมํ. ขิปฺปมวากโรหีติ อิธ ขิปฺปํ มยฺหํ เทหีติ อตฺโถ. เอเตนาติ เอเตน ธมฺเมน เจว สจฺเจน จ สมฺปชฺช สมฺปนฺโน อุปปนฺโน โหหิ. สุราชเสฏฺาติ ตํ ปคฺคณฺหนฺโต อาลปติ. จเช ธนนฺติ, สมฺม โปริสาท, ปณฺฑิโต ปุริโส หตฺถปาทาทิมฺหิ องฺเค ฉิชฺชมาเน ตสฺส รกฺขณตฺถาย พหุมฺปิ ธนํ จเชยฺย. ธมฺมมนุสฺสรนฺโตติ องฺคธนชีวิตานิ ปริจฺจชนฺโตปิ ‘‘สตํ ธมฺมํ น วีติกฺกมิสฺสามี’’ติ เอวํ ธมฺมํ อนุสฺสรนฺโต.
เอวํ มหาสตฺโต อิเมหิ การเณหิ ตํ สจฺเจ ปติฏฺาเปตฺวา อิทานิ อตฺตโน คุรุภาวํ ทสฺเสตุํ คาถมาห –
‘‘ยสฺมา หิ ธมฺมํ ปุริโส วิชฺา, เย จสฺส กงฺขํ วินยนฺติ สนฺโต;
ตํ หิสฺส ทีปฺจ ปรายณฺจ, น เตน มิตฺตึ ชิรเยถ ปฺโ’’ติ.
ตตฺถ ¶ ยสฺมาติ ยมฺหา ปุริสา. ธมฺมนฺติ กุสลากุสลโชตกํ การณํ. วิชฺาติ วิชาเนยฺย. ตํ หิสฺสาติ ตํ อาจริยกุลํ เอตสฺส ปุคฺคลสฺส ปติฏฺานฏฺเน ทีปํ, อุปฺปนฺเน ภเย คนฺตพฺพฏฺานฏฺเน ปรายณฺจ. น เตน มิตฺตินฺติ เตน อาจริยปุคฺคเลน สห โส ปณฺฑิโต เกนจิปิ การเณน มิตฺตึ น ชีรเยถ น วินาเสยฺย.
เอวฺจ ปน วตฺวา, ‘‘สมฺม โปริสาท, คุณวนฺตสฺส อาจริยสฺส วจนํ นาม ภินฺทิตุํ น ¶ วฏฺฏติ, อหฺจ ตรุณกาเลปิ ตว ปิฏฺิอาจริโย หุตฺวา พหุํ สิกฺขํ สิกฺขาเปสึ, อิทานิปิ พุทฺธลีลาย สตารหา คาถา เต กเถสึ, เตน เม วจนํ กาตุํ อรหสี’’ติ อาห. ตํ สุตฺวา โปริสาโท ‘‘อยํ สุตโสโม มยฺหํ อาจริโย เจว ปณฺฑิโต จ, วโร จสฺส มยา ทินฺโน, กึ สกฺกา กาตุํ, เอกสฺมึ อตฺตภาเว มรณํ นาม ธุวํ, มนุสฺสมํสํ น ขาทิสฺสามิ, ทสฺสามิสฺส วร’’นฺติ อสฺสุธาราหิ ปวตฺตมานาหิ อุฏฺาย สุตโสมนรินฺทสฺส ปาเทสุ ปติตฺวา วรํ ททมาโน อิมํ คาถมาห –
‘‘อทฺธา ¶ หิ โส ภกฺโข มม มนาโป, เอตสฺส เหตุมฺหิ วนํ ปวิฏฺโ;
สเจ จ มํ ยาจสิ เอตมตฺถํ, เอตมฺปิ เต สมฺม วรํ ททามี’’ติ.
อถ นํ มหาสตฺโต เอวมาห – ‘‘สมฺม, สีเล ิตสฺส มรณมฺปิ วรํ, คณฺหามิ, มหาราช, ตยา ทินฺนํ วรํ, อชฺช ปฏฺาย อริยปเถ ปติฏฺิโตสิ, เอวํ สนฺเตปิ ตํ ยาจามิ, สเจ เต มยิ สิเนโห อตฺถิ, ปฺจ สีลานิ คณฺห, มหาราชา’’ติ. ‘‘สาธุ, สมฺม, เทหิ เม สีลานี’’ติ. ‘‘คณฺห มหาราชา’’ติ. โส มหาสตฺตํ ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. มหาสตฺโตปิ นํ ปฺจสีเลสุ ปติฏฺาเปสิ. ตสฺมึ ขเณ ตตฺถ สนฺนิปติตา ภุมฺมา เทวา มหาสตฺเต ปีตึ ชเนตฺวา ‘‘อวีจิโต ยาว ภวคฺคา อฺโ โปริสาทํ มนุสฺสมํสโต นิวาเรตุํ สมตฺโถ นาม นตฺถิ, อโห สุตโสเมน ทุกฺกรตรํ กต’’นฺติ มหนฺเตน สทฺเทน วนํ อุนฺนาเทนฺตา สาธุการํ อทํสุ. เตสํ สทฺทํ สุตฺวา จาตุมหาราชิกาติ เอวํ ยาว ¶ พฺรหฺมโลกา เอกโกลาหลํ อโหสิ. รุกฺเข ลคฺคิตราชาโนปิ ตํ เทวตานํ สาธุการสทฺทํ สุณึสุ. รุกฺขเทวตาปิ สกวิมาเน ิตาว สาธุการมทาสิ. อิติ เทวตานํ สทฺโทว สูยติ, รูปํ น ทิสฺสติ. เทวตานํ สาธุการสทฺทํ สุตฺวา ราชาโน จินฺตยึสุ – ‘‘สุตโสมํ นิสฺสาย โน ชีวิตํ ลทฺธํ, ทุกฺกรํ กตํ สุตโสเมน โปริสาทํ ทเมนฺเตนา’’ติ โพธิสตฺตสฺส ถุตึ กรึสุ. โปริสาโท มหาสตฺตสฺส ปาเท วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺาสิ. อถ นํ โพธิสตฺโต – ‘‘สมฺม, ขตฺติเย โมเจหี’’ติ อาห. โส จินฺเตสิ ‘‘อหํ เอเตสํ ปจฺจามิตฺโต, เอเต มยา โมจิตา ‘คณฺหถ โน ปจฺจามิตฺต’นฺติ มํ หึเสยฺยุํ, มยา ชีวิตํ จชนฺเตนปิ น สกฺกา สุตโสมสฺส สนฺติกา คหิตํ สีลํ ภินฺทิตุํ, อิมินา สทฺธิเยว คนฺตฺวา โมเจสฺสามิ, เอวํ เม ภยํ น ภวิสฺสตี’’ติ. อถ โพธิสตฺตํ วนฺทิตฺวา, ‘‘สุตโสม, อุโภปิ คนฺตฺวา ขตฺติเย โมเจสฺสามา’’ติ วตฺวา คาถมาห –
‘‘สตฺถา ¶ ¶ จ เม โหสิ สขา จ เมสิ, วจนมฺปิ เต สมฺม อหํ อกาสึ;
ตุวมฺปิ เม สมฺม กโรหิ วากฺยํ, อุโภปิ คนฺตฺวาน ปโมจยามา’’ติ.
ตตฺถ สตฺถาติ สคฺคมคฺคสฺส เทสิตตฺตา สตฺถา จ, ตรุณกาลโต ปฏฺาย สขา จ.
อถ นํ โพธิสตฺโต อาห –
‘‘สตฺถา จ เต โหมิ สขา จ ตฺยมฺหิ, วจนมฺปิ เม สมฺม ตุวํ อกาสิ;
อหมฺปิ เต สมฺม กโรมิ วากฺยํ, อุโภปิ คนฺตฺวาน ปโมจยามา’’ติ.
เอวํ วตฺวา เต อุปสงฺกมิตฺวา อาห –
‘‘กมฺมาสปาเทน วิเหิตตฺถ, ตลาวุตา อสฺสุมุขา รุทนฺตา;
น ชาตุ ทุพฺเภถ อิมสฺส รฺโ, สจฺจปฺปฏิฺํ เม ปฏิสฺสุณาถา’’ติ.
ตตฺถ ¶ กมฺมาสปาเทนาติ อิทํ มหาสตฺโต ‘‘อุโภปิ คนฺตฺวาน ปโมจยามา’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ‘‘ขตฺติยา นาม มานถทฺธา โหนฺติ, มุตฺตมตฺตาว ‘อิมินา มยํ วิเหิตมฺหา’ติ โปริสาทํ โปเถยฺยุมฺปิ หเนยฺยุมฺปิ, น โข ปเนส เตสุ ทุพฺภิสฺสติ, อหํ เอกโกว คนฺตฺวา ปฏิฺํ ตาว เนสํ คณฺหิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา เต หตฺถตเล อาวุนิตฺวา อคฺคปาทงฺคุลีหิ ภูมึ ผุสมานาหิ รุกฺขสาขาสุ โอลคฺคิเต วาตปฺปหรณกาเล นาคทนฺเตสุ โอลคฺคิตกุรณฺฑกทามานิ วิย สมฺปริวตฺตนฺเต อทฺทส. เตปิ ตํ ทิสฺวา ‘‘อิทานิมฺหา มยํ อโรคา’’ติ เอกปฺปหาเรเนว มหาวิรวํ รวึสุ. อถ เน มหาสตฺโต ‘‘มา ภายิตฺถา’’ติ อสฺสาเสตฺวา ‘‘มยา โปริสาโท ทมิโต, ตุมฺหากํ อภยํ คหิตํ, ตุมฺเห ปน เม วจนํ กโรถา’’ติ วตฺวา เอวมาห. ตตฺถ น ชาตูติ เอกํเสเนว น ทุพฺเภถ.
เต อาหํสุ –
‘‘กมฺมาสปาเทน วิเหิตมฺหา, ตลาวุตา อสฺสุมุขา รุทนฺตา;
น ชาตุ ทุพฺเภม อิมสฺส รฺโ, สจฺจปฺปฏิฺํ เต ปฏิสฺสุณามา’’ติ.
ตตฺถ ¶ ¶ ปฏิสฺสุณามาติ ‘‘เอวํ ปฏิฺํ อธิวาเสม สมฺปฏิจฺฉาม, อปิจ โข ปน มยํ กิลนฺตา กเถตุํ น สกฺโกม, ตุมฺเห สพฺพสตฺตานํ สรณํ, ตุมฺเหว กเถถ, มยํ โว วจนํ สุตฺวา ปฏิฺํ ทสฺสามา’’ติ.
อถ เน โพธิสตฺโต ‘‘เตน หิ ปฏิฺํ เทถา’’ติ วตฺวา คาถมาห –
‘‘ยถา ปิตา วา อถ วาปิ มาตา, อนุกมฺปกา อตฺถกามา ปชานํ,.
เอวเมว โว โหตุ อยฺจ ราชา, ตุมฺเห จ โว โหถ ยเถว ปุตฺตา’’ติ.
อถ ¶ นํ เตปิ สมฺปฏิจฺฉมานา อิมํ คาถมาหํสุ –
‘‘ยถา ปิตา วา อถ วาปิ มาตา, อนุกมฺปกา อตฺถกามา ปชานํ;
เอวเมว โน โหตุ อยฺจ ราชา, มยมฺปิ เหสฺสาม ยเถว ปุตฺตา’’ติ.
ตตฺถ ตุมฺเห จ โวติ โว-กาโร นิปาตมตฺตํ.
อิติ มหาสตฺโต เตสํ ปฏิฺํ คเหตฺวา โปริสาทํ ปกฺโกสิตฺวา ‘‘เอหิ, สมฺม, ขตฺติเย โมเจหี’’ติ อาห. โส ขคฺคํ คเหตฺวา เอกสฺส รฺโ พนฺธนํ ฉินฺทิ. ราชา สตฺตาหํ นิราหาโร เวทนปฺปตฺโต สห พนฺธนเฉทา มุจฺฉิโต ภูมิยํ ปติ. ตํ ทิสฺวา มหาสตฺโต การฺุํ กตฺวา, ‘‘สมฺม โปริสาท, มา เอวํ ฉินฺที’’ติ เอกํ ราชานํ อุโภหิ หตฺเถหิ ทฬฺหํ คเหตฺวา อุเร กตฺวา ‘‘อิทานิ พนฺธนํ ฉินฺทาหี’’ติ อาห. โปริสาโท ขคฺเคน ฉินฺทิ. มหาสตฺโต ถามสมฺปนฺนตาย นํ อุเร นิปชฺชาเปตฺวา โอรสปุตฺตํ วิย มุทุจิตฺเตน โอตาเรตฺวา ภูมิยํ นิปชฺชาเปสิ. เอวํ สพฺเพปิ เต ภูมิยํ นิปชฺชาเปตฺวา วเณ โธวิตฺวา ทารกานํ กณฺณโต สุตฺตกํ วิย สณิกํ รชฺชุโย นิกฺกฑฺฒิตฺวา ปุพฺพโลหิตํ โธวิตฺวา วเณ นิทฺโทเส กตฺวา, ‘‘สมฺม โปริสาท, เอกํ รุกฺขตจํ ปาสาเณ ฆํสิตฺวา อาหรา’’ติ อาหราเปตฺวา สจฺจกิริยํ กตฺวา เตสํ หตฺถตลานิ มกฺเขสิ. ตงฺขณฺเว วโณ ผาสุกํ อโหสิ. โปริสาโท ตณฺฑุลํ คเหตฺวา ตรลํ ปจิ ¶ , อุโภ ชนา ปโรสตํ ขตฺติเย ปาเยสุํ. อิติ เต สพฺเพว สนฺตปฺปิตา, สูริโย อตฺถงฺคโต. ปุนทิวเส ปาโต จ มชฺฌนฺหิเก จ สายฺจ ตรลเมว ปาเยตฺวา ตติยทิวเส สสิตฺถกยาคุํ ปาเยสุํ, ตาวตา เต อโรคา อเหสุํ.
อถ ¶ เน มหาสตฺโต ‘‘คนฺตุํ สกฺขิสฺสถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘คจฺฉามา’’ติ วุตฺเต ‘‘เอหิ, สมฺม โปริสาท, สกํ รฏฺํ คจฺฉามา’’ติ อาห. โส โรทมาโน ตสฺส ปาเทสุ ปติตฺวา ‘‘ตฺวํ, สมฺม, ราชาโน คเหตฺวา คจฺฉ, อหํ อิเธว วนมูลผลานิ ขาทนฺโต วสิสฺสามี’’ติ อาห. ‘‘สมฺม, อิธ กึ กริสฺสสิ, รมณียํ เต รฏฺํ, พาราณสิยํ รชฺชํ กาเรหี’’ติ. ‘‘สมฺม กึ กเถสิ, น สกฺกา มยา ตตฺถ คนฺตุํ, สกลนครวาสิโน หิ ¶ เม เวริโน, เต ‘อิมินา มยฺหํ มาตา ขาทิตา, มยฺหํ ปิตา, มยฺหํ ภาตา’ติ มํ ปริภาสิสฺสนฺติ, ‘คณฺหถ อิมํ โจร’นฺติ เอเกกทณฺเฑน วา เอเกกเลฑฺฑุนา วา มํ ชีวิตา โวโรเปสฺสนฺติ, อหฺจ ตุมฺหากํ สนฺติเก สีเลสุ ปติฏฺิโต, ชีวิตเหตุปิ น สกฺกา มยา ปรํ มาเรตุํ, ตสฺมา นาหํ คจฺฉามิ, อหํ มนุสฺสมํสโต วิรตตฺตา กิตฺตกํ ชีวิสฺสามิ, อิทานิ มม ตุมฺหากํ ทสฺสนํ นตฺถี’’ติ โรทิตฺวา ‘‘คจฺฉถ ตุมฺเห’’ติ อาห. อถ มหาสตฺโต ตสฺส ปิฏฺึ ปริมชฺชิตฺวา, ‘‘สมฺม โปริสาท, มา จินฺตยิ, สุตโสโม นามาหํ, มยา ตาทิโส กกฺขโฬ ผรุโส วินีโต, พาราณสิวาสิเกสุ กึ วตฺตพฺพํ อตฺถิ, อหํ ตํ ตตฺถ ปติฏฺาเปสฺสามิ, อสกฺโกนฺโต อตฺตโน รชฺชํ ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา ทสฺสามี’’ติ วตฺวา ‘‘ตุมฺหากมฺปิ นคเร มม เวริโน อตฺถิเยวา’’ติ วุตฺเต ‘‘อิมินา มม วจนํ กโรนฺเตน ทุกฺกรํ กตํ, เยน เกนจิ อุปาเยน โปราณกยเส ปติฏฺเปตพฺโพ เอส มยา’’ติ จินฺเตตฺวา ตสฺส ปโลภนตฺถาย นครสมฺปตฺตึ วณฺเณนฺโต อาห –
‘‘จตุปฺปทํ สกุณฺจาปิ มํสํ, สูเทหิ รนฺธํ สุกตํ สุนิฏฺิตํ;
สุธํว อินฺโท ปริภฺุชิยาน, หิตฺวา กเถโก รมสี อรฺเ.
‘‘ตา ¶ ขตฺติยา เวลฺลิวิลากมชฺฌา, อลงฺกตา สมฺปริวารยิตฺวา;
อินฺทํว เทเวสุ ปโมทยึสุ, หิตฺวา กเถโก รมสี อรฺเ.
‘‘ตมฺพูปธาเน พหุโคณกมฺหิ, สุภมฺหิ สพฺพสฺสยนมฺหิ สงฺเค;
เสยฺยสฺส มชฺฌมฺหิ สุขํ สยิตฺวา
หิตฺวา กเถโก รมสี อรฺเ.
‘‘ปาณิสฺสรํ กุมฺภถูณํ นิสีเถ, อโถปิ เว นิปฺปุริสมฺปิ ตูริยํ;
พหุํ สุคีตฺจ สุวาทิตฺจ, หิตฺวา กเถโก รมสี อรฺเ.
‘‘อุยฺยานสมฺปนฺนํ ¶ ปหูตมาลฺยํ, มิคาชินูเปตํ ปุรํ สุรมฺมํ;
หเยหิ นาเคหิ รเถหุเปตํ, หิตฺวา กเถโก รมสี อรฺเ’’ติ.
ตตฺถ ¶ สุกตนฺติ นานปฺปกาเรหิ สุฏฺุ กตํ. สุนิฏฺิตนฺติ นานาสมฺภารโยชเนน สุฏฺุ นิฏฺิตํ. กเถโกติ กถํ เอโก. รมสีติ มูลผลาทีนิ ขาทนฺโต กถํ รมิสฺสสิ, ‘‘เอหิ, มหาราช, คมิสฺสามา’’ติ. เวลฺลิวิลากมชฺฌาติ เอตฺถ เวลฺลีติ ราสิ, วิลากมชฺฌาติ วิลคฺคมชฺฌา. อุตฺตตฺตฆนสุวณฺณราสิปภา เจว ตนุทีฆมชฺฌา จาติ ทสฺเสติ. เทเวสูติ เทวโลเกสุ อจฺฉรา อินฺทํ วิย รมณีเย พาราณสินคเร ปุพฺเพ ตํ ปโมทยึสุ, ตา หิตฺวา อิธ กึ กริสฺสสิ, ‘‘เอหิ, สมฺม, คจฺฉามา’’ติ. ตมฺพูปธาเนติ รตฺตูปธาเน. สพฺพสฺสยนมฺหีติ สพฺพตฺถรณตฺถเต สยเน. สงฺเคติ อเนกภูมิเก ทสฺเสตฺวา อทฺธรตฺตองฺคยุตฺเต ตตฺถ ตฺวํ ปุพฺเพ สยีติ อตฺโถ. สุขนฺติ ตาทิสสฺส สยนสฺส มชฺฌมฺหิ สุขํ สยิตฺวาน อิทานิ กถํ อรฺเ รมิสฺสสิ, ‘‘เอหิ คจฺฉาม, สมฺมา’’ติ. นิสีเถติ รตฺติภาเค. หิตฺวาติ เอวรูปํ สมฺปตฺตึ ฉฑฺเฑตฺวา. อุยฺยานสมฺปนฺนํ ปหูตมาลฺยนฺติ, มหาราช, ตว อุยฺยานสมฺปนฺนํ นานาวิธปุปฺผํ. มิคาชินูเปตํ ปุรํ สุรมฺมนฺติ ¶ ตํ อุยฺยานํ มิคาชินํ นาม นาเมน, เตน อุเปตํ ปุรมฺปิ เต สุฏฺุ รมฺมํ. หิตฺวาติ เอวรูปํ มโนรมํ นครํ ฉฑฺเฑตฺวา.
อิติ มหาสตฺโต ‘‘อปฺเปว นาเมส ปุพฺเพ อุปภุตฺตปริโภครสํ สริตฺวา คนฺตุกาโม ภเวยฺยา’’ติ ปมํ โภชเนน ปโลเภสิ, ทุติยํ กิเลเสน, ตติยํ สยเนน, จตุตฺถํ นจฺจคีตวาทิเตน, ปฺจมํ อุยฺยาเนน เจว นคเรน จาติ อิเมหิ เอตฺตเกหิ ปโลเภตฺวา ‘‘เอหิ, มหาราช, อหํ ตํ อาทาย คนฺตฺวา พาราณสิยํ ปติฏฺาเปตฺวา ปจฺฉา สกรฏฺํ คมิสฺสามิ, สเจ พาราณสิรชฺชํ น ลภิสฺสสิ, อุปฑฺฒรชฺชํ เต ทสฺสามิ, กึ เต อรฺวาเสน, มม วจนํ กโรหี’’ติ อาห. โส ตสฺส วจนํ สุตฺวา คนฺตุกาโม หุตฺวา ‘‘สุตโสโม มยฺหํ อตฺถกาโม อนุกมฺปโก, ปมํ มํ กลฺยาเณ ปติฏฺาเปตฺวา ‘อิทานิ โปราณกยเสว ปติฏฺาเปสฺสามี’ติ วทติ, สกฺขิสฺสติ เจส ปติฏฺาเปตุํ, อิมินา สทฺธึเยว คนฺตุํ วฏฺฏติ, กึ เม อรฺวาเสนา’’ติ จินฺเตตฺวา ¶ ตุฏฺจิตฺโต ตสฺส คุณํ นิสฺสาย วณฺณํ กเถตุกาโม ‘‘สมฺม, สุตโสม, กลฺยาณมิตฺตสํสคฺคโต สาธุตรํ, ปาปมิตฺตสํสคฺคโต วา ปาปตรํ นาม นตฺถี’’ติ วตฺวา อาห –
‘‘กาฬปกฺเข ยถา จนฺโท, หายเตว สุเว สุเว;
กาฬปกฺขูปโม ราช, อสตํ โหติ สมาคโม.
‘‘ยถาหํ รสกมาคมฺม, สูทํ กาปุริสาธมํ;
อกาสึ ปาปกํ กมฺมํ, เยน คจฺฉามิ ทุคฺคตึ.
‘‘สุกฺกปกฺเข ¶ ยถา จนฺโท, วฑฺฒเตว สุเว สุเว;
สุกฺกปกฺขูปโม ราช, สตํ โหติ สมาคโม.
‘‘ยถาหํ ตุวมาคมฺม, สุตโสม วิชานหิ;
กาหามิ กุสลํ กมฺมํ, เยน คจฺฉามิ สุคฺคตึ.
‘‘ถเล ยถา วาริ ชนินฺท วุฏฺํ, อนทฺธเนยฺยํ น จิรฏฺิตีกํ;
เอวมฺปิ ¶ โหติ อสตํ สมาคโม, อนทฺธเนยฺโย อุทกํ ถเลว.
‘‘สเร ยถา วาริ ชนินฺท วุฏฺํ, จิรฏฺิตีกํ นรวีรเสฏฺ;
เอวมฺปิ เว โหติ สตํ สมาคโม, จิรฏฺิตีโก อุทกํ สเรว.
‘‘อพฺยายิโก โหติ สตํ สมาคโม, ยาวมฺปิ ติฏฺเยฺย ตเถว โหติ;
ขิปฺปฺหิ เวติ อสตํ สมาคโม, ตสฺมา สตํ ธมฺโม อสพฺภิ อารกา’’ติ.
ตตฺถ สุเว สุเวติ ทิวเส ทิวเส. อนทฺธเนยฺยนฺติ น อทฺธานกฺขมํ. สเรติ สมุทฺเท. นรวีรเสฏฺาติ นเรสุ วีริเยน เสฏฺ. อุทกํ สเรวาติ สมุทฺเท วุฏฺอุทกํ วิย. อพฺยายิโกติ อวิคจฺฉนโก. ยาวมฺปิ ¶ ติฏฺเยฺยาติ ยตฺตกํ กาลํ ชีวิตํ ติฏฺเยฺย, ตตฺตกํ กาลํ ตเถว โหติ, น ชีรติ สปฺปุริเสหิ มิตฺตภาโวติ.
อิติ โปริสาโท สตฺตหิ คาถาหิ มหาสตฺตสฺเสว วณฺณํ กเถสิ. มหาสตฺโตปิ โปริสาทฺจ เต จ ราชาโน คเหตฺวา อตฺตโน ปจฺจนฺตคามํ อคมาสิ. ปจฺจนฺตคามวาสิโน มหาสตฺตํ ทิสฺวา นครํ คนฺตฺวา อมจฺจานํ อาจิกฺขึสุ. อมจฺจา พลกายํ อาทาย คนฺตฺวา ปริวารยึสุ. มหาสตฺโต เตน ปริวาเรน พาราณสิรชฺชํ อคมาสิ. อนฺตรามคฺเค ชนปทวาสิโน โพธิสตฺตสฺส ปณฺณาการํ ทตฺวา อนุคจฺฉึสุ, มหนฺโต ปริวาโร อโหสิ, เตน สทฺธึ พาราณสึ ปาปุณิ. ตทา โปริสาทสฺส ปุตฺโต ราชา โหติ, เสนาปติ กาฬหตฺถิเยว. นาครา รฺโ อาโรจยึสุ – ‘‘มหาราช, สุตโสโม กิร โปริสาทํ ทเมตฺวา อาทาย อิธาคจฺฉติ, นครมสฺส ปวิสิตุํ น ทสฺสามา’’ติ สีฆํ นครทฺวารานิ ปิทหิตฺวา อาวุธหตฺถา อฏฺํสุ. มหาสตฺโต ทฺวารานํ ปิหิตภาวํ ตฺวา โปริสาทฺจ ปโรสตฺจ ราชาโน โอหาย กติปเยหิ อมจฺเจหิ สทฺธึ อาคนฺตฺวา ‘‘อหํ สุตโสมราชา, ทฺวารํ วิวรถา’’ติ อาห. ปุริสา คนฺตฺวา รฺโ อาโรเจสุํ. โส ‘‘ขิปฺปํ ¶ วิวรถา’’ติ วิวราเปสิ. มหาสตฺโต นครํ ปาวิสิ. ราชา จ กาฬหตฺถิ จสฺส ปจฺจุคฺคมนํ ¶ กตฺวา อาทาย ปาสาทํ อาโรปยึสุ.
โส ราชปลฺลงฺเก นิสีทิตฺวา โปริสาทสฺส อคฺคมเหสึ เสสามจฺเจ จ ปกฺโกสาเปตฺวา กาฬหตฺถึ อาห – ‘‘กาฬหตฺถิ, กสฺมา รฺโ นครํ ปวิสิตุํ น เทถา’’ติ? ‘‘โส รชฺชํ กาเรนฺโต อิมสฺมึ นคเร พหู มนุสฺเส ขาทิ, ขตฺติเยหิ อกตฺตพฺพํ กริ, สกลชมฺพุทีปํ ฉิทฺทมกาสิ, เอวรูโป ปาปธมฺโม, เตน การเณนา’’ติ. ‘‘อิทานิ ‘โส เอวรูปํ กริสฺสตี’ติ มา จินฺตยิตฺถ, อหํ ตํ ทเมตฺวา สีเลสุ ปติฏฺาเปสึ, ชีวิตเหตุปิ กฺจิ น วิเหเสฺสติ, นตฺถิ โว ตโต ภยํ, เอวํ มา กริตฺถ, ปุตฺเตหิ นาม มาตาปิตโร ปฏิชคฺคิตพฺพา, มาตาปิตุโปสกา หิ สคฺคํ คจฺฉนฺติ, อิตเร นิรย’’นฺติ เอวํ โส นิจาสเน นิสินฺนสฺส ปุตฺตราชสฺส โอวาทํ ทตฺวา, ‘‘กาฬหตฺถิ, ตฺวํ รฺโ สหาโย เจว เสวโก จ, รฺาปิ มหนฺเต อิสฺสริเย ปติฏฺาปิโต, ตยาปิ รฺโ อตฺถํ จริตุํ วฏฺฏตี’’ติ เสนาปติมฺปิ อนุสาสิตฺวา, ‘‘เทวิ, ตฺวมฺปิ กุลเคหา อาคนฺตฺวา ตสฺส สนฺติเก อคฺคมเหสิฏฺานํ ปตฺวา ปุตฺตธีตาหิ วฑฺฒิปฺปตฺตา, ตยาปิ ตสฺส อตฺถํ จริตุํ ¶ วฏฺฏตี’’ติ เทวิยาปิ โอวาทํ ทตฺวา ตเมวตฺถํ มตฺถกํ ปาเปตุํ ธมฺมํ เทเสนฺโต คาถา อาห –
‘‘น โส ราชา โย อเชยฺยํ ชินาติ, น โส สขา โย สขารํ ชินาติ;
น สา ภริยา ยา ปติโน น วิเภติ, น เต ปุตฺตา เย น ภรนฺติ ชิณฺณํ.
‘‘น สา สภา ยตฺถ น สนฺติ สนฺโต, น เต สนฺโต เย น ภณนฺติ ธมฺมํ;
ราคฺจ โทสฺจ ปหาย โมหํ, ธมฺมํ ภณนฺตาว ภวนฺติ สนฺโต.
‘‘นาภาสมานํ ชานนฺติ, มิสฺสํ พาเลหิ ปณฺฑิตํ;
ภาสมานฺจ ชานนฺติ, เทเสนฺตํ อมตํ ปทํ.
‘‘ภาสเย โชตเย ธมฺมํ, ปคฺคณฺเห อิสินํ ธชํ;
สุภาสิตทฺธชา อิสโย, ธมฺโม หิ อิสินํ ธโช’’ติ.
ตตฺถ ¶ อเชยฺยนฺติ อเชยฺยา นาม มาตาปิตโร, เต ชินนฺโต ราชา นาม น โหติ. สเจ ตฺวมฺปิ ปิตุ สนฺตกํ รชฺชํ ลภิตฺวา ตสฺส ปฏิสตฺตุ โหสิ, อกิจฺจการี นาม ภวิสฺสสิ ¶ . สขารํ ชินาตีติ กูฏฑฺเฑน ชินาติ. สเจ ตฺวํ, กาฬหตฺถิ, รฺา สทฺธึ มิตฺตธมฺมํ น ปูเรสิ, อธมฺมฏฺโ หุตฺวา นิรเย นิพฺพตฺติสฺสสิ. น วิเภตีติ น ภายติ. สเจ ตฺวํ รฺโ น ภายสิ, ภริยาธมฺเม ิตา นาม น โหสิ, อกิจฺจการี นาม ภวิสฺสสิ. ชิณฺณนฺติ มหลฺลกํ. ตสฺมิฺหิ กาเล อภรนฺตา ปุตฺตา ปุตฺตา นาม น โหนฺติ.
สนฺโตติ ปณฺฑิตา. เย น ภณนฺติ ธมฺมนฺติ เย ปุจฺฉิตา สจฺจสภาวํ น วทนฺติ, น เต ปณฺฑิตา นาม. ธมฺมํ ภณนฺตาวาติ เอเต ราคาทโย ปหาย ปรสฺส หิตานุกมฺปกา หุตฺวา สภาวํ ภณนฺตาว ปณฺฑิตา นาม โหนฺติ. นาภาสมานนฺติ น อภาสมานํ. อมตํ ปทนฺติ อมตมหานิพฺพานํ เทเสนฺตํ ‘‘ปณฺฑิโต’’ติ ชานนฺติ, เตเนว โปริสาโท มํ ตฺวา ปสนฺนจิตฺโต จตฺตาโร วเร ทตฺวา ปฺจสุ สีเลสุ ปติฏฺิโต. ภาสเยติ ¶ ปณฺฑิโต ปุริโส ธมฺมํ ภาเสยฺย โชเตยฺย, พุทฺธาทโย อิสโย ยสฺมา ธมฺโม เอเตสํ ธโช, ตสฺมา สุภาสิตทฺธชา นาม สุภาสิตํ ปคฺคณฺหนฺติ, พาลา ปน สุภาสิตํ ปคฺคณฺหนฺตา นาม นตฺถีติ.
อิมสฺส ธมฺมกถํ สุตฺวา ราชา จ เสนาปติ จ เทวี จ ตุฏฺา ‘‘คจฺฉาม, มหาราช, อาเนมา’’ติ วตฺวา นคเร เภรึ จราเปตฺวา นาคเร สนฺนิปาเตตฺวา ‘‘ตุมฺเห มา ภายิตฺถ, ราชา กิร ธมฺเม ปติฏฺิโต, เอถ นํ อาเนมา’’ติ มหาชนํ อาทาย มหาสตฺตํ ปุรโต กตฺวา รฺโ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา กปฺปเก อุปฏฺาเปตฺวา กปฺปิตเกสมสฺสุํ นฺหาตานุลิตฺตปสาธิตํ ราชานํ รตนราสิมฺหิ เปตฺวา อภิสิฺจิตฺวา นครํ ปเวเสสุํ. โปริสาโท ราชา หุตฺวา ปโรสตานํ ขตฺติยานํ มหาสตฺตสฺส จ มหาสกฺการํ กาเรสิ. ‘‘สุตโสมนรินฺเทน กิร โปริสาทํ ทเมตฺวา รชฺเช ปติฏฺาปิโต’’ติ สกลชมฺพุทีเป มหาโกลาหลํ อุทปาทิ. อินฺทปตฺถนครวาสิโนปิ ‘‘ราชา โน อาคจฺฉตู’’ติ ทูตํ ปหิณึสุ. โส ตตฺถ มาสมตฺตํ วสิตฺวา, ‘‘สมฺม, คจฺฉามหํ, ตฺวํ อปฺปมตฺโต โหหิ, นครทฺวาเรสุ จ มชฺเฌ จาติ ปฺจ ทานสาลาโย กาเรหิ, ทส ราชธมฺเม อโกเปตฺวา อคติคมนํ ปริหรา’’ติ โปริสาทํ โอวทิ. ปโรสตาหิ ราชธานีหิ พลกาโย เยภุยฺเยน สนฺนิปติ ¶ . โส เตน พลกาเยน ปริวุโต พาราณสิโต นิกฺขมิ. โปริสาโทปิ นิกฺขมิตฺวา อุปฑฺฒปถา นิวตฺติ. มหาสตฺโต อวาหนานํ ราชูนํ วาหนานิ ทตฺวา อุยฺโยเชสิ. เตปิ ราชาโน เตน สทฺธึ สมฺโมทิตฺวา มหาสตฺตํ วนฺทนาทีนิ กตฺวา อตฺตโน อตฺตโน ชนปทํ อคมึสุ.
มหาสตฺโตปิ นครํ ปตฺวา อินฺทปตฺถนครวาสีหิ เทวนครํ วิย อลงฺกตนครํ ปวิสิตฺวา มาตาปิตโร วนฺทิตฺวา มธุรปฏิสนฺถารํ กตฺวา มหาตลํ อภิรุหิ. โส ธมฺเมน รชฺชํ กาเรนฺโต จินฺเตสิ ¶ – ‘‘รุกฺขเทวตา มยฺหํ พหูปการา, พลิกมฺมลาภมสฺสา กริสฺสามี’’ติ. โส ตสฺส นิคฺโรธสฺส อวิทูเร มหนฺตํ ตฬากํ กาเรตฺวา พหูนิ กุลานิ เปเสตฺวา ¶ คามํ นิเวเสสิ. คาโม มหา อโหสิ อสีติมตฺตอาปณสหสฺสปฏิมณฺฑิโต. ตมฺปิ รุกฺขมูลํ สาขนฺตโต ปฏฺาย สมตลํ กาเรตฺวา ปริกฺขิตฺตเวทิกโตรณทฺวารยุตฺตํ อกาสิ, เทวตา อภิปฺปสีทิ. กมฺมาสปาทสฺส ทมิตฏฺาเน นิวุฏฺตฺตา ปน โส คาโม กมฺมาสทมฺมนิคโม นาม ชาโต. เตปิ สพฺเพ ราชาโน มหาสตฺตสฺส โอวาเท ตฺวา ทานาทีนิ ปฺุานิ กตฺวา อายุปริโยสาเน สคฺคํ ปูรยึสุ.
สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา สจฺจานิ ปกาเสตฺวา ‘‘น, ภิกฺขเว, อิทาเนวาหํ องฺคุลิมาลํ ทเมมิ, ปุพฺเพเปส มยา ทมิโตเยวา’’ติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ‘‘ตทา โปริสาโท ราชา องฺคุลิมาโล อโหสิ, กาฬหตฺถิ สาริปุตฺโต, นนฺทพฺราหฺมโณ อานนฺโท, รุกฺขเทวตา กสฺสโป, สกฺโก อนุรุทฺโธ, เสสราชาโน พุทฺธปริสา, มาตาปิตโร มหาราชกุลานิ, สุตโสมราชา ปน อหเมว อโหสิ’’นฺติ.
มหาสุตโสมชาตกวณฺณนา ปฺจมา.
ชาตกุทฺทานํ –
สุมุโข ปน หํสวโร จ มหา, สุธโภชนิโก จ ปโร ปวโร;
สกุณาลทิชาธิปติวฺหยโน, สุตโสมวรุตฺตมสวฺหยโนติ.
อสีตินิปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปฺจโม ภาโค นิฏฺิโต.