📜
๒๑. อสีตินิปาโต
๕๓๓. จูฬหํสชาตกํ (๑)
‘‘สุมุข ¶ ¶ ¶ อนุปจินนฺตา, ปกฺกมนฺติ วิหงฺคมา;
คจฺฉ ตุวมฺปิ มา กงฺขิ, นตฺถิ พทฺเธ [พนฺเธ (สฺยา. ก.)] สหายตา’’.
‘‘คจฺเฉ วาหํ น วา คจฺเฉ, น เตน อมโร สิยํ;
สุขิตํ ตํ อุปาสิตฺวา, ทุกฺขิตํ ตํ กถํ ชเห.
‘‘มรณํ วา ตยา สทฺธึ, ชีวิตํ วา ตยา วินา;
ตเทว มรณํ เสยฺโย, ยฺเจ ชีเว ตยา วินา.
‘‘เนส ธมฺโม มหาราช, ยํ ตํ เอวํ คตํ ชเห;
ยา คติ ตุยฺหํ สา มยฺหํ, รุจฺจเต วิหคาธิป.
‘‘กา นุ ปาเสน พทฺธสฺส [พนฺธสฺส (สฺยา. ก.)], คติ อฺา มหานสา;
สา กถํ เจตยานสฺส, มุตฺตสฺส ตว รุจฺจติ.
‘‘กํ วา ตฺวํ ปสฺสเส อตฺถํ, มม ตุยฺหฺจ ปกฺขิม;
าตีนํ วาวสิฏฺานํ, อุภินฺนํ ชีวิตกฺขเย.
‘‘ยํ น กฺจนเทปิฺฉ [เทปิจฺฉ (สี. ปี.), ทฺเวปิจฺฉ (สฺยา.)], อนฺเธน ตมสา คตํ;
ตาทิเส สฺจชํ ปาณํ, กมตฺถมภิโชตเย’’.
‘‘กถํ นุ ปตตํ เสฏฺ, ธมฺเม อตฺถํ น พุชฺฌสิ [พุชฺฌเส (สี.)];
ธมฺโม อปจิโต สนฺโต, อตฺถํ ทสฺเสติ ปาณินํ.
‘‘โสหํ ธมฺมํ อเปกฺขาโน, ธมฺมา จตฺถํ สมุฏฺิตํ;
ภตฺติฺจ ¶ ตยิ สมฺปสฺสํ, นาวกงฺขามิ ชีวิตํ’’.
‘‘อทฺธา เอโส สตํ ธมฺโม, โย มิตฺโต มิตฺตมาปเท;
น จเช ชีวิตสฺสาปิ, เหตุธมฺมมนุสฺสรํ.
‘‘สฺวายํ ธมฺโม จ เต จิณฺโณ, ภตฺติ จ วิทิตา มยิ;
กามํ กรสฺสุ มยฺเหตํ, คจฺเฉวานุมโต มยา’’.
‘‘อปิ ¶ ¶ ตฺเววํ คเต กาเล, ยํ ขณฺฑํ [พทฺธํ (สี.), พนฺธํ (ปี.)] าตินํ มยา;
ตยา ตํ พุทฺธิสมฺปนฺนํ [พุทฺธิสมฺปนฺน (สี. สฺยา. ปี.)], อสฺส ปรมสํวุตํ.
‘‘อิจฺเจวํ [อิจฺเจว (สี. ปี.)] มนฺตยนฺตานํ, อริยานํ อริยวุตฺตินํ;
ปจฺจทิสฺสถ เนสาโท, อาตุรานมิวนฺตโก.
‘‘เต สตฺตุมภิสฺจิกฺข, ทีฆรตฺตํ หิตา ทิชา;
ตุณฺหีมาสิตฺถ อุภโย, น สฺจเลสุมาสนา [น จ สฺเจสุ’มาสนา (สี. ปี.)].
‘‘ธตรฏฺเ จ ทิสฺวาน, สมุฑฺเฑนฺเต ตโต ตโต;
อภิกฺกมถ เวเคน, ทิชสตฺตุ ทิชาธิเป.
‘‘โส จ เวเคนภิกฺกมฺม, อาสชฺช ปรเม ทิเช;
ปจฺจกมิตฺถ [ปจฺจกมฺปิตฺถ (สี. สฺยา. ปี.)] เนสาโท, พทฺธา อิติ วิจินฺตยํ.
‘‘เอกํว พทฺธมาสีนํ, อพทฺธฺจ ปุนาปรํ;
อาสชฺช พทฺธมาสีนํ, เปกฺขมานมทีนวํ.
‘‘ตโต โส วิมโตเยว, ปณฺฑเร อชฺฌภาสถ;
ปวฑฺฒกาเย อาสีเน, ทิชสงฺฆคณาธิเป.
‘‘ยํ นุ ปาเสน มหตา, พทฺโธ น กุรุเต ทิสํ;
อถ ¶ กสฺมา อพทฺโธ ตฺวํ, พลี ปกฺขิ น คจฺฉสิ.
‘‘กินฺนุ ตฺยายํ [ตา’ยํ (สี. ปี. ก.)] ทิโช โหติ, มุตฺโต พทฺธํ อุปาสสิ;
โอหาย สกุณา ยนฺติ, กึ เอโก อวหียสิ’’.
‘‘ราชา เม โส ทิชามิตฺต, สขา ปาณสโม จ เม;
เนว นํ วิชหิสฺสามิ, ยาว กาลสฺส ปริยายํ.
‘‘กถํ ปนายํ วิหงฺโค, นาทฺทส ปาสโมฑฺฑิตํ;
ปทฺเหตํ มหนฺตานํ, โพทฺธุมรหนฺติ อาปทํ.
‘‘ยทา ปราภโว โหติ, โปโส ชีวิตสงฺขเย;
อถ ชาลฺจ ปาสฺจ, อาสชฺชาปิ น พุชฺฌติ.
‘‘อปิ ¶ ตฺเวว มหาปฺ, ปาสา พหุวิธา ตตา [ตตา (สฺยา. ก.)];
คุยฺหมาสชฺช [คูฬฺหมาสชฺช (สี. ปี.)] พชฺฌนฺติ, อเถวํ ชีวิตกฺขเย’’.
‘‘อปิ นายํ ตยา สทฺธึ, สํวาสสฺส [สมฺภาสสฺส (สี. ปี.)] สุขุทฺรโย;
อปิ โน อนุมฺาสิ, อปิ โน ชีวิตํ ทเท’’.
‘‘น เจว เม ตฺวํ พทฺโธสิ, นปิ อิจฺฉามิ เต วธํ;
กามํ ขิปฺปมิโต คนฺตฺวา, ชีว ตฺวํ อนิโฆ จิรํ’’.
‘‘เนวาหเมตมิจฺฉามิ ¶ , อฺตฺเรตสฺส ชีวิตา;
สเจ เอเกน ตุฏฺโสิ, มฺุเจตํ มฺจ ภกฺขย.
‘‘อาโรหปริณาเหน, ตุลฺยาสฺมา [ตุลฺยามฺหา (ก.)] วยสา อุโภ;
น เต ลาเภน ชีวตฺถิ [ชีนตฺถิ (สี. สฺยา. ปี.)], เอเตน นิมินา ตุวํ.
‘‘ตทิงฺฆ ¶ สมเปกฺขสฺสุ [สมเวกฺขสุ (สี. ปี.)], โหตุ คิทฺธิ ตวมฺหสุ [ตวสฺมสุ (สี. สฺยา.)];
มํ ปุพฺเพ พนฺธ ปาเสน, ปจฺฉา มฺุจ ทิชาธิปํ.
‘‘ตาวเทว จ เต ลาโภ, กตาสฺส [กตสฺสา (สี. ปี.)] ยาจนาย จ;
มิตฺติ จ ธตรฏฺเหิ, ยาวชีวาย เต สิยา’’.
‘‘ปสฺสนฺตุ โน มหาสงฺฆา, ตยา มุตฺตํ อิโต คตํ;
มิตฺตามจฺจา จ ภจฺจา จ, ปุตฺตทารา จ พนฺธวา.
‘‘น จ เต ตาทิสา มิตฺตา, พหูนํ [พหุนฺนํ (สี. ปี.)] อิธ วิชฺชติ;
ยถา ตฺวํ ธตรฏฺสฺส, ปาณสาธารโณ สขา.
‘‘โส เต สหายํ มฺุจามิ, โหตุ ราชา ตวานุโค;
กามํ ขิปฺปมิโต คนฺตฺวา, าติมชฺเฌ วิโรจถ’’.
‘‘โส ปตีโต ปมุตฺเตน, ภตฺตุนา [ภตฺตุโน (สฺยา.)] ภตฺตุคารโว;
อชฺฌภาสถ วกฺกงฺโค [วงฺกงฺโค (สฺยา.)], วาจํ กณฺณสุขํ ภณํ.
‘‘เอวํ ลุทฺทก นนฺทสฺสุ, สห สพฺเพหิ าติภิ;
ยถาหมชฺช นนฺทามิ, มุตฺตํ ทิสฺวา ทิชาธิปํ’’.
‘‘เอหิ ¶ ตํ อนุสิกฺขามิ, ยถา ตฺวมปิ ลจฺฉเส;
ลาภํ ตวายํ [ยถายํ (สี. ปี.)] ธตรฏฺโ, ปาปํ กิฺจิ [กฺจิ (สี.)] น ทกฺขติ.
‘‘ขิปฺปมนฺเตปุรํ เนตฺวา [คนฺตฺวา (สฺยา. ก.)], รฺโ ทสฺเสหิ โน อุโภ;
อพทฺเธ ปกติภูเต, กาเช [กาเจ (ปี.)] อุภยโต ิเต.
‘‘ธตรฏฺา มหาราช, หํสาธิปติโน อิเม;
อยฺหิ ¶ ราชา หํสานํ, อยํ เสนาปตีตโร.
‘‘อสํสยํ อิมํ ทิสฺวา, หํสราชํ นราธิโป;
ปตีโต สุมโน วิตฺโต [จิตฺโต (ก.)], พหุํ ทสฺสติ เต ธนํ’’.
‘‘ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, กมฺมุนา อุปปาทยิ;
ขิปฺปมนฺเตปุรํ คนฺตฺวา, รฺโ หํเส อทสฺสยิ;
อพทฺเธ ปกติภูเต, กาเช อุภยโต ิเต.
‘‘ธตรฏฺา ¶ มหาราช, หํสาธิปติโน อิเม;
อยฺหิ ราชา หํสานํ, อยํ เสนาปตีตโร’’.
‘‘กถํ ปนิเม วิหงฺคา [วิหคา (สี. ปี.)], ตว หตฺถตฺตมาคตา [หตฺถตฺถ’มาคตา (สี. สฺยา. ปี.)];
กถํ ลุทฺโท มหนฺตานํ, อิสฺสเร อิธ อชฺฌคา’’.
‘‘วิหิตา สนฺติเม ปาสา, ปลฺลเลสุ ชนาธิป;
ยํ ยทายตนํ มฺเ, ทิชานํ ปาณโรธนํ.
‘‘ตาทิสํ ปาสมาสชฺช, หํสราชา อพชฺฌถ;
ตํ อพทฺโธ อุปาสีโน, มมายํ อชฺฌภาสถ.
‘‘สุทุกฺกรํ อนริเยหิ, ทหเต ภาวมุตฺตมํ;
ภตฺตุรตฺเถ ปรกฺกนฺโต, ธมฺมยุตฺโต [ธมฺเม ยุตฺโต (สี. ปี.)] วิหงฺคโม.
‘‘อตฺตนายํ [อตฺตโน ยํ (สฺยา.)] จชิตฺวาน, ชีวิตํ ชีวิตารโห;
อนุตฺถุนนฺโต อาสีโน, ภตฺตุ ยาจิตฺถ ชีวิตํ.
‘‘ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, ปสาทมหมชฺฌคา;
ตโต นํ ปามุจึ [ปามฺุจึ (ปี. ก.)] ปาสา, อนฺุาสึ สุเขน จ.
‘‘‘โส ¶ ¶ ปตีโต ปมุตฺเตน, ภตฺตุนา ภตฺตุคารโว;
อชฺฌภาสถ วกฺกงฺโค, วาจํ กณฺณสุขํ ภณํ.
‘‘‘เอวํ ลุทฺทก นนฺทสฺสุ, สห สพฺเพหิ าติภิ;
ยถาหมชฺช นนฺทามิ, มุตฺตํ ทิสฺวา ทิชาธิปํ.
‘‘‘เอหิ ตํ อนุสิกฺขามิ, ยถา ตฺวมปิ ลจฺฉเส;
ลาภํ ตวายํ ธตรฏฺโ, ปาปํ กิฺจิ น ทกฺขติ.
‘‘‘ขิปฺปมนฺเตปุรํ เนตฺวา [คนฺตฺวา (สพฺพตฺถ)], รฺโ ทสฺเสหิ โน อุโภ;
อพทฺเธ ปกติภูเต, กาเช อุภยโต ิเต.
‘‘‘ธตรฏฺา มหาราช, หํสาธิปติโน อิเม;
อยฺหิ ราชา หํสานํ, อยํ เสนาปตีตโร.
‘‘‘อสํสยํ อิมํ ทิสฺวา, หํสราชํ นราธิโป;
ปตีโต สุมโน วิตฺโต, พหุํ ทสฺสติ เต ธนํ’.
‘‘เอวเมตสฺส วจนา, อานีตาเม อุโภ มยา;
เอตฺเถว หิ อิเม อาสุํ [อสฺสุ (สี. สฺยา. ปี.)], อุโภ อนุมตา มยา.
‘‘โสยํ เอวํ คโต ปกฺขี, ทิโช ปรมธมฺมิโก;
มาทิสสฺส หิ ลุทฺทสฺส, ชนเยยฺยาถ มทฺทวํ.
‘‘อุปายนฺจ ¶ เต เทว, นาฺํ ปสฺสามิ เอทิสํ;
สพฺพสากุณิกาคาเม, ตํ ปสฺส มนุชาธิป’’.
‘‘ทิสฺวา นิสินฺนํ ราชานํ, ปีเ โสวณฺณเย สุเภ;
อชฺฌภาสถ วกฺกงฺโค, วาจํ กณฺณสุขํ ภณํ.
‘‘กจฺจินฺนุ ¶ โภโต กุสลํ, กจฺจิ โภโต อนามยํ;
กจฺจิ รฏฺมิทํ ผีตํ, ธมฺเมน มนุสาสสิ’’.
‘‘กุสลฺเจว เม หํส, อโถ หํส อนามยํ;
อโถ รฏฺมิทํ ผีตํ, ธมฺเมน มนุสาสหํ’’ [มนุสิสฺสติ (สี. ปี.)].
‘‘กจฺจิ โภโต อมจฺเจสุ, โทโส โกจิ น วิชฺชติ;
กจฺจิ จ [กจฺจินฺนุ (สี. ปี.)] เต ตวตฺเถสุ, นาวกงฺขนฺติ ชีวิตํ’’.
‘‘อโถปิ ¶ เม อมจฺเจสุ, โทโส โกจิ น วิชฺชติ;
อโถปิ เต [อโถปิเม (สี. ปี.)] มมตฺเถสุ, นาวกงฺขนฺติ ชีวิตํ’’.
‘‘กจฺจิ เต สาทิสี ภริยา, อสฺสวา ปิยภาณินี;
ปุตฺตรูปยสูเปตา, ตว ฉนฺทวสานุคา’’.
‘‘อโถ เม สาทิสี ภริยา, อสฺสวา ปิยภาณินี;
ปุตฺตรูปยสูเปตา, มม ฉนฺทวสานุคา’’.
‘‘ภวนฺตํ [ภวํ ตุ (สี. ปี.), ภวนฺนุ (สฺยา.)] กจฺจิ นุ มหา-สตฺตุหตฺถตฺตตํ [หตฺถตฺถตํ (สี. สฺยา. ปี.)] คโต;
ทุกฺขมาปชฺชิ วิปุลํ, ตสฺมึ ปมมาปเท.
‘‘กจฺจิ ยนฺตาปติตฺวาน, ทณฺเฑน สมโปถยิ;
เอวเมเตสํ ชมฺมานํ, ปาติกํ [ปากติกํ (สี. ปี.)] ภวติ ตาวเท’’.
‘‘เขมมาสิ มหาราช, เอวมาปทิยา สติ [เอวมาปทิ สํสติ (สี. ปี.)];
น จายํ กิฺจิ รสฺมาสุ, สตฺตูว สมปชฺชถ.
‘‘ปจฺจคมิตฺถ เนสาโท, ปุพฺเพว อชฺฌภาสถ;
ตทายํ สุมุโขเยว, ปณฺฑิโต ปจฺจภาสถ.
‘‘ตสฺส ¶ ตํ วจนํ สุตฺวา, ปสาทมยมชฺฌคา;
ตโต มํ ปามุจี ปาสา, อนฺุาสิ สุเขน จ.
‘‘อิทฺจ สุมุเขเนว, เอตทตฺถาย จินฺติตํ;
โภโต สกาเสคมนํ [สกาเส + อาคมนํ], เอตสฺส ธนมิจฺฉตา’’.
‘‘สฺวาคตฺเจวิทํ ภวตํ, ปตีโต จสฺมิ ทสฺสนา;
เอโส จาปิ พหุํ วิตฺตํ, ลภตํ ยาวทิจฺฉติ’’ [ยาวติจฺฉติ (สี. ปี.)].
‘‘สนฺตปฺปยิตฺวา ¶ เนสาทํ, โภเคหิ มนุชาธิโป;
อชฺฌภาสถ วกฺกงฺคํ, วาจํ กณฺณสุขํ ภณํ’’.
‘‘ยํ ขลุ ธมฺมมาธีนํ, วโส วตฺตติ กิฺจนํ;
สพฺพตฺถิสฺสริยํ ตว [สพฺพตฺถิสฺสริยํ ภวตํ (สี. สฺยา. ปี.), สพฺพิสฺสริยํ ภวตํ (สฺยา. ก.)], ตํ ปสาส [ปสาสถ (สี. สฺยา. ปี.)] ยทิจฺฉถ.
‘‘ทานตฺถํ ¶ อุปโภตฺตุํ วา, ยํ จฺํ อุปกปฺปติ;
เอตํ ททามิ โว วิตฺตํ, อิสฺสริยํ [อิสฺเสรํ (สี.), อิสฺสรํ (ปี.)] วิสฺสชามิ โว’’.
‘‘ยถา จ มฺยายํ สุมุโข, อชฺฌภาเสยฺย ปณฺฑิโต;
กามสา พุทฺธิสมฺปนฺโน, ตํ มฺยาสฺส ปรมปฺปิยํ’’.
‘‘อหํ ขลุ มหาราช, นาคราชาริวนฺตรํ;
ปฏิวตฺตุํ น สกฺโกมิ, น เม โส วินโย สิยา.
‘‘อมฺหากฺเจว โส [โย (สี. ปี.)] เสฏฺโ, ตฺวฺจ อุตฺตมสตฺตโว;
ภูมิปาโล มนุสฺสินฺโท, ปูชา พหูหิ เหตุหิ.
‘‘เตสํ อุภินฺนํ ภณตํ, วตฺตมาเน วินิจฺฉเย;
นนฺตรํ [นานฺตรํ (สี. ปี.)] ปฏิวตฺตพฺพํ, เปสฺเสน [เปเสน (ก.)] มนุชาธิป’’.
‘‘ธมฺเมน ¶ กิร เนสาโท, ปณฺฑิโต อณฺฑโช อิติ;
น เหว อกตตฺตสฺส, นโย เอตาทิโส สิยา.
‘‘เอวํ อคฺคปกติมา, เอวํ อุตฺตมสตฺตโว;
ยาวตตฺถิ มยา ทิฏฺา, นาฺํ ปสฺสามิ เอทิสํ.
‘‘ตุฏฺโสฺมิ โว ปกติยา, วากฺเยน มธุเรน จ;
เอโส จาปิ มมจฺฉนฺโท, จิรํ ปสฺเสยฺย โว อุโภ’’.
‘‘ยํ กิจฺจํ [ยํกิฺจิ (ปี.)] ปรเม มิตฺเต, กตมสฺมาสุ [รสฺมาสุ (สี. ปี.)] ตํ ตยา;
ปตฺตา นิสฺสํสยํ ตฺยามฺหา [ตฺยมฺหา (ปี.)], ภตฺติรสฺมาสุ ยา ตว.
‘‘อทฺุจ นูน สุมหา, าติสงฺฆสฺส มนฺตรํ;
อทสฺสเนน อสฺมากํ [อมฺหากํ (สี. ปี.)], ทุกฺขํ พหูสุ ปกฺขิสุ.
‘‘เตสํ โสกวิฆาตาย, ตยา อนุมตา มยํ;
ตํ ปทกฺขิณโต กตฺวา, าตึ [าตี (สี. สฺยา. ปี.)] ปสฺเสมุรินฺทม [ปสฺเสมรินฺทม (สี. ปี.)].
‘‘อทฺธาหํ วิปุลํ ปีตึ, ภวตํ วินฺทามิ ทสฺสนา;
เอโส จาปิ มหา อตฺโถ, าติวิสฺสาสนา สิยา’’.
‘‘อิทํ ¶ วตฺวา ธตรฏฺโ [ธตรฏฺา (สี.)], หํสราชา นราธิปํ;
อุตฺตมํ ชวมนฺวาย [อุตฺตมชวมตฺตาย (สี. ปี.)], าติสงฺฆํ อุปาคมุํ.
‘‘เต ¶ อโรเค อนุปฺปตฺเต, ทิสฺวาน ปรเม ทิเช;
เกกาติ มกรุํ หํสา, ปุถุสทฺโท อชายถ.
‘‘เต ปตีตา ปมุตฺเตน, ภตฺตุนา ภตฺตุคารวา;
สมนฺตา ปริกิรึสุ [ปริกรึสุ (สี. สฺยา. ปี.)], อณฺฑชา ลทฺธปจฺจยา’’.
‘‘เอวํ ¶ มิตฺตวตํ อตฺถา, สพฺเพ โหนฺติ ปทกฺขิณา;
หํสา ยถา ธตรฏฺา, าติสงฺฆํ อุปาคมุ’’นฺติ.
จูฬ [จุลฺล (สี. สฺยา. ปี.)] หํสชาตกํ ปมํ.
๕๓๔. มหาหํสชาตกํ (๒)
‘‘เอเต หํสา ปกฺกมนฺติ, วกฺกงฺคา ภยเมริตา;
หริตฺตจ เหมวณฺณ, กามํ สุมุข ปกฺกม.
‘‘โอหาย มํ าติคณา, เอกํ ปาสวสํ คตํ;
อนเปกฺขมานา คจฺฉนฺติ, กึ เอโก อวหียสิ.
‘‘ปเตว ปตตํ เสฏฺ, นตฺถิ พทฺเธ สหายตา;
มา อนีฆาย หาเปสิ, กามํ สุมุข ปกฺกม’’.
‘‘นาหํ ทุกฺขปเรโตปิ [ทุกฺขปเรโต’’ติ (ชา. ๑.๑๕.๑๓๖) อฏฺกถาโย โอโลเกตพฺพา], ธตรฏฺ ตุวํ [ตวํ (สี. ปี.)] ชเห;
ชีวิตํ มรณํ วา เม, ตยา สทฺธึ ภวิสฺสติ.
‘‘นาหํ ทุกฺขปเรโตปิ, ธตรฏฺ ตุวํ ชเห;
น มํ อนริยสํยุตฺเต, กมฺเม โยเชตุมรหสิ.
‘‘สกุมาโร สขา ตฺยสฺมิ, สจิตฺเต จสฺมิ เต [สมิเต (ปี.), ตฺยสฺมิ เต (ก.)] ิโต;
าโต เสนาปติ ตฺยาหํ, หํสานํ ปวรุตฺตม.
‘‘กถํ ¶ อหํ วิกตฺถิสฺสํ [วิกตฺติสฺสํ (ปี.)], าติมชฺเฌ อิโต คโต;
ตํ หิตฺวา ปตตํ เสฏฺ, กึ เต วกฺขามิโต คโต;
อิธ ปาณํ จชิสฺสามิ, นานริยํ [น อนริยํ (ปี.)] กตฺตุมุสฺสเห’’.
‘‘เอโส ¶ หิ ธมฺโม สุมุข, ยํ ตฺวํ อริยปเถ ิโต;
โย ภตฺตารํ สขารํ มํ, น ปริจฺจตฺตุมุสฺสเห.
‘‘ตฺหิ เม เปกฺขมานสฺส, ภยํ นตฺเวว ชายติ;
อธิคจฺฉสิ ตฺวํ มยฺหํ, เอวํ ภูตสฺส ชีวิตํ’’.
‘‘อิจฺเจวํ ¶ [อิจฺเจว (สี. ปี.)] มนฺตยนฺตานํ, อริยานํ อริยวุตฺตินํ;
ทณฺฑมาทาย เนสาโท, อาปตี [อาปที (ก.)] ตุริโต ภุสํ.
‘‘ตมาปตนฺตํ ทิสฺวาน, สุมุโข อติพฺรูหยิ [อปริพฺรูหยิ (สี. ปี.)];
อฏฺาสิ ปุรโต รฺโ, หํโส วิสฺสาสยํ พฺยธํ [พฺยถํ (สี. สฺยา. ปี.)].
‘‘มา ภายิ ปตตํ เสฏฺ, น หิ ภายนฺติ ตาทิสา;
อหํ โยคํ ปยฺุชิสฺสํ, ยุตฺตํ ธมฺมูปสํหิตํ;
เตน ปริยาปทาเนน [ปริยาทาเนน (ก.)], ขิปฺปํ ปาสา ปโมกฺขสิ’’.
‘‘ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา, สุมุขสฺส สุภาสิตํ;
ปหฏฺโลโม เนสาโท, อฺชลิสฺส ปณามยิ.
‘‘น เม สุตํ วา ทิฏฺํ วา, ภาสนฺโต มานุสึ ทิโช;
อริยํ พฺรุวาโน [พฺรูหนฺโต (สฺยา. ก.)] วกฺกงฺโค, จชนฺโต มานุสึ คิรํ.
‘‘กินฺนุ ตายํ ทิโช โหติ, มุตฺโต พทฺธํ อุปาสสิ;
โอหาย สกุณา ยนฺติ, กึ เอโก อวหียสิ’’.
‘‘ราชา เม โส ทิชามิตฺต, เสนาปจฺจสฺส การยึ;
ตมาปเท ปริจฺจตฺตุํ, นุสฺสเห วิหคาธิปํ.
‘‘มหาคณาย ภตฺตา เม, มา เอโก พฺยสนํ อคา;
ตถา ¶ ตํ สมฺม เนสาท, ภตฺตายํ อภิโต รเม’’.
‘‘อริยวตฺตสิ ¶ วกฺกงฺค, โย ปิณฺฑมปจายสิ;
จชามิ เต ตํ ภตฺตารํ, คจฺฉถูโภ [คจฺฉตุ โภ (ปี.)] ยถาสุขํ’’.
‘‘สเจ อตฺตปฺปโยเคน, โอหิโต หํสปกฺขินํ;
ปฏิคณฺหาม เต สมฺม, เอตํ อภยทกฺขิณํ.
‘‘โน เจ อตฺตปฺปโยเคน, โอหิโต หํสปกฺขินํ;
อนิสฺสโร มฺุจมมฺเห, เถยฺยํ กยิราสิ ลุทฺทก’’.
‘‘ยสฺส ตฺวํ ภตโก [ภฏโก (ก.)] รฺโ, กามํ ตสฺเสว ปาปย;
ตตฺถ สํยมโน [สํยมาโน (ปี.)] ราชา, ยถาภิฺํ กริสฺสติ’’.
‘‘อิจฺเจวํ วุตฺโต เนสาโท, เหมวณฺเณ หริตฺตเจ;
อุโภ หตฺเถหิ สงฺคยฺห [ปคฺคยฺห (สฺยา. ก.)], ปฺชเร อชฺฌโวทหิ.
‘‘เต ปฺชรคเต ปกฺขี, อุโภ ภสฺสรวณฺณิเน;
สุมุขํ ธตรฏฺฺจ, ลุทฺโท อาทาย ปกฺกมิ’’.
‘‘หรียมาโน ¶ ธตรฏฺโ, สุมุขํ เอตทพฺรวิ;
พาฬฺหํ ภายามิ สุมุข, สามาย ลกฺขณูรุยา;
อสฺมากํ วธมฺาย, อถตฺตานํ วธิสฺสติ.
‘‘ปากหํสา จ สุมุข, สุเหมา เหมสุตฺตจา;
โกฺจี สมุทฺทตีเรว, กปณา นูน รุจฺฉติ’’.
‘‘เอวํ มหนฺโต โลกสฺส, อปฺปเมยฺโย มหาคณี;
เอกิตฺถิมนุโสเจยฺย, นยิทํ ปฺวตามิว.
‘‘วาโตว ¶ คนฺธมาเทติ, อุภยํ เฉกปาปกํ;
พาโล อามกปกฺกํว, โลโล อนฺโธว อามิสํ.
‘‘อวินิจฺฉยฺุ อตฺเถสุ, มนฺโทว ปฏิภาสิ [ปฏิภาติ (ก.)] มํ;
กิจฺจากิจฺจํ น ชานาสิ, สมฺปตฺโต กาลปริยายํ.
‘‘อฑฺฒุมฺมตฺโต อุทีเรสิ, โย เสยฺยา มฺสิตฺถิโย;
พหุสาธารณา เหตา, โสณฺฑานํว สุราฆรํ.
‘‘มายา ¶ เจสา มรีจี จ, โสโก โรโค จุปทฺทโว;
ขรา จ พนฺธนา เจตา, มจฺจุปาสา คุหาสยา [ปจฺจุปาโส คุหาสโย (สี. ปี.)];
ตาสุ โย วิสฺสเส โปโส, โส นเรสุ นราธโม’’.
‘‘ยํ วุทฺเธหิ อุปฺาตํ, โก ตํ นินฺทิตุมรหติ;
มหาภูติตฺถิโย นาม, โลกสฺมึ อุทปชฺชิสุํ.
‘‘ขิฑฺฑา ปณิหิตา ตฺยาสุ, รติ ตฺยาสุ ปติฏฺิตา;
พีชานิ ตฺยาสุ รูหนฺติ, ยทิทํ สตฺตา ปชายเร;
ตาสุ โก นิพฺพิเท [นิพฺพิเช (ก.)] โปโส, ปาณมาสชฺช ปาณิภิ [ปาณหิ (สี.)].
‘‘ตฺวเมว นฺโ สุมุข, ถีนํ อตฺเถสุ ยฺุชสิ;
ตสฺส ตฺยชฺช ภเย ชาเต, ภีเตน ชายเต มติ.
‘‘สพฺโพ หิ สํสยํ ปตฺโต, ภยํ ภีรุ ติติกฺขติ;
ปณฺฑิตา จ มหนฺตาโน [มหตฺตาโน (สี.)], อตฺเถ ยฺุชนฺติ ทุยฺยุเช.
‘‘เอตทตฺถาย ราชาโน, สูรมิจฺฉนฺติ มนฺตินํ;
ปฏิพาหติ ยํ สูโร, อาปทํ อตฺตปริยายํ.
‘‘มา ¶ โน อชฺช วิกนฺตึสุ, รฺโ สูทา มหานเส;
ตถา หิ วณฺโณ ปตฺตานํ, ผลํ เวฬุํว ตํ วธิ.
‘‘มุตฺโตปิ ¶ น อิจฺฉิ [นิจฺฉสิ (ก.)] อุฑฺเฑตุํ [โอฑฺเฑตุํ (สี.)], สยํ พนฺธํ อุปาคมิ;
โสปชฺช สํสยํ ปตฺโต, อตฺถํ คณฺหาหิ มา มุขํ’’.
‘‘โส ตํ [ตฺวํ (สฺยา. ปี.)] โยคํ ปยฺุชสฺสุ, ยุตฺตํ ธมฺมูปสํหิตํ [ธมฺโมปสฺหิตํ (ก.)];
ตว ปริยาปทาเนน, มม ปาเณสนํ จร’’.
‘‘มา ภายิ ปตตํ เสฏฺ, น หิ ภายนฺติ ตาทิสา;
อหํ โยคํ ปยฺุชิสฺสํ, ยุตฺตํ ธมฺมูปสํหิตํ [ธมฺโมปสฺหิตํ (ก.)];
มม ปริยาปทาเนน, ขิปฺปํ ปาสา ปโมกฺขสิ’’.
‘‘โส [ส (สี.)] ลุทฺโท หํสกาเชน [หํสกาเจน (ปี.)], ราชทฺวารํ อุปาคมิ;
ปฏิเวเทถ มํ รฺโ, ธตรฏฺายมาคโต’’.
‘‘เต ¶ ทิสฺวา ปฺุสํกาเส, อุโภ ลกฺขณสมฺมเต [ลกฺขฺาสมฺมเต (สี. ปี.)];
ขลุ สํยมโน ราชา, อมจฺเจ อชฺฌภาสถ.
‘‘เทถ ลุทฺทสฺส วตฺถานิ, อนฺนํ ปานฺจ โภชนํ;
กามํ กโร หิรฺสฺส, ยาวนฺโต เอส อิจฺฉติ’’.
‘‘ทิสฺวา ลุทฺทํ ปสนฺนตฺตํ, กาสิราชา ตทพฺรวิ;
ยทฺยายํ [ยทายํ (สี. สฺยา. ปี.)] สมฺม เขมก, ปุณฺณา หํเสหิ ติฏฺติ.
‘‘กถํ รุจิมชฺฌคตํ, ปาสหตฺโถ อุปาคมิ;
โอกิณฺณํ าติสงฺเฆหิ, นิมฺมชฺฌิมํ [นิมชฺฌิมํ (สี. ปี. ก.)] กถํ คหิ’’.
‘‘อชฺช เม สตฺตมา รตฺติ, อทนานิ [อาทานานิ (สฺยา. ปี. ก.)] อุปาสโต [อุปาคโต (ก.)];
ปทเมตสฺส ¶ อนฺเวสํ, อปฺปมตฺโต ฆฏสฺสิโต.
‘‘อถสฺส ปทมทฺทกฺขึ, จรโต อทเนสนํ;
ตตฺถาหํ โอทหึ ปาสํ, เอวํ ตํ [เอเวตํ (สี. ปี.)] ทิชมคฺคหึ’’.
‘‘ลุทฺท ทฺเว อิเม สกุณา, อถ เอโกติ ภาสสิ;
จิตฺตํ นุ เต วิปริยตฺตํ [วิปริยตฺถํ (ปี.)], อทุ กินฺนุ ชิคีสสิ’’ [ชิคึสสิ (สี. ปี.)].
‘‘ยสฺส โลหิตกา ตาลา, ตปนียนิภา สุภา;
อุรํ สํหจฺจ ติฏฺนฺติ, โส เม พนฺธํ อุปาคมิ.
‘‘อถายํ ภสฺสโร ปกฺขี, อพทฺโธ พทฺธมาตุรํ;
อริยํ พฺรุวาโน อฏฺาสิ, จชนฺโต มานุสึ คิรํ’’.
‘‘อถ กึ [อถ กินฺนุ (สี. ปี.), กถํ นุ (สฺยา.)] ทานิ สุมุข, หนุํ สํหจฺจ ติฏฺสิ;
อทุ เม ปริสํ ปตฺโต, ภยา ภีโต น ภาสสิ’’.
‘‘นาหํ ¶ กาสิปติ ภีโต, โอคยฺห ปริสํ ตว;
นาหํ ภยา น ภาสิสฺสํ, วากฺยํ อตฺถมฺหิ ตาทิเส’’.
‘‘น เต อภิสรํ ปสฺเส, น รเถ นปิ ปตฺติเก;
นาสฺส จมฺมํ ว กีฏํ วา, วมฺมิเต จ ธนุคฺคเห.
‘‘น ¶ หิรฺํ สุวณฺณํ วา, นครํ วา สุมาปิตํ;
โอกิณฺณปริขํ ทุคฺคํ, ทฬฺหมฏฺฏาลโกฏฺกํ;
ยตฺถ ปวิฏฺโ สุมุข, ภายิตพฺพํ น ภายสิ’’.
‘‘น เม อภิสเรนตฺโถ, นคเรน ธเนน วา;
อปเถน ปถํ ยาม, อนฺตลิกฺเขจรา มยํ.
‘‘สุตา ¶ จ ปณฺฑิตา ตฺยมฺหา, นิปุณา อตฺถจินฺตกา [จตฺถจินฺตกา (ก.)];
ภาเสมตฺถวตึ วาจํ, สจฺเจ จสฺส ปติฏฺิโต.
‘‘กิฺจ ตุยฺหํ อสจฺจสฺส, อนริยสฺส กริสฺสติ;
มุสาวาทิสฺส ลุทฺทสฺส, ภณิตมฺปิ สุภาสิตํ’’.
‘‘ตํ พฺราหฺมณานํ วจนา, อิมํ เขมมการยิ [เขมิการยิ (สี. ปี.)];
อภยฺจ ตยา ฆุฏฺํ, อิมาโย ทสธา ทิสา.
‘‘โอคยฺห เต โปกฺขรณึ, วิปฺปสนฺโนทกํ สุจึ;
ปหูตํ จาทนํ ตตฺถ, อหึสา เจตฺถ ปกฺขินํ.
‘‘อิทํ สุตฺวาน นิคฺโฆสํ, อาคตมฺห ตวนฺติเก;
เต เต พนฺธสฺม ปาเสน, เอตํ เต ภาสิตํ มุสา.
‘‘มุสาวาทํ ปุรกฺขตฺวา, อิจฺฉาโลภฺจ ปาปกํ;
อุโภ สนฺธิมติกฺกมฺม, อสาตํ อุปปชฺชติ’’.
‘‘นาปรชฺฌาม สุมุข, นปิ โลภาว มคฺคหึ;
สุตา จ ปณฺฑิตาตฺยตฺถ, นิปุณา อตฺถจินฺตกา.
‘‘อปฺเปวตฺถวตึ วาจํ, พฺยาหเรยฺยุํ [พฺยากเรยฺยุํ (สี. ปี.)] อิธาคตา;
ตถา ตํ สมฺม เนสาโท, วุตฺโต สุมุข มคฺคหิ’’.
‘‘เนว ภีตา [ภูตา (สฺยา. ก.)] กาสิปติ, อุปนีตสฺมิ ชีวิเต;
ภาเสมตฺถวตึ วาจํ, สมฺปตฺตา กาลปริยายํ.
‘‘โย มิเคน มิคํ หนฺติ, ปกฺขึ วา ปน ปกฺขินา;
สุเตน วา สุตํ กิณฺยา [กิเณ (สี. ปี.)], กึ อนริยตรํ ตโต.
‘‘โย ¶ ¶ ¶ จาริยรุทํ [จ อริยรุทํ (สี. ปี.)] ภาเส, อนริยธมฺมวสฺสิโต [อนริยธมฺมมวสฺสิโต (สี.)];
อุโภ โส ธํสเต โลกา, อิธ เจว ปรตฺถ จ.
‘‘น มชฺเชถ ยสํ ปตฺโต, น พฺยาเธ [พฺยเถ (สี. ปี.)] ปตฺตสํสยํ;
วายเมเถว กิจฺเจสุ, สํวเร วิวรานิ จ.
‘‘เย วุทฺธา อพฺภติกฺกนฺตา [นาพฺภจิกฺขนฺตา (ก.)], สมฺปตฺตา กาลปริยายํ;
อิธ ธมฺมํ จริตฺวาน, เอวํเต [เอเวเต (สี. ปี.)] ติทิวํ คตา.
‘‘อิทํ สุตฺวา กาสิปติ, ธมฺมมตฺตนิ ปาลย;
ธตรฏฺฺจ มฺุจาหิ, หํสานํ ปวรุตฺตมํ’’.
‘‘อาหรนฺตุทกํ ปชฺชํ, อาสนฺจ มหารหํ;
ปฺชรโต ปโมกฺขามิ, ธตรฏฺํ ยสสฺสินํ.
‘‘ตฺจ เสนาปตึ ธีรํ, นิปุณํ อตฺถจินฺตกํ;
โย สุเข สุขิโต รฺเ [รฺโ (สี. สฺยา. ปี. ก.)], ทุกฺขิเต โหติ ทุกฺขิโต.
‘‘เอทิโส โข อรหติ, ปิณฺฑมสฺนาตุ ภตฺตุโน;
ยถายํ สุมุโข รฺโ, ปาณสาธารโณ สขา’’.
‘‘ปีฺจ สพฺพโสวณฺณํ, อฏฺปาทํ มโนรมํ;
มฏฺํ กาสิกมตฺถนฺนํ [กาสิกปตฺถิณฺณํ (สี.), กาสิกวตฺถินํ (สฺยา. ปี.)], ธตรฏฺโ อุปาวิสิ.
‘‘โกจฺฉฺจ สพฺพโสวณฺณํ, เวยฺยคฺฆปริสิพฺพิตํ;
สุมุโข อชฺฌุปาเวกฺขิ, ธตรฏฺสฺสนนฺตรา [อนนฺตรํ (สี.)].
‘‘เตสํ กฺจนปตฺเตหิ, ปุถู อาทาย กาสิโย;
หํสานํ อภิหาเรสุํ, อคฺครฺโ ปวาสิตํ’’.
‘‘ทิสฺวา ¶ อภิหฏํ อคฺคํ, กาสิราเชน เปสิตํ;
กุสโล ขตฺตธมฺมานํ, ตโต ปุจฺฉิ อนนฺตรา.
‘‘กจฺจินฺนุ โภโต กุสลํ, กจฺจิ โภโต อนามยํ;
กจฺจิ รฏฺมิทํ ผีตํ, ธมฺเมน มนุสาสสิ’’.
‘‘กุสลฺเจว ¶ เม หํส, อโถ หํส อนามยํ;
อโถ รฏฺมิทํ ผีตํ, ธมฺเมนํ มนุสาสหํ.
‘‘กจฺจิ โภโต อมจฺเจสุ, โทโส โกจิ น วิชฺชติ;
กจฺจิ จ เต ตวตฺเถสุ, นาวกงฺขนฺติ ชีวิตํ’’.
‘‘อโถปิ เม อมจฺเจสุ, โทโส โกจิ น วิชฺชติ;
อโถปิ เต มมตฺเถสุ, นาวกงฺขนฺติ ชีวิตํ’’.
‘‘กจฺจิ ¶ เต สาทิสี ภริยา, อสฺสวา ปิยภาณินี;
ปุตฺตรูปยสูเปตา, ตว ฉนฺทวสานุคา’’.
‘‘อโถ เม สาทิสี ภริยา, อสฺสวา ปิยภาณินี;
ปุตฺตรูปยสูเปตา, มม ฉนฺทวสานุคา’’.
‘‘กจฺจิ รฏฺํ อนุปฺปีฬํ, อกุโตจิอุปทฺทวํ;
อสาหเสน ธมฺเมน, สเมน มนุสาสสิ’’.
‘‘อโถ รฏฺํ อนุปฺปีฬํ, อกุโตจิอุปทฺทวํ;
อสาหเสน ธมฺเมน, สเมน มนุสาสหํ’’.
‘‘กจฺจิ สนฺโต อปจิตา, อสนฺโต ปริวชฺชิตา;
โน เจ [จ (สฺยา. ก.)] ธมฺมํ นิรํกตฺวา, อธมฺมมนุวตฺตสิ’’.
‘‘สนฺโต ¶ จ เม อปจิตา, อสนฺโต ปริวชฺชิตา;
ธมฺมเมวานุวตฺตามิ, อธมฺโม เม นิรงฺกโต’’.
‘‘กจฺจิ นานาคตํ [กจฺจิ นุนาคตํ (สฺยา. ก.)] ทีฆํ, สมเวกฺขสิ ขตฺติย;
กจฺจิ มตฺโต [น มตฺโต (สี.)] มทนีเย, ปรโลกํ น สนฺตสิ’’.
‘‘นาหํ อนาคตํ [อหํ อนาคตํ (สฺยา.)] ทีฆํ, สมเวกฺขามิ ปกฺขิม;
ิโต ทสสุ ธมฺเมสุ, ปรโลกํ น สนฺตเส [สนฺตสึ (สฺยา.)].
‘‘ทานํ สีลํ ปริจฺจาคํ, อชฺชวํ มทฺทวํ ตปํ;
อกฺโกธํ อวิหึสฺจ, ขนฺติฺจ [ขนฺตี จ (ก.)] อวิโรธนํ.
‘‘อิจฺเจเต กุสเล ธมฺเม, ิเต ปสฺสามิ อตฺตนิ;
ตโต เม ชายเต ปีติ, โสมนสฺสฺจนปฺปกํ.
‘‘สุมุโข ¶ จ อจินฺเตตฺวา, วิสชฺชิ [วิสฺสชิ (สี. ปี.)] ผรุสํ คิรํ;
ภาวโทสมนฺาย, อสฺมากายํ วิหงฺคโม.
‘‘โส กุทฺโธ ผรุสํ วาจํ, นิจฺฉาเรสิ อโยนิโส;
ยานสฺมาสุ [ยานสฺมาสุ (สี. สฺยา ปี.)] น วิชฺชนฺติ, นยิทํ [น อิทํ (สี. ปี.)] ปฺวตามิว’’.
‘‘อตฺถิ เม ตํ อติสารํ, เวเคน มนุชาธิป;
ธตรฏฺเ จ พทฺธสฺมึ, ทุกฺขํ เม วิปุลํ อหุ.
‘‘ตฺวํ โน ปิตาว ปุตฺตานํ, ภูตานํ ธรณีริว;
อสฺมากํ อธิปนฺนานํ, ขมสฺสุ ราชกฺุชร’’.
‘‘เอตํ [เอวํ (สฺยา. ก.)] เต อนุโมทาม, ยํ ภาวํ น นิคูหสิ;
ขิลํ ปภินฺทสิ ปกฺขิ, อุชุโกสิ วิหงฺคม’’.
‘‘ยํ ¶ ¶ กิฺจิ รตนํ อตฺถิ, กาสิราช นิเวสเน;
รชตํ ชาตรูปฺจ, มุตฺตา เวฬุริยา พหู.
‘‘มณโย สงฺขมุตฺตฺจ, วตฺถกํ หริจนฺทนํ;
อชินํ ทนฺตภณฺฑฺจ, โลหํ กาฬายสํ พหุํ;
เอตํ ททามิ โว วิตฺตํ, อิสฺสริยํ [อิสฺเสรํ (สี.), อิสฺสรํ (สฺยา. ปี. ก.)] วิสฺสชามิ โว’’.
‘‘อทฺธา อปจิตา ตฺยมฺหา, สกฺกตา จ รเถสภ;
ธมฺเมสุ วตฺตมานานํ, ตฺวํ โน อาจริโย ภว.
‘‘อาจริย สมนฺุาตา, ตยา อนุมตา มยํ;
ตํ ปทกฺขิณโต กตฺวา, าตึ [าตี (สี. สฺยา. ปี.)] ปสฺเสมุรินฺทม’’ [ปสฺเสมรินฺทม (สี. ปี.)].
‘‘สพฺพรตฺตึ จินฺตยิตฺวา, มนฺตยิตฺวา ยถาตถํ;
กาสิราชา อนฺุาสิ, หํสานํ ปวรุตฺตมํ’’.
‘‘ตโต รตฺยา วิวสาเน, สูริยุคฺคมนํ [สุริยสฺสุคฺคมนํ (สี. สฺยา.), สุริยุคฺคมนํ (ปี.)] ปติ;
เปกฺขโต กาสิราชสฺส, ภวนา เต [ภวนโต (สฺยา. ก.)] วิคาหิสุํ’’.
‘‘เต อโรเค อนุปฺปตฺเต, ทิสฺวาน ปรเม ทิเช;
เกกาติ มกรุํ หํสา, ปุถุสทฺโท อชายถ.
‘‘เต ¶ ปตีตา ปมุตฺเตน, ภตฺตุนา ภตฺตุคารวา;
สมนฺตา ปริกิรึสุ, อณฺฑชา ลทฺธปจฺจยา’’.
‘‘เอวํ มิตฺตวตํ อตฺถา, สพฺเพ โหนฺติ ปทกฺขิณา;
หํสา ยถา ธตรฏฺา, าติสงฺฆํ อุปาคมุ’’นฺติ.
มหาหํสชาตกํ ทุติยํ.
๕๓๕. สุธาโภชนชาตกํ (๓)
‘‘เนว ¶ กิณามิ นปิ วิกฺกิณามิ, น จาปิ เม สนฺนิจโย จ อตฺถิ [อิธตฺถิ (สฺยา.)];
สุกิจฺฉรูปํ วติทํ ปริตฺตํ, ปตฺโถทโน นาลมยํ ทุวินฺนํ’’.
‘‘อปฺปมฺหา อปฺปกํ ทชฺชา, อนุมชฺฌโต มชฺฌกํ;
พหุมฺหา พหุกํ ทชฺชา, อทานํ นุปปชฺชติ [น อุปปชฺชติ (สี. ปี.)].
‘‘ตํ ตํ วทามิ โกสิย, เทหิ ทานานิ ภฺุช จ;
อริยมคฺคํ สมารูห [อริยํ มคฺคํ สมารุห (สี. ปี.)], เนกาสี ลภเต สุขํ’’.
‘‘โมฆฺจสฺส ¶ หุตํ โหติ, โมฆฺจาปิ สมีหิตํ;
อติถิสฺมึ โย นิสินฺนสฺมึ, เอโก ภฺุชติ โภชนํ.
‘‘ตํ ตํ วทามิ โกสิย, เทหิ ทานานิ ภฺุช จ;
อริยมคฺคํ สมารูห, เนกาสี ลภเต สุขํ’’.
‘‘สจฺจฺจสฺส หุตํ โหติ, สจฺจฺจาปิ สมีหิตํ;
อติถิสฺมึ โย นิสินฺนสฺมึ, เนโก ภฺุชติ โภชนํ.
‘‘ตํ ตํ วทามิ โกสิย, เทหิ ทานานิ ภฺุช จ;
อริยมคฺคํ สมารูห, เนกาสี ลภเต สุขํ’’.
‘‘สรฺจ ชุหติ โปโส, พหุกาย คยาย จ;
โทเณ ติมฺพรุติตฺถสฺมึ, สีฆโสเต มหาวเห.
‘‘อตฺร จสฺส หุตํ โหติ, อตฺร จสฺส สมีหิตํ;
อติถิสฺมึ ¶ โย นิสินฺนสฺมึ, เนโก ภฺุชติ โภชนํ.
‘‘ตํ ¶ ตํ วทามิ โกสิย, เทหิ ทานานิ ภฺุช จ;
อริยมคฺคํ สมารูห, เนกาสี ลภเต สุขํ’’.
‘‘พฬิสฺหิ โส นิคิลติ [นิคฺคิลติ (สี. ปี.)], ทีฆสุตฺตํ สพนฺธนํ;
อติถิสฺมึ โย นิสินฺนสฺมึ, เอโก ภฺุชติ โภชนํ.
‘‘ตํ ตํ วทามิ โกสิย, เทหิ ทานานิ ภฺุช จ;
อริยมคฺคํ สมารูห, เนกาสี ลภเต สุขํ’’.
‘‘อุฬารวณฺณา วต พฺราหฺมณา อิเม, อยฺจ โว สุนโข กิสฺส เหตุ;
อุจฺจาวจํ วณฺณนิภํ วิกุพฺพติ, อกฺขาถ โน พฺราหฺมณา เก นุ ตุมฺเห’’.
‘‘จนฺโท จ สูริโย จ [สูริโย จ (ก.)] อุโภ อิธาคตา, อยํ ปน มาตลิ เทวสารถิ;
สกฺโกหมสฺมิ ติทสานมินฺโท, เอโส จ โข ปฺจสิโขติ วุจฺจติ.
‘‘ปาณิสฺสรา มุทิงฺคา จ [มุติงฺคา จ (สี. สฺยา. ปี.)], มุรชาลมฺพรานิ จ;
สุตฺตเมนํ ปโพเธนฺติ, ปฏิพุทฺโธ จ นนฺทติ’’.
‘‘เย เกจิเม มจฺฉริโน กทริยา, ปริภาสกา สมณพฺราหฺมณานํ;
อิเธว นิกฺขิปฺป สรีรเทหํ, กายสฺส ¶ เภทา นิรยํ วชนฺติ’’.
‘‘เย เกจิเม สุคฺคติมาสมานา [สุคฺคติมาสสานา (สี. ปี.), สุคฺคตาสิสมานา (ก.)], ธมฺเม ิตา สํยเม สํวิภาเค;
อิเธว นิกฺขิปฺป สรีรเทหํ, กายสฺส เภทา สุคตึ วชนฺติ’’.
‘‘ตฺวํ ¶ โนสิ าติ ปุริมาสุ ชาติสุ, โส มจฺฉรี โรสโก [โกสิโย (สฺยา. ก.)] ปาปธมฺโม;
ตเวว อตฺถาย อิธาคตมฺหา, มา ปาปธมฺโม นิรยํ คมิตฺถ’’ [อปตฺถ (ก. สี. สฺยา. ปี.)].
‘‘อทฺธา ¶ หิ มํ โว หิตกามา, ยํ มํ สมนุสาสถ;
โสหํ ตถา กริสฺสามิ, สพฺพํ วุตฺตํ หิเตสิภิ.
‘‘เอสาหมชฺเชว อุปารมามิ, น จาปิหํ [น จาปหํ (สี. ปี.)] กิฺจิ กเรยฺย ปาปํ;
น จาปิ เม กิฺจิ อเทยฺยมตฺถิ, น จาปิทตฺวา อุทกํ ปิวามิ [อุทกมฺปหํ ปิเพ (สี.)].
‘‘เอวฺจ เม ททโต สพฺพกาลํ [สพฺพกาเล (ก.)], โภคา อิเม วาสว ขียิสฺสนฺติ;
ตโต อหํ ปพฺพชิสฺสามิ สกฺก, หิตฺวาน กามานิ ยโถธิกานิ’’.
‘‘นคุตฺตเม คิริวเร คนฺธมาทเน, โมทนฺติ ¶ ตา เทววราภิปาลิตา;
อถาคมา อิสิวโร สพฺพโลกคู, สุปุปฺผิตํ ทุมวรสาขมาทิย.
‘‘สุจึ สุคนฺธํ ติทเสหิ สกฺกตํ, ปุปฺผุตฺตมํ อมรวเรหิ เสวิตํ;
อลทฺธ มจฺเจหิ ว ทานเวหิ วา, อฺตฺร เทเวหิ ตทารหํ หิทํ [หิตํ (สฺยา.)].
‘‘ตโต จตสฺโส กนกตฺตจูปมา, อุฏฺาย นาริโย ปมทาธิปา มุนึ;
อาสา จ สทฺธา จ สิรี ตโต หิรี, อิจฺจพฺรวุํ นารทเทว พฺราหฺมณํ.
‘‘สเจ ¶ อนุทฺทิฏฺํ ตยา มหามุนิ, ปุปฺผํ อิมํ ปาริฉตฺตสฺส พฺรหฺเม;
ททาหิ โน สพฺพา คติ เต อิชฺฌตุ, ตุวมฺปิ โน โหหิ ยเถว วาสโว.
‘‘ตํ ยาจมานาภิสเมกฺข นารโท, อิจฺจพฺรวี สํกลหํ อุทีรยิ;
น มยฺหมตฺถตฺถิ อิเมหิ โกจิ นํ, ยาเยว โว เสยฺยสิ สา ปิฬนฺธถ’’ [ปิฬยฺหถ (สี. ปี.)].
‘‘ตฺวํ โนตฺตเมวาภิสเมกฺข นารท, ยสฺสิจฺฉสิ ¶ ตสฺสา อนุปฺปเวจฺฉสุ;
ยสฺสา หิ โน นารท ตฺวํ ปทสฺสสิ, สาเยว โน เหหิติ เสฏฺสมฺมตา’’.
‘‘อกลฺลเมตํ วจนํ สุคตฺเต, โก พฺราหฺมโณ สํกลหํ อุทีรเย;
คนฺตฺวาน ภูตาธิปเมว ปุจฺฉถ, สเจ น ชานาถ อิธุตฺตมาธมํ’’.
‘‘ตา นารเทน ปรมปฺปโกปิตา, อุทีริตา วณฺณมเทน มตฺตา;
สกาเส [สกาสํ (ก.)] คนฺตฺวาน สหสฺสจกฺขุโน, ปุจฺฉึสุ ภูตาธิปํ กา นุ เสยฺยสิ’’.
‘‘ตา ทิสฺวา อายตฺตมนา ปุรินฺทโท, อิจฺจพฺรวี เทววโร กตฺชลี;
สพฺพาว โว โหถ สุคตฺเต สาทิสี, โก เนว ภทฺเท กลหํ อุทีรยิ’’.
‘‘โย ¶ สพฺพโลกจฺจริโต [สพฺพโลกํ จรโก (สี. สฺยา. ปี.)] มหามุนิ, ธมฺเม ิโต นารโท [นารท (สฺยา.)] สจฺจนิกฺกโม;
โส โนพฺรวิ [พฺรวี (สี. สฺยา. ปี.)] คิริวเร คนฺธมาทเน, คนฺตฺวาน ภูตาธิปเมว ปุจฺฉถ;
สเจ น ชานาถ อิธุตฺตมาธมํ’’.
‘‘อสุ ¶ [อสู (สฺยา.)] พฺรหารฺจโร มหามุนิ, นาทตฺวา ภตฺตํ วรคตฺเต ภฺุชติ;
วิเจยฺย ทานานิ ททาติ โกสิโย, ยสฺสา หิ โส ทสฺสติ สาว เสยฺยสิ’’.
‘‘อสู ¶ หิ โย สมฺมติ ทกฺขิณํ ทิสํ, คงฺคาย ตีเร หิมวนฺตปสฺสนิ [หิมวนฺตปสฺมนิ (สี. ปี. ก.)];
ส โกสิโย ทุลฺลภปานโภชโน, ตสฺส สุธํ ปาปย เทวสารถิ’’.
‘‘ส [โส (สฺยา.)] มาตลี เทววเรน เปสิโต, สหสฺสยุตฺตํ อภิรุยฺห สนฺทนํ;
สุขิปฺปเมว [ส ขิปฺปเมว (สี. ปี.)] อุปคมฺม อสฺสมํ, อทิสฺสมาโน มุนิโน สุธํ อทา’’.
‘‘อุทคฺคิหุตฺตํ อุปติฏฺโต หิ เม, ปภงฺกรํ โลกตโมนุทุตฺตมํ;
สพฺพานิ ภูตานิ อธิจฺจ [อติจฺจ (สี. ปี.)] วาสโว, โก เนว เม ปาณิสุ กึ สุโธทหิ.
‘‘สงฺขูปมํ เสตมตุลฺยทสฺสนํ, สุจึ สุคนฺธํ ปิยรูปมพฺภุตํ;
อทิฏฺปุพฺพํ มม ชาตุ จกฺขุภิ [ชาตจกฺขุหิ (สี. ปี.)], กา เทวตา ปาณิสุ กึ สุโธทหิ’’.
‘‘อหํ ¶ ¶ มหินฺเทน มเหสิ เปสิโต, สุธาภิหาสึ ตุริโต มหามุนิ;
ชานาสิ มํ มาตลิ เทวสารถิ, ภฺุชสฺสุ ภตฺตุตฺตม มาภิวารยิ [มา วิจารยิ (สี. ปี.)].
‘‘ภุตฺตา จ สา ทฺวาทส หนฺติ ปาปเก, ขุทํ ปิปาสํ อรตึ ทรกฺลมํ [ทรถํ กิลํ (สฺยา.), ทรถกฺขมํ (ก.)];
โกธูปนาหฺจ วิวาทเปสุณํ, สีตุณฺหตนฺทิฺจ รสุตฺตมํ อิทํ’’.
‘‘น กปฺปตี มาตลิ มยฺห ภฺุชิตุํ, ปุพฺเพ อทตฺวา อิติ เม วตุตฺตมํ;
น จาปิ เอกาสฺนมรียปูชิตํ [เอกาสนํ อริยปูชิตํ (สี. ปี.)], อสํวิภาคี จ สุขํ น วินฺทติ’’.
‘‘ถีฆาตกา เย จิเม ปารทาริกา, มิตฺตทฺทุโน เย จ สปนฺติ สุพฺพเต;
สพฺเพ จ เต มจฺฉริปฺจมาธมา, ตสฺมา อทตฺวา อุทกมฺปิ นาสฺนิเย [นาสฺมิเย (สี. ปี.)].
‘‘โส หิตฺถิยา วา ปุริสสฺส วา ปน, ทสฺสามิ ทานํ วิทุสมฺปวณฺณิตํ;
สทฺธา วทฺู อิธ วีตมจฺฉรา, ภวนฺติ ¶ เหเต สุจิสจฺจสมฺมตา’’ [สมฺมสมฺมตา (สี.)].
‘‘อโต มตา [มุตา (สี. ปี.)] เทววเรน เปสิตา, กฺา จตสฺโส กนกตฺตจูปมา;
อาสา จ สทฺธา จ สิรี ตโต หิรี [สิรี หิรี ตโต (ปี.)], ตํ อสฺสมํ อาคมุ [อาคมุํ (สี. ปี. ก.)] ยตฺถ โกสิโย.
‘‘ตา ¶ ทิสฺวา สพฺโพ ปรมปฺปโมทิโต [สพฺพา ปรมปฺปโมทิตา (สฺยา.)], สุเภน วณฺเณน สิขาริวคฺคิโน;
กฺา จตสฺโส จตุโร จตุทฺทิสา, อิจฺจพฺรวี มาตลิโน จ สมฺมุขา.
‘‘ปุริมํ ทิสํ กา ตฺวํ ปภาสิ เทวเต, อลงฺกตา ตารวราว โอสธี;
ปุจฺฉามิ ตํ กฺจนเวลฺลิวิคฺคเห, อาจิกฺข เม ตฺวํ กตมาสิ เทวตา.
‘‘สิราห เทวีมนุเชภิ [มนุเชสุ (สี. สฺยา. ปี.)] ปูชิตา, อปาปสตฺตูปนิเสวินี สทา;
สุธาวิวาเทน ตวนฺติมาคตา, ตํ ¶ มํ สุธาย วรปฺ ภาชย.
‘‘ยสฺสาหมิจฺฉามิ สุธํ [สุขํ (ปี.)] มหามุนิ, โส [ส (สี. ปี.)] สพฺพกาเมหิ นโร ปโมทติ;
สิรีติ มํ ชานหิ ชูหตุตฺตม, ตํ มํ สุธาย วรปฺ ภาชย’’.
‘‘สิปฺเปน วิชฺชาจรเณน พุทฺธิยา, นรา อุเปตา ปคุณา สกมฺมุนา [สกมฺมนา (สี. ปี.)];
ตยา วิหีนา น ลภนฺติ กิฺจนํ [กิฺจินํ (ก.)], ตยิทํ น สาธุ ยทิทํ ตยา กตํ.
‘‘ปสฺสามิ ¶ โปสํ อลสํ มหคฺฆสํ, สุทุกฺกุลีนมฺปิ อรูปิมํ นรํ;
ตยานุคุตฺโต สิริ ชาติมามปิ [ชาติมํ อปิ (สี.)], เปเสติ ทาสํ วิย โภควา สุขี.
‘‘ตํ ตํ อสจฺจํ อวิภชฺชเสวินึ, ชานามิ มูฬฺหํ วิทุรานุปาตินึ;
น ตาทิสี อรหติ อาสนูทกํ, กุโต สุธา คจฺฉ น มยฺห รุจฺจสิ’’.
‘‘กา ¶ สุกฺกทาา ปฏิมุกฺกกุณฺฑลา, จิตฺตงฺคทา กมฺพุวิมฏฺธารินี;
โอสิตฺตวณฺณํ ปริทยฺห โสภสิ, กุสคฺคิรตฺตํ อปิฬยฺห มฺชรึ.
‘‘มิคีว ภนฺตา สรจาปธารินา, วิราธิตา มนฺทมิว อุทิกฺขสิ;
โก เต ทุตีโย อิธ มนฺทโลจเน, น ¶ ภายสิ เอกิกา กานเน วเน’’.
‘‘น เม ทุตีโย อิธ มตฺถิ โกสิย, มสกฺกสารปฺปภวมฺหิ เทวตา;
อาสา สุธาสาย ตวนฺติมาคตา, ตํ มํ สุธาย วรปฺ ภาชย’’.
‘‘อาสาย ยนฺติ วาณิชา ธเนสิโน, นาวํ สมารุยฺห ปเรนฺติ อณฺณเว;
เต ตตฺถ สีทนฺติ อโถปิ เอกทา, ชีนาธนา เอนฺติ วินฏฺปาภตา.
‘‘อาสาย เขตฺตานิ กสนฺติ กสฺสกา, วปนฺติ พีชานิ กโรนฺตุปายโส;
อีตีนิปาเตน อวุฏฺิตาย [อวุฏฺิกาย (สี. ปี.)] วา, น กิฺจิ วินฺทนฺติ ตโต ผลาคมํ.
‘‘อถตฺตการานิ กโรนฺติ ภตฺตุสุ, อาสํ ปุรกฺขตฺวา นรา สุเขสิโน;
เต ภตฺตุรตฺถา อติคาฬฺหิตา ปุน, ทิสา ปนสฺสนฺติ อลทฺธ กิฺจนํ.
‘‘หิตฺวาน [ชหิตฺว (สี. สฺยา. ปี.)] ธฺฺจ ธนฺจ าตเก, อาสาย สคฺคาธิมนา สุเขสิโน;
ตปนฺติ ¶ ลูขมฺปิ ตปํ จิรนฺตรํ, กุมคฺคมารุยฺห [กุมฺมคฺคมารุยฺห (สี. สฺยา. ปี.)] ปเรนฺติ ทุคฺคตึ.
‘‘อาสา ¶ วิสํวาทิกสมฺมตา อิเม, อาเส สุธาสํ [สุธาย (สฺยา ปี. ก.)] วินยสฺสุ อตฺตนิ;
น ตาทิสี อรหติ อาสนูทกํ, กุโต สุธา คจฺฉ น มยฺห รุจฺจสิ’’.
‘‘ททฺทลฺลมานา ยสสา ยสสฺสินี, ชิฆฺนามวฺหยนํ ทิสํ ปติ;
ปุจฺฉามิ ตํ กฺจนเวลฺลิวิคฺคเห, อาจิกฺข เม ตฺวํ กตมาสิ เทวตา’’.
‘‘สทฺธาห เทวีมนุเชหิ [เทวีมนุเชสุ (สี. สฺยา. ปี.)] ปูชิตา, อปาปสตฺตูปนิเสวินี สทา;
สุธาวิวาเทน ตวนฺติมาคตา, ตํ มํ สุธาย วรปฺ ภาชย’’.
‘‘ทานํ ทมํ จาคมโถปิ สํยมํ, อาทาย สทฺธาย กโรนฺติ เหกทา;
เถยฺยํ มุสา กูฏมโถปิ เปสุณํ, กโรนฺติ เหเก ปุน วิจฺจุตา ตยา.
‘‘ภริยาสุ โปโส สทิสีสุ เปกฺขวา [เปขวา (ปี.)], สีลูปปนฺนาสุ ปติพฺพตาสุปิ;
วิเนตฺวาน ¶ [วิเนตฺวา (สี. สฺยา. ปี.)] ฉนฺทํ กุลิตฺถิยาสุปิ [กุลธีติยาสุปิ (สี. ปี.)], กโรติ สทฺธํ ปุน [ปน (สี. ปี.)] กุมฺภทาสิยา.
‘‘ตฺวเมว สทฺเธ ปรทารเสวินี, ปาปํ กโรสิ กุสลมฺปิ ริฺจสิ;
น ตาทิสี อรหติ อาสนูทกํ, กุโต สุธา คจฺฉ น มยฺห รุจฺจสิ’’.
‘‘ชิฆฺรตฺตึ ¶ อรุณสฺมิมูหเต, ยา ทิสฺสติ อุตฺตมรูปวณฺณินี;
ตถูปมา มํ ปฏิภาสิ เทวเต, อาจิกฺข เม ตฺวํ กตมาสิ อจฺฉรา.
‘‘กาลา ¶ นิทาเฆริว อคฺคิชาริว [อคฺคชาติว (สี.), อคฺคิชาติว (ปี.)], อนิเลริตา โลหิตปตฺตมาลินี;
กา ติฏฺสิ มนฺทมิคาวโลกยํ [มนฺทมิวาวโลกยํ (สี. ปี.)], ภาเสสมานาว คิรํ น มฺุจสิ’’.
‘‘หิราห เทวีมนุเชหิ ปูชิตา, อปาปสตฺตูปนิเสวินี สทา;
สุธาวิวาเทน ตวนฺติมาคตา, สาหํ น สกฺโกมิ สุธมฺปิ ยาจิตุํ;
โกปีนรูปา วิย ยาจนิตฺถิยา’’.
‘‘ธมฺเมน าเยน สุคตฺเต ลจฺฉสิ, เอโส ¶ หิ ธมฺโม น หิ ยาจนา สุธา;
ตํ ตํ อยาจนฺติมหํ นิมนฺตเย, สุธาย ยฺจิจฺฉสิ ตมฺปิ ทมฺมิ เต.
‘‘สา ตฺวํ มยา อชฺช สกมฺหิ อสฺสเม, นิมนฺติตา กฺจนเวลฺลิวิคฺคเห;
ตุวฺหิ เม สพฺพรเสหิ ปูชิยา, ตํ ปูชยิตฺวาน สุธมฺปิ อสฺนิเย’’.
‘‘สา โกสิเยนานุมตา ชุตีมตา, อทฺธา หิริ รมฺมํ ปาวิสิ ยสฺสมํ;
อุทกวนฺตํ [อุทฺวนฺตํ (สี. ปี.)] ผลมริยปูชิตํ, อปาปสตฺตูปนิเสวิตํ สทา.
‘‘รุกฺขคฺคหานา พหุเกตฺถ ปุปฺผิตา, อมฺพา ปิยาลา ปนสา จ กึสุกา;
โสภฺชนา โลทฺทมโถปิ ปทฺมกา, เกกา จ ภงฺคา ติลกา สุปุปฺผิตา.
‘‘สาลา ¶ กเรรี พหุเกตฺถ ชมฺพุโย, อสฺสตฺถนิคฺโรธมธุกเวตสา [เวทิสา (ก.)];
อุทฺทาลกา ปาฏลิ สินฺทุวารกา [สินฺทุวาริตา (พหูสุ)], มนฺุคนฺธา มุจลินฺทเกตกา.
‘‘หเรณุกา เวฬุกา เกณุ [เวณุ (สี. ปี.)] ตินฺทุกา, สามากนีวารมโถปิ ¶ จีนกา;
โมจา กทลี พหุเกตฺถ สาลิโย, ปวีหโย อาภูชิโน จ [อาภุชิโนปิ (สี. สฺยา.)] ตณฺฑุลา.
‘‘ตสฺเสวุตฺตรปสฺเสน [ตสฺส จ อุตฺตเร ปสฺเส (สี. ปี.), ตสฺส จ อุตฺตรปสฺเสน (สฺยา.)], ชาตา โปกฺขรณี สิวา;
อกกฺกสา อปพฺภารา, สาธุ อปฺปฏิคนฺธิกา.
‘‘ตตฺถ มจฺฉา สนฺนิรตา, เขมิโน พหุโภชนา;
สิงฺคู สวงฺกา สํกุลา [สกุลา (สี. สฺยา. ปี.)], สตวงฺกา จ โรหิตา;
อาฬิคคฺครกากิณฺณา, ปาีนา กากมจฺฉกา.
‘‘ตตฺถ ปกฺขี สนฺนิรตา, เขมิโน พหุโภชนา;
หํสา โกฺจา มยูรา จ, จกฺกวากา จ กุกฺกุหา;
กุณาลกา พหู จิตฺรา, สิขณฺฑี ชีวชีวกา.
‘‘ตตฺถ ปานาย มายนฺติ, นานา มิคคณา พหู;
สีหา พฺยคฺฆา วราหา จ, อจฺฉโกกตรจฺฉโย.
‘‘ปลาสาทา ¶ ควชา จ, มหึสา [มหิสา (สี. สฺยา. ปี.)] โรหิตา รุรู;
เอเณยฺยา จ วราหา จ, คณิโน นีกสูกรา;
กทลิมิคา พหุเกตฺถ, พิฬารา สสกณฺณิกา [สสกณฺณกา (สี.)].
‘‘ฉมาคิรี ปุปฺผวิจิตฺรสนฺถตา, ทิชาภิฆุฏฺา ทิชสงฺฆเสวิตา’’.
‘‘สา ¶ สุตฺตจา นีลทุมาภิลมฺพิตา, วิชฺชุ มหาเมฆริวานุปชฺชถ;
ตสฺสา ¶ สุสมฺพนฺธสิรํ กุสามยํ, สุจึ สุคนฺธํ อชินูปเสวิตํ;
อตฺริจฺจ [อตฺริจฺฉ (สี. สฺยา. ปี.)] โกจฺฉํ หิริเมตทพฺรวิ, ‘นิสีท กลฺยาณิ สุขยิทมาสนํ’.
‘‘ตสฺสา ตทา โกจฺฉคตาย โกสิโย, ยทิจฺฉมานาย ชฏาชินนฺธโร [ชฏาชุตินฺธโร (สฺยา. ก.)];
นเวหิ ปตฺเตหิ สยํ สหูทกํ, สุธาภิหาสี ตุริโต มหามุนิ.
‘‘สา ตํ ปฏิคฺคยฺห อุโภหิ ปาณิภิ, อิจฺจพฺรวิ อตฺตมนา ชฏาธรํ;
‘หนฺทาหํ เอตรหิ ปูชิตา ตยา, คจฺเฉยฺยํ พฺรหฺเม ติทิวํ ชิตาวินี’.
‘‘สา โกสิเยนานุมตา ชุตีมตา, อุทีริตา [อุทิรยิ (ก.)] วณฺณมเทน มตฺตา;
สกาเส คนฺตฺวาน สหสฺสจกฺขุโน, อยํ สุธา วาสว เทหิ เม ชยํ.
‘‘ตเมน [ตเมนํ (สฺยา. ก.)] สกฺโกปิ ตทา อปูชยิ, สหินฺทเทวา [สหินฺทา จ เทวา (สี. ปี.)] สุรกฺมุตฺตมํ;
สา ปฺชลี เทวมนุสฺสปูชิตา, นวมฺหิ โกจฺฉมฺหิ ยทา อุปาวิสิ’’.
‘‘ตเมว ¶ สํสี [ตเมว อสํสี (สฺยา.)] ปุนเทว มาตลึ, สหสฺสเนตฺโต ติทสานมินฺโท;
คนฺตฺวาน วากฺยํ มม พฺรูหิ โกสิยํ, อาสาย สทฺธา [สทฺธ (ปี.)] สิริยา จ โกสิย;
หิรี สุธํ เกน มลตฺถ เหตุนา.
‘‘ตํ ¶ สุ วตฺถํ อุทตารยี รถํ, ททฺทลฺลมานํ อุปการิยสาทิสํ [อุปกิริยสาทิสํ (สี. สฺยา. ปี.)].
ชมฺโพนทีสํ ตปเนยฺยสนฺนิภํ [สนฺติกํ (สี.ปี.)], อลงฺกตํ กฺจนจิตฺตสนฺนิภํ.
‘‘สุวณฺณจนฺเทตฺถ พหู นิปาติตา, หตฺถี ควสฺสา กิกิพฺยคฺฆทีปิโย [กิมฺปุริสพฺยคฺฆทีปิโย (ก.)];
เอเณยฺยกา ลงฺฆมเยตฺถ ปกฺขิโน [ปกฺขิโย (สี. ปี.)], มิเคตฺถ เวฬุริยมยา ยุธา ยุตา.
‘‘ตตฺถสฺสราชหรโย อโยชยุํ, ทสสตานิ สุสุนาคสาทิเส;
อลงฺกเต กฺจนชาลุรจฺฉเท, อาเวฬิเน สทฺทคเม อสงฺคิเต.
‘‘ตํ ยานเสฏฺํ อภิรุยฺห มาตลิ, ทิสา อิมาโย [ทส ทิสา อิมา (สี. สฺยา. ปี.)] อภินาทยิตฺถ;
นภฺจ เสลฺจ วนปฺปตินิฺจ [วนสฺปตีนิ จ (สี. ปี.), วนปฺปติฺจ (สฺยา. ก.)], สสาครํ ¶ ปพฺยธยิตฺถ [ปพฺยาถยิตฺถ (สี. ปี.)] เมทินึ.
‘‘ส ขิปฺปเมว อุปคมฺม อสฺสมํ, ปาวารเมกํสกโต กตฺชลี;
พหุสฺสุตํ วุทฺธํ วินีตวนฺตํ, อิจฺจพฺรวี มาตลิ เทวพฺราหฺมณํ.
‘‘อินฺทสฺส วากฺยํ นิสาเมหิ โกสิย, ทูโต อหํ ปุจฺฉติ ตํ ปุรินฺทโท;
อาสาย สทฺธา สิริยา จ โกสิย, หิรี สุธํ เกน มลตฺถ เหตุนา’’.
‘‘อนฺธา ¶ ¶ สิรี มํ ปฏิภาติ มาตลิ, สทฺธา อนิจฺจา ปน เทวสารถิ;
อาสา วิสํวาทิกสมฺมตา หิ เม, หิรี จ อริยมฺหิ คุเณ ปติฏฺิตา’’.
‘‘กุมาริโย ยาจิมา โคตฺตรกฺขิตา, ชิณฺณา จ ยา ยา จ สภตฺตุอิตฺถิโย;
ตา ฉนฺทราคํ ปุริเสสุ อุคฺคตํ, หิริยา นิวาเรนฺติ สจิตฺตมตฺตโน.
‘‘สงฺคามสีเส สรสตฺติสํยุเต, ปราชิตานํ ปตตํ ปลายินํ;
หิริยา นิวตฺตนฺติ ชหิตฺว [ชหิตฺวาน (สฺยา. ก.)] ชีวิตํ, เต ¶ สมฺปฏิจฺฉนฺติ ปุนา หิรีมนา.
‘‘เวลา ยถา สาครเวควารินี, หิราย หิ ปาปชนํ นิวารินี;
ตํ สพฺพโลเก หิริมริยปูชิตํ, อินฺทสฺส ตํ เวทย เทวสารถิ’’.
‘‘โก เต อิมํ โกสิย ทิฏฺิโมทหิ, พฺรหฺมา มหินฺโท อถ วา ปชาปติ;
หิราย เทเวสุ หิ เสฏฺสมฺมตา, ธีตา มหินฺทสฺส มเหสิ ชายถ’’.
‘‘หนฺเทหิ ทานิ ติทิวํ อปกฺกม [สมกฺกม (สี. ปี.)], รถํ สมารุยฺห มมายิตํ อิมํ [อิทํ (สฺยา. ก.)];
อินฺโท จ ตํ อินฺทสโคตฺต กงฺขติ, อชฺเชว ตฺวํ อินฺทสหพฺยตํ วช’’.
‘‘เอวํ วิสุชฺฌนฺติ [สมิชฺฌนฺติ (สี. ปี.)] อปาปกมฺมิโน, อโถ สุจิณฺณสฺส ผลํ น นสฺสติ;
เย เกจิ มทฺทกฺขุ สุธาย โภชนํ, สพฺเพว เต อินฺทสหพฺยตํ คตา’’.
‘‘หิรี ¶ อุปฺปลวณฺณาสิ, โกสิโย ทานปติ ภิกฺขุ;
อนุรุทฺโธ ปฺจสิโข, อานนฺโท อาสิ มาตลิ.
‘‘สูริโย กสฺสโป ภิกฺขุ, โมคฺคลฺลาโนสิ จนฺทิมา;
นารโท ¶ สาริปุตฺโตสิ, สมฺพุทฺโธ อาสิ วาสโว’’ติ.
สุธาโภชนชาตกํ ตติยํ.
๕๓๖. กุณาลชาตกํ (๔)
เอวมกฺขายติ, เอวมนุสูยติ [สุยฺยติ (ก.)]. สพฺโพสธธรณิธเร เนกปุปฺผมาลฺยวิตเต คช-ควช มหึส-รุรุ-จมร-ปสท-ขคฺค-โคกณฺณ-สีห-พฺยคฺฆ-ทีปิ-อจฺฉ-โกก-ตรจฺฉ-อุทฺทาร-กทลิมิค- พิฬาร-สส-กณฺณิกานุจริเตอากิณฺณเนลมณฺฑลมหาวราหนาคกุลกเรณุ [กเณรุ (สี. ปี.)] -สงฺฆาธิวุฏฺเ [วุตฺเถ (สี. ปี.)] อิสฺสมิค- สาขมิค-สรภมิค-เอณีมิค-วาตมิค-ปสทมิค-ปุริสาลุ [ปุริสลฺลุ (สี. ปี.)] -กิมฺปุริส-ยกฺข-รกฺขสนิเสวิเต อมชฺชวมฺชรีธร-ปหฏฺ [พฺรหฏฺ (สี. ปี.)] -ปุปฺผผุสิตคฺคา [ปุปฺผิตคฺค (สี. ปี.)] เนกปาทปคณวิตเตกุรร-จโกร-วารณ-มยูร-ปรภต- ชีวฺชีวก-เจลาวกา-ภิงฺการ-กรวีกมตฺตวิหงฺคคณ-สตต [วิหงฺคสต (สี. ปี.)] สมฺปฆุฏฺเอฺชน-มโนสิลา-หริตาล- หิงฺคุลกเหม-รชตกนกาเนกธาตุสตวินทฺธปฏิมณฺฑิตปฺปเทเส ¶ เอวรูเป ขลุ, โภ, รมฺเม วนสณฺเฑ กุณาโล นาม สกุโณ ปฏิวสติ อติวิย จิตฺโต อติวิย จิตฺตปตฺตจฺฉทโน.
ตสฺเสว ขลุ, โภ, กุณาลสฺส สกุณสฺส อฑฺฒุฑฺฒานิ อิตฺถิสหสฺสานิ ปริจาริกา ทิชกฺาโย. อถ ขลุ, โภ, ทฺเว ทิชกฺาโย กฏฺํ มุเขน ฑํสิตฺวา [ฑสิตฺวา (สี. ปี.) เอวมุปริปิ] ตํ กุณาลํ สกุณํ มชฺเฌ นิสีทาเปตฺวา อุฑฺเฑนฺติ [เฑนฺติ (สี. ปี.) เอวมุปริปิ] – ‘‘มา นํ กุณาลํ สกุณํ อทฺธานปริยายปเถ กิลมโถ อุพฺพาเหตฺถา’’ติ [อุพฺพาเหถาติ (สฺยา. ก.)].
ปฺจสตา [ปฺจสต (ปี.)] ทิชกฺาโย เหฏฺโต เหฏฺโต อุฑฺเฑนฺติ – [เฑนฺติ (สี. ปี.) เอวมุปริปิ] ‘‘สจายํ กุณาโล ¶ สกุโณ อาสนา ปริปติสฺสติ, มยํ ตํ ปกฺเขหิ ปฏิคฺคเหสฺสามาติ.
ปฺจสตา ทิชกฺาโย อุปรูปริ อุฑฺเฑนฺติ – [เฑนฺติ (สี. ปี.) เอวมุปริปิ] ‘‘มา นํ กุณาลํ สกุณํ อาตโป ปริตาเปสี’’ติ [ปริกาปีติ (สี. ปี.)].
ปฺจสตา ¶ ปฺจสตา [สี. ปี. โปตฺถเกสุ ‘‘ปฺจสตา’’ติ สกิเทว อาคตํ] ทิชกฺาโย อุภโตปสฺเสน อุฑฺเฑนฺติ – [เฑนฺติ (สี. ปี.) เอวมุปริปิ] ‘‘มา นํ กุณาลํ สกุณํ สีตํ วา อุณฺหํ วา ติณํ วา รโช วา วาโต วา อุสฺสาโว วา อุปปฺผุสี’’ติ.
ปฺจสตา ทิชกฺาโย ปุรโต ปุรโต อุฑฺเฑนฺติ – ‘‘มา นํ กุณาลํ สกุณํ โคปาลกา วา ปสุปาลกา วา ติณหารกา วา กฏฺหารกา วา วนกมฺมิกา วา กฏฺเน วา กเลน วา [กถลาย วา (ก.)] ปาณินา วา ( ) [(ปาสาเณน วา) (สฺยา.)] เลฑฺฑุนา วา ทณฺเฑน วา สตฺเถน วา สกฺขราหิ วา [สกฺขราย วา (สี.)] ปหารํ อทํสุ. มายํ กุณาโล สกุโณ คจฺเฉหิ วา ลตาหิ วา รุกฺเขหิ วา สาขาหิ วา [อิทํ ปททฺวยํ สี. ปี. โปตฺถเกสุ นตฺถิ] ถมฺเภหิ วา ปาสาเณหิ วา พลวนฺเตหิ วา ปกฺขีหิ สงฺคเมสี’’ติ [สงฺคาเมสีติ (สี. ปี.)].
ปฺจสตา ทิชกฺาโย ปจฺฉโต ปจฺฉโต อุฑฺเฑนฺติ สณฺหาหิ สขิลาหิ มฺชูหิ มธุราหิ วาจาหิ สมุทาจรนฺติโย – ‘‘มายํ กุณาโล สกุโณ อาสเน ปริยุกฺกณฺี’’ติ.
ปฺจสตา ทิชกฺาโย ทิโสทิสํ อุฑฺเฑนฺติ อเนกรุกฺขวิวิธวิกติผลมาหรนฺติโย – ‘‘มายํ กุณาโล สกุโณ ขุทาย ปริกิลมิตฺถา’’ติ.
อถ ขลุ, โภ, ตา [นตฺถิ สี. ปี. โปตฺถเกสุ] ทิชกฺาโย ตํ กุณาลํ สกุณํ อาราเมเนว อารามํ อุยฺยาเนเนว อุยฺยานํ ¶ นทีติตฺเถเนว นทีติตฺถํ ปพฺพตสิขเรเนว ปพฺพตสิขรํ อมฺพวเนเนว อมฺพวนํ ชมฺพุวเนเนว ชมฺพุวนํ ลพุชวเนเนว ลพุชวนํ นาฬิเกรสฺจาริเยเนว [สฺชาทิเยเนว (ปี.)] นาฬิเกรสฺจาริยํ ขิปฺปเมว อภิสมฺโภนฺติ ¶ รติตฺถาย [รตตฺถาย (สี. ปี.)].
อถ ขลุ, โภ, กุณาโล สกุโณ ตาหิ ทิชกฺาหิ ทิวสํ ปริพฺยูฬฺโห เอวํ อปสาเทติ – ‘‘นสฺสถ ตุมฺเห วสลิโย, วินสฺสถ ตุมฺเห วสลิโย, โจริโย ธุตฺติโย อสติโย ลหุจิตฺตาโย กตสฺส อปฺปฏิการิกาโย อนิโล วิย เยนกามํคมาโย’’ติ.
ตสฺเสว ขลุ, โภ, หิมวโต ปพฺพตราชสฺส ปุรตฺถิมทิสาภาเค สุสุขุมสุนิปุณคิริปฺปภว [ปฺปภวา (สี. ปี.)] – หริตุปยนฺติโย.
อุปฺปล ¶ ปทุม กุมุท นฬิน สตปตฺต โสคนฺธิก มนฺทาลก [มนฺทาลว (สี. ปี.), มนฺทารว (ก.)] สมฺปติวิรูฬฺหสุจิคนฺธ มนฺุมาวกปฺปเทเส [ปาวกปฺปเทเส (สี. ปี.)].
กุรวก-มุจลินฺท-เกตก-เวทิส-วฺชุล [เวตสมฺชุล (สี.)] -ปุนฺนาคพกุล-ติลก-ปิยก-หสนสาล-สฬลจมฺปก อโสก-นาครุกฺข-ติรีฏิ-ภุชปตฺต-โลทฺท-จนฺทโนฆวเนกาฬาครุ-ปทฺมก-ปิยงฺคุ-เทวทารุกโจจคหเน กกุธกุฏชองฺโกล-กจฺจิการ [กจฺฉิการ (ก.)] -กณิการ-กณฺณิการ-กนเวร-โกรณฺฑก-โกวิฬาร-กึสุก-โยธิก วนมลฺลิก [นวมลฺลิก (สี. ปี.)] -มนงฺคณ-มนวชฺช-ภณฺฑิ-สุรุจิร-ภคินิมาลามลฺยธเร ชาติสุมนมธุคนฺธิก- [มธุกพนฺธุก (ก.)] ธนุตกฺการิ [ธนุการิ (สี.), ธนุการิก (ปี.)] ตาลีส-ตครมุสีรโกฏฺ-กจฺฉวิตเต อติมุตฺตกสํกุสุมิตลตาวิตตปฏิมณฺฑิตปฺปเทเส หํส-ปิลว-กาทมฺพ-การณฺฑวาภินทิเต วิชฺชาธร-สิทฺธ [สินฺธว (สี. ปี.)] -สมณ-ตาปสคณาธิวุฏฺเ วรเทว-ยกฺข-รกฺขส-ทานว-คนฺธพฺพ-กินฺนรมโหรคานุจิณฺณปฺปเทเส เอวรูเป ขลุ, โภ, รมฺเม วนสณฺเฑ ปุณฺณมุโข นาม ผุสฺสโกกิโล ปฏิวสติ อติวิย มธุรคิโร วิลาสิตนยโน มตฺตกฺโข [สวิลาสิตนยนมตฺตกฺโข (ก.)].
ตสฺเสว ขลุ, โภ, ปุณฺณมุขสฺส ผุสฺสโกกิลสฺส อฑฺฒุฑฺฒานิ อิตฺถิสตานิ ปริจาริกา ทิชกฺาโย. อถ ขลุ, โภ, ทฺเว ทิชกฺาโย กฏฺํ มุเขน ฑํสิตฺวา ตํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ มชฺเฌ นิสีทาเปตฺวา อุฑฺเฑนฺติ ¶ – ‘‘มา นํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ อทฺธานปริยายปเถ กิลมโถ อุพฺพาเหตฺถา’’ติ.
ปฺาส ¶ ทิชกฺาโย เหฏฺโต เหฏฺโต อุฑฺเฑนฺติ – ‘‘สจายํ ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล อาสนา ปริปติสฺสติ, มยํ ตํ ปกฺเขหิ ปฏิคฺคเหสฺสามา’’ติ.
ปฺาส ทิชกฺาโย อุปรูปริ อุฑฺเฑนฺติ – ‘‘มา นํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ อาตโป ปริตาเปสี’’ติ.
ปฺาส ปฺาส ทิชกฺาโย อุภโตปสฺเสน อุฑฺเฑนฺติ – ‘‘มา นํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ สีตํ วา อุณฺหํ วา ติณํ วา รโช วา วาโต วา อุสฺสาโว วา อุปปฺผุสี’’ติ.
ปฺาส ¶ ทิชกฺาโย ปุรโต ปุรโต อุฑฺเฑนฺติ – ‘‘มา นํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ โคปาลกา วา ปสุปาลกา วา ติณหารกา วา กฏฺหารกา วา วนกมฺมิกา วา กฏฺเน วา กถลาย วา ปาณินา วา เลฑฺฑุนา วา ทณฺเฑน วา สตฺเถน วา สกฺขราหิ วา ปหารํ อทํสุ. มายํ ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล คจฺเฉหิ วา ลตาหิ วา รุกฺเขหิ วา สาขาหิ วา ถมฺเภหิ วา ปาสาเณหิ วา พลวนฺเตหิ วา ปกฺขีหิ สงฺคาเมสี’’ติ.
ปฺาส ทิชกฺาโย ปจฺฉโต ปจฺฉโต อุฑฺเฑนฺติ สณฺหาหิ สขิลาหิ มฺชูหิ มธุราหิ วาจาหิ สมุทาจรนฺติโย – ‘‘มายํ ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล อาสเน ปริยุกฺกณฺี’’ติ.
ปฺาส ทิชกฺาโย ทิโสทิสํ อุฑฺเฑนฺติ อเนกรุกฺขวิวิธวิกติผลมาหรนฺติโย – ‘‘มายํ ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล ขุทาย ปริกิลมิตฺถา’’ติ.
อถ ขลุ, โภ, ตา ทิชกฺาโย ตํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ ¶ อาราเมเนว อารามํ อุยฺยาเนเนว อุยฺยานํ นทีติตฺเถเนว นทีติตฺถํ ปพฺพตสิขเรเนว ปพฺพตสิขรํ อมฺพวเนเนว อมฺพวนํ ชมฺพุวเนเนว ชมฺพุวนํ ลพุชวเนเนว ลพุชวนํ นาฬิเกรสฺจาริเยเนว นาฬิเกรสฺจาริยํ ขิปฺปเมว อภิสมฺโภนฺติ รติตฺถาย.
อถ ขลุ, โภ, ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล ตาหิ ทิชกฺาหิ ทิวสํ ปริพฺยูฬฺโห เอวํ ปสํสติ – ‘‘สาธุ, สาธุ, ภคินิโย, เอตํ โข, ภคินิโย, ตุมฺหากํ ปติรูปํ กุลธีตานํ, ยํ ตุมฺเห ภตฺตารํ ปริจเรยฺยาถา’’ติ.
อถ ¶ ขลุ, โภ, ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล เยน กุณาโล สกุโณ เตนุปสงฺกมิ. อทฺทสํสุ โข กุณาลสฺส สกุณสฺส ปริจาริกา ทิชกฺาโย ตํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ; ทิสฺวาน เยน ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล เตนุปสงฺกมึสุ; อุปสงฺกมิตฺวา ตํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ เอตทโวจุํ – ‘‘อยํ, สมฺม ปุณฺณมุข, กุณาโล สกุโณ อติวิย ผรุโส อติวิย ผรุสวาโจ, อปฺเปวนาม ตวมฺปิ อาคมฺม ปิยวาจํ ลเภยฺยามา’’ติ. ‘‘อปฺเปวนาม, ภคินิโย’’ติ วตฺวา เยน กุณาโล สกุโณ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา กุณาเลน ¶ สกุเณน สทฺธึ ปฏิสมฺโมทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล ตํ กุณาลํ สกุณํ เอตทโวจ – ‘‘กิสฺส ตฺวํ, สมฺม กุณาล, อิตฺถีนํ สุชาตานํ กุลธีตานํ สมฺมาปฏิปนฺนานํ มิจฺฉาปฏิปนฺโน’สิ [ปฏิปนฺโน (สี. ปี.)]? อมนาปภาณีนมฺปิ กิร, สมฺม กุณาล, อิตฺถีนํ มนาปภาณินา ภวิตพฺพํ, กิมงฺค ปน มนาปภาณีน’’นฺติ!
เอวํ วุตฺเต, กุณาโล สกุโณ ตํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ เอวํ อปสาเทสิ – ‘‘นสฺส ตฺวํ, สมฺม ชมฺม วสล, วินสฺส ตฺวํ, สมฺม ชมฺม วสล, โก นุ ตยา วิยตฺโต ชายาชิเนนา’’ติ. เอวํ อปสาทิโต จ ปน ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล ตโตเยว [ตโต เหว (สี. ปี.)] ปฏินิวตฺติ.
อถ ขลุ, โภ, ปุณฺณมุขสฺส ผุสฺสโกกิลสฺส อปเรน สมเยน นจิรสฺเสว [อจิรสฺเสว อจฺจเยน (ก.)] ขโร อาพาโธ อุปฺปชฺชิ โลหิตปกฺขนฺทิกา. พาฬฺหา เวทนา วตฺตนฺติ มารณนฺติกา [มรณนฺติกา (สฺยา.)]. อถ ขลุ, โภ, ปุณฺณมุขสฺส ผุสฺสโกกิลสฺส ปริจาริกานํ ทิชกฺานํ เอตทโหสิ – ‘‘อาพาธิโก โข อยํ ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล, อปฺเปวนาม อิมมฺหา อาพาธา วุฏฺเหยฺยา’’ติ เอกํ อทุติยํ โอหาย เยน กุณาโล สกุโณ เตนุปสงฺกมึสุ. อทฺทสา โข กุณาโล สกุโณ ตา ทิชกฺาโย ทูรโตว อาคจฺฉนฺติโย, ทิสฺวาน ตา ทิชกฺาโย เอตทโวจ – ‘‘กหํ ปน ตุมฺหํ วสลิโย ภตฺตา’’ติ? ‘‘อาพาธิโก โข, สมฺม กุณาล, ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล อปฺเปวนาม ตมฺหา อาพาธา วุฏฺเหยฺยา’’ติ. เอวํ วุตฺเต, กุณาโล สกุโณ ตา ทิชกฺาโย เอวํ อปสาเทสิ – ‘‘นสฺสถ ตุมฺเห วสลิโย, วินสฺสถ ตุมฺเห วสลิโย, โจริโย ธุตฺติโย อสติโย ลหุจิตฺตาโย กตสฺส อปฺปฏิการิกาโย อนิโล วิย เยนกามํคมาโย’’ติ; วตฺวา เยน ปุณฺณมุโข ผุสฺสโกกิโล เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ตํ ¶ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ เอตทโวจ – ‘‘หํ, สมฺม, ปุณฺณมุขา’’ติ. ‘‘หํ, สมฺม, กุณาลา’’ติ.
อถ ขลุ, โภ กุณาโล สกุโณ ตํ ปุณฺณมุขํ ผุสฺสโกกิลํ ปกฺเขหิ จ มุขตุณฺฑเกน ¶ จ ปริคฺคเหตฺวา วุฏฺาเปตฺวา นานาเภสชฺชานิ ปายาเปสิ. อถ ขลุ, โภ, ปุณฺณมุขสฺส ผุสฺสโกกิลสฺส โส อาพาโธ ปฏิปฺปสฺสมฺภีติ. อถ ขลุ, โภ, กุณาโล สกุโณ ตํ ปุณฺณมุขํ ¶ ผุสฺสโกกิลํ คิลานวุฏฺิตํ [คิลานาวุฏฺิตํ (สี. สฺยา. ปี.)] อจิรวุฏฺิตํ เคลฺา เอตทโวจ –
‘‘ทิฏฺา มยา, สมฺม ปุณฺณมุข, กณฺหา ทฺเวปิติกา ปฺจปติกาย ฉฏฺเ ปุริเส จิตฺตํ ปฏิพนฺธนฺติยา, ยทิทํ กพนฺเธ [กวนฺเธ (สี. ปี.)] ปีสปฺปิมฺหีติ. ภวติ จ ปนุตฺตเรตฺถ [ปุนุตฺตเจตฺถ (ก.) เอวมุปริปิ] วากฺยํ –
‘‘อถชฺชุโน นกุโล ภีมเสโน [ภิมฺมเสโน (สี. สฺยา. ปี.)], ยุธิฏฺิโล สหเทโว [สีหเทโว (ก.)] จ ราชา;
เอเต ปตี ปฺจ มตฺติจฺจ นารี, อกาสิ ขุชฺชวามนเกน [ขุชฺชวามเนน (ปี.)] ปาป’’นฺติ.
‘‘ทิฏฺา มยา, สมฺม ปุณฺณมุข, สจฺจตปาปี [สจฺจตปาวี (สี. ปี.), ปฺจตปาวี (สฺยา.)] นาม สมณี สุสานมชฺเฌ วสนฺตี จตุตฺถภตฺตํ ปริณามยมานา สุราธุตฺตเกน [ตุลาปุตฺตเกน (สี. ปี.), สา สุราธุตฺตเกน (ก.)] ปาปมกาสิ.
‘‘ทิฏฺา มยา, สมฺม ปุณฺณมุข, กากวตี [กากาตี (สี.), กากาติ (ปี.)] นาม เทวี สมุทฺทมชฺเฌ วสนฺตี ภริยา เวนเตยฺยสฺส นฏกุเวเรน ปาปมกาสิ.
ทิฏฺา มยา, สมฺม ปุณฺณมุข, กุรุงฺคเทวี [กุรงฺควี (สี. ปี.)] นาม โลมสุทฺทรี [โลมสุนฺทรี (สี. สฺยา. ปี.)] เอฬิกกุมารํ [เอฬมารกํ (สี.), เอฬกกุมารํ (สฺยา.), เอฬกมารํ (ปี.)] กามยมานา ฉฬงฺคกุมารธนนฺเตวาสินา ปาปมกาสิ.
เอวฺเหตํ ¶ มยา าตํ, พฺรหฺมทตฺตสฺส มาตรํ [มาตุกา (สฺยา.)] โอหาย โกสลราชํ ปฺจาลจณฺเฑน ปาปมกาสิ.
‘‘เอตา จ อฺา จ อกํสุ ปาปํ, ตสฺมาหมิตฺถีนํ น วิสฺสเส นปฺปสํเส;
มหี ยถา ชคติ สมานรตฺตา, วสุนฺธรา อิตรีตราปติฏฺา [อิตรีตรานํ ปติฏฺา (สฺยา.), อิตฺตรีตรปฺปติฏฺา (?)];
สพฺพสหา อผนฺทนา อกุปฺปา, ตถิตฺถิโย ตาโย น วิสฺสเส นโร.
‘‘สีโห ¶ ยถา โลหิตมํสโภชโน, วาฬมิโค ปฺจาวุโธ [ปฺจหตฺโถ (สี. ปี.)] สุรุทฺโธ;
ปสยฺหขาที ปรหึสเน รโต, ตถิตฺถิโย ตาโย น วิสฺสเส นโร.
‘‘น ขลุ [น ขลุ โภ (สฺยา. ก.)], สมฺม ปุณฺณมุข, เวสิโย นาริโย คมนิโย, น เหตา พนฺธกิโย นาม, วธิกาโย นาม เอตาโย, ยทิทํ เวสิโย นาริโย คมนิโย’’ติ.
‘‘โจโร ¶ [โจรา (สี. สฺยา. ปี.)] วิย เวณิกตา, มทิราว [มทิรา วิย (สี. สฺยา.), มทิริว (ปี.)] ทิทฺธา [ทิฏฺา (ก.), วิสทุฏฺา (สฺยา.)] วาณิโช [วาณิชา (ปี.)] วิย วาจาสนฺถุติโย, อิสฺสสิงฺฆมิว วิปริวตฺตาโย [ปริวตฺตาโย (ปี.), วิปริวตฺตาโร (ก.)], อุรคามิว ทุชิวฺหาโย, โสพฺภมิว ปฏิจฺฉนฺนา, ปาตาลมิว ทุปฺปูรา รกฺขสี วิย ทุตฺโตสา, ยโมเวกนฺตหาริโย, สิขีริว สพฺพภกฺขา, นทีริว สพฺพวาหี, อนิโล วิย เยนกามํจรา, เนรุ วิย อวิเสสกรา, วิสรุกฺโข วิย นิจฺจผลิตาโย’’ติ. ภวติ จ ปนุตฺตเรตฺถ วากฺยํ –
‘‘ยถา ¶ โจโร ยถา ทิทฺโธ, วาณิโชว วิกตฺถนี;
อิสฺสสิงฺฆมิว ปริวตฺตา [มิวาวฏฺโฏ (สี.), มิวาวตฺตา (ปี.)], ทุชิวฺหา [ทุชฺชิวฺห (ปี.)] อุรโค วิย.
‘‘โสพฺภมิว ปฏิจฺฉนฺนา, ปาตาลมิว ทุปฺปุรา;
รกฺขสี วิย ทุตฺโตสา, ยโมเวกนฺตหาริโย.
[ยถา สิขี นทีวาโห, อนิโล กามจารวา;§เนรูว อวิเสสา จ, วิสรุกฺโข วิย นิจฺจผลา;§นาสยนฺติ ฆเร โภคํ, รตนานนฺตกริตฺถิ โยติ; (สี. สฺยา.)]
‘‘ยถา สิขี นที วาโต, เนรุนาว สมาคตา.
วิสรุกฺโข วิย นิจฺจผลา, นาสยนฺติ ฆเร โภคํ;
รตนนฺตกริตฺถิโย’’ติ [ยถา สิขี นทีวาโห, อนิโล กามจารวา;§เนรูว อวิเสสา จ, วิสรุกฺโข วิย นิจฺจผลา;§นาสยนฺติ ฆเร โภคํ, รตนานนฺตกริตฺถิ โยติ; (สี. สฺยา.)].
‘‘จตฺตาริมานิ, สมฺม ปุณฺณมุข, ยานิ (วตฺถูนิ กิจฺเจ ชาเต อนตฺถจรานิ ภวนฺติ; ตานิ) [( ) สี. สฺยา. โปตฺถเกสุ น ทิสฺสติ] ปรกุเล น วาเสตพฺพานิ – โคณํ เธนุํ ยานํ ภริยา. จตฺตาริ เอตานิ ปณฺฑิโต ธนานิ [ยานิ (สี. สฺยา. ปี.)] ฆรา น วิปฺปวาสเย.
‘โคณํ ¶ เธนฺุจ ยานฺจ, ภริยํ าติกุเล น วาสเย;
ภฺชนฺติ รถํ อยานกา, อติวาเหน หนนฺติ ปุงฺควํ;
โทเหน หนนฺติ วจฺฉกํ, ภริยา าติกุเล ปทุสฺสตี’’’ติ.
‘‘ฉ อิมานิ, สมฺม ปุณฺณมุข, ยานิ (วตฺถูนิ) [( ) สี. ปี. โปตฺถเกสุ นุ ทิสฺสติ] กิจฺเจ ชาเต อนตฺถจรานิ ภวนฺติ –
‘อคุณํ ธนุ าติกุเล จ ภริยา, ปารํ นาวา อกฺขภคฺคฺจ ยานํ;
ทูเร ¶ มิตฺโต ปาปสหายโก จ, กิจฺเจ ชาเต อนตฺถจรานิ ภว’’’นฺติ.
‘‘อฏฺหิ ขลุ, สมฺม ปุณฺณมุข, าเนหิ อิตฺถี สามิกํ อวชานาติ. ทลิทฺทตา, อาตุรตา, ชิณฺณตา, สุราโสณฺฑตา, มุทฺธตา, ปมตฺตตา, สพฺพกิจฺเจสุ อนุวตฺตนตา, สพฺพธนอนุปฺปทาเนน ¶ – อิเมหิ ขลุ, สมฺม ปุณฺณมุข, อฏฺหิ าเนหิ อิตฺถี สามิกํ อวชานาติ. ภวติ จ ปนุตฺตเรตฺถ วากฺยํ –
‘ทลิทฺทํ อาตุรฺจาปิ, ชิณฺณกํ สุรโสณฺฑกํ;
ปมตฺตํ มุทฺธปตฺตฺจ, สพฺพกิจฺเจสุ [รตฺตํ กิจฺเจสุ (สี. ปี.)] หาปนํ;
สพฺพกามปฺปทาเนน [สพฺพกามปณิธาเนน (สฺยา)], อวชานาติ [อวชานนฺติ (สี. ปี.)] สามิก’’’นฺติ.
‘‘นวหิ ขลุ, สมฺม ปุณฺณมุข, าเนหิ อิตฺถี ปโทสมาหรติ. อารามคมนสีลา จ โหติ, อุยฺยานคมนสีลา จ โหติ, นทีติตฺถคมนสีลา จ โหติ, าติกุลคมนสีลา จ โหติ, ปรกุลคมนสีลา จ โหติ, อาทาสทุสฺสมณฺฑนานุโยคมนุยุตฺตสีลา จ โหติ, มชฺชปายินี จ โหติ, นิลฺโลกนสีลา จ โหติ, สทฺวารายินี [ปทฺวารฏฺายินี (สี. สฺยา. ปี.)] จ โหติ – อิเมหิ ขลุ, สมฺม ปุณฺณมุข, นวหิ าเนหิ อิตฺถี ปโทสมาหรตีติ. ภวติ จ ปนุตฺตเรตฺถ วากฺยํ –
‘อารามสีลา จ [อารามสีลา (สี. ปี.)] อุยฺยานํ, นที าติ ปรกุลํ;
อาทาสทุสฺสมณฺฑนมนุยุตฺตา, ยา ¶ จิตฺถี มชฺชปายินี.
‘ยา ¶ จ นิลฺโลกนสีลา, ยา จ สทฺวารายินี;
นวเหเตหิ าเนหิ, ปโทสมาหรนฺติ อิตฺถิโย’’’ติ.
‘‘จตฺตาลีสาย [จตฺตาลีสายิ (ปี. ก.)] ขลุ, สมฺม ปุณฺณมุข, าเนหิ อิตฺถี ปุริสํ อจฺจาจรติ [อจฺจาวทติ (สี. สฺยา. ปี.)]. วิชมฺภติ, วินมติ, วิลสติ, วิลชฺชติ, นเขน นขํ ฆฏฺเฏติ, ปาเทน ปาทํ อกฺกมติ, กฏฺเน ปถวึ วิลิขติ [ลิขติ (สี. ปี.)], ทารกํ อุลฺลงฺฆติ อุลฺลงฺฆาเปติ [ทารกํ อุลฺลงฺเฆติ โอลงฺเฆติ (สี. ปี.)], กีฬติ กีฬาเปติ, จุมฺพติ จุมฺพาเปติ, ภฺุชติ ภฺุชาเปติ, ททาติ, ยาจติ, กตมนุกโรติ, อุจฺจํ ภาสติ, นีจํ ภาสติ, อวิจฺจํ ภาสติ, วิวิจฺจํ ภาสติ, นจฺเจน คีเตน วาทิเตน โรทเนน [โรทิเตน (สี. ปี.)] วิลสิเตน วิภูสิเตน ชคฺฆติ, เปกฺขติ, กฏึ จาเลติ, คุยฺหภณฺฑกํ สฺจาเลติ, อูรุํ วิวรติ, อูรุํ ปิทหติ, ถนํ ทสฺเสติ, กจฺฉํ ทสฺเสติ, นาภึ ทสฺเสติ, อกฺขึ นิขนติ, ภมุกํ อุกฺขิปติ, โอฏฺํ อุปลิขติ [โอฏฺํ ปลิขติ ชิวฺหํ ปลิขติ (สี. ปี.)], ชิวฺหํ นิลฺลาเลติ, ทุสฺสํ มฺุจติ, ทุสฺสํ ปฏิพนฺธติ, สิรสํ มฺุจติ, สิรสํ พนฺธติ – อิเมหิ ขลุ, สมฺม ปุณฺณมุข, จตฺตาลีสาย าเนหิ อิตฺถี ปุริสํ อจฺจาจรติ.
‘‘ปฺจวีสาย [ปฺจวีสาหิ (ปี. ก.)] ขลุ, สมฺม ปุณฺณมุข, าเนหิ อิตฺถี ปทุฏฺา เวทิตพฺพา ภวติ. สามิกสฺส ปวาสํ วณฺเณติ, ปวุฏฺํ น ¶ สรติ, อาคตํ นาภินนฺทติ, อวณฺณํ ตสฺส ภณติ, วณฺณํ ¶ ตสฺส น ภณติ, อนตฺถํ ตสฺส จรติ, อตฺถํ ตสฺส น จรติ, อกิจฺจํ ตสฺส กโรติ, กิจฺจํ ตสฺส น กโรติ, ปริทหิตฺวา สยติ, ปรมฺมุขี นิปชฺชติ, ปริวตฺตกชาตา โข ปน โหติ กุงฺกุมิยชาตา, ทีฆํ อสฺสสติ, ทุกฺขํ เวทยติ, อุจฺจารปสฺสาวํ อภิณฺหํ คจฺฉติ, วิโลมมาจรติ, ปรปุริสสทฺทํ สุตฺวา กณฺณโสตํ วิวรโมทหติ [วิวรติ กโมทหติ (ปี.)], นิหตโภคา โข ปน โหติ, ปฏิวิสฺสเกหิ สนฺถวํ กโรติ, นิกฺขนฺตปาทา โข ปน โหติ, วิสิขานุจารินี อติจารินี โข ปน โหติ, นิจฺจํ [นตฺถิ สี. สฺยา. ปี. โปตฺถเกสุ] สามิเก อคารวา ปทุฏฺมนสงฺกปฺปา, อภิณฺหํ ทฺวาเร ติฏฺติ, กจฺฉานิ องฺคานิ ถนานิ ทสฺเสติ, ทิโสทิสํ คนฺตฺวา เปกฺขติ – อิเมหิ ขลุ, สมฺม ปุณฺณมุข, ปฺจวีสาย [ปฺจวีสาหิ (ก.)] าเนหิ อิตฺถี ปทุฏฺา เวทิตพฺพา ภวติ. ภวติ จ ปนุตฺตเรตฺถ วากฺยํ –
‘ปวาสํ ¶ ตสฺส วณฺเณติ, คตํ ตสฺส น โสจติ [ปวาส’มสฺส วณฺเณติ คตึ นานุโสจติ (สี. ปี.)];
ทิสฺวาน ปติมาคตํ [ทิสฺวาปตึ อาคตํ (สี. ปี.)] นาภินนฺทติ;
ภตฺตารวณฺณํ น กทาจิ ภาสติ, เอเต ปทุฏฺาย ภวนฺติ ลกฺขณา.
‘อนตฺถํ ตสฺส จรติ อสฺตา, อตฺถฺจ หาเปติ อกิจฺจการินี;
ปริทหิตฺวา ¶ สยติ ปรมฺมุขี, เอเต ปทุฏฺาย ภวนฺติ ลกฺขณา.
‘ปริวตฺตชาตา จ [ปราวตฺตกชาตา จ (สี.)] ภวติ กุงฺกุมี, ทีฆฺจ อสฺสสติ ทุกฺขเวทินี;
อุจฺจารปสฺสาวมภิณฺหํ คจฺฉติ, เอเต ปทุฏฺาย ภวนฺติ ลกฺขณา.
‘‘วิโลมมาจรติ อกิจฺจการินี, สทฺทํ นิสาเมติ ปรสฺส ภาสโต;
นิหตโภคา จ กโรติ สนฺถวํ, เอเต ปทุฏฺาย ภวนฺติ ลกฺขณา.
‘กิจฺเฉน ลทฺธํ กสิราภตํ [กสิเรนาภตํ (สี.)] ธนํ, วิตฺตํ วินาเสติ ทุกฺเขน สมฺภตํ;
ปฏิวิสฺสเกหิ จ กโรติ สนฺถวํ, เอเต ปทุฏฺาย ภวนฺติ ลกฺขณา.
‘นิกฺขนฺตปาทา วิสิขานุจารินี, นิจฺจฺจ สามิมฺหิ [นิจฺจํ สสามิมฺหิ (ปี. ก.)] ปทุฏฺมานสา;
อติจารินี โหติ อเปตคารวา [ตเถว’คารวา (สี. ปี.)], เอเต ปทุฏฺาย ภวนฺติ ลกฺขณา.
‘อภิกฺขณํ ¶ ติฏฺติ ทฺวารมูเล, ถนานิ กจฺฉานิ จ ทสฺสยนฺตี;
ทิโสทิสํ ¶ เปกฺขติ ภนฺตจิตฺตา, เอเต ปทุฏฺาย ภวนฺติ ลกฺขณา.
‘สพฺพา นที วงฺกคตี [วงฺกนที (ก.)], สพฺเพ กฏฺมยา วนา;
สพฺพิตฺถิโย กเร ปาปํ, ลภมาเน นิวาตเก.
‘สเจ ลเภถ ขณํ วา รโห วา, นิวาตกํ วาปิ ลเภถ ตาทิสํ;
สพฺพาว อิตฺถี กยิรุํ นุ [กเรยฺยุ โน (สี.), กเรยฺยุํ โน (ปี.)] ปาปํ, อฺํ อลตฺถ [อลทฺธา (สฺยา. ปี. ก.)] ปีสปฺปินาปิ สทฺธึ.
‘‘นรานมารามกราสุ ¶ นาริสุ, อเนกจิตฺตาสุ อนิคฺคหาสุ จ;
สพฺพตฺถ นาปีติกราปิ [สพฺพ’ตฺตนา’ปีติการาปิ (สี. สฺยา.)] เจ สิยา [สิยุํ (สฺยา.)], น วิสฺสเส ติตฺถสมา หิ นาริโย’’ติ.
‘ยํ เว [ยฺจ (สฺยา. ก.)] ทิสฺวา กณฺฑรีกินฺนรานํ [กินฺนรกินฺนรีนํ (สฺยา.), กินฺนรีกินฺนรานํ (ก.)], สพฺพิตฺถิโย น รมนฺติ อคาเร;
ตํ ตาทิสํ มจฺจํ จชิตฺวา ภริยา, อฺํ ทิสฺวา ปุริสํ ปีสปฺปึ.
‘พกสฺส จ พาวริกสฺส [ปาวาริกสฺส (สี.), พาวริยสฺส (สฺยา.)] รฺโ, อจฺจนฺตกามานุคตสฺส ภริยา;
อวาจรี [อจฺจาจริ (สฺยา.), อนาจริ (ก.)] ปฏฺวสานุคสฺส [พทฺธวสานุคสฺส (สี. สฺยา.), ปตฺตวสานุคตสฺส (ก.)], กํ วาปิ อิตฺถี นาติจเร ตทฺํ.
‘ปิงฺคิยานี ¶ ¶ สพฺพโลกิสฺสรสฺส, รฺโ ปิยา พฺรหฺมทตฺตสฺส ภริยา;
อวาจรี ปฏฺวสานุคสฺส, ตํ วาปิ สา นาชฺฌคา กามกามินี.
‘ลุทฺธานํ [ขุทฺทานํ (สี. สฺยา. ปี.)] ลหุจิตฺตานํ, อกตฺูน ทุพฺภินํ;
นาเทวสตฺโต ปุริโส, ถีนํ สทฺธาตุมรหติ.
‘น ตา ปชานนฺติ กตํ น กิจฺจํ, น มาตรํ ปิตรํ ภาตรํ วา;
อนริยา สมติกฺกนฺตธมฺมา, สสฺเสว จิตฺตสฺส วสํ วชนฺติ.
‘จิรานุวุฏฺมฺปิ [จิรานุวุตฺถมฺปิ (สี. ปี.)] ปิยํ มนาปํ, อนุกมฺปกํ ปาณสมมฺปิ ภตฺตุํ [สนฺตํ (สี. สฺยา. ปี.)];
อาวาสุ กิจฺเจสุ จ นํ ชหนฺติ, ตสฺมาหมิตฺถีนํ น วิสฺสสามิ.
‘ถีนฺหิ จิตฺตํ ยถา วานรสฺส, กนฺนปฺปกนฺนํ ยถา รุกฺขฉายา;
จลาจลํ หทยมิตฺถิยานํ, จกฺกสฺส เนมิ วิย ปริวตฺตติ.
‘ยทา ตา ปสฺสนฺติ สเมกฺขมานา, อาเทยฺยรูปํ ปุริสสฺส วิตฺตํ;
สณฺหาหิ ¶ วาจาหิ นยนฺติ เมนํ, กมฺโพชกา ชลเชเนว อสฺสํ.
‘ยทา น ปสฺสนฺติ สเมกฺขมานา, อาเทยฺยรูปํ ปุริสสฺส วิตฺตํ;
สมนฺตโต นํ ปริวชฺชยนฺติ, ติณฺโณ นทีปารคโตว กุลฺลํ.
‘สิเลสูปมาํ ¶ สิขิริว สพฺพภกฺขา, ติกฺขมายา นทีริว สีฆโสตา;
เสวนฺติ เหตา ปิยมปฺปิยฺจ, นาวา ยถา โอรกูลํ [โอรกุลํ (สี.) เอวมุปริปิ] ปรฺจ.
‘น ตา เอกสฺส น ทฺวินฺนํ, อาปโณว ปสาริโต;
โย ตา มยฺหนฺติ มฺเยฺย, วาตํ ชาเลน พาธเย [พนฺธเย (สฺยา. ก.)].
‘ยถา นที จ ปนฺโถ จ, ปานาคารํ สภา ปปา;
เอวํ โลกิตฺถิโย นาม, เวลา ตาสํ น วิชฺชติ [เกสุจิ โปตฺถเกสุ อิมิสฺสา คาถาย ปุพฺพทฺธาปรทฺธํ วิปริยาเยน ทิสฺสติ].
‘ฆตาสนสมา เอตา, กณฺหสปฺปสิรูปมา;
คาโว พหิติณสฺเสว, โอมสนฺติ วรํ วรํ.
‘ฆตาสนํ กฺุชรํ กณฺหสปฺปํ, มุทฺธาภิสิตฺตํ ปมทา จ สพฺพา;
เอเต นโร [เอเตน โส (ปี.)] นิจฺจยโต [นิจฺจยตฺโต (สี. ปี.)] ภเชถ, เตสํ หเว ทุพฺพิทุ สพฺพภาโว [สจฺจภาโว (สฺยา.)].
‘นจฺจนฺตวณฺณา ¶ ¶ น พหูนํ กนฺตา, น ทกฺขิณา ปมทา เสวิตพฺพา;
น ปรสฺส ภริยา น ธนสฺส เหตุ, เอติตฺถิโย ปฺจ น เสวิตพฺพา’’’.
อถ ขลุ, โภ, อานนฺโท คิชฺฌราชา กุณาลสฺส สกุณสฺส อาทิมชฺฌกถาปริโยสานํ [อาทิมชฺฌคาถาปริโยสานํ (สฺยา. ก.)] วิทิตฺวา ตายํ เวลายํ อิมา คาถาโย อภาสิ –
‘‘ปุณฺณมฺปิ เจมํ ปถวึ ธเนน, ทชฺชิตฺถิยา ปุริโส สมฺมตาย;
ลทฺธา ขณํ อติมฺเยฺย ตมฺปิ, ตาสํ วสํ อสตีนํ น คจฺเฉ.
‘‘อุฏฺาหกํ ¶ เจปิ อลีนวุตฺตึ, โกมารภตฺตารํ ปิยํ มนาปํ;
อาวาสุ กิจฺเจสุ จ นํ ชหนฺติ, ตสฺมาหมิตฺถีนํ [ตสฺมา หิ อิตฺถีนํ (สี. ปี.)] น วิสฺสสามิ.
‘‘น วิสฺสเส อิจฺฉติ มนฺติ โปโส, น วิสฺสเส โรทติ เม สกาเส;
เสวนฺติ เหตา ปิยมปฺปิยฺจ, นาวา ยถา โอรกูลํ ปรฺจ.
‘‘น วิสฺสเส สาขปุราณสนฺถตํ, น ¶ วิสฺสเส มิตฺตปุราณโจรํ;
น วิสฺสเส ราชานํ สขา [ราชา สขา (สี. ปี.)] มมนฺติ, น วิสฺสเส อิตฺถิ ทสนฺน มาตรํ.
‘‘น วิสฺสเส รามกราสุ นาริสุ, อจฺจนฺตสีลาสุ อสฺตาสุ;
อจฺจนฺตเปมานุคตสฺส ภริยา, น วิสฺสเส ติตฺถสมา หิ นาริโย.
‘‘หเนยฺยุํ ฉินฺเทยฺยุํ เฉทาเปยฺยุมฺปิ [หเนยฺยุ ฉินฺเทยฺยุํปิ ฉทเยยฺยุํ (สี. ปี.), หเนยฺยุํปิ ฉินฺเทยฺยุํปิ เฉทาเปยฺยุํปิ (สฺยา.)], กณฺเปิ [กณฺมฺปิ (สี. สฺยา.)] เฉตฺวา รุธิรํ ปิเวยฺยุํ;
มา ทีนกามาสุ อสฺตาสุ, ภาวํ กเร คงฺคติตฺถูปมาสุ.
‘‘มุสา ตาสํ ยถา สจฺจํ, สจฺจํ ตาสํ ยถา มุสา;
คาโว พหิติณสฺเสว, โอมสนฺติ วรํ วรํ.
‘‘คเตเนตา ปโลเภนฺติ, เปกฺขิเตน มฺหิเตน จ;
อโถปิ ทุนฺนิวตฺเถน, มฺชุนา ภณิเตน จ.
‘‘โจริโย กถินา [กินา (สี. สฺยา. ปี.)] เหตา, วาฬา จ ลปสกฺขรา;
น ตา กิฺจิ น ชานนฺติ, ยํ มนุสฺเสสุ วฺจนํ.
‘‘อสา ¶ โลกิตฺถิโย นาม, เวลา ตาสํ น วิชฺชติ;
สารตฺตา จ ปคพฺภา จ, สิขี สพฺพฆโส ยถา.
‘‘นตฺถิตฺถีนํ ¶ ปิโย นาม, อปฺปิโยปิ น วิชฺชติ;
เสวนฺติ เหตา ปิยมปฺปิยฺจ, นาวา ยถา โอรกูลํ ปรฺจ.
‘‘นตฺถิตฺถีนํ ปิโย นาม, อปฺปิโยปิ น วิชฺชติ;
ธนตฺตา [ธนตฺถา (สฺยา.)] ปฏิวลฺลนฺติ, ลตาว ทุมนิสฺสิตา.
‘‘หตฺถิพนฺธํ ¶ อสฺสพนฺธํ, โคปุริสฺจ มณฺฑลํ [จณฺฑลํ (สี. สฺยา. ปี.)];
ฉวฑาหกํ ปุปฺผฉฑฺฑกํ, สธนมนุปตนฺติ นาริโย.
‘‘กุลปุตฺตมฺปิ ชหนฺติ อกิฺจนํ, ฉวกสมสทิสมฺปิ [ฉวกสมํ (สฺยา. ปี.)];
อนุคจฺฉนฺติ [คจฺฉนฺติ (ปี.)] อนุปตนฺติ, ธนเหตุ หิ นาริโย’’ติ [ธนเหตุ จ นาริโย (สฺยา.), ธนเหตุ นาริโย (ปี.)].
อถ ขลุ, โภ, นารโท เทวพฺราหฺมโณ อานนฺทสฺส คิชฺฌราชสฺส อาทิมชฺฌกถาปริโยสานํ วิทิตฺวา ตายํ เวลายํ อิมา คาถาโย อภาสิ –
‘‘จตฺตาโรเม น ปูเรนฺติ, เต เม สุณาถ ภาสโต;
สมุทฺโท พฺราหฺมโณ ราชา, อิตฺถี จาปิ ทิชมฺปติ.
‘‘สริตา สาครํ ยนฺติ, ยา กาจิ ปถวิสฺสิตา;
ตา สมุทฺทํ น ปูเรนฺติ, อูนตฺตา หิ น ปูรติ.
‘‘พฺราหฺมโณ จ อธียาน, เวทมกฺขานปฺจมํ;
ภิยฺโยปิ สุตมิจฺเฉยฺย, อูนตฺตา หิ น ปูรติ.
‘‘ราชา จ ปถวึ สพฺพํ, สสมุทฺทํ สปพฺพตํ;
อชฺฌาวสํ วิชินิตฺวา, อนนฺตรตโนจิตํ;
ปารํ ¶ สมุทฺทํ ปตฺเถติ, อูนตฺตา หิ น ปูรติ.
‘‘เอกเมกาย อิตฺถิยา, อฏฺฏฺ ปติโน สิยา;
สูรา จ พลวนฺโต จ, สพฺพกามรสาหรา;
กเรยฺย นวเม ฉนฺทํ, อูนตฺตา หิ น ปูรติ.
‘‘สพฺพิตฺถิโย ¶ สิขิริว สพฺพภกฺขา, สพฺพิตฺถิโย นทีริว สพฺพวาหี;
สพฺพิตฺถิโย กณฺฏกานํว สาขา, สพฺพิตฺถิโย ธนเหตุ วชนฺติ.
‘‘วาตฺจ ชาเลน นโร ปรามเส, โอสิฺจเย [โอสฺจิยา (สี. ปี.)] สาครเมกปาณินา;
สเกน หตฺเถน กเรยฺย โฆสํ [สเกน กาเลน หเนยฺย โฆสนํ (ปี.)], โย สพฺพภาวํ ปมทาสุ โอสเช.
‘‘โจรีนํ พหุพุทฺธีนํ, ยาสุ สจฺจํ สุทุลฺลภํ;
ถีนํ ภาโว ทุราชาโน, มจฺฉสฺเสโวทเก คตํ.
‘‘อนลา มุทุสมฺภาสา, ทุปฺปูรา ตา นทีสมา;
สีทนฺติ นํ วิทิตฺวาน, อารกา ปริวชฺชเย.
‘‘อาวฏฺฏนี มหามายา, พฺรหฺมจริยวิโกปนา;
สีทนฺติ นํ วิทิตฺวาน, อารกา ปริวชฺชเย.
‘‘ยํ ¶ เอตา [ยฺเจตา (สฺยา.)] อุปเสวนฺติ, ฉนฺทสา วา ธเนน วา;
ชาตเวโทว สณฺานํ, ขิปฺปํ อนุทหนฺติ น’’นฺติ.
อถ ¶ ขลุ, โภ, กุณาโล สกุโณ นารทสฺส เทวพฺราหฺมณสฺส อาทิมชฺฌกถาปริโยสานํ วิทิตฺวา ตายํ เวลายํ อิมา คาถาโย อภาสิ –
‘‘สลฺลเป นิสิตขคฺคปาณินา, ปณฺฑิโต อปิ ปิสาจโทสินา;
อุคฺคเตชมุรคมฺปิ อาสิเท, เอโก เอกาย ปมทาย นาลเป [เอโก เอกปมทํ หิ นาลเป (ปี.) เอโก เอกปมาทาย นาลเป (?)].
‘‘โลกจิตฺตมถนา หิ นาริโย, นจฺจคีตภณิตมฺหิตาวุธา;
พาธยนฺติ อนุปฏฺิตสฺสตึ [อนุปฏฺิตาสตี (ปี.)], ทีเป รกฺขสิคโณว [ทีปรกฺขสิคณาว (สี.)] วาณิเช.
‘‘นตฺถิ ¶ ตาสํ วินโย น สํวโร, มชฺชมํสนิรตา [มชฺชมํสาภิรตา (ก.)] อสฺตา;
ตา คิลนฺติ ปุริสสฺส ปาภตํ, สาคเรว มกรํ ติมิงฺคโล [ติมิงฺคิโล (สี. ปี.)].
‘‘ปฺจกามคุณสาตโคจรา, อุทฺธตา อนิยตา อสฺตา;
โอสรนฺติ ปมทา ปมาทินํ, โลณโตยวติยํว อาปกา.
‘‘ยํ นรํ อุปลเปนฺติ [อุปรมนฺติ (สี. ปี.), ปลาเปนฺติ (ก.)] นาริโย, ฉนฺทสา ว ¶ รติยา ธเนน วา;
ชาตเวทสทิสมฺปิ ตาทิสํ, ราคโทสวธิโย [ราคโทสวติโย (สี. ปี.)] ทหนฺติ นํ.
‘‘อฑฺฒํ ตฺวา ปุริสํ มหทฺธนํ, โอสรนฺติ สธนา สหตฺตนา;
รตฺตจิตฺตมติเวยนฺติ นํ, สาล มาลุวลตาว กานเน.
‘‘ตา อุเปนฺติ วิวิเธน ฉนฺทสา, จิตฺรพิมฺพมุขิโย อลงฺกตา;
อุหสนฺติ [อูหสนฺติ (สี. ปี.), โอหสนฺติ (สฺยา.)] ปหสนฺติ นาริโย, สมฺพโรว [สํวโรว (สฺยา. ปี. ก.)] สตมายโกวิทา.
‘‘ชาตรูปมณิมุตฺตภูสิตา, สกฺกตา ปติกุเลสุ นาริโย;
รกฺขิตา อติจรนฺติ สามิกํ, ทานวํว หทยนฺตรสฺสิตา [หทยนฺตนิสฺสิตา (ก.), หทยนฺตรนิสฺสิตา (สฺยา.)].
‘‘เตชวาปิ ¶ หิ นโร วิจกฺขโณ, สกฺกโต พหุชนสฺส ปูชิโต;
นารินํ วสคโต น ภาสติ, ราหุนา อุปหโตว จนฺทิมา.
‘‘ยํ กเรยฺย กุปิโต ทิโส ทิสํ, ทุฏฺจิตฺโต ¶ วสมาคตํ อรึ [อริ (สี. ปี.)];
เตน ภิยฺโย พฺยสนํ นิคจฺฉติ, นารินํ วสคโต อเปกฺขวา.
‘‘เกสลูนนขฉินฺนตชฺชิตา, ปาทปาณิกสทณฺฑตาฬิตา;
หีนเมวุปคตา หิ นาริโย, ตา รมนฺติ กุณเปว มกฺขิกา.
‘‘ตา กุเลสุ วิสิขนฺตเรสุ วา, ราชธานินิคเมสุ วา ปุน [วา ปน (สฺยา.)];
โอฑฺฑิตํ นมุจิปาสวากรํ [วาคุรํ (สฺยา.)], จกฺขุมา ปริวชฺเช สุขตฺถิโก.
‘‘โอสฺสชิตฺว ¶ กุสลํ ตโปคุณํ, โย อนริยจริตานิ มาจริ;
เทวตาหิ นิรยํ นิมิสฺสติ, เฉทคามิมณิยํว วาณิโช.
‘‘โส อิธ ครหิโต ปรตฺถ จ, ทุมฺมตี อุปหโต [อุปคโต (สี. ปี.)] สกมฺมุนา;
คจฺฉตี อนิยโต คฬาคฬํ, ทุฏฺคทฺรภรโถว อุปฺปเถ.
‘‘โส อุเปติ นิรยํ ปตาปนํ, สตฺติสิมฺพลิวนฺจ ¶ อายสํ;
อาวสิตฺวา ติรจฺฉานโยนิยํ, เปตราชวิสยํ น มฺุจติ [มุจฺจติ (ก.)].
‘‘ทิพฺยขิฑฺฑรติโยํ ¶ จ นนฺทเน, จกฺกวตฺติจริตฺจ มานุเส;
นาสยนฺติ ปมทา ปมาทินํ, ทุคฺคติฺจ ปฏิปาทยนฺติ นํ.
‘‘ทิพฺยขิฑฺฑรติโย น ทุลฺลภา, จกฺกวตฺติจริตฺจ มานุเส;
โสณฺณพฺยมฺหนิลยา [สุวณฺณพฺยมฺหนิลยา (สฺยา. ก.), โสวณฺณพฺยมฺหนิลยา (ปี.)] จ อจฺฉรา, เย จรนฺติ ปมทาหนตฺถิกา.
‘‘กามธาตุสมติกฺกมา คติ, รูปธาตุยา ภาโว [รูปธาตุยา ภโว (สี.), รูปธาตุสมฺภโว (สฺยา.)] น ทุลฺลโภ;
วีตราควิสยูปปตฺติยา, เย จรนฺติ ปมทาหนตฺถิกา.
‘‘สพฺพทุกฺขสมติกฺกมํ สิวํ, อจฺจนฺตมจลิตํ อสงฺขตํ;
นิพฺพุเตหิ สุจิหี น ทุลฺลภํ, เย จรนฺติ ปมทาหนตฺถิกา’’ติ.
‘‘กุณาโลหํ ตทา อาสึ, อุทายี ผุสฺสโกกิโล;
อานนฺโท ¶ คิชฺฌราชาสิ, สาริปุตฺโต จ นารโท;
ปริสา พุทฺธปริสา, เอวํ ธาเรถ ชาตก’’นฺติ.
กุณาลชาตกํ จตุตฺถํ.
๕๓๗. มหาสุตโสมชาตกํ (๕)
‘‘กสฺมา ตุวํ รสก เอทิสานิ, กโรสิ กมฺมานิ สุทารุณานิ;
หนาสิ อิตฺถี ปุริเส จ มูฬฺโห, มํสสฺส เหตุ อทุ [อาทุ (สี. สฺยา.)] ธนสฺส การณา’’.
‘‘นํ ¶ อตฺตเหตู น ธนสฺส การณา, น ปุตฺตทารสฺส สหายาตินํ;
ภตฺตา จ เม ภควา ภูมิปาโล, โส ขาทติ มํสํ ภทนฺเตทิสํ’’.
‘‘สเจ ตุวํ ภตฺตุรตฺเถ ปยุตฺโต, กโรสิ กมฺมานิ สุทารุณานิ;
ปาโตว อนฺเตปุรํ ปาปุณิตฺวา, ลเปยฺยาสิ เม ราชิโน สมฺมุเข ตํ’’.
‘‘ตถา กริสฺสามิ อหํ ภทนฺเต, ยถา ตุวํ [ยเมว ตฺวํ (สี.)] ภาสสิ กาฬหตฺถิ;
ปาโตว อนฺเตปุรํ ปาปุณิตฺวา, วกฺขามิ ¶ เต ราชิโน สมฺมุเข ตํ’’.
ตโต ¶ รตฺยา วิวสาเน [วิวสเน (สี. สฺยา. ปี.)], สูริยุคฺคมนํ ปติ;
กาโฬ รสกมาทาย, ราชานํ อุปสงฺกมิ;
อุปสงฺกมฺม [อุปสงฺกมิตฺวา (สี. สฺยา. ปี.)] ราชานํ, อิทํ วจนมพฺรวิ.
‘‘สจฺจํ กิร มหาราช, รสโก เปสิโต ตยา;
หนติ อิตฺถิปุริเส, ตุวํ มํสานิ ขาทสิ’’.
‘‘เอวเมว ตถา กาฬ, รสโก เปสิโต มยา;
มม อตฺถํ กโรนฺตสฺส, กิเมตํ ปริภาสสิ’’.
‘‘อานนฺโท สพฺพมจฺฉานํ, ขาทิตฺวา รสคิทฺธิมา;
ปริกฺขีณาย ปริสาย, อตฺตานํ ขาทิยา มโต.
‘‘เอวํ ปมตฺโต รสคารเว รตฺโต [รโต (สี. สฺยา. ปี.)], พาโล ยที อายติ นาวพุชฺฌติ;
วิธมฺม ปุตฺเต จชิ [จชิตฺวา (ก.)] าตเก จ, ปริวตฺติย อตฺตานฺเว [อตฺตานเมว (สี. ปี.)] ขาทติ.
‘‘อิทํ ¶ เต สุตฺวาน วิเคตุ [วิเหตุ (สี. ปี.)] ฉนฺโท, มา ภกฺขยี [มา ภกฺขสี (สี. ปี.)] ราช มนุสฺสมํสํ;
มา ตฺวํ อิมํ เกวลํ วาริโชว, ทฺวิปทาธิป [ทิปทาทิป (สี. ปี.) เอวมุปริปิ] สฺุมกาสิ รฏฺํ’’.
‘‘สุชาโต นาม นาเมน, โอรโส ตสฺส อตฺรโช [ตสฺส โอรส อตฺรโช (สี.), ตสฺส อตฺรช โอรโส (ปี.)];
ชมฺพุเปสิมลทฺธาน, มโต โส ตสฺส สงฺขเย.
‘‘เอวเมว ¶ อหํ กาฬ, ภุตฺวา ภกฺขํ รสุตฺตมํ;
อลทฺธา มานุสํ มํสํ, มฺเ หิสฺสามิ [เหสฺสามิ (สี. สฺยา.), หสฺสามิ (ปี.)] ชีวิตํ’’.
‘‘มาณว อภิรูโปสิ, กุเล ชาโตสิ โสตฺถิเย;
น ตฺวํ อรหสิ ตาต, อภกฺขํ ภกฺขเยตเว’’.
‘‘รสานํ อฺตรํ เอตํ, กสฺมา [ยสฺมา (สี. ปี.)] มํ ตฺวํ นิวารเย;
โสหํ ตตฺถ คมิสฺสามิ, ยตฺถ ลจฺฉามิ เอทิสํ.
‘‘โสวาหํ นิปฺปติสฺสามิ, น เต วจฺฉามิ สนฺติเก;
ยสฺส เม ทสฺสเนน ตฺวํ, นาภินนฺทสิ พฺราหฺมณ’’.
‘‘อทฺธา อฺเปิ ทายาเท, ปุตฺเต ลจฺฉาม มาณว;
ตฺวฺจ ชมฺม วินสฺสสฺสุ, ยตฺถ ปตฺตํ น ตํ สุเณ’’.
‘‘เอวเมว ตุวํ ราช, ทฺวิปทินฺท สุโณหิ เม;
ปพฺพาเชสฺสนฺติ ตํ รฏฺา, โสณฺฑํ มาณวกํ ยถา’’.
‘‘สุชาโต นาม นาเมน, ภาวิตตฺตาน สาวโก;
อจฺฉรํ กามยนฺโตว, น โส ภฺุชิ น โส ปิวิ.
‘‘กุสคฺเคนุทกมาทาย ¶ [กุสคฺเค อุทกมาทาย (สี. ปี.)], สมุทฺเท อุทกํ มิเน;
เอวํ มานุสกา กามา, ทิพฺพกามาน สนฺติเก.
‘‘เอวเมว อหํ กาฬ, ภุตฺวา ภกฺขํ รสุตฺตมํ;
อลทฺธา มานุสํ มํสํ, มฺเ หิสฺสามิ ชีวิตํ’’.
‘‘ยถาปิ ¶ เต ธตรฏฺา, หํสา เวหายสงฺคมา;
อภุตฺตปริโภเคน [อวุตฺติปริโภเคน (สี. ปี.), อยุตฺตปริโภเคน (สฺยา.)], สพฺเพ อพฺภตฺถตํ คตา.
‘‘เอวเมว ¶ ตุวํ ราช, ทฺวิปทินฺท สุโณหิ เม;
อภกฺขํ ราช ภกฺเขสิ, ตสฺมา ปพฺพาชยนฺติ ตํ’’.
‘‘ติฏฺาหีติ มยา วุตฺโต, โส ตฺวํ คจฺฉสิ ปมฺมุโข [ปามุโข (ก.)];
อฏฺิโต ตฺวํ ิโตมฺหีติ, ลปสิ พฺรหฺมจารินิ;
อิทํ เต สมณายุตฺตํ, อสิฺจ เม มฺสิ กงฺกปตฺตํ’’ [กงฺขปตฺตํ (สฺยา. ก.)].
‘‘ิโตหมสฺมี สธมฺเมสุ ราช, น นามโคตฺตํ ปริวตฺตยามิ;
โจรฺจ โลเก อิตํ วทนฺติ, อาปายิกํ เนรยิกํ อิโต จุตํ.
‘‘สเจ ตฺวํ สทฺทหสิ [สเจปิ สหสิ (สี. ปี.)] ราช, สุตํ คณฺหาหิ ขตฺติย [ขตฺติยํ (สฺยา.)];
เตน ยฺํ ยชิตฺวาน, เอวํ สคฺคํ คมิสฺสสิ’’.
‘‘กิสฺมึ นุ รฏฺเ ตว ชาติภูมิ [ชาตภูมิ (สี.)], อถ เกน อตฺเถน อิธานุปตฺโต;
อกฺขาหิ เม พฺราหฺมณ เอตมตฺถํ, กิมิจฺฉสี เทมิ ตยชฺช ปตฺถิตํ’’.
‘‘คาถา จตสฺโส ธรณีมหิสฺสร, สุคมฺภิรตฺถา วรสาครูปมา;
ตเวว อตฺถาย อิธาคโตสฺมิ, สุโณหิ คาถา ปรมตฺถสํหิตา’’.
‘‘น เว รุทนฺติ มติมนฺโต สปฺา, พหุสฺสุตา ¶ เย พหุฏฺานจินฺติโน;
ทีปฺหิ เอตํ ปรมํ นรานํ, ยํ ปณฺฑิตา โสกนุทา ภวนฺติ.
‘‘อตฺตานํ ¶ าตี อุทาหุ [อุท (สี. ปี.)] ปุตฺตทารํ, ธฺํ ธนํ รชตํ ชาตรูปํ;
กิเมว ตฺวํ [กิโม นุ ตฺวํ (สี. ปี.)] สุตโสมานุตปฺเป, โกรพฺยเสฏฺ วจนํ สุโณม เตตํ’.
‘‘เนวาหมตฺตานมนุตฺถุนามิ, น ปุตฺตทารํ น ธนํ น รฏฺํ;
สตฺจ ธมฺโม จริโต ปุราโณ, ตํ สงฺกรํ [สงฺครํ (สี. สฺยา. ปี.) เอวมุปริปิ] พฺราหฺมณสฺสานุตปฺเป.
‘‘กโต มยา สงฺกโร พฺราหฺมเณน, รฏฺเ สเก อิสฺสริเย ิเตน;
ตํ สงฺกรํ พฺราหฺมณสปฺปทาย, สจฺจานุรกฺขี ปุนราวชิสฺสํ’’.
‘‘เนวาหเมตํ อภิสทฺทหามิ, สุขี นโร มจฺจุมุขา ปมุตฺโต;
อมิตฺตหตฺถํ ปุนราวเชยฺย, โกรพฺยเสฏฺ น หิ มํ อุเปสิ.
‘‘มุตฺโต ¶ ตุวํ โปริสาทสฺส หตฺถา, คนฺตฺวา ¶ สกํ มนฺทิรํ กามกามี;
มธุรํ ปิยํ ชีวิตํ ลทฺธ ราช, กุโต ตุวํ เอหิสิ เม สกาสํ’’.
‘‘มตํ วเรยฺย ปริสุทฺธสีโล, น ชีวิตํ [น หิ ชีวิตํ (สี.)] ครหิโต ปาปธมฺโม;
น หิ ตํ นรํ ตายติ [ตายเต (สี. สฺยา. ปี. ก.)] ทุคฺคตีหิ, ยสฺสาปิ เหตุ อลิกํ ภเณยฺย.
‘‘สเจปิ วาโต คิริมาวเหยฺย, จนฺโท จ สูริโย จ ฉมา ปเตยฺยุํ;
สพฺพา จ นชฺโช ปฏิโสตํ วเชยฺยุํ, น ตฺเววหํ ราช มุสา ภเณยฺยํ.
[อยํ คาถา สี. ปี. โปตฺถเกสุ น ทิสฺสติ] ‘‘นภํ ¶ ผเลยฺย อุทธีปิ สุสฺเส, สํวฏฺฏเย ภูตธรา วสุนฺธรา;
สิลุจฺจโย เมรุ สมูลมุปฺปเต, น ตฺเววหํ ราช มุสา ภเณยฺยํ’’ [อยํ คาถา สี. ปี. โปตฺถเกสุ น ทิสฺสติ].
‘‘อสิฺจ สตฺติฺจ ปรามสามิ, สปถมฺปิ เต สมฺม อหํ กโรมิ;
ตยา ปมุตฺโต อนโณ ภวิตฺวา, สจฺจานุรกฺขี ปุนราวชิสฺสํ’’.
‘‘โย เต กโต สงฺกโร พฺราหฺมเณน, รฏฺเ สเก อิสฺสริเย ิเตน;
ตํ สงฺกรํ พฺราหฺมณสปฺปทาย, สจฺจานุรกฺขี ปุนราวชสฺสุ’’.
‘‘โย เม กโต สงฺกโร พฺราหฺมเณน, รฏฺเ ¶ สเก อิสฺสริเย ิเตน;
ตํ สงฺกรํ พฺราหฺมณสปฺปทาย, สจฺจานุรกฺขี ปุนราวชิสฺสํ’’.
‘‘มุตฺโต จ โส โปริสาทสฺส หตฺถา, คนฺตฺวาน ตํ พฺราหฺมณํ เอตทโวจ;
สุโณม [สุโณมิ (สี. สฺยา.)] คาถาโย สตารหาโย, ยา เม สุตา อสฺสุ หิตาย พฺรหฺเม’’.
‘‘สกิเทว สุตโสม, สพฺภิ โหติ [โหตุ (ปี.)] สมาคโม;
สา นํ สงฺคติ ปาเลติ, นาสพฺภิ พหุสงฺคโม.
‘‘สพฺภิเรว สมาเสถ, สพฺภิ กุพฺเพถ สนฺถวํ;
สตํ สทฺธมฺมมฺาย, เสยฺโย โหติ น ปาปิโย.
‘‘ชีรนฺติ เว ราชรถา สุจิตฺตา, อโถ สรีรมฺปิ ชรํ อุเปติ;
สตฺจ ธมฺโม น ชรํ อุเปติ, สนฺโต หเว สพฺภิ ปเวทยนฺติ.
‘‘นภฺจํ ¶ ทูเร ปถวี จ ทูเร, ปารํ ¶ สมุทฺทสฺส ตทาหุ ทูเร;
ตโต หเว ทูรตรํ วทนฺติ, สตฺจ ธมฺโม [ธมฺมํ (สี. ปี.)] อสตฺจ ราช’’.
‘‘สหสฺสิยา [สหสฺสิโย (สี. ปี.)] อิมา คาถา, นหิมา [น อิมา, (สี. ปี.) นยิมา (สฺยา.)] คาถา สตารหา;
จตฺตาริ ตฺวํ สหสฺสานิ, ขิปฺปํ คณฺหาหิ พฺราหฺมณ’’.
‘‘อาสีติยา นาวุติยา [อสีติยา นวุติยา (ปี.)] จ คาถา, สตารหา จาปิ ภเวยฺย [ภเวยฺยุ (สี. สฺยา. ปี.)] คาถา;
ปจฺจตฺตเมว สุตโสม ชานหิ, สหสฺสิยา นาม กา อตฺถิ [สหสฺสิโย นาม อิธตฺถิ (สี.)] คาถา’’.
‘‘อิจฺฉามิ โวหํ สุตวุทฺธิมตฺตโน, สนฺโตติ มํ [สนฺโต มมํ (สฺยา.), สนฺโต จ มํ (สี. ปี. ก.)] สปฺปุริสา ภเชยฺยุํ;
อหํ สวนฺตีหิ มโหทธีว, น หิ ตาต ตปฺปามิ สุภาสิเตน.
‘‘อคฺคิ ¶ ยถา ติณกฏฺํ ทหนฺโต, น ตปฺปตี สาคโรว [สาคโร วา (สี. ปี.)] นทีหิ;
เอวมฺปิ เต ปณฺฑิตา ราชเสฏฺ, สุตฺวา น ตปฺปนฺติ สุภาสิเตน.
‘‘สกสฺส ทาสสฺส ยทา สุโณมิ, คาถํ อหํ อตฺถวตึ [คาถา อหํ อตฺถวตี (สี. ปี.)] ชนินฺท;
ตเมว สกฺกจฺจ นิสามยามิ, น ¶ หิ ตาต ธมฺเมสุ มมตฺถิ ติตฺติ’’.
‘‘อิทํ ¶ เต รฏฺํ สธนํ สโยคฺคํ, สกายุรํ สพฺพกามูปปนฺนํ;
กึ กามเหตุ ปริภาสสิมํ [ภาสเส มํ (สี. สฺยา. ปี.)], คจฺฉามหํ โปริสาทสฺส ตฺเต’’ [โปริสาทสฺส กนฺเต (สี. ปี.), โปริสาทสฺสุปนฺเต (ก.)].
‘‘อตฺตานุรกฺขาย ภวนฺติ เหเต, หตฺถาโรหา รถิกา ปตฺติกา จ;
อสฺสารุหา [อสฺสาโรหา (สฺยา. ปี.)] เย จ ธนุคฺคหาเส, เสนํ ปยฺุชาม หนาม สตฺตุํ’’.
‘‘สุทุกฺกรํ โปริสาโท อกาสิ, ชีวํ คเหตฺวาน อวสฺสชี มํ;
ตํ ตาทิสํ ปุพฺพกิจฺจํ สรนฺโต, ทุพฺเภ อหํ ตสฺส กถํ ชนินฺท’’.
‘‘วนฺทิตฺวา โส ปิตรํ มาตรฺจ, อนุสาเสตฺวา เนคมฺจ พลฺจ;
สจฺจวาที สจฺจานุรกฺขมาโน, อคมาสิ โส ยตฺถ โปริสาโท’’.
‘‘กโต มยา สงฺกโร พฺราหฺมเณน, รฏฺเ สเก อิสฺสริเย ิเตน;
ตํ สงฺกรํ พฺราหฺมณสปฺปทาย, สจฺจานุรกฺขี ¶ ปุนราคโตสฺมิ;
ยชสฺสุ ยฺํ ขาท มํ โปริสาท’’.
‘‘น หายเต ขาทิตํ [ขาทิตุํ (สี. สฺยา. ปี.)] มยฺหํ ปจฺฉา, จิตกา อยํ ตาว สธูมิกาว [สธูมกา จ (สฺยา.)];
นิทฺธูมเก ปจิตํ สาธุปกฺกํ, สุโณม [สุโณมิ (สี.), สุณาม (ปี.)] คาถาโย สตารหาโย’’.
‘‘อธมฺมิโก ¶ ตฺวํ โปริสาทกาสิ [โปริสาทมกาสิ (ก.)], รฏฺา จ ภฏฺโ อุทรสฺส เหตุ;
ธมฺมฺจิมา อภิวทนฺติ คาถา, ธมฺโม จ อธมฺโม จ กุหึ สเมติ.
‘‘อธมฺมิกสฺส ลุทฺทสฺส, นิจฺจํ โลหิตปาณิโน;
นตฺถิ สจฺจํ กุโต ธมฺโม, กึ สุเตน กริสฺสสิ’’.
‘‘โย มํสเหตุ มิควํ จเรยฺย, โย วา หเน ปุริสมตฺตเหตุ;
อุโภปิ เต เปจฺจ สมา ภวนฺติ, กสฺมา โน [กสฺมา นุ (ก.)] อธมฺมิกํ พฺรูสิ มํ ตฺวํ’’.
‘‘ปฺจ ปฺจนขา ภกฺขา, ขตฺติเยน ปชานตา;
อภกฺขํ ราช ภกฺเขสิ, ตสฺมา อธมฺมิโก ตุวํ’’.
‘‘มุตฺโต ตุวํ โปริสาทสฺส หตฺถา, คนฺตฺวา สกํ มนฺทิรํ กามกามี;
อมิตฺตหตฺถํ ¶ ปุนราคโตสิ, น ขตฺตธมฺเม กุสโลสิ ราช’’.
‘‘เย ¶ ขตฺตธมฺเม กุสลา ภวนฺติ, ปาเยน เต เนรยิกา ภวนฺติ;
ตสฺมา อหํ ขตฺตธมฺมํ ปหาย, สจฺจานุรกฺขี ปุนราคโตสฺมิ;
ยชสฺสุ ยฺํ ขาท มํ โปริสาท’’.
‘‘ปาสาทวาสา ปถวีควสฺสา, กามิตฺถิโย กาสิกจนฺทนฺจ;
สพฺพํ ตหึ ลภสิ [ลพฺภติ (ปี.)] สามิตาย, สจฺเจน กึ ปสฺสสิ อานิสํสํ’’.
‘‘เย ¶ เกจิเม อตฺถิ รสา ปถพฺยา, สจฺจํ เตสํ สาธุตรํ รสานํ;
สจฺเจ ิตา สมณพฺราหฺมณา จ, ตรนฺติ ชาติมรณสฺส ปารํ’’.
‘‘มุตฺโต ตุวํ โปริสาทสฺส หตฺถา, คนฺตฺวา สกํ มนฺทิรํ กามกามี;
อมิตฺตหตฺถํ ปุนราคโตสิ, น หิ นูน เต มรณภยํ ชนินฺท;
อลีนจิตฺโต อสิ [จ’สิ (สี. สฺยา. ปี.)] สจฺจวาที’’.
‘‘กตา ¶ เม กลฺยาณา อเนกรูปา, ยฺา ยิฏฺา เย วิปุลา ปสตฺถา;
วิโสธิโต ปรโลกสฺส มคฺโค, ธมฺเม ิโต โก มรณสฺส ภาเย.
‘‘กตา เม กลฺยาณา อเนกรูปา, ยฺา ยิฏฺา เย วิปุลา ปสตฺถา;
อนานุตปฺปํ ปรโลกํ คมิสฺสํ, ยชสฺสุ ยฺํ อท [ขาท (สี. สฺยา. ปี.)] มํ โปริสาท.
‘‘ปิตา จ มาตา จ อุปฏฺิตา เม, ธมฺเมน เม อิสฺสริยํ ปสตฺถํ;
วิโสธิโต ปรโลกสฺส มคฺโค, ธมฺเม ิโต โก มรณสฺส ภาเย.
‘‘ปิตา จ มาตา จ อุปฏฺิตา เม, ธมฺเมน เม อิสฺสริยํ ปสตฺถํ;
อนานุตปฺปํ ปรโลกํ คมิสฺสํ, ยชสฺสุ ยฺํ อท มํ โปริสาท.
‘‘าตีสุ ¶ มิตฺเตสุ กตา เม การา [กตูปกาโร (สฺยา. ก.)], ธมฺเมน เม อิสฺสริยํ ปสตฺถํ;
วิโสธิโต ปรโลกสฺส มคฺโค, ธมฺเม ิโต โก มรณสฺส ภาเย.
‘‘าตีสุํ ¶ มิตฺเตสุ กตา เม การา, ธมฺเมน เม อิสฺสริยํ ปสตฺถํ;
อนานุตปฺปํ ปรโลกํ คมิสฺสํ, ยชสฺสุ ยฺํ อท มํ โปริสาท.
‘‘ทินฺนํ เม ทานํ พหุธา พหูนํ, สนฺตปฺปิตา สมณพฺราหฺมณา จ;
วิโสธิโต ปรโลกสฺส มคฺโค, ธมฺเม ิโต โก มรณสฺส ภาเย.
‘‘ทินฺนํ เม ทานํ พหุธา พหูนํ, สนฺตปฺปิตา สมณพฺราหฺมณา จ;
อนานุตปฺปํ ปรโลกํ คมิสฺสํ, ยชสฺสุ ยฺํ อท มํ โปริสาท’’.
‘‘วิสํ ปชานํ ปุริโส อเทยฺย, อาสีวิสํ ชลิตมุคฺคเตชํ;
มุทฺธาปิ ตสฺส วิผเลยฺย [วิปเตยฺย (สี. ปี.)] สตฺตธา, โย ตาทิสํ สจฺจวาทึ อเทยฺย’’.
‘‘สุตฺวา ธมฺมํ วิชานนฺติ, นรา กลฺยาณปาปกํ;
อปิ คาถา สุณิตฺวาน, ธมฺเม เม รมเต [รมตี (สี. ปี.)] มโน’’.
‘‘สกิเทว ¶ มหาราช [สุตโสม (สี. ปี.)], สพฺภิ โหติ สมาคโม;
สา นํ สงฺคติ ปาเลติ, นาสพฺภิ พหุสงฺคโม.
‘‘สพฺภิเรว ¶ สมาเสถ, สพฺภิ กุพฺเพถ สนฺถวํ;
สตํ สทฺธมฺมมฺาย, เสยฺโย โหติ น ปาปิโย.
‘‘ชีรนฺติ เว ราชรถา สุจิตฺตา, อโถ สรีรมฺปิ ชรํ อุเปติ;
สตฺจ ธมฺโม น ชรํ อุเปติ, สนฺโต หเว สพฺภิ ปเวทยนฺติ.
‘‘นภฺจํ ¶ ทูเร ปถวี จ ทูเร, ปารํ สมุทฺทสฺส ตทาหุ ทูเร;
ตโต หเว ทูรตรํ วทนฺติ, สตฺจ ธมฺโม [ธมฺมํ (สี. ปี.)] อสตฺจ ราช’’.
‘‘คาถา อิมา อตฺถวตี สุพฺยฺชนา, สุภาสิตา ตุยฺห ชนินฺท สุตฺวา;
อานนฺทิ วิตฺโต สุมโน ปตีโต, จตฺตาริ เต สมฺม วเร ททามิ’’.
‘‘โย นตฺตโน มรณํ พุชฺฌสิ ตุวํ [พุชฺฌเส ตฺวํ (สี. ปี.), พุชฺฌเส ตุวํ (สฺยา.)], หิตาหิตํ วินิปาตฺจ สคฺคํ;
คิทฺโธ รเส ทุจฺจริเต นิวิฏฺโ, กึ ตฺวํ วรํ ทสฺสสิ ปาปธมฺม.
‘‘อหฺจ ตํ เทหิ วรนฺติ วชฺชํ, ตฺวฺจาปิ ทตฺวาน อวากเรยฺย;
สนฺทิฏฺิกํ ¶ กลหมิมํ วิวาทํ, โก ปณฺฑิโต ชานมุปพฺพเชยฺย’’.
‘‘น ตํ วรํ อรหติ ชนฺตุ ทาตุํ, ยํ วาปิ ทตฺวาน อวากเรยฺย;
วรสฺสุ สมฺม อวิกมฺปมาโน, ปาณํ จชิตฺวานปิ ทสฺสเมว’’.
‘‘อริยสฺส อริเยน สเมติ สขฺยํ [สกฺขิ (สี. สฺยา. ปี.)], ปฺสฺส ปฺาณวตา สเมติ;
ปสฺเสยฺย ตํ วสฺสสตํ อโรคํ [อาโรคฺยํ (ก.)], เอตํ วรานํ ปมํ วรามิ’’.
‘‘อริยสฺส อริเยน สเมติ สขฺยํ, ปฺสฺส ปฺาณวตา สเมติ;
ปสฺสาสิ มํ วสฺสสตํ อโรคํ, เอตํ วรานํ ปมํ ททามิ’’.
‘‘เย ¶ ขตฺติยาเส อิธ ภูมิปาลา, มุทฺธาภิสิตฺตา กตนามเธยฺยา;
น ตาทิเส ภูมิปตี อเทสิ, เอตํ วรานํ ทุติยํ วรามิ’’.
‘‘เย ขตฺติยาเส อิธ ภูมิปาลา, มุทฺธาภิสิตฺตา กตนามเธยฺยา;
น ¶ ตาทิเส ภูมิปตี อเทมิ, เอตํ วรานํ ทุติยํ ททามิ’’.
‘‘ปโรสตํ ขตฺติยา เต คหิตา, ตลาวุตา อสฺสุมุขา รุทนฺตา;
สเก เต รฏฺเ ปฏิปาทยาหิ, เอตํ วรานํ ตติยํ วรามิ’’.
‘‘ปโรสตํ ขตฺติยา เม คหิตา, ตลาวุตา อสฺสุมุขา รุทนฺตา;
สเก เต รฏฺเ ปฏิปาทยามิ [สเกน รฏฺเน ปฏิปาทยามิ เต (สี.)], เอตํ วรานํ ตติยํ ททามิ’’.
‘‘ฉิทฺทํ เต รฏฺํ พฺยถิตา [พฺยถิตํ (สี.), พฺยาธิตํ (ปี.)] ภยา หิ, ปุถู นรา เลณมนุปฺปวิฏฺา;
มนุสฺสมํสํ วิรเมหิ [วิรมาหิ (สฺยา.)] ราช, เอตํ วรานํ จตุตฺถํ วรามิ’’.
‘‘อทฺธา ¶ หิ โส ภกฺโข มม [มมํ (สี. สฺยา. ปี.)] มนาโป, เอตสฺส เหตุมฺหิ [เหตุมฺปิ (ปี.)] วนํ ปวิฏฺโ;
โสหํ กถํ เอตฺโต อุปารเมยฺยํ, อฺํ วรานํ จตุตฺถํ วรสฺสุ’’.
‘‘นํ ¶ เว ปิยํ เมติ ชนินฺท ตาทิโส, อตฺตํ นิรํกจฺจ [นิรํกตฺวา (สี. สฺยา. ปี.)] ปิยานิ เสวติ;
อตฺตาว ¶ เสยฺโย ปรมา จ [ปรมาว (พหูสุ) ชา. ๑.๖.๘๑ สํสนฺเทตพฺพํ] เสยฺโย, ลพฺภา ปิยา โอจิตตฺเถน [โอจิตตฺเตน (ก.)] ปจฺฉา’’.
‘‘ปิยํ เม มานุสํ มํสํ, สุตโสม วิชานหิ;
นมฺหิ สกฺกา [นมฺหิ สกฺโก (สี. ปี.)] นิวาเรตุํ, อฺํ [อฺํ ตุวํ (สี. สฺยา. ปี.)] วรํ สมฺม วรสฺสุ’’.
‘‘โย เว ปิยํ เมติ ปิยานุรกฺขี [ปิยานุกงฺขี (สี. ปี.)], อตฺตํ นิรํกจฺจ ปิยานิ เสวติ;
โสณฺโฑว ปิตฺวา วิสมิสฺสปานํ [ปีตฺวน วิสสฺส ถาลํ (สี. ปี.), ปิตฺวา วิสมิสฺสถาลํ (สฺยา. ก.)], เตเนว โส โหติ ทุกฺขี ปรตฺถ.
‘‘โย จีธ สงฺขาย ปิยานิ หิตฺวา, กิจฺเฉนปิ เสวติ อริยธมฺเม [อริยธมฺมํ (สี. ปี.)];
ทุกฺขิโตว ปิตฺวาน ยโถสธานิ, เตเนว โส โหติ สุขี ปรตฺถ’’.
‘‘โอหายหํ ปิตรํ มาตรฺจ, มนาปิเย กามคุเณ จ [กามคุเณปิ (สฺยา. ก.)] ปฺจ;
เอตสฺส เหตุมฺหิ วนํ ปวิฏฺโ, ตํ เต วรํ กินฺติ มหํ ททามิ’’.
‘‘น ปณฺฑิตา ทิคุณมาหุ วากฺยํ, สจฺจปฺปฏิฺาว ภวนฺติ สนฺโต;
วรสฺสุ สมฺม อิติ มํ อโวจ, อิจฺจพฺรวี ตฺวํ น หิ เต สเมติ’’.
‘‘อปฺุลาภํ ¶ อยสํ อกิตฺตึ, ปาปํ พหุํ ทุจฺจริตํ กิเลสํ;
มนุสฺสมํสสฺส กเต [ภโว (สฺยา. ก.)] อุปาคา, ตํ เต วรํ กินฺติ มหํ ทเทยฺยํ.
‘‘นํ ¶ ตํ วรํ อรหติ ชนฺตุ ทาตุํ, ยํ วาปิ ทตฺวาน อวากเรยฺย;
วรสฺสุ สมฺม อวิกมฺปมาโน, ปาณํ จชิตฺวานปิ ทสฺสเมว’’.
‘‘ปาณํ จชนฺติ สนฺโต นาปิ ธมฺมํ, สจฺจปฺปฏิฺาว ภวนฺติ สนฺโต;
ทตฺวา วรํ ขิปฺปมวากโรหิ, เอเตน สมฺปชฺช สุราชเสฏฺ.
‘‘จเช ธนํ [ธนํ จเช (สี.)] องฺควรสฺส เหตุ [โย ปน องฺคเหตุ (สี. ปี.)], องฺคํ จเช ชีวิตํ รกฺขมาโน;
องฺคํ ธนํ ชีวิตฺจาปิ สพฺพํ, จเช นโร ธมฺมมนุสฺสรนฺโต’’.
‘‘ยสฺมา หิ ธมฺมํ ปุริโส วิชฺา, เย จสฺส กงฺขํ วินยนฺติ สนฺโต;
ตํ หิสฺส ทีปฺจ ปรายณฺจ, น ¶ เตน มิตฺตึ ชิรเยถ [ชรเยถ (สี. ปี.)] ปฺโ.
‘‘อทฺธา หิ โส ภกฺโข มม มนาโป, เอตสฺส เหตุมฺหิ วนํ ปวิฏฺโ;
สเจ จ มํ ยาจสิ เอตมตฺถํ, เอตมฺปิ เต สมฺม วรํ ททามิ.
‘‘สตฺถา จ เม โหสิ สขา จ เมสิ, วจนมฺปิ เต สมฺม อหํ อกาสึ;
ตุวมฺปิ [ตฺวํปิ (สฺยา. ก.)] เม สมฺม กโรหิ วากฺยํ, อุโภปิ คนฺตฺวาน ปโมจยาม’’.
‘‘สตฺถา จ เต โหมิ สขา จ ตฺยมฺหิ, วจนมฺปิ เม สมฺม ตุวํ อกาสิ;
อหมฺปิ เต สมฺม กโรมิ วากฺยํ, อุโภปิ คนฺตฺวาน ปโมจยาม’’.
‘‘กมฺมาสปาเทนํ ¶ ¶ วิเหิตตฺถ [วิเหิตมฺหา (สฺยา. ก.)], ตลาวุตา อสฺสุมุขา รุทนฺตา;
น ชาตุ ทุพฺเภถ อิมสฺส รฺโ, สจฺจปฺปฏิฺํ ¶ เม ปฏิสฺสุณาถ’’.
‘‘กมฺมาสปาเทน วิเหิตมฺหา, ตลาวุตา อสฺสุมุขา รุทนฺตา;
น ชาตุ ทุพฺเภม อิมสฺส รฺโ, สจฺจปฺปฏิฺํ เต ปฏิสฺสุณาม’’.
‘‘ยถา ปิตา วา อถ วาปิ มาตา, อนุกมฺปกา อตฺถกามา ปชานํ;
เอวเมว โว [เอวเมว (สี.), เอวมฺปิ โว (สฺยา.)] โหตุ อยฺจ ราชา, ตุมฺเห จ โว โหถ ยเถว ปุตฺตา’’.
‘‘ยถา ปิตา วา อถ วาปิ มาตา, อนุกมฺปกา อตฺถกามา ปชานํ;
เอวเมว โน โหตุ [เอวมฺปิ โน (สฺยา.)] อยฺจ ราชา, มยมฺปิ เหสฺสาม ยเถว [ตเถว (ปี.)] ปุตฺตา’’.
‘‘จตุปฺปทํ สกุณฺจาปิ มํสํ, สูเทหิ รนฺธํ สุกตํ สุนิฏฺิตํ;
สุธํว อินฺโท ปริภฺุชิยาน, หิตฺวา กเถโก รมสี อรฺเ.
‘‘ตา ขตฺติยา วลฺลิวิลากมชฺฌา, อลงฺกตา สมฺปริวารยิตฺวา;
อินฺทํว เทเวสุ ปโมทยึสุ, หิตฺวา ¶ กเถโก รมสี อรฺเ.
‘‘ตมฺพูปธาเน พหุโคณกมฺหิ, สุภมฺหิ [สุจิมฺหิ (สี. ปี.)] สพฺพสฺสยนมฺหิ สงฺเค [สฺเต (สี. ปี.), ลงฺคเต (สฺยา.)];
เสยฺยสฺส [สยนสฺส (สี. สฺยา. ปี. ก.)] มชฺฌมฺหิ สุขํ สยิตฺวา, หิตฺวา กเถโก รมสี อรฺเ.
‘‘ปาณิสฺสรํ ¶ กุมฺภถูณํ นิสีเถ, อโถปิ เว นิปฺปุริสมฺปิ ตูริยํ;
พหุํ สุคีตฺจ สุวาทิตฺจ, หิตฺวา กเถโก รมสี อรฺเ.
‘‘อุยฺยานสมฺปนฺนํ ปหูตมาลฺยํ, มิคาชินูเปตปุรํ [มิคาจิรูเปตปุรํ (สี. ปี.)] สุรมฺมํ;
หเยหิ นาเคหิ รเถหุเปตํ, หิตฺวา กเถโก รมสี อรฺเ’’.
‘‘กาฬปกฺเข ยถา จนฺโท, หายเตว สุเว สุเว;
กาฬปกฺขูปโม ราช, อสตํ โหติ สมาคโม.
‘‘ยถาหํ [ยถา (สี.)] รสกมาคมฺม, สูทํ กาปุริสาธมํ [สูทกํ ปุริสาธมํ (สี. ปี.)];
อกาสึ ปาปกํ กมฺมํ, เยน คจฺฉามิ ทุคฺคตึ.
‘‘สุกฺกปกฺเข ยถา จนฺโท, วฑฺฒเตว สุเว สุเว;
สุกฺกปกฺขูปโม ราช, สตํ โหติ สมาคโม.
‘‘ยถาหํ ตุวมาคมฺม, สุตโสม วิชานหิ;
กาหามิ กุสลํ กมฺมํ, เยน คจฺฉามิ สุคฺคตึ.
‘‘ถเล ยถา วาริ ชนินฺท วุฏฺํ [วฏฺฏํ (สี. ปี.)], อนทฺธเนยฺยํ น จิรฏฺิตีกํ;
เอวมฺปิ ¶ โหติ อสตํ สมาคโม, อนทฺธเนยฺโย อุทกํ ถเลว.
‘‘สเร ยถา วาริ ชนินฺท วุฏฺํ, จิรฏฺิตีกํ นรวีรเสฏฺ [นรวิริยเสฏฺ (สี. ปี.)];
เอวมฺปิ เว [เอวมฺปิ เม (สฺยา.), เอวมฺปิ เจ (ปี. ก.)] โหติ สตํ สมาคโม, จิรฏฺิตีโก [จิรฏฺิติกํ (ก.)] อุทกํ สเรว.
‘‘อพฺยายิโก ¶ ¶ โหติ สตํ สมาคโม, ยาวมฺปิ ติฏฺเยฺย ตเถว โหติ;
ขิปฺปฺหิ เวติ อสตํ สมาคโม, ตสฺมา สตํ ธมฺโม อสพฺภิ อารกา’’.
‘‘น โส ราชา โย [ราชา น โส โย (ก.)] อเชยฺยํ ชินาติ, น โส สขา โย สขารํ ชินาติ;
น สา ภริยา ยา ปติโน น วิเภติ, น เต ปุตฺตา [ปุตฺตา น เต (ก.)] เย น ภรนฺติ ชิณฺณํ.
‘‘น สา สภา ยตฺถ น สนฺติ สนฺโต, น เต สนฺโต [สนฺโต น เต (ก.)] เย น ภณนฺติ ธมฺมํ;
ราคฺจ โทสฺจ ปหาย โมหํ, ธมฺมํ ภณนฺตาว ภวนฺติ สนฺโต.
‘‘นาภาสมานํ ชานนฺติ, มิสฺสํ พาเลหิ ปณฺฑิตํ;
ภาสมานฺจ ชานนฺติ, เทเสนฺตํ อมตํ ปทํ.
‘‘ภาสเย ¶ โชตเย ธมฺมํ, ปคฺคณฺเห อิสินํ ธชํ;
สุภาสิตทฺธชา อิสโย, ธมฺโม หิ อิสินํ ธโช’’ติ.
มหาสุตโสมชาตกํ ปฺจมํ.
อสีตินิปาตํ นิฏฺิตํ.
ตสฺสุทฺทานํ –
สุมุโข ปน หํสวโร จ มหา, สุธโภชนิโก จ ปโร ปวโร;
สกุณาลทิชาธิปติวฺหยโน, สุตโสมวรุตฺตมสวฺหยโนติ.