📜
๑๑. กลหวิวาทสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา
๙๗. เอกาทสเม ¶ ¶ ¶ กลหวิวาทสุตฺตนิทฺเทเส กุโตปหูตา กลหา วิวาทาติ กลโห จ ตสฺส ปุพฺพภาโค วิวาโท จาติ อิเม กุโต ชาตา. ปริเทวโสกา สหมจฺฉรา จาติ ปริเทวโสกา จ สหมจฺฉรา จ กุโต ปหูตา. มานาติมานา สหเปสุณา จาติ มานา จ อติมานา จ เปสุณา จ กุโต ปหูตา. เตติ เต สพฺเพปิ อฏฺ กิเลสธมฺมา. ตทิงฺฆ พฺยูหีติ ตํ มยา ปุจฺฉิตมตฺถํ พฺรูหิ, ยาจามิ ตํ อหนฺติ. ยาจนตฺโถ หิ อิงฺฆาติ นิปาโต.
เอเกน อากาเรนาติ เอเกน การเณน. อปเรน อากาเรนาติ อปเรน การเณน. อาคาริกา ทณฺฑปสุตาติ คหปติโน วิเหสมานา. ปพฺพชิตา อาปตฺตึ อาปชฺชนฺตาติ อนคาริกา สตฺตสุ อาปตฺติกฺขนฺเธสุ อฺตรํ อาปชฺชมานา.
กุโตปหูตาติ กุโตภูตา. กุโตชาตาติ กุโต ปฏิลทฺธภาวา. กุโตสฺชาตาติ อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺฒิตํ. กุโตนิพฺพตฺตาติ กุโต นิพฺพตฺตลกฺขณํ ปตฺตา. อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺเฒตฺวา ‘‘กุโตอภินิพฺพตฺตา’’ติ วุตฺตํ. กุโตปาตุภูตาติ กุโตปากฏีภูตา. กึ นิทานาติอาทีสุ อตฺตโน ผลํ นิเทตีติ นิทานํ. เอตสฺมา ผลํ สมุเทตีติ สมุทโย. เอตสฺมา ผลํ ชายตีติ ชาติ. เอตสฺมา ผลํ ปภวตีติ ปภโว. มูลํ ปุจฺฉตีติ กลหสฺส การณํ ปุจฺฉติ. การณฺหิ ปติฏฺฏฺเน มูลํ. อตฺตโน ผลนิปฺผาทนตฺถํ หิโนติ ปวตฺตตีติ เหตุ. ‘‘หนฺท นํ คณฺหถา’’ติ ทสฺเสนฺตํ วิย อตฺตโน ผลํ นิเทตีติ นิทานํ. เอตสฺมา ผลํ สมฺภวตีติ สมฺภโว. ปภวติ ผลํ เอตสฺมาติ ปภโว. สมุฏฺาติ เอตฺถ ผลํ, เอเตน วา สมุฏฺาตีติ สมุฏฺานํ. อตฺตโน ผลํ อาหรตีติ อาหาโร. อปฏิกฺขิปิตพฺพฏฺเน อตฺตโน ผลํ อารเมตีติ อารมฺมณํ. เอตํ ปฏิจฺจ อปฏิกฺขิปิตฺวา ผลํ ¶ เอติ ปวตฺตตีติ ปจฺจโย. เอตสฺมา ผลํ สมุเทตีติ สมุทโยติ เอวเมเตสํ ปทานํ วจนตฺโถ เวทิตพฺโพ. ตํ สนฺธาย ‘‘กลหสฺส จ วิวาทสฺส จ มูลํ ปุจฺฉตี’’ติอาทินา นเยน เทสนา วุตฺตา.
๙๘. ปิยปฺปหูตาติ ¶ ปิยวตฺถุโต ชาตา. มจฺเฉรยุตฺตา กลหา วิวาทาติ อิมินา กลหวิวาทาทีนํ น เกวลํ ปิยวตฺถุเมว, มจฺฉริยมฺปิ ปจฺจยํ ¶ ทสฺเสติ. กลหวิวาทสีเสน เจตฺถ สพฺเพปิ เต ธมฺมา วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. ยถา จ เอเตสํ มจฺฉริยํ, ตถา เปสุณานฺจ วิวาทํ. เตนาห ‘‘วิวาทชาเตสุ จ เปสุณานี’’ติ. อิมิสฺสา คาถาย นิทฺเทโส อุตฺตานตฺโถเยว.
๙๙. ปิยา สุ โลกสฺมึ กุโตนิทานา, เย จาปิ โลภา วิจรนฺติ โลเกติ ‘‘ปิยปฺปหูตา กลหา’’ติ เย เอตฺถ วุตฺตา, เต ปิยา โลกสฺมึ กุโตนิทานา, น เกวลฺจ ปิยา, เย จาปิ ขตฺติยาทโย โลเก วิจรนฺติ โลภเหตุ โลเภนาภิภูตา วิจรนฺติ, เตสํ โส โลโภ จ กุโตนิทาโนติ ทฺเว อตฺเถ เอกาย ปุจฺฉาย ปุจฺฉติ. กุโตนิทานาติ เจตฺถ กึนิทานา กึเหตุกาติ ปจฺจตฺตวจนสฺส โตอาเทโส เวทิตพฺโพ, สมาเส จสฺส โลปาภาโว. อถ วา นิทานาติ ชาตา, อุปฺปนฺนาติ อตฺโถ. ตสฺมา กุโต ชาตา กุโต อุปฺปนฺนาติ วุตฺตํ โหติ. อาสา จ นิฏฺา จาติ อาสา จ ตสฺสา อาสาย สมิทฺธิ จ. เย สมฺปรายาย นรสฺส โหนฺตีติ เย นรสฺส สมฺปรายาย โหนฺติ, ปรายนา โหนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. เอกา เอวายมฺปิ ปุจฺฉา.
ทีปา โหนฺตีติ ปติฏฺา ภวนฺติ. สรณา โหนฺตีติ ทุกฺขนาสนา โหนฺติ. นิฏฺาปรายนา โหนฺตีติ สมิทฺธิปรายนา โหนฺติ.
๑๐๐. ฉนฺทานิทานานีติ กามจฺฉนฺทาทิฉนฺทนิทานานิ. เย จาปิ โลภา วิจรนฺตีติ เย จาปิ ขตฺติยาทโย โลภา วิจรนฺติ, เตสํ โลโภปิ ฉนฺทนิทาโนติ ทฺเวปิ อตฺเถ เอกโต วิสฺสชฺเชติ. อิโตนิทานาติ ฉนฺทนิทานา เอวาติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘อิโตนิทานา’’ติ หิ ฉนฺทํ สนฺธายาห. ฉนฺทนิทานา หิ โลภาทโย. ‘‘อิโตนิทานา’’ติ สทฺทสิทฺธิ ¶ เจตฺถ ‘‘กุโตนิทานา’’ติ เอตฺถ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพา. อาสาย สมิทฺธิ วุจฺจติ นิฏฺาติ อชฺฌาสยนิพฺพตฺติปฏิลาโภ กถียติ.
๑๐๑. วินิจฺฉยาติ ตณฺหาทิฏฺิวินิจฺฉยา. เย จาปิ ธมฺมา สมเณน วุตฺตาติ เย จ อฺเปิ โกธาทีหิ สมฺปยุตฺตา, ตถารูปา วา อกุสลา ธมฺมา พุทฺธสมเณน วุตฺตา, เต กุโตปหูตาติ.
อฺชาติกาติ ¶ อฺสภาวา. อฺวิหิตกาติ อฺเนากาเรน ิตา. สมิตปาเปนาติ นิพฺพาปิตปาเปน. พาหิตปาปธมฺเมนาติ ปหีนลามกธมฺเมน. ภินฺนกิเลสมูเลนาติ กิเลสมูลานิ ¶ ภินฺทิตฺวา ิเตน. สพฺพากุสลมูลพนฺธนา ปมุตฺเตนาติ ทฺวาทสอกุสลพนฺธนํ โมเจตฺวา ิเตน. วุตฺตาติ กถิตา. ปวุตฺตาติ ปกาเรน กถิตา.
๑๐๒. ตมูปนิสฺสาย ปโหติ ฉนฺโทติ ตํ สุขทุกฺขเวทนํ ตทุภยวตฺถุสงฺขาตํ สาตาสาตํ อุปนิสฺสาย สํโยควิโยคปตฺถนาวเสน ฉนฺโท ปโหติ. เอตฺตาวตา ‘‘ฉนฺโท นุ โลกสฺมึ กุโตนิทาโน’’ติ อยํ ปฺโห วิสฺสชฺชิโต โหติ. รูเปสุ ทิสฺวา วิภวํ ภวฺจาติ รูเปสุ วยฺจ อุปฺปาทฺจ ทิสฺวา. วินิจฺฉยํ กุพฺพติ ชนฺตุ โลเกติ อปายาทิเก โลเก อยํ ชนฺตุ โภคาธิคมตฺถํ ตณฺหาวินิจฺฉยํ ‘‘อตฺตา เม อุปฺปนฺโน’’ติอาทินา นเยน ทิฏฺิวินิจฺฉยฺจ กุรุเต. เอตฺตาวตา ‘‘วินิจฺฉยา จาปิ กุโตปภูตา’’ติ อยํ ปฺโห วิสฺสชฺชิโต โหติ.
สาตาสาตํ นิสฺสายาติ มธุรฺจ อมธุรฺจ อุปนิสฺสยํ กตฺวา. อิฏฺานิฏฺนฺติ อิฏฺารมฺมณฺจ อนิฏฺารมฺมณฺจ.
สุราเมรยมชฺชปฺปมาทฏฺานานุโยคนฺติ เอตฺถ สุราติ ปิฏฺสุรา ปูวสุรา โอทนสุรา กิณฺณปกฺขิตฺตา สมฺภารสํยุตฺตาติ ปฺจ สุรา. เมรยนฺติ ปุปฺผาสโว ผลาสโว มธฺวาสโว คุฬาสโว สมฺภารสํยุตฺโตติ ปฺจ อาสวา. ตํ สพฺพมฺปิ มทกรณวเสน มชฺชํ. ปมาทฏฺานนฺติ ปมาทการณํ, ยาย เจตนาย ตํ มชฺชํ ปิวติ, ตสฺเสตํ อธิวจนํ. อนุโยคนฺติ ตํ สุราเมรยมชฺชปฺปมาทฏฺานานุโยคํ ¶ อนุอาโยคํ ปุนปฺปุนํ กรณํ. ยสฺมา จ ปน ตํ อนุยุตฺตสฺส เม อุปฺปนฺนา เจว โภคา ปริหายนฺติ, อนุปฺปนฺนา จ นุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺมา ‘‘เม โภคา ปริกฺขยํ ขีณภาวํ คจฺฉนฺตี’’ติ ชานาติ. เอวํ สพฺพตฺถ. วิกาลวิสิขาจริยานุโยคนฺติ อเวลาย วิสิขาสุ จริยานุยุตฺตํ. สมชฺชาภิจรณนฺติ นจฺจาทิทสฺสนวเสน สมชฺชาภิคมนํ. อาลสฺยานุโยคนฺติ กายาลสิยตาย ยุตฺตปฺปยุตฺตตํ. อปายมุขานิ น เสวตีติ โภคานํ วินาสทฺวารานิ น เสวติ.
กสิยา วาติ กสิกมฺเมน วา. วณิชฺชาย วาติ ธมฺมิกวณิชฺชกมฺเมน วา. โครกฺเขน วาติ โคปาลกมฺเมน วา. อิสฺสตฺเถน วาติ ธนุสิปฺเปน ¶ วา. ราชโปริเสน วาติ ราชเสวกกมฺเมน วา. สิปฺปฺตเรน วาติ กุมฺภการาทิสิปฺปานํ อฺตเรน วา. ปฏิปชฺชตีติ ปโยคํ กโรติ. จกฺขุสฺมึ อุปฺปนฺเน ชานาตีติ สสมฺภารจกฺขุสฺมึ อุปฺปนฺเน ชานาติ. ‘‘อตฺตา เม อุปฺปนฺโน’’ติ ทิฏฺึ คณฺหาติ. จกฺขุสฺมึ อนฺตรหิเตติ ตสฺมึ วินฏฺเ. อตฺตา ¶ เม อนฺตรหิโตติ ‘‘มม อตฺตา วินฏฺโ’’ติ ทิฏฺึ คณฺหาติ. วิคโต เม อตฺตาติ วีติกฺกนฺโต มม อตฺตา. โสตสฺมินฺติอาทีสุปิ เอเสว นโย.
๑๐๓. เอเตปิ ธมฺมา ทฺวยเมว สนฺเตติ เอเต โกธาทโย ธมฺมา สาตาสาตทฺวเย สนฺเต เอว โหนฺติ อุปฺปชฺชนฺติ. เอตฺตาวตา ตติยปฺโหปิ วิสฺสชฺชิโต โหติ. อิทานิ โย เอวํ วิสฺสชฺชิเตสุ เอเตสุ ปฺเหสุ กถํกถี ภเวยฺย, ตสฺส กถํกถาปหานูปายํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กถํกถี าณปถาย สิกฺเข’’ติ, าณทสฺสนาณาธิคมนตฺถํ ติสฺโส สิกฺขา สิกฺเขยฺยาติ วุตฺตํ โหติ. กึการณา? ตฺวา ปวุตฺตา สมเณน ธมฺมา. พุทฺธสมเณน หิ ตฺวา ธมฺมา วุตฺตา, นตฺถิ ตสฺส ธมฺเมสุ อฺาณํ, อตฺตโน ปน าณานุภาเวน เต อชานนฺโต น ชาเนยฺย, น เทสนาโทเสน. ตสฺมา กถํกถี าณปถาย สิกฺเข, ตฺวา ปวุตฺตา สมเณน ธมฺมาติ.
ปกฺเขปพนฺธเนน วา พทฺโธติ นาคริกพนฺเธน พทฺโธ. ปริกฺเขปพนฺธเนน วาติ วติปริกฺเขปพนฺธเนน วา. คามพนฺธเนนาติอาทีสุ ตสฺมา ตสฺมา ¶ านโต นิกฺขมิตุํ อลภนฺโต คามพนฺธนาทีหิ พทฺโธ นาม โหติ. ตสฺส พนฺธนสฺส โมกฺขตฺถายาติ เอตสฺส วุตฺตปฺปการสฺส พนฺธนสฺส โมจนตฺถํ.
าณมฺปิ าณปโถติ ปุเร อุปฺปนฺนํ าณํ อปราปรุปฺปนฺนสฺส าณมฺปิ าณสฺส สฺจรณมคฺโคติ าณมฺปิ าณปโถ. าณสฺส อารมฺมณมฺปิ าณปโถติ าณสฺส ปจฺจโยปิ ตํ อาลมฺพิตฺวา อุปฺปชฺชนโต าณปโถ. าณสหภุโนปิ ธมฺมา าณปโถติ าเณน สหุปฺปนฺนา อวเสสา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมาปิ าณปโถ. อิทานิ อุปมาย สาเธนฺโต ‘‘ยถา อริยมคฺโค อริยปโถ’’ติอาทิมาห.
กถํกถี ¶ ปุคฺคโลติ วิจิกิจฺฉาวนฺโต ปุคฺคโล. สกงฺโขติ สทฺเวฬฺหโก. สวิเลโขติ จิตฺตราชิวนฺโต. สทฺเวฬฺหโกติ กงฺขาวนฺโต. สวิจิกิจฺโฉติ สนฺเทหวนฺโต. าณาธิคมายาติ าณปฏิลาภตฺถาย. าณผุสนายาติ าณปฏิวิชฺฌนตฺถาย. อถ วา าณวินฺทนตฺถาย. าณสจฺฉิกิริยายาติ าณสฺส ปจฺจกฺขกรณตฺถาย. สนิทานาหนฺติ อหํ สนิทานํ สปจฺจยํ กตฺวา ธมฺมเทสนํ กโรมิ. สปฺปาฏิหาริยนฺติ นิยฺยานิกํ กตฺวา. โน อปฺปาฏิหาริยนฺติ อนิยฺยานิกํ อกตฺวา ธมฺมเทสนํ กโรมิ.
๑๐๔. สาตํ อสาตฺจ กุโตนิทานาติ เอตฺถ สาตาสาตนฺติ สุขทุกฺขเวทนา เอว อธิปฺเปตา ¶ . น ภวนฺติ เหเตติ น ภวนฺติ เอเต. วิภวํ ภวฺจาปิ ยเมตมตฺถํ, เอตํ เม ปพฺรูหิ ยโตนิทานนฺติ สาตาสาตานํ วิภวํ ภวฺจ เอตมฺปิ ยํ อตฺถํ. ลิงฺคพฺยตฺตโย เอตฺถ กโต. อิทํ ปน วุตฺตํ โหติ – สาตาสาตานํ วิภโว ภโว จาติ โย เอส อตฺโถ, เอตํ เม ปพฺรูหิ ยโตนิทานนฺติ. เอตฺถ จ สาตาสาตานํ วิภวภววตฺถุกา วิภวภวทิฏฺิโย เอว วิภวภวาติ อตฺถโต เวทิตพฺพา. ตถา หิ อิมสฺส ปฺหสฺส วิสฺสชฺชนปกฺเข ‘‘ภวทิฏฺิปิ ผสฺสนิทานา, วิภวทิฏฺิปิ ผสฺสนิทานา’’ติ อุปริ นิทฺเทเส (มหานิ. ๑๐๕) วกฺขติ. อิมาย คาถาย นิทฺเทเส วตฺตพฺพํ นตฺถิ.
๑๐๕. อิโตนิทานนฺติ ผสฺสนิทานํ. อิมายปิ วตฺตพฺพํ นตฺถิ.
๑๐๖. กิสฺมึ ¶ วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสาติ กิสฺมึ วีติวตฺเต จกฺขุสมฺผสฺสาทโย ปฺจ ผสฺสา น ผุสนฺติ. อิมายปิ วตฺตพฺพํ นตฺถิ.
๑๐๗. นามฺจ รูปฺจ ปฏิจฺจาติ สมฺปยุตฺตกนามฺจ วตฺถารมฺมณรูปฺจ ปฏิจฺจ. รูเป วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสาติ รูเป วีติวตฺเต ปฺจ ผสฺสา น ผุสนฺติ.
ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโสติ จกฺขุรูปวิฺาณานํ ติณฺณนฺนํ สงฺคติยา ผสฺโส ชายติ. จกฺขุ จ รูปา จ รูปสฺมินฺติ ปสาทจกฺขฺุจ รูปารมฺมณานิ จ รูปภาเค รูปโกฏฺาเส กตฺวา. จกฺขุสมฺผสฺสํ เปตฺวาติ ติณฺณํ สงฺคติยา อุปฺปนฺนผสฺสํ มฺุจิตฺวา. สมฺปยุตฺตกา ธมฺมา นามสฺมินฺติ อวเสสา เวทนาทโย ¶ ผสฺเสน สหชาตา ธมฺมา นามภาเค. โสตฺจ ปฏิจฺจาติอาทีสุปิ เอเสว นโย.
จตูหากาเรหิ รูปํ วิภูตํ โหตีติ จตูหิ การเณหิ รูปํ วีติวตฺตํ โหติ. าตวิภูเตนาติ ปากฏํ กตฺวา วีติวตฺเตน. ตีรณวิภูเตนาติ อนิจฺจาทิโต ตีรยิตฺวา วีติวตฺเตน. ปหานวิภูเตนาติ ฉนฺทราคปหานโต วีติวตฺเตน. สมติกฺกมวิภูเตนาติ จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนํ ปฏิลาภวเสน วีติวตฺเตน.
๑๐๘. กถํ สเมตสฺสาติ กถํ ปฏิปนฺนสฺส. วิโภติ รูปนฺติ รูปํ วิภวติ, น ภเวยฺย วา. สุขํ ทุขฺจาติ อิฏฺานิฏฺรูปเมว ปุจฺฉติ.
ชาเนยฺยามาติ ¶ ชานิสฺสาม. อาชาเนยฺยามาติ วิเสเสน ชานิสฺสาม. วิชาเนยฺยามาติ อเนกวิเธน ชานิสฺสาม. ปฏิวิชาเนยฺยามาติ สมฺมา ชานิสฺสาม. ปฏิวิชฺเฌยฺยามาติ จิตฺเตน พุชฺฌิสฺสาม.
๑๐๙. น สฺสฺีติ ยถา สเมตสฺส วิโภติ รูปํ, โส ปกติสฺาย สฺีปิ น โหติ. น วิสฺสฺีติ วิสฺายปิ วิรูปาย สฺาย วิสฺี น โหติ อุมฺมตฺตโก วา ขิตฺตจิตฺโต วา. โนปิ อสฺีติ สฺาวิรหิโตปิ น โหติ นิโรธสมาปนฺโน วา อสฺสตฺโต วา. น วิภูตสฺีติ ‘‘สพฺพโส รูปสฺาน’’นฺติอาทินา (วิภ. ๕๐๘) นเยน สมติกฺกนฺตสฺีปิ น โหติ อรูปชฺฌานลาภี. เอวํ สเมตสฺส วิโภติ รูปนฺติ เอตสฺมึ สฺสฺิตาทิภาเว อฏฺตฺวา ยเทตํ วุตฺตํ ‘‘โส เอวํ ¶ สมาหิเต จิตฺเต…เป… อากาสานฺจายตนสมาปตฺติปฏิลาภตฺถาย จิตฺตํ อภินีหรตี’’ติ, เอวํ สเมตสฺส อรูปมคฺคสมงฺคิโน วิโภติ รูปํ. สฺานิทานา หิ ปปฺจสงฺขาติ เอวํ ปฏิปนฺนสฺสาปิ จ ยา สฺา, ตํนิทานา ตณฺหาทิฏฺิปปฺจาสฺส อปฺปหีนาว โหนฺตีติ ทสฺเสติ.
อสฺิโน วุจฺจนฺติ นิโรธสมาปนฺนาติ สฺาเวทนา นิโรเธตฺวา นิโรธสมาปนฺนา สฺาภาเวน อสฺิโนติ กถียนฺติ. อสฺสตฺตาติ สพฺเพน สพฺพํ สฺาภาเวน อสฺภเว นิพฺพตฺตา.
โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเตติ ตตฺถ โสติ โส ภิกฺขุ. เอวนฺติ จตุตฺถชฺฌานกฺกมนิทสฺสนเมตํ, อิมินา กเมน จตุตฺถชฺฌานํ ปฏิลภิตฺวาติ วุตฺตํ ¶ โหติ. สมาหิเตติ อิมินา จตุตฺถชฺฌานสมาธินา สมาหิเต. ปริสุทฺเธติอาทีสุ ปน อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิภาเวน ปริสุทฺเธ. ปริสุทฺธตฺตาเยว ปริโยทาเต, ปภสฺสเรติ วุตฺตํ โหติ. สุขาทีนํ ปจฺจยานํ ฆาเตน วิหตราคาทิองฺคณตฺตา อนงฺคเณ. อนงฺคณตฺตา เอว จ วิคตูปกฺกิเลเส. องฺคเณน หิ จิตฺตํ อุปกฺกิลิสฺสติ. สุภาวิตตฺตา มุทุภูเต, วสีภาวปฺปตฺเตติ วุตฺตํ โหติ. วเส วตฺตมานฺหิ จิตฺตํ มุทูติ วุจฺจติ. มุทุตฺตาเยว จ กมฺมนิเย, กมฺมกฺขเม กมฺมโยคฺเคติ วุตฺตํ โหติ. มุทุ หิ จิตฺตํ กมฺมนิยํ โหติ สุทฺธนฺตมิว สุวณฺณํ. ตทุภยมฺปิ จ สุภาวิตตฺตาเยว. ยถาห ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อฺํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ, ยํ เอวํ ภาวิตํ กมฺมนิยํ โหติ ยถยิทํ, ภิกฺขเว, จิตฺต’’นฺติ (อ. นิ. ๑.๒๒).
เอเตสุ หิ ปริสุทฺธภาวาทีสุ ิตตฺตา ิเต. ิตตฺตาเยว อาเนฺชปฺปตฺเต อจเล นิริฺชเนติ วุตฺตํ ¶ โหติ. มุทุกมฺมฺภาเวน วา อตฺตโน วเส ิตตฺตา ิเต. สทฺธาทีหิ ปริคฺคหิตตฺตา อาเนฺชปฺปตฺเต. สทฺธาปริคฺคหิตฺหิ จิตฺตํ อสฺสทฺธิเยน น อิฺชติ, วีริยปริคฺคหิตํ โกสชฺเชน น อิฺชติ, สติปริคฺคหิตํ ปมาเทน น อิฺชติ, สมาธิปริคฺคหิตํ อุทฺธจฺเจน น อิฺชติ, ปฺาปริคฺคหิตํ อวิชฺชาย น อิฺชติ, โอภาสคตํ กิเลสนฺธกาเรน น อิฺชติ. อิเมหิ ฉหิ ธมฺเมหิ ปริคฺคหิตุํ อาเนฺชปฺปตฺตํ โหติ. เอวํ ¶ อฏฺงฺคสมนฺนาคตํ จิตฺตํ อภินีหารกฺขมํ โหติ อากาสานฺจายตนสมาปตฺติปฏิลาภตฺถาย.
อปโร นโย – จตุตฺถชฺฌานสมาธินา สมาหิเต. นีวรณทูรีภาเวน ปริสุทฺเธ. วิตกฺกาทิสมติกฺกเมน ปริโยทาเต. ฌานปฏิลาภปจฺจนิกานํ ปาปกานํ อิจฺฉาวจรานฺจ อภาเวน อนงฺคเณ. อิจฺฉาวจรานนฺติ อิจฺฉาย อวจรานํ, อิจฺฉาวเสน โอติณฺณานํ ปวตฺตานํ นานปฺปการานํ โกปอปฺปจฺจยานนฺติ อตฺโถ. อภิชฺฌาทีนํ จิตฺตูปกฺกิเลสานํ วิคเมน วิคตูปกฺกิเลเส. อุภยมฺปิ เจตํ องฺคณสุตฺตวตฺถสุตฺตานุสาเรเนว (ม. นิ. ๑.๕๗ อาทโย, ๗๐ อาทโย) เวทิตพฺพํ. วสิปฺปตฺติยา มุทุภูเต. อิทฺธิปาทภาวูปคมเนน กมฺมนิเย. ภาวนาปาริปูริยา ปณีตภาวูปคเมน ิเต อาเนฺชปฺปตฺเต, ยถา อาเนฺชภาวํ อาเนฺชปฺปตฺตํ โหติ, เอวํ ิเตติ อตฺโถ. เอวมฺปิ อฏฺงฺคสมนฺนาคเมน จิตฺตํ อภินีหารกฺขมํ โหติ อากาสานฺจายตนสมาปตฺติปฏิลาภตฺถาย ปาทกํ ปทฏฺานภูตํ.
อารุปฺปมคฺคสมงฺคีติ ¶ อรูปสมาปตฺติยา คมนมคฺเคน อปริหีโน. ปปฺจาเยว ปปฺจสงฺขาติ ตณฺหาทิปปฺจาเยว ปปฺจสงฺขา.
๑๑๐. เอตฺตาวตคฺคํ นุ วทนฺติ เหเก, ยกฺขสฺส สุทฺธึ อิธ ปณฺฑิตาเส. อุทาหุ อฺมฺปิ วทนฺติ เอตฺโตติ เอตฺตาวตา นุ อิธ ปณฺฑิตา สมณพฺราหฺมณา อคฺคํ สุทฺธึ สตฺตสฺส วทนฺติ, อุทาหุ อฺมฺปิ เอตฺโต อรูปสมาปตฺติโต อธิกฺจ วทนฺตีติ ปุจฺฉติ.
เอตฺโต อรูปสมาปตฺติโตติ เอตสฺมา อรูปสมาปตฺติโต.
๑๑๑. เอตฺตาวตคฺคมฺปิ วทนฺติ เหเกติ เอเก สสฺสตวาทา สมณพฺราหฺมณา ปณฺฑิตมานิโน เอตฺตาวตาปิ อคฺคํ สุทฺธึ วทนฺติ. เตสํ ปเนเก สมยํ วทนฺตีติ เตสฺเว เอเก อุจฺเฉทวาทา สมยํ อุจฺเฉทํ วทนฺติ. อนุปาทิเสเส กุสลาวทานาติ อนุปาทิเสเส กุสลวาทา สมานา.
ภวตชฺชิตาติ ¶ ภวโต ภีตา. วิภวํ อภินนฺทนฺตีติ อุจฺเฉทํ ¶ ปฏิจฺจ ตุสฺสนฺติ. เต สตฺตสฺส สมนฺติ เต อุจฺเฉทวาทิโน ปุคฺคลสฺส สมํ อนุปฺปตฺตึ วทนฺติ. อุปสมนฺติ อตีว สมํ. วูปสมนฺติ สนฺตํ. นิโรธนฺติ อนุปฺปาทํ. ปฏิปสฺสทฺธินฺติ อปุนุปฺปตฺตึ.
๑๑๒. เอเต จ ตฺวา อุปนิสฺสิตาติ เอเต จ ทิฏฺิคติเก สสฺสตุจฺเฉททิฏฺิโย นิสฺสิตาติ ตฺวา. ตฺวา มุนี นิสฺสเย โส วีมํสีติ นิสฺสเย จ ตฺวา โส วีมํสี ปณฺฑิโต พุทฺธมุนิ. ตฺวา วิมุตฺโตติ ทุกฺขานิจฺจาทิโต ธมฺเม ตฺวา วิมุตฺโต. ภวาภวาย น สเมตีติ ปุนปฺปุนํ อุปปตฺติยา น สมาคจฺฉติ. อปรามสนฺติ อปรามสนฺโต. ปรามาสํ นาปชฺชนฺโตติ อตฺโถ.
สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย มหานิทฺเทสฏฺกถาย
กลหวิวาทสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.