📜
๑๒. จูฬพฺยูหสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา
ทฺวาทสเม ¶ ¶ ¶ จูฬพฺยูหสุตฺตนิทฺเทเส สกํสกํทิฏฺิปริพฺพสานาติ อิทมฺปิ ตสฺมึเยว มหาสมเย ‘‘สพฺเพปิเม ทิฏฺิคติกา ‘สาธุรูปามฺหา’ติ ภณนฺติ, กึ นุ โข สาธุรูปาว อิเม อตฺตโน เอว ทิฏฺิยา ปติฏฺหนฺติ, อุทาหุ อฺมฺปิ ทิฏฺึ คณฺหนฺตี’’ติ อุปฺปนฺนจิตฺตานํ เอกจฺจานํ เทวตานํ ตมตฺถํ ปกาเสตุํ ปุริมนเยเนว นิมฺมิตพุทฺเธน อตฺตานํ ปุจฺฉาเปตฺวา วุตฺตํ.
๑๑๓. ตตฺถ อาทิโต ทฺเวปิ คาถา ปุจฺฉาคาถาเยว. ตาสุ สกํ สกํ ทิฏฺิปริพฺพสานาติ อตฺตโน อตฺตโน ทิฏฺิยา วสมานา. วิคฺคยฺห นานา กุสลา วทนฺตีติ ตํ ทิฏฺึ พลวคฺคาหํ คเหตฺวา ‘‘ตตฺถ กุสลามฺหา’’ติ ปฏิชานมานา ปุถุ ปุถุ วทนฺติ, เอกํ น วทนฺติ. โย เอวํ ชานาติ ส เวทิ ธมฺมํ, อิทํ ปฏิกฺโกสมเกวลี โสติ ตฺจ ทิฏฺึ สนฺธาย โย เอวํ ชานาติ, โส ธมฺมํ เวทิยิ. อิทํ ปน ปฏิกฺโกสนฺโต หีโน โหตีติ จ วทนฺติ.
นานา วทนฺตีติ นานาการณํ ภณนฺติ. วิวิธํ วทนฺตีติ นานาวิธํ ภณนฺติ. อฺโฺํ วทนฺตีติ เอกํ อวตฺวา อฺํ อฺํ คเหตฺวา วทนฺติ. อเกวลี โสติ โย อกุสโล อยํ. อสมตฺโตติ น ปริปูโร. อปริปุณฺโณติ น สมฺปุณฺโณ.
๑๑๔. พาโลติ หีโน. อกฺกุสโลติ อวิทฺวา.
๑๑๕. อิทานิ ติสฺโส วิสฺสชฺชนคาถา โหนฺตีติ. ตา ปุริมฑฺเฒน วุตฺตมตฺถํ ปจฺฉิมฑฺเฒน ปฏิพฺยูหิตฺวา ิตา. เตน พฺยูเหน อุตฺตรสุตฺตโต จ อปฺปกตฺตา อิทํ สุตฺตํ ‘‘จูฬพฺยูห’’นฺติ นามํ ลภิ. ตตฺถ ปมคาถายํ ตาว ปรสฺส เจ ธมฺมนฺติ ปรสฺส ทิฏฺึ. สพฺเพวิเม พาลาติ เอวํ สนฺเต สพฺเพว อิเม ¶ พาลา โหนฺตีติ อธิปฺปาโย. กึการณา? สพฺเพวิเม ทิฏฺิปริพฺพสานาติ.
๑๑๖. สนฺทิฏฺิยา ¶ เจว น วีวทาตา, สํสุทฺธปฺา กุสลา มุตีมาติ สกาย ทิฏฺิยา อนวีวทาตา อโวทาตา สํกิลิฏฺาว สมานา สํสุทฺธปฺา จ กุสลา จ มุติมนฺโต จ เต โหนฺติ เจ. อถ วา ‘‘สนฺทิฏฺิยา เจ วทาตา’’ติ ปาโ, ตสฺสตฺโถ – สกาย ปน ทิฏฺิยา โวทาตา ¶ สํสุทฺธปฺา กุสลา มุติมนฺโต โหนฺติ เจ, น เตสํ โกจีติ เอวํ สนฺเต เตสํ เอโกปิ นิหีนปฺโ น โหติ, กึการณา? ทิฏฺี หิ เตสมฺปิ ตถา สมตฺตา, ยถา อิตเรสนฺติ.
๑๑๗. น วาหเมตนฺติ คาถาย สงฺเขปตฺโถ – ยํ เต มิถุ ทฺเว ทฺเว ชนา อฺมฺํ ‘‘พาโล’’ติ อาหุ, อหํ เอตํ ตถิยนฺติ ตจฺฉนฺติ เนว พฺรูมิ. กึการณา? ยสฺมา สพฺเพว เต สกํ สกํ ทิฏฺึ ‘‘อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ อกํสุ, เตน จ การเณน ปรํ ‘‘พาโล’’ติ ทหนฺติ. เอตฺถ จ ตถิยํ, ตเถวนฺติ (สุ. นิ. อฏฺ. ๒.๘๘๙) ทฺเวปิ ปาา.
ตจฺฉนฺติ อตุจฺฉํ. ตถนฺติ อวิปรีตํ, ภูตนฺติ สนฺตํ. ยาถาวนฺติ สํวิชฺชมานํ. อวิปริตนฺติ น วิสงฺเกตํ.
๑๑๘. ยมาหูติ ปุจฺฉาคาถาย ‘‘ยํ ทิฏฺิสจฺจํ ตถิย’’นฺติ เอเก อาหุ.
๑๑๙. เอกฺหิ สจฺจนฺติ วิสฺสชฺชนคาถาย เอกํ สจฺจํ นิโรโธ มคฺโค วา. ยสฺมึ ปชา โน วิวเท ปชานนฺติ ยมฺหิ สจฺเจ ปชานนฺโต ปชา โน วิวเทยฺยุํ. สยํ ถุนนฺตีติ อตฺตนา วทนฺติ.
๑๒๐. กสฺมา นูติ ปุจฺฉาคาถาย ปวาทิยาเสติ วาทิโน. อุทาหุ เต ตกฺกมนุสฺสรนฺตีติ เต วาทิโน อุทาหุ อตฺตโน ตกฺกมตฺตํ อนุคจฺฉนฺติ.
ตกฺกปริยาหตนฺติ วิตกฺเกน สมนฺตโต อาหตํ. วีมํสานุจริตนฺติ อตฺตโน อุปฏฺิตปฺาย วิจริตํ. สยํปฏิภานนฺติ อตฺตโน ปฏิภานํ.
๑๒๑. น ¶ เหวาติ วิสฺสชฺชนคาถาย อฺตฺร สฺาย นิจฺจานีติ เปตฺวา สฺามตฺเตน นิจฺจนฺติ คหิตคฺคหณานิ. ตกฺกฺจ ทิฏฺีสุ ปกปฺปยิตฺวาติ อตฺตโน นิจฺจสงฺกปฺปมตฺตํ ทิฏฺีสุ ชเนตฺวา.
ยสฺมา ¶ ปน ทิฏฺีสุ วิตกฺกํ ชเนนฺตา ทิฏฺิโย สฺชเนนฺติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ทิฏฺิคตานิ ชเนนฺติ สฺชเนนฺตี’’ติอาทิ. ชเนนฺตีติ อุปรูปริ ทิฏฺึ อุปฺปาเทนฺตา ชเนนฺติ. สฺชเนนฺตีติอาทีนิ อุปสคฺควเสน ปทํ วฑฺเฒตฺวา วุตฺตานิ. มยฺหํ สจฺจนฺติ มม วจนํ ตจฺฉํ.
๑๒๒. อิทานิ ¶ เอวํ นานาสจฺเจสุ อสนฺเตสุ ตกฺกมตฺตํ อนุสฺสรนฺตานํ ทิฏฺิคติกานํ วิปฺปฏิปตฺตึ ทสฺเสตุํ ‘‘ทิฏฺเ สุเต’’ติอาทิกา คาถาโย อภาสิ. ตตฺถ ทิฏฺเติ ทิฏฺํ, ทิฏฺสุทฺธินฺติ อธิปฺปาโย. เอส นโย สุตาทีสุ. เอเต จ นิสฺสาย วิมานทสฺสีติ เอเต ทิฏฺิธมฺเม นิสฺสยิตฺวา สุทฺธิภาวสงฺขาตํ วิมานํ อสมฺมานํ ปสฺสนฺโตปิ. วินิจฺฉเย ตฺวา ปหสฺสมาโน, พาโล ปโร อกฺกุสโลติ จาหาติ เอวํ วิมานทสฺสีปิ ตสฺมึ ทิฏฺิวินิจฺฉเย ตฺวา ตุฏฺิชาโต หาสชาโต หุตฺวา ปโร ‘‘หีโน จ อวิทฺวา จา’’ติ เอวํ วทติเยว.
น สมฺมาเนตีติปิ วิมานทสฺสีติ น พหุมานํ กโรตีติ เอวมฺปิ วิมานทสฺสี น พหุมานทสฺสี. โทมนสฺสํ ชเนตีติ ปมํ ทิฏฺินิสฺสยํ อลฺลียิตฺวา โทมนสฺสํ ปตฺวา ปจฺฉา ทิฏฺิวินิจฺฉเย ิตกาเล โสมนสฺสํ อุปฺปาเทตีติ อตฺโถ.
วินิจฺฉยทิฏฺิยา ตฺวาติ สนฺนิฏฺานํ กตฺวา คหิตทิฏฺิยา ตฺวา.
๑๒๓. เอวํ สนฺเต เยเนวาติ คาถา. ตตฺถ สยมตฺตนาติ สยเมว อตฺตานํ. วิมาเนตีติ ครหติ. ตเทว ปาวาติ ตเทว วจนํ ทิฏฺึ วทติ, ตํ วา ปุคฺคลํ.
๑๒๔. อติสารทิฏฺิยาติ คาถายตฺโถ – โส เอวํ ตาย ลกฺขณาติสารินิยา อติสารทิฏฺิยา สมตฺโต ปริปุณฺโณ อุทฺธุมาโต, เตน จ ทิฏฺิมาเนน มตฺโต ‘‘ปริปุณฺโณ ¶ อหํ เกวลี’’ติ เอวํ ปริปุณฺณมานี. สยเมว อตฺตานํ มนสา ‘‘อหํ ปณฺฑิโต’’ติ อภิสิฺจติ. กึการณา? ทิฏฺี หิ สา ตสฺส ตถา สมตฺตาติ.
สพฺพา ตา ทิฏฺิโย ลกฺขณาติกฺกนฺตาติ ตา สพฺพา ทฺวาสฏฺิทิฏฺิโย ลกฺขณํ อตีตา อติสรนฺตีติ อติกฺกนฺตา. อโนโมติ อนูโน.
๑๒๕. ปรสฺส เจติ คาถาย สมฺพนฺโธ อตฺโถ จ – กิฺจ ภิยฺโย? โย โส วินิจฺฉเย ตฺวา ปหสฺสมาโน ‘‘พาโล ปโร อกฺกุสโล’’ติ จาห, ตสฺส ปรสฺส เจ หิ วจสา โส เตน วุจฺจมาโน ¶ นิหีโน โหติ, ตุโม สหา โหติ นิหีนปฺโ, โสปิ เตเนว สห นิหีนปฺโ โหติ. โสปิ หิ ตํ ‘‘พาโล’’ติ วทติ. อถ ตสฺส ¶ วจนํ อปฺปมาณํ, โส ปน สยเมว เวทคู จ ธีโร จ โหติ. เอวํ สนฺเต น โกจิ พาโล สมเณสุ อตฺถิ. สพฺเพปิ หิ เต อตฺตโน อิจฺฉาย ปณฺฑิตา.
วาจายาติ กถเนน. วจเนนาติ ภาสิเตน. นินฺทิตการณาติ ครหเหตุนา. ครหิตการณาติ อวฺาตเหตุนา. อุปวทิตการณาติ อุปวาทเหตุนา.
๑๒๖. อฺํ อิโตติ คาถาย สมฺพนฺโธ อตฺโถ จ – ‘‘อถ เจ สยํ เวทคู โหติ ธีโร. น โกจิ พาโล สมเณสุ อตฺถี’’ติ เอวฺหิ วุตฺเตปิ สิยา กสฺสจิ ‘‘กสฺมา’’ติ. ตตฺถ วุจฺจเต – ยสฺมา อฺํ อิโต ยาภิวทนฺติ ธมฺมํ, อปรทฺธา สุทฺธิมเกวลี เต. เอวมฺปิ ติตฺถฺยา ปุถุโส วทนฺติ, เย อิโต อฺํ ทิฏฺึ อภิวทนฺติ, เต อปรทฺธา วิรทฺธา สุทฺธิมคฺคํ, อเกวลิโน จ เตติ เอวํ ปุถุติตฺถิยา ยสฺมา วทนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. กสฺมา ปเนวํ วทนฺตีติ เจ? สนฺทิฏฺิราเคน หิ เตภิรตฺตา, ยสฺมา สเกน ทิฏฺิราเคน เต อภิรตฺตาติ วุตฺตํ โหติ.
เต สุทฺธิมคฺคนฺติ เต อฺติตฺถิยา อกิลิฏฺมคฺคํ. วิสุทฺธิมคฺคนฺติ นิทฺโทสมคฺคํ. ปริสุทฺธิมคฺคนฺติ สุกฺกมคฺคํ. โวทาตมคฺคนฺติ ปณฺฑรมคฺคํ. ปริโยทาตมคฺคนฺติ ปภาวนฺตมคฺคํ. วิรทฺธาติ วุตฺตวิธินา มคฺเคน วิรชฺฌิตฺวา ิตา. อปรทฺธาติ อปรชฺฌิตฺวา ิตา. ขลิตาติ ¶ ปริหีนา. คลิตาติ ตโต ภฏฺา. อฺายาติ อฺาเณน. อปรทฺธาติ ปราชยมาปนฺนา. อถ วา ‘‘ายาปรทฺธา’’ติปิ ปาโ. าเยน มคฺเคน วิรทฺธาติ อตฺโถ.
๑๒๗. เอวํ อภิรตฺตา จ – อิเธว สุทฺธินฺติ คาถา. ตตฺถ สกายเนติ สกมคฺเค. ทฬฺหํ วทานาติ ทฬฺหวาทา.
ถิรวาทาติ สนฺนิฏฺานวาทา. พลิกวาทาติ พลวนฺตวาทา. อวฏฺิตวาทาติ ปติฏฺหิตฺวา กถิตวาทา.
๑๒๘. เย เอวฺจ ทฬฺหวาทา, เตสุ โย โกจิ ติตฺถิโย สกายเน วาปิ ทฬฺหํ วทาโน กเมตฺถ พาโลติ ปรํ ทเหยฺย, สงฺเขปโต ตตฺถ สสฺสตุจฺเฉทสงฺขาเต วิตฺถารโต นตฺถิกอิสฺสรการกนิยติอาทิเภเท สเก อยเน ‘‘อิทเมว สจฺจ’’นฺติ ทฬฺหํ วทาโน กํ ปรํ เอตฺถ ทิฏฺิคเต ¶ ‘‘พาโล’’ติ สห ธมฺเมน ปสฺเสยฺย, นนุ สพฺโพปิ ตสฺส มเตน ปณฺฑิโต ¶ เอว สุปฺปฏิปนฺโน เอว จ. เอวํ สนฺเต สยเมว โส เมธคมาวเหยฺย, ปรํ วทํ พาลมสุทฺธิธมฺมํ. โสปิ ปรํ ‘‘พาโล จ อสุทฺธิธมฺโม จ อย’’นฺติ วทนฺโต อตฺตนาว กลหํ อาวเหยฺย. กสฺมา? ยสฺมา สพฺโพปิ ตสฺส มเตน ปณฺฑิโตเยว สุปฺปฏิปนฺโนเยว จ.
๑๒๙. เอวํ สพฺพถาปิ วินิจฺฉเย ตฺวา สยํ ปมาย, อุทฺธํ ส โลกสฺมึ วิวาทเมตีติ ทิฏฺิยา ตฺวา สยฺจ สตฺถาราทึ มินิตฺวา โส ภิยฺโย วิวาทเมตีติ. เอวํ ปน วินิจฺฉเยสุ อาทีนวํ ตฺวา อริยมคฺเคน หิตฺวาน สพฺพานิ วินิจฺฉยานิ, น เมธคํ กุพฺพติ ชนฺตุ โลเกติ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺาเปสิ.
สยํ ปมายาติ อตฺตนา มินิตฺวา. ปมินิตฺวาติ ปมาณํ กตฺวา. ‘‘ปวิเนตฺวา’’ติปิ ปาโ, ตํ น สุนฺทรํ. อุทฺธํ วาเทน สทฺธินฺติ อตฺตโน อุปริ กเถนฺเตน สห. เทสนาปริโยสาเน ปุราเภทสุตฺเต (มหานิ. ๘๓) วุตฺตสทิโส เอว อภิสมโย อโหสีติ.
สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย มหานิทฺเทสฏฺกถาย
จูฬพฺยูหสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.