📜
๑๓. มหาพฺยูหสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา
๑๓๐. เตรสเม ¶ ¶ มหาพฺยูหสุตฺตนิทฺเทเส เย เกจิเม ทิฏฺิปริพฺพสานาติ อิทมฺปิ ‘‘กึ นุ โข อิเม ทิฏฺิปริพฺพสานา วิฺูนํ สนฺติกา นินฺทเมว ลภนฺติ, อุทาหุ ปสํสมฺปี’’ติ อุปฺปนฺนจิตฺตานํ เอกจฺจานํ เทวตานํ ตมตฺถํ อาวิกาตุํ ปุริมนเยเนว นิมฺมิตพุทฺเธน อตฺตานํ ปุจฺฉาเปตฺวา วุตฺตํ. ตตฺถ อนฺวานยนฺตีติ อนุ อานยนฺติ ปุนปฺปุนํ อาหรนฺติ.
นินฺทเมว อนฺเวนฺตีติ ครหเมว อุปคจฺฉนฺติ.
๑๓๑. อิทานิ ยสฺมา เต ‘‘อิทเมว สจฺจ’’นฺติ วทนฺตาปิ ทิฏฺิคติกวาทิโน กทาจิ กตฺถจิ ปสํสมฺปิ ลภนฺติ, ยํ เอตํ ปสํสาสงฺขาตํ วาทผลํ, ตํ อปฺปํ, ราคาทีนํ สมาย สมตฺถํ น โหติ, โก ปน วาโท ทุติเย นินฺทาผเล, ตสฺมา ¶ เอตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อิมํ ตาว วิสฺสชฺชนคาถํ อาห ‘‘อปฺปฺหิ เอตํ น อลํ สมาย, ทุเว วิวาทสฺส ผลานิ พฺรูมี’’ติ. ตตฺถ ทุเว วิวาทสฺส ผลานีติ นินฺทา จ ปสํสา จ ชยปราชยาทีนิ วา ตํสภาคานิ. เอตมฺปิ ทิสฺวาติ ‘‘นินฺทา อนิฏฺา เอว, ปสํสา นาลํ สมายา’’ติ เอตมฺปิ วิวาทผเล อาทีนวํ ทิสฺวา. เขมาภิปสฺสํ อวิวาทภูมินฺติ อวิวาทภูมึ นิพฺพานํ เขมนฺติ ปสฺสมาโน.
อปฺปกนฺติ มนฺทํ. ปริตฺตกนฺติ โถกํ. โอมกนฺติ เหฏฺิมกํ. ลามกนฺติ ปาปกํ. สมายาติ ราคาทีนํ สมนตฺถาย. อุปสมายาติ อุปรูปริ สมนตฺถาย. วูปสมายาติ สนฺนิสีทาปนตฺถาย. นิพฺพานายาติ อมตมหานิพฺพานตฺถาย. ปฏินิสฺสคฺคายาติ มคฺเคน กิเลสานํ นิสฺสชฺชนตฺถาย. ปฏิปสฺสทฺธิยาติ ผเลน ปฏิปสฺสทฺธานํ อนุปฺปชฺชนตฺถาย นาลํ.
๑๓๒. เอวฺหิ อวิวาทมาโน – ยา กาจิมาติ คาถา. ตตฺถ สมฺมุติโยติ ทิฏฺิโย. ปุถุชฺชาติ ปุถุชฺชนสมฺภวา. โส ¶ อุปยํ กิเมยฺยาติ โส อุปคนฺตพฺพฏฺเน อุปยํ รูปาทีสุ เอกมฺปิ ¶ ธมฺมํ กึ อุเปยฺย, เกน วา การเณน อุเปยฺย. ทิฏฺเ สุเต ขนฺติมกุพฺพมาโนติ ทิฏฺสุตสุทฺธีสุ เปมํ อกโรนฺโต.
ปุถุชฺชเนหิ ชนิตาติ ปุถุชฺชเนหิ อุปฺปาทิตา. สมฺมุติโยติ ทิฏฺิโย. ปุถุ นานาชเนหิ ชนิตา วาติ อเนกวิเธหิ ทิฏฺิคติเกหิ อุปฺปาทิตา วา. เนตีติ น เอติ. น อุเปตีติ สมีปํ น เอติ. น อุปคจฺฉตีติ นิวตฺตติ. นาภินิวิสตีติ ปวิสิตฺวา นปฺปติฏฺติ.
๑๓๓. อิโต พาหิรา ปน – สีลุตฺตมาติ คาถา ตสฺสตฺโถ – สีลํเยว ‘‘อุตฺตม’’นฺติ มฺมานา สีลุตฺตมาติ เอเก โภนฺโต สํยมมตฺเตน สุทฺธึ วทนฺติ, หตฺถิวตาทิฺจ วตํ สมาทาย อุปฏฺิตาเส. อิเธว ทิฏฺิยํ อสฺส สตฺถุโน สุทฺธึ ภวูปนีตา ภวชฺโฌสิตา สมานา วทนฺติ, อปิ จ เต กุสลาวทานา ‘‘กุสลา มย’’นฺติ เอวํวาทา.
๑๓๔. เอวํ สีลุตฺตเมสุ จ เตสุ ตถา ปฏิปนฺโน โย โกจิ – สเจ จุโตติ คาถา. ตสฺสตฺโถ – สเจ ตโต สีลวตโต ปรวิจฺฉินฺทเนน วา อนภิสมฺภุณนฺโต วา จุโต โหติ, โส ตํ สีลพฺพตกมฺมํ ปฺุาภิสงฺขาราทิกมฺมํ วา วิราธยิตฺวา เวธตี. น เกวลฺจ เวธติ ¶ , อปิ จ โข ตํ สีลพฺพตสุทฺธึ ปชปฺปตี จ วิปฺปลปติ จ ปตฺถยตี จ. กิมิว? สตฺถาว หีโน ปวสํ ฆรมฺหา, ฆรมฺหา ปวสนฺโต สตฺถโต หีโน ยถา ตํ ฆรํ วา สตฺถํ วา ปตฺถยตีติ.
ปรวิจฺฉินฺทนาย วาติ ปเรน วาริยมาโน วา. อนภิสมฺภุณนฺโต วาติ ตํ ปฏิปตฺตึ อสมฺปาเทนฺโต วา.
อฺาย อปรทฺโธติ นิพฺพาเนน ปริหีโน มคฺคโต วา. ตํ วา สตฺถํ อนุพนฺธตีติ ตํ วา สตฺถํ สพฺพตฺถ ปจฺฉโต คจฺฉติ.
๑๓๕. เอวํ ปน สีลุตฺตมานํ ปเวธนการณํ อริยสาวโก สีลพฺพตํ วาปิ ปหาย สพฺพนฺติ คาถา. ตตฺถ สาวชฺชานวชฺชนฺติ สพฺพากุสลํ โลกิยกุสลฺจ. เอตํ สุทฺธึ อสุทฺธินฺติ ¶ อปตฺถยาโนติ ปฺจกามคุณาทิเภทํ สุทฺธึ อกุสลาทิเภทํ อสุทฺธิฺจ อปตฺถยมาโน. วิรโต จเรติ สุทฺธิยา อสุทฺธิยา จ วิรโต จเรยฺย. สนฺติ มนุคฺคหายาติ ทิฏฺึ อคฺคเหตฺวา.
กณฺหํ ¶ กณฺหวิปากนฺติ อกุสลกมฺมํ อกุสลวิปากทายกํ. สุกฺกํ สุกฺกวิปากนฺติ โลกิยกุสลํ อตฺตนา สทิสํ สุกฺกวิปากทายกํ.
นิยามาวกฺกนฺตินฺติ มคฺคปวิสนํ. เสกฺขาติ สตฺต เสกฺขา. อคฺคธมฺมนฺติ อุตฺตมธมฺมํ, อรหตฺตผลํ.
๑๓๖. เอวํ อิโต พาหิรเก สีลุตฺตเม สํยเมน วิสุทฺธิวาเท เตสฺจ วิปากํ สีลพฺพตปหายิโน อรหโต จ ปฏิปตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อฺถาปิ สุทฺธิวาเท พาหิรเก ทสฺเสนฺโต ‘‘ตมูปนิสฺสายา’’ติ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ – สนฺตฺเปิ สมณพฺราหฺมณา, เต ชิคุจฺฉิตํ อมรนฺตปํ วา ทิฏฺสุทฺธิอาทีสุ วา อฺตรฺตรํ อุปนิสฺสายอกิริยทิฏฺิยา วา อุทฺธํสรา หุตฺวา ภวาภเวสุ อวีตตณฺหา สุทฺธิ’มนุตฺถุนนฺติ วทนฺติ กเถนฺตีติ.
ตโปชิคุจฺฉวาทาติ กายปีฬนาทิตเปน ปาปหิรียนวาทา. ตโปชิคุจฺฉสาราติ เตเนว ตเปน หิรียนสารวนฺโต. อุทฺธํสราวาทาติ สํสาเรน สุทฺธึ กถยนฺตา.
๑๓๗. เอวํ ¶ เตสํ อวีตตณฺหานํ สุทฺธึ อนุตฺถุนนฺตานํ โยปิ สุทฺธิปฺปตฺตเมว อตฺตานํ มฺเยฺย, ตสฺสาปิ อวีตตณฺหตฺตา ภวาภเวสุ ตํ ตํ วตฺถุํ ปตฺถยมานสฺส หิ ชปฺปิตานิ ปุนปฺปุนํ โหนฺติเยวาติ อธิปฺปาโย. ตณฺหา หิ อาเสวิตา ตณฺหํ วฑฺฒยเตว, น เกวลฺจ ชปฺปิตานิ, ปเวธิตํ วาปิ ปกปฺปิเตสุ, ตณฺหาทิฏฺีหิ จสฺส ปกปฺปิเตสุ วตฺถูสุ ปเวธิตมฺปิ โหตีติ วุตฺตํ โหติ. ภวาภเวสุ ปน วีตตณฺหตฺตา อายตึ จุตูปปาโต อิธ ยสฺส นตฺถิ, ส เกน เวเธยฺย กุหึ ว ชปฺเปติ อยเมติสฺสา คาถาย สมฺพนฺโธ.
อาคมนนฺติ ปุน อาคมนํ. คมนนฺติ อิโต อฺตฺถ คมนํ ¶ . คมนาคมนนฺติ อิโต คนฺตฺวา ปุน นิวตฺตนํ. กาลนฺติ มรณํ. คตีติ คมนวเสน คติยา คนฺตพฺพํ.
๑๓๘. ยมาหุ ธมฺมนฺติ ปุจฺฉาคาถา.
๑๓๙. อิทานิ ยสฺมา เอโกปิ เอตฺถ วาโท สจฺโจ นตฺถิ, เกวลํ ทิฏฺิมตฺตเกน หิ เต วทนฺติ, ตสฺมา ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สกํ หี’’ติ อิมํ ตาว วิสฺสชฺชนคาถมาห. ตตฺถ สมฺมุตินฺติ ทิฏฺึ. อโนมนฺติ อนูนํ.
๑๔๐. เอวเมเตสุ ¶ สกํ ธมฺมํ ปริปุณฺณํ พฺรูวนฺเตสุ อฺสฺส ธมฺมํ ปน หีนนฺติ วทนฺเตสุ ยสฺส กสฺสจิ – ปรสฺส เจ วมฺภยิเตน หีโนติ คาถา. ตสฺสตฺโถ – ยทิ ปรสฺส นินฺทิตการณา หีโน ภเวยฺย, น โกจิ ธมฺเมสุ วิเสสิ อคฺโค ภเวยฺย. กึการณา? ปุถู หิ อฺสฺส วทนฺติ ธมฺมํ นิหีนโต สพฺเพว เต สมฺหิ ทฬฺหํ วทานาสกธมฺเม ทฬฺหวาทา เอว.
วมฺภยิตการณาติ ธํสิตการณา. ครหิตการณาติ ลามกกตการณา. อุปวทิตการณาติ อกฺโกสิตการณา. สกายนนฺติ สกมคฺคํ.
๑๔๑. กิฺจ ภิยฺโย – สทฺธมฺมปูชาติ คาถา. ตสฺสตฺโถ – เต จ ติตฺถิยา ยถา ปสํสนฺติ สกายนานิ, สทฺธมฺมปูชาปิ เนสํ ตเถว วตฺตติ. เต หิ อติวิย สตฺถาราทีนิ สตฺตโรนฺติ. ตตฺถ ยทิ เต ปมาณา สิยุํ, เอวํ สนฺเต สพฺเพว วาทา ตถิยา ภเวยฺยุํ. กึการณา ¶ ? สุทฺธี หิ เนสํ ปจฺจตฺตเมว. น สา อฺตฺถ สิชฺฌติ, นาปิ ปรมตฺถโต. อตฺตนิ ทิฏฺิคาหมตฺตเมว หิ ตํ เตสํ ปรปจฺจยเนยฺยพุทฺธีนํ. ปจฺจตฺตเมวาติ ปาเฏกฺกเมว.
๑๔๒. โย ปน วิปรีตโต พาหิตปาปตฺตา พฺราหฺมโณ, ตสฺส น พฺราหฺมณสฺส ปรเนยฺยมตฺถีติ คาถา. ตสฺสตฺโถ – พฺราหฺมณสฺส หิ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติอาทินา นเยน สุทิฏฺตฺตา ปเรน เนตพฺพํ าณํ นตฺถิ. ทิฏฺิธมฺเมสุ ‘‘อิทเมว ¶ สจฺจ’’นฺติ นิจฺฉินิตฺวา สุมคฺคหีตมฺปิ นตฺถิ. ตํการณา โส ทิฏฺิกลหานิ อติกฺกนฺโต, น หิ โส เสฏฺโต ปสฺสติ ธมฺมมฺํ อฺตฺร สติปฏฺานาทีหิ.
น ปรเนยฺโยติ ปเรน เนตพฺโพ ชานาเปตพฺโพ น โหติ. น ปรปตฺติโย น ปรปจฺจโยติ ปเรสํ ปจฺเจตพฺโพ น โหติ. น ปรปฏิพทฺธคูติ ปเรสํ ปฏิพทฺธคมโน น โหติ.
๑๔๓. ชานามีติ คาถาย สมฺพนฺโธ อตฺโถ จ – เอวํ ตาว ปรมตฺถพฺราหฺมโณ น หิ เสฏฺโต ปสฺสติ ธมฺมมฺํ, อฺเ ปน ติตฺถิยา ปรจิตฺตาณาทีหิ ชานนฺตาปิ ปสฺสนฺตาปิ ‘‘ชานามิ ปสฺสามิ ตเถว เอต’’นฺติ เอวํ วทนฺตาปิ จ ทิฏฺิยา สุทฺธึ ปจฺเจนฺติ. กสฺมา? ยสฺมา เตสุ เอโกปิ อทกฺขิ เจ อทฺทส เจปิ เตน ปรจิตฺตาณาทินา ยถาภูตมตฺถํ, กิฺหิ ตุมสฺส เตน ตสฺส เตน ทสฺสเนน กึ กตํ, กึ ทุกฺขปริฺา สาธิตา, อุทาหุ สมุทยปฺปหานาทีนํ อฺตรํ, ยโต สพฺพถาปิ อติกฺกมิตฺวา อริยมคฺคํ เต ติตฺถิยา อฺเเนว ¶ วทนฺติ สุทฺธึ, อติกฺกมิตฺวา วา เต ติตฺถิเย พุทฺธาทโย อฺเเนว วทนฺติ สุทฺธินฺติ.
๑๔๔. ปสฺสํ นโรติ คาถาย สมฺพนฺโธ อตฺโถ จ – กิฺจ ภิยฺโย? ยฺวายํ ปรจิตฺตาณาทีหิ อทฺทกฺขิ, โส ปสฺสํ นโร ทกฺขติ นามรูปํ, น ตโต ปรํ, ทิสฺวาน วา สฺสติ ตานิเมว นามรูปานิ นิจฺจโต สุขโต วา, น อฺถา; โส เอวํ ปสฺสนฺโต กามํ พหุํ ปสฺสตุ อปฺปกํ วา นามรูปํ นิจฺจโต สุขโต จ อถสฺส เอวรูเปน ทสฺสเนน น หิ เตน สุทฺธึ กุสลา วทนฺติ.
๑๔๕. นิวิสฺสวาทีติ ¶ คาถาย สมฺพนฺโธ อตฺโถ จ – เตน จ ทสฺสเนน สุทฺธิยา อสติยาปิ โย ‘‘ชานามิ ปสฺสามิ ตเถว เอต’’นฺติ เอวํ นิวิสฺสวาที, เอตํ วา ทสฺสนํ ปฏิจฺจ ทิฏฺิยา สุทฺธึ ปจฺเจนฺโต ‘‘อิทเมว สจฺจ’’นฺติ เอวํ นิวิสฺสวาที, โส สุพฺพินโย น โหติ ตํ ตถา ปกปฺปิตํ อภิสงฺขตํ ทิฏฺึ ปุรกฺขราโน. โส หิ ยํ สตฺถาราทึ นิสฺสิโต, ตตฺเถว สุภํ วทาโน สุทฺธึ วโท, ‘‘ปริสุทฺธิวาโท ¶ ปริสุทฺธิทสฺสโน วา อห’’นฺติ อตฺตานํ มฺมาโน ตตฺถ ตถทฺทสา โส, ตตฺถ สกาย ทิฏฺิยา อวิปรีตเมว โส อทฺทส. ยถา สา ทิฏฺิ ปวตฺตติ, ตเถว ตํ อทฺทส, น อฺถา ปสฺสิตุํ อิจฺฉตีติ อธิปฺปาโย.
นิวิสฺสวาทีติ ปติฏฺหิตฺวา กเถนฺโต. ทุพฺพินโยติ วิเนตุํ ทุกฺโข. ทุปฺปฺาปโยติ าเปตุํ จิตฺเตน ลพฺภาเปตุํ ทุกฺโข. ทุนฺนิชฺฌาปโยติ จิตฺเตน วีมํสิตฺวา คหณตฺถํ ปุนปฺปุนํ นิชฺฌาปยิตุํ ทุกฺโข. ทุปฺเปกฺขาปโยติ อิกฺขาปยิตุํ ทุกฺโข. ทุปฺปสาทโยติ จิตฺเต ปสาทํ อุปฺปาเทตุํ ทุกฺโข.
อปฺปสฺสีติ าเณน ปฏิเวธํ ปาปุณิ. ปฏิวิชฺฌีติ จิตฺเตน อวโพธํ ปาปุณิ.
๑๔๖. เอวํ ปกปฺปิตํ ทิฏฺึ ปุรกฺขราเนสุ ติตฺถิเยสุ – น พฺราหฺมโณ กปฺปมุเปติ สงฺขาติ คาถา. ตตฺถ สงฺขาติ สงฺขาย, ชานิตฺวาติ อตฺโถ. นปิ าณพนฺธูติ สมาปตฺติาณาทินา อกตตณฺหาทิฏฺิพนฺธุ. ตตฺถ วิคฺคโห – นาปิ อสฺส าเณน กโต พนฺธุ อตฺถีติ นปิ าณพนฺธุ. สมฺมุติโยติ ทิฏฺิสมฺมุติโย. ปุถุชฺชาติ ปุถุชฺชนสมฺภวา. อุคฺคหณนฺติ มฺเติ อุคฺคหณนฺติ อฺเ, อฺเ ตา สมฺมุติโย อุคฺคณฺหนฺตีติ วุตฺตํ โหติ.
อุเปกฺขตีติ ¶ อุปปตฺติโต อปกฺขปติโต หุตฺวา ปสฺสติ.
๑๔๗. กิฺจ ภิยฺโย – วิสฺสชฺช คนฺถานีติ คาถา. ตตฺถ อนุคฺคโหติ อุคฺคหณวิรหิโต, โสปิ นาสฺส อุคฺคโหติ อนุคฺคโห. น วา อุคฺคณฺหาตีติ อนุคฺคโห.
คนฺเถ โวสฺสชฺชิตฺวาติ อภิชฺฌาทิเก คนฺเถ จชิตฺวา. วิสฺสชฺชาติ ปุน อนาทิยนวเสน ชหิตฺวา. คธิเตติ ฆฏิเต. คนฺถิเตติ สุตฺเตน สงฺคหิเต วิย คนฺถิเต. พนฺเธติ สุฏฺุ พนฺเธ. วิพนฺเธติ วิวิธา พนฺเธ. ปลิพุทฺเธติ ¶ สมนฺตโต พนฺธเนน พนฺเธ. พนฺธเนติ กิเลสพนฺธเน. โผฏยิตฺวาติ ปปฺโผเฏตฺวา. สจฺจํ วิสฺสชฺชํ กโรนฺตีติ วิสงฺขริตฺวา อปริโภคํ กโรนฺติ. วิโกเปนฺตีติ จุณฺณวิจุณฺณํ กโรนฺติ.
๑๔๘. กิฺจ ภิยฺโย – โส เอวรูโป – ปุพฺพาสเวติ คาถา. ตตฺถ ปุพฺพาสเวติ อตีตรูปาทีนิ อารพฺภ อุปฺปชฺชนธมฺมกิเลเส ¶ . นเวติ ปจฺจุปฺปนฺนรูปาทีนิ อารพฺภ อุปฺปชฺชนธมฺเม. น ฉนฺทคูติ ฉนฺทาทิวเสน น คจฺฉติ. อนตฺตครหีติ กตากตวเสน อตฺตานํ อครหนฺโต.
๑๔๙. เอวํ อนตฺตครหี จ – ส สพฺพธมฺเมสูติ คาถา. ตตฺถ สพฺพธมฺเมสูติ ทฺวาสฏฺิทิฏฺิธมฺเมสุ ‘‘ยํ กิฺจิ ทิฏฺํ วา’’ติ เอวํปเภเทสุ. ปนฺนภาโรติ ปติตภาโร. น กปฺเปตีติ น กปฺปิโย, ทุวิธมฺปิ กปฺปํ น กโรตีติ อตฺโถ. นูปรโตติ ปุถุชฺชนกลฺยาณกเสกฺขา วิย อุปรติสมงฺคีปิ โน โหติ. น ปตฺถิโยติ นิตฺตณฺโห. ตณฺหา หิ ปตฺถยตีติ ปตฺถิยา, นาสฺส ปตฺถิยาติ น ปตฺถิโย. อิโต ปรฺจ เหฏฺา จ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมว. เอวํ อรหตฺตนิกูเฏเนว เทสนํ นิฏฺาเปสิ, เทสนาปริโยสาเน ปุราเภทสุตฺเต (มหานิ. ๘๓) วุตฺตสทิโส เอว อภิสมโย อโหสีติ.
สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย มหานิทฺเทสฏฺกถาย
มหาพฺยูหสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.