📜
๑๕. อตฺตทณฺฑสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา
๑๗๐. ปนฺนรสเม ¶ ¶ อตฺตทณฺฑสุตฺตนิทฺเทเส อตฺตทณฺฑา ภยํ ชาตนฺติ ปมคาถาย อตฺโถ – ยํ โลกสฺส ทิฏฺธมฺมิกํ วา สมฺปรายิกํ วา ภยํ ชาตํ, ตํ สพฺพํ อตฺตทณฺฑา ภยํ ชาตํ อตฺตโน ทุจฺจริตการณา ชาตํ, เอวํ สนฺเตปิ ชนํ ปสฺสถ เมธคํ, อิมํ สากิยาทิชนํ ปสฺสถ อฺมฺํ เมธคํ หึสกํ พาธกนฺติ. เอวํ ตํ ปฏิวิรุทฺธํ วิปฺปฏิปนฺนํ ชนํ ปริภาสิตฺวา อตฺตโน สมฺมา ปฏิปตฺติทสฺสเนน ตสฺส สํเวคํ ชเนตุํ อาห ‘‘สํเวคํ กิตฺตยิสฺสามิ, ยถา สํวิชิตํ มยา’’ติ. ปุพฺเพ โพธิสตฺเตเนว สตาติ อธิปฺปาโย.
ตโยติ คณนปริจฺเฉโท. ทณฺฑาติ ทุจฺจริตา. กายทณฺโฑติ กายทุจฺจริตํ. วจีทณฺฑาทีสุปิ เอเสว นโย. ติวิธํ กายทุจฺจริตนฺติ ปาณาติปาตาทิกายโต ปวตฺตํ ทุฏฺุํ จริตํ, กิเลสปูติกตฺตา วา ทุฏฺุ จริตนฺติ ลทฺธนามํ ติวิธํ ทุจฺจริตํ กายทุจฺจริตํ. จตุพฺพิธนฺติ มุสาวาทาทิจตุพฺพิธํ. ติวิธนฺติ อภิชฺฌาทิติวิธํ. ทิฏฺธมฺมิกนฺติ ทิฏฺเว ธมฺเม อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว ปฏิสํเวทนียํ. สมฺปรายิกนฺติ อนาคเต อตฺตภาเว ปฏิสํเวทนียํ. อาคุจารีติ ปาปการี อปราธการี. ตเมนํ ราชา ปริภาสตีติ ปาปการึ ราชา ปริภาสติ, ภยํ อุปฺปาเทติ. ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทตีติ กายิกํ ทุกฺขํ เจตสิกํ โทมนสฺสํ วินฺทติ. เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสนฺติ เอวรูปํ ภยฺจ ทุกฺขฺจ โทมนสฺสฺจ. กุโต ตสฺสาติ ¶ ตสฺส โจรสฺส กุโต อุปฺปนฺนํ. อตฺตทณฺฑโต ชาตนฺติ อตฺตนา กตทุจฺจริตโต อุปฺปนฺนํ.
อนฺตมโสติ เหฏฺิมโต. สวจนียมฺปิ กโรติ ‘‘น ¶ เต ลพฺภา อิโต ปกฺกมิตุ’’นฺติ อิโต อิมมฺหา คามาทินา คนฺตุํ น ลพฺภา. น สกฺกา พหิ นิกฺขมิตุนฺติ ปลิโพธํ สงฺคํ กโรติ. ธนชานิปจฺจยาปีติ ธนปริหานิการณาปิ. ราชา ตสฺส วิวิธา กมฺมการณา การาเปติ. กสาหิปิ ตาเฬตีติ กสาทณฺฑเกหิ โปเถติ. เวตฺเตหิปิ ตาเฬตีติ สกณฺฏกเวตฺตลตาหิ โปเถติ. อฑฺฒทณฺฑเกหีติอาทโย เหฏฺา วุตฺตนยาเยว. สุนเขหิปิขาทาเปตีติ ¶ กติปยานิ ทิวสานิ อาหาเร อทตฺวา ฉาตสุนเขหิ ขาทาเปติ. เต มุหุตฺเตน อฏฺิกสงฺขลิกเมว กโรติ. สูเล อุตฺตาเสตีติ สูลํ อาโรเปติ. ราชา อิเมสํ จตุนฺนํ ทณฺฑานํ อิสฺสโรติ อิมาสํ จตุนฺนํ อาณานํ กาตุํ ราชา สมตฺโถ.
สเกน กมฺเมนาติ สยํกเตน กมฺเมน. ตเมนํ นิรยปาลาติ เอตฺถ เอกจฺเจ เถรา ‘‘นิรยปาลา นาม นตฺถิ, ยนฺตรูปํ วิย กมฺมเมว การณํ กาเรตี’’ติ วทนฺติ. เตสํ ตํ ‘‘อตฺถิ นิรเยสุ นิรยปาลาติ, อามนฺตา. อตฺถิ จ การณิกา’’ติอาทินา นเยน อภิธมฺเม (กถา. ๘๖๖ อาทโย) ปฏิเสธิตเมว. ยถา หิ มนุสฺสโลเก กมฺมการณการกา อตฺถิ, เอวเมว นิรเยสุ นิรยปาลา อตฺถีติ. ตตฺตํ อโยขิลนฺติ ติคาวุตํ อตฺตภาวํ สมฺปชฺชลิตาย โลหปถวิยา อุตฺตานกํ นิปชฺชาเปตฺวา ทกฺขิณหตฺเถ ตาลปฺปมาณํ อยสูลํ ปเวเสนฺติ, ตถา วามหตฺถาทีสุ. ยถา จ อุตฺตานกํ นิปชฺชาเปตฺวา เอวํ อุเรนปิ วามปสฺเสนปิ ทกฺขิณปสฺเสนปิ นิปชฺชาเปตฺวา ตํ กมฺมการณํ กโรนฺติเยว.
สํเวเสตฺวาติ ชลิตาย โลหปถวิยา ติคาวุตํ อตฺตภาวํ นิปชฺชาเปตฺวา. กุารีหีติ มหตีหิ เคหจฺฉาทนสฺส เอกปกฺขมตฺตาหิ กุารีหิ ตจฺเฉนฺติ, โลหิตํ นที หุตฺวา สนฺทติ, โลหปถวิโต ชาลา อุฏฺหิตฺวา ตจฺฉิตฏฺานํ คณฺหาติ, มหาทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, ตจฺฉนฺตา ปน สุตฺตาหตํ กริตฺวา ทารุ วิย อฏฺํสมฺปิ ฉฬํสมฺปิ กโรนฺติ. วาสีหีติ มหาสุปฺปปมาณาหิ ¶ วาสีหิ. รเถ โยเชตฺวาติ สทฺธึ ยุคโยตฺตอุปกฺขรจกฺกกุพฺพรปาชเนหิ สพฺพโต ¶ ปชฺชลิเต รเถ โยเชตฺวา. มหนฺตนฺติ มหากูฏาคารปฺปมาณํ. อาโรเปนฺตีติ สมฺปชฺชลิเตหิ อยมุคฺคเรหิ โปเถนฺตา อาโรเปนฺติ. สกิมฺปิ อุทฺธนฺติ สุปกฺกุตฺถิตาย อุกฺขลิยา ปกฺขิตฺตตณฺฑุลํ วิย อุทฺธํ อโธ ติริยฺจ คจฺฉติ. มหานิรเยติ อวีจิมหานิรยมฺหิ.
จตุกฺกณฺโณติ จตุรสฺสมฺชูสาสทิโส. วิภตฺโตติ จตุทฺวารวเสน วิภตฺโต. ภาคโส มิโตติ ทฺวารวีถีนํ วเสน ภาเค เปตฺวา เปตฺวา วิภตฺโต. ปริยนฺโตติ ปริกฺขิตฺโต. อยสาติ อุปริ นวโยชนิเกน อยปตฺเตน ฉาทิโต. สมนฺตา โยชนสตํ ผริตฺวา ติฏฺตีติ เอวํ ผริตฺวา ติฏฺติ, ยถา สมนฺตา โยชนสเต ตฺวา โอโลเกนฺตสฺส อกฺขีนิ ยมกโคฬกา วิย นิกฺขมนฺติ. กทริยาตปนาติ สพฺเพปิ เต อุสฺสเทหิ สทฺธึ อฏฺ มหานิรยา กทริยา นิจฺจํ ตปนฺตีติ กทริยาตปนา. พลวทุกฺขตาย โฆรา. กปฺปฏฺิกานํ อจฺจีนํ อตฺถิตาย อจฺจิมนฺโต. อาสาเทตุํ ฆฏฺเฏตุํ ทุกฺกรตาย ทุราสทา. ทิฏฺมตฺตา วา สุตมตฺตา วา โลมานิ หํเสนฺตีติ โลมหํสนรูปา. ภีสนตาย ภิสฺมา. ภยชนนตาย ปฏิภยา. สุขาภาเวน ทุขา.
ปุรตฺถิมาย ¶ ภิตฺติยาติอาทิคาถานํ เอวํ อวีจินิรโยติ ปริยนฺตํ กตฺวา อยํ สงฺเขปตฺโถ – อคฺคิชาลานํ วา ปน สตฺตานํ วา เตสํ ทุกฺขสฺส วา วีจิ อนฺตรํ นตฺถิ เอตฺถาติ อวีจิ. ตตฺร หิ ปุรตฺถิมาทีหิ ภิตฺตีหิ ชาลาราสิ อุฏฺหิตฺวา ปาปกมฺมิโน ปุคฺคเล ฌาเปนฺโต ปจฺฉิมาทีสุ ภิตฺตีสุ ปฏิหฺติ ปหรติ, ตา จ ภิตฺติโย วินิวิชฺฌิตฺวา ปรโต โยชนสตํ คณฺหาติ, เหฏฺา อุฏฺิตา อุปริ ปฏิหฺติ, อุปริ อุฏฺิตา เหฏฺา ปฏิหฺติ. เอวํ ตาเวตฺถ ชาลานํ วีจิ นาม นตฺถิ. ตสฺส ปน อนฺโต โยชนสตฏฺานํ ขีรวลฺลิปิฏฺสฺส ปูริตนาฬิ วิย สตฺเตหิ นิรนฺตรํ ปูริตํ จตูหิ อิริยาปเถหิ ปจฺจนฺตานํ สตฺตานํ ปมาณํ นตฺถิ, น จ อฺมฺํ พฺยาพาเธนฺติ, สกสกฏฺาเนเยว ปจฺจนฺติ. เอวเมตฺถ สตฺตานํ วีจิ นาม นตฺถิ. ยถา ปน ชิวฺหคฺเค ฉ มธุพินฺทูนิ สตฺตมสฺส ตมฺพโลหพินฺทุโน อนุทหนพลวตาย อพฺโพหาริกานิ โหนฺติ, ตถา ตตฺถ ¶ อนุทหนพลวตาย เสสา ¶ ฉ อกุสลวิปากุเปกฺขา อพฺโพหาริกา โหนฺติ, ทุกฺขเมว นิรนฺตรํ ปฺายติ. เอวเมตฺถ ทุกฺขสฺส วีจิ นาม นตฺถิ. นิรสฺสาทฏฺเน นิรโย.
ตตฺถ สตฺตา มหาลุทฺทาติ ตสฺมึ นิพฺพตฺตา สตฺตา มหนฺตา ลุทฺทา. มหากิพฺพิสการิโนติ มหนฺตทารุณกมฺมการิโน. อจฺจนฺตปาปกมฺมนฺตาติ เอกํเสน ปาปกมฺมิโน. ปจฺจนฺติ น จ มิยฺยเรติ ฉนฺนํ ชาลานมนฺตเร ปจฺจนฺติ, น จ มิยฺยนฺติ. ชาตเวทสโม กาโยติ เตสํ สรีรํ อคฺคิสทิสํ. เตสํ นิรยวาสินนฺติ เตสํ ปาปกมฺมานํ นิรยวาสีนํ. ปสฺส กมฺมานํ ทฬฺหตฺตนฺติ ปาปกมฺมานํ ถิรภาวํ โอโลเกหิ. น ภสฺมา โหติ นปี มสีติ ฉาริกาปิ น โหติ องฺคาโรปิ. ปุรตฺถิเมนาติ ยทา ตํ ทฺวารํ อปารุตํ โหติ, อถ ตทภิมุขา ธาวนฺติ, เตสํ ตตฺถ ฉวิอาทีนิ ฌายนฺติ. ทฺวารสมีปํ ปตฺตานฺจ เตสํ ตํ ปีธียติ, ปจฺฉิมํ อปารุตํ วิย ขายติ. เอส นโย สพฺพตฺถ. อภินิกฺขมิตาสา เตติ นิรยา นิกฺขมิตุํ อาสา เอเตสนฺติ นิกฺขมิตาสา. โมกฺขคเวสิโนติ มฺุจนุปายํ เอสนฺตา คเวสนฺตาปิ. น เต ตโต นิกฺขมิตุํ, ลภนฺติ กมฺมปจฺจยาติ เต สตฺตา นิรยโต นิกฺขมนทฺวารํ ปาปกมฺมปจฺจยา นาธิคจฺฉนฺติ. เตสฺจ ปาปกมฺมนฺตํ, อวิปกฺกํ กตํ พหุนฺติ เตสฺจ สตฺตานํ ลามกํ ทารุณกมฺมํ อวิปากํ พหุวิธํ นานปฺปการํ อทินฺนวิปากํ กตํ อุปจิตํ อตฺถิ.
สํเวคนฺติ วินิลนํ. อุพฺเพคนฺติ ิตฏฺานโต คมนํ. อุตฺราสนฺติ อุพฺเพชนํ อสนฺนิฏฺานํ. ภยนฺติ จิตฺตุตฺราสนํ. ปีฬนนฺติ ฆฏฺฏนํ. ฆฏฺฏนนฺติ ปีฬากรณํ. อุปทฺทวนฺติ อีตึ. อุปสคฺคนฺติ รุนฺธนํ.
๑๗๑. อิทานิ ¶ ยถาเนน สํวิชิตํ, ตํ ปการํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ผนฺทมาน’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ ผนฺทมานนฺติ ตณฺหาทิฏฺีหิ กมฺปมานํ. อปฺโปทเกติ อปฺเป อุทเก. อฺมฺเหิ พฺยารุทฺเธ ¶ ทิสฺวาติ นานาสตฺเต จ อฺมฺเหิ สทฺธึ วิรุทฺเธ ทิสฺวา. มํ ภยมาวิสีติ มํ ภยํ ปวิฏฺํ.
กิเลสผนฺทนาย ผนฺทมานนฺติ ราคาทิกิเลสจลนาย จลมานํ. ปโยโคติ กายวจีมโนปโยโค.
วิรุทฺธาติ วิโรธมาปนฺนา. ปฏิวิรุทฺธาติ ปฏิมุขํ หุตฺวา วิโรธมาปนฺนา, สุฏฺุ วิรุทฺธา วา. อาหตาติ โกเธน อาหตา ปหตา. ปจฺจาหตาติ ¶ ปฏิมลฺลา หุตฺวา อาหตา. อาฆาติตาติ ฆฏฺฏิตา. ปจฺจาฆาติตาติ วิเสเสน ฆฏฺฏิตา. ปาณีหิปิ อุปกฺกมนฺตีติ หตฺเถหิปิ ปหรนฺติ.
๑๗๒. สมนฺตมสาโร โลโกติ นิรยํ อาทึ กตฺวา สมนฺตโต โลโก อสาโร นิจฺจสาราทิรหิโต. ทิสา สพฺพา สเมริตาติ สพฺพา ทิสา อนิจฺจตาย กมฺปิตา. อิจฺฉํ ภวนมตฺตโนติ อตฺตโน ตาณํ อิจฺฉนฺโต. นาทฺทสาสึ อโนสิตนฺติ กิฺจิ านํ ชราทีหิ อนชฺฌาวุฏฺํ นาทฺทกฺขินฺติ.
อสาโรติ น สาโร, สารวิรหิโต วา. นิสฺสาโรติ สพฺเพน สพฺพํ สารวิรหิโต. สาราปคโตติ สารโต อปคโต. นิจฺจสารสาเรน วาติ สตตสารสงฺขาเตน สาเรน วา. อุปริปททฺวเยปิ เอเสว นโย. เย ปุรตฺถิมาย ทิสาย สงฺขาราติ เย ปุรตฺถิมาย ทิสาย ปจฺจเยหิ สงฺคมฺม สมาคมฺม กตา สงฺขารา. เตปิ เอริตาติ เตปิ สงฺขารา กมฺปิตา. สเมริตาติ สมฺมา กมฺปิตา. จลิตาติ จลนํ คตา. ฆฏฺฏิตาติ อุทยพฺพเยน ปีฬิตา. อนิจฺจตายาติ หุตฺวา อภาวตาย. ชาติยา อนุคตาติ นิพฺพตฺติยา อนุปวิฏฺา. ชราย อนุสฏาติ ปริปกฺกตาย อนุปตฺถฏา. พฺยาธินา อภิภูตาติ จาตุวิสเมน อุปฺปนฺนพฺยาธินา อชฺโฌตฺถฏา. มรเณน อพฺภาหตาติ มจฺจุนา อภิอาหตา ปหตา. อตาณาติ รกฺขวิรหิตา. อเลณาติ เลณวิรหิตา. อสรณาติ นตฺถิ เอเตสํ สรณนฺติ อสรณา. อสรณีภูตาติ สยํ สรณกิจฺจํ น กโรนฺตีติ อสรณีภูตา.
อตฺตโน ภวนนฺติ นิทฺเทสปทสฺส อุทฺเทสปทํ. ตาณนฺติ ปาลนํ. เลณนฺติ เลณฏฺานํ. สรณนฺติ ¶ ทุกฺขนาสนํ. คตินฺติ ปติฏฺํ. ปรายนนฺติ ปรํ อยนํ. อชฺโฌสิตํเยว ¶ อทฺทสนฺติ ชราทีหิ มทฺทิตํเยว อทฺทกฺขึ. สพฺพํ โยพฺพฺนฺติ โยพฺพนภาโว โยพฺพฺํ, สเจตนานํ สพฺพํ โยพฺพฺํ. ชราย โอสิตนฺติ ปริปากาย ชราย อวสิตํ มทฺทิตํ. เอวํ สพฺพตฺถ.
๑๗๓. โอสาเน ตฺเวว พฺยารุทฺเธ, ทิสฺวา เม อรตี อหูติ โยพฺพฺาทีนํ โอสาเนเยว อนฺตคมเก เอว วินาสเก เอว ชราทีหิ พฺยารุทฺเธ อาหตจิตฺเต ¶ สตฺเต ทิสฺวา อรติ เม อโหสิ. อเถตฺถ สลฺลนฺติ อถ เอเตสุ สตฺเตสุ ราคาทิสลฺลํ. หทยสฺสิตนฺติ จิตฺตนิสฺสิตํ.
โยพฺพฺํ ชรา โอสาเปตีติ ชรา อตฺถงฺคเมติ วินาเสติ. เอวํ สพฺพตฺถ.
๑๗๔. ‘‘กถํ อานุภาวํ สลฺล’’นฺติ เจ? เยน สลฺเลน โอติณฺโณติ คาถา. ตตฺถ ทิสา สพฺพา วิธาวตีติ สพฺพา ทุจฺจริตทิสาปิ ปุรตฺถิมาทิทิสาปิ วิทิสาปิ ธาวติ. ตเมว สลฺลมพฺพุยฺห, น ธาวติ น สีทตีติ ตเมว สลฺลํ อุทฺธริตฺวา ตา จ ทิสา น ธาวติ, จตุโรเฆ จ น สีทติ.
อฺาณนฺติอาทีสุ าณทสฺสนปฏิปกฺขโต อฺาณํ อทสฺสนํ. อภิมุโข หุตฺวา ธมฺเมน น สเมติ น สมาคจฺฉตีติ อนภิสมโย. อนุรูปโต ธมฺเม พุชฺฌตีติ อนุโพโธ. ตปฺปฏิปกฺขตาย อนนุโพโธ. อนิจฺจาทีหิ สทฺธึ โยเชตฺวา น พุชฺฌตีติ อสมฺโพโธ. อสนฺตํ อสมฺจ พุชฺฌตีติปิ อสมฺโพโธ. จตุสจฺจธมฺมํ น ปฏิวิชฺฌตีติ อปฺปฏิเวโธ. รูปาทีสุ เอกธมฺมมฺปิ อนิจฺจาทิสามฺโต น สงฺคณฺหาตีติ อสงฺคาหณา. ตเมว ธมฺมํ น ปริโยคาหตีติ อปริโยคาหณา. น สมํ เปกฺขตีติ อสมเปกฺขนา. ธมฺมานํ สภาวํ ปติ น อเปกฺขตีติ อปจฺจเวกฺขณา.
กุสลากุสลกมฺเมสุ วิปรีตวุตฺติยา สภาวคหณาภาเวน วา เอกมฺปิ กมฺมํ เอตสฺส ปจฺจกฺขํ นตฺถิ, สยํ วา กสฺสจิ ธมฺมสฺส ปจฺจกฺขกรณํ นาม น โหตีติ อปจฺจกฺขกมฺมํ. ยํ เอตสฺมึ อนุปฺปชฺชมาเน จิตฺตสนฺตานํ เมชฺฌํ ภเวยฺย สุจิ โวทานํ, ตํ ทุฏฺุํ เมชฺฌํ อิมินาติ ทุมฺเมชฺฌํ. พาลานํ ภาโว พาลฺยํ. มุยฺหตีติ โมโห. พลวตโร โมโห ปโมโห. สมนฺตโต ¶ มุยฺหตีติ สมฺโมโห. วิชฺชาย ปฏิปกฺขภาวโต น วิชฺชาติ อวิชฺชา. โอฆโยคตฺโถ วุตฺโตเยว. ถามคตฏฺเน อนุเสตีติ อนุสโย. จิตฺตํ ปริยุฏฺาติ อภิภวตีติ ปริยุฏฺานํ. หิตคฺคหณาภาเวน หิตาภิมุขํ คนฺตุํ น สกฺโกติ อฺทตฺถุ ลงฺคติเยวาติ ลงฺคี, ขฺชตีติ ¶ อตฺโถ. ทุรุคฺฆาฏนฏฺเน วา ลงฺคี. ยถา หิ มหาปลิฆสงฺขาตา ลงฺคี ทุรุคฺฆาฏา โหติ, เอวมยมฺปิ ลงฺคี วิยาติ ลงฺคี. เสสํ อุตฺตานตฺถเมว.
ยา ¶ เอวรูปา กงฺขาติ เอตฺถ กงฺขนวเสน กงฺขา. กงฺขํ อานยตีติ กงฺขายนา. ปุริมกงฺขา หิ อุตฺตรกงฺขํ อานยติ นาม. อาการวเสน วา เอตํ วุตฺตํ. กงฺขาสมงฺคิจิตฺตํ กงฺขาย อายิตตฺตา กงฺขายิตํ นาม. ตสฺส ภาโว กงฺขายิตตฺตํ. วิมตีติ วิคตา มติ วิมติ. วิจิกิจฺฉาติ วิคตา จิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉา, สภาวํ วา วิจินนฺโต กิจฺฉติ กิลมติ เอตายาติ วิจิกิจฺฉา. สา สํสยลกฺขณา, กมฺปนรสา, อนิจฺฉยปจฺจุปฏฺานา, อเนกํสคฺคาหปจฺจุปฏฺานา วา, อโยนิโสมนสิการปทฏฺานา, ปฏิปตฺติยา อนฺตรายกราติ ทฏฺพฺพา.
กมฺปนฏฺเน ทฺวิธา เอฬยตีติ ทฺเวฬฺหกํ. ปฏิปตฺตินิวารเณน ทฺวิธาปโถ วิยาติ ทฺเวธาปโถ. ‘‘นิจฺจํ วา อิทํ อนิจฺจํ วา’’ติอาทิปวตฺติยา เอกสฺมึ อากาเร สณฺาตุํ อสมตฺถตาย สมนฺตโต เสตีติ สํสโย. เอกํสํ คเหตุํ อสมตฺถตาย น เอกํสคฺคาโหติ อเนกํสคฺคาโห. นิจฺเฉตุํ อสกฺโกนฺตี อารมฺมณโต โอสกฺกตีติ อาสปฺปนา. โอคาหิตุํ อสกฺโกนฺตี ปริสมนฺตโต สปฺปตีติ ปริสปฺปนา. ปริโยคาหิตุํ อสมตฺถตาย อปริโยคาหณา. นิจฺฉยวเสน อารมฺมเณ ปวตฺติตุํ อสมตฺถตาย ฉมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส, ถทฺธภาโวติ อตฺโถ. วิจิกิจฺฉา หิ อุปฺปชฺชิตฺวา จิตฺตํ ถทฺธํ กโรติ, ยสฺมา ปน สา อุปฺปชฺชมานา อารมฺมณํ คเหตฺวา มนํ วิลิขนฺตี วิย, ตสฺมา มโนวิเลโขติ วุตฺตา.
วิทฺโธติ สลฺเลน ลทฺธปฺปหาโร. ผุฏฺโติ ฆฏฺฏิโต. ปเรโตติ ปีฬิโต. ธาวตีติ ปุรโต คจฺฉติ. วิธาวตีติ อเนกวิเธน ¶ คจฺฉติ. สนฺธาวตีติ เวเคน ธาวติ. สํสรตีติ อิโต จิโต จ จรติ.
อเจลโกติ นิจฺโจโล, นคฺโคติ อตฺโถ. มุตฺตาจาโรติ วิสฏฺาจาโร, อุจฺจารกมฺมาทีสุ โลกิยกุลปุตฺตาจาเรน วิรหิโต ิตโกว อุจฺจารํ กโรติ, ปสฺสาวํ กโรติ, ขาทติ ภฺุชติ. หตฺถาปเลขโนติ หตฺเถ ปิณฺฑมฺหิ ิเต ชิวฺหาย หตฺถํ อปลิขติ, อุจฺจารํ วา กตฺวา หตฺถมฺหิเยว ทณฺฑกสฺี หุตฺวา หตฺเถน อปลิขติ. เต กิร ทณฺฑกํ ‘‘สตฺโต’’ติ ปฺเปนฺติ. ภิกฺขาคหณตฺถํ ‘‘เอหิ ภทนฺเต’’ติ วุตฺโต น เอตีติ น เอหิภทนฺติโก. เตน หิ ‘‘ติฏฺ ¶ ภทนฺเต’’ติ วุตฺโตปิ น ¶ ติฏฺตีติ น ติฏฺภทนฺติโก. ตทุภยมฺปิ กิร โส ‘‘เอตสฺส วจนํ กตํ ภวิสฺสตี’’ติ น กโรติ.
อภิหฏนฺติ ปุเรตรํ คเหตฺวา อาหฏํ ภิกฺขํ. อุทฺทิสฺสกตนฺติ ‘‘อิทํ ตุมฺเห อุทฺทิสฺส กต’’นฺติ เอวํ อาโรจิตํ ภิกฺขํ. น นิมนฺตนนฺติ ‘‘อสุกํ นาม กุลํ วา วีถึ วา คามํ วา ปวิเสยฺยาถา’’ติ เอวํ นิมนฺติตภิกฺขมฺปิ น สาทิยติ น คณฺหาติ. น กุมฺภิมุขาติ กุมฺภิโต อุทฺธริตฺวา ทิยฺยมานํ ภิกฺขํ น คณฺหาติ. น กโฬปิมุขาติ กโฬปีติ อุกฺขลิ วา ปจฺฉิ วา, ตโตปิ น คณฺหาติ. กสฺมา? กุมฺภิกโฬปิโย มํ นิสฺสาย กฏจฺฉุนา ปหารํ ลภนฺตีติ. น เอฬกมนฺตรนฺติ อุมฺมารํ อนฺตรํ กริตฺวา ทิยฺยมานํ น คณฺหาติ. กสฺมา? อยํ มํ นิสฺสาย อนฺตรกรณํ ลภตีติ. ทณฺฑมุสเลสุปิ เอเสว นโย.
น ทฺวินฺนนฺติ ทฺวีสุ ภฺุชมาเนสุ เอกสฺมึ อุฏฺาย เทนฺเต น คณฺหาติ. กสฺมา? กพฬนฺตราโย โหตีติ. น คพฺภินิยาติอาทีสุ ปน ‘‘คพฺภินิยา กุจฺฉิยํ ทารโก กิลมตี’’ติ, ปายนฺติยา ทารกสฺส ขีรนฺตราโย โหตี’’ติ, ‘‘ปุริสนฺตรคตาย รติอนฺตราโย โหตี’’ติ น คณฺหาติ. น สํกิตฺตีสูติ สํกิตฺเตตฺวา กตภตฺเตสุ. ทุพฺภิกฺขสมเย กิร อเจลกสาวกา อเจลกานมตฺถาย ตโต ตโต ตณฺฑุลาทีนิ สมาทเปตฺวา ภตฺตํ ปจนฺติ, อุกฺกฏฺโ อเจลโก ตโตปิ น ปฏิคฺคณฺหาติ. น ยตฺถ สาติ ยตฺถ สุนโข ‘‘ปิณฺฑํ ลภิสฺสามี’’ติ อุปฏฺิโต โหติ, ตตฺถ ตสฺส อทตฺวา อาหฏํ น คณฺหาติ. กสฺมา? เอตสฺส ปิณฺฑนฺตราโย โหตีติ. สณฺฑสณฺฑจารินีติ สมูหสมูหจารินี ¶ . สเจ หิ อเจลกํ ทิสฺวา ‘‘อิมสฺส ภิกฺขํ ทสฺสามา’’ติ มนุสฺสา ภตฺตเคหํ ปวิสนฺติ, เตสุ จ ปวิสนฺเตสุ กโฬปิมุขาทีสุ นิลีนา มกฺขิกา อุปฺปติตฺวา สณฺฑสณฺฑา จรนฺติ. ตโต อาหฏํ ภิกฺขํ น คณฺหาติ. กสฺมา? มํ นิสฺสาย มกฺขิกานํ โคจรนฺตราโย ชาโตติ. ถุโสทกนฺติ สพฺพสสฺสสมฺภาเรหิ กตํ โสวีรกํ. เอตฺถ จ สุราปานเมว สาวชฺชํ, อยํ ปน สพฺเพสุปิ สาวชฺชสฺี.
เอกาคาริโกติ โย เอกสฺมึเยว เคเห ภิกฺขํ ลภิตฺวา นิวตฺตติ. เอกาโลปิโกติ โย เอเกเนว อาโลเปน ยาเปติ. ทฺวาคาริกาทีสุปิ เอเสว นโย. เอกิสฺสาปิ ทตฺติยาติ เอกาย ทตฺติยา. ทตฺติ นาม เอกา ขุทฺทกปาติ โหติ, ยตฺถ อคฺคภิกฺขํ ปกฺขิปิตฺวา เปนฺติ. เอกาหิกนฺติ ¶ เอกทิวสนฺตริกํ. อฑฺฒมาสิกนฺติ อฑฺฒมาสนฺตริกํ. ปริยายภตฺตโภชนนฺติ วารภตฺตโภชนํ ¶ , เอกาหวาเรน ทฺวีหวาเรน สตฺตาหวาเรน อฑฺฒมาสวาเรนาติ เอวํ ทิวสวาเรน อาภตํ ภตฺตโภชนํ.
สากภกฺโขติอาทีนิ วุตฺตตฺถาเนว. อุพฺภฏฺโกติ อุทฺธํ ิตโก. อุกฺกุฏิกปฺปธานมนุยุตฺโตติ อุกฺกุฏิกํ วีริยํ อนุยุตฺโต. คจฺฉนฺโตปิ อุกฺกุฏิโกว หุตฺวา อุปฺปติตฺวา อุปฺปติตฺวา คจฺฉติ. กณฺฏกาปสฺสยิโกติ อยกณฺฏเก วา ปกติกณฺฏเก วา ภูมิยํ โกฏฺเฏตฺวา ตตฺถ จมฺมํ อตฺถริตฺวา านจงฺกมาทีนิ กโรติ. เสยฺยนฺติ สยนฺโตปิ ตตฺเถว เสยฺยํ กปฺเปติ. ผลกเสยฺยนฺติ รุกฺขผลเก เสยฺยํ. ถณฺฑิลเสยฺยนฺติ ถณฺฑิเล อุจฺเจ ภูมิฏฺาเน เสยฺยํ. เอกปสฺสยิโกติ เอกปสฺเสเนว สยติ. รโชชลฺลธโรติ สรีรํ เตเลน มกฺเขตฺวา รชุฏฺานฏฺาเน ติฏฺติ, อถสฺส สรีเร รโชชลฺลํ ลคฺคติ, ตํ ธาเรติ. ยถาสนฺถติโกติ ลทฺธํ อาสนํ อโกเปตฺวา ยเทว ลภติ, ตตฺเถว นิสีทนสีโล. เวกฏิโกติ วิกฏขาทนสีโล, วิกฏนฺติ คูถํ วุจฺจติ. อปานโกติ ปฏิกฺขิตฺตสีตุทกปาโน. สายํ ตติยํ อสฺสาติ สายตติยกํ. ปาโต มชฺฌนฺหิเก สายนฺติ ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุํ ‘‘ปาปํ ¶ ปวาเหสฺสามี’’ติ อุทโกโรหนานุโยคํ อนุยุตฺโต วิหรติ.
เต สลฺเล อภิสงฺขโรตีติ เต ราคาทิสตฺตสลฺเล อภินิพฺพตฺเตติ. อภิสงฺขโรนฺโตติ อภินิพฺพตฺเตนฺโต. สลฺลาภิสงฺขารวเสนาติ สลฺลาภินิพฺพตฺตาปนการณา. ปุรตฺถิมํ ทิสํ ธาวตีติ ปุริมํ ทิสํ คจฺฉติ. เต สลฺลาภิสงฺขารา อปฺปหีนาติ เอเต ราคาทิสลฺลา ปโยคา นปฺปหีนา. สลฺลาภิสงฺขารานํ อปฺปหีนตฺตาติ สลฺลปโยคานํ อปฺปหีนภาเวน. คติยา ธาวตีติ คติยํ ธาวติ. คติยา คตินฺติ คติโต คตึ.
น สีทตีติ น นิมุชฺชติ. น สํสีทตีติ น สมนฺตโต มุชฺชติ. น โอสีทตีติ น โอสกฺกติ. น อวสีทตีติ น ปจฺโจสกฺกติ. น อวคจฺฉตีติ น เหฏฺา คจฺฉติ.
๑๗๕. เอวํ มหานุภาเวน สลฺเลน โอติณฺเณสุ จ สตฺเตสุ – ตตฺถ สิกฺขานุคียนฺติ, ยานิ โลเก คธิตานีติ คาถา. ตสฺสตฺโถ – เย โลเก ¶ ปฺจ กามคุณา ปฏิลาภาย คิชฺฌนฺตีติ กตฺวา ‘‘คธิตานี’’ติ วุจฺจนฺติ, จิรกาลเสวิตตฺตา วา ‘‘คธิตานี’’ติ วุจฺจนฺติ. ตตฺถ ตํ นิมิตฺตํ หตฺถิสิกฺขาทิกา อเนกา สิกฺขา กถียนฺติ, อุคฺคยฺหนฺติ วา. ปสฺสถ ยาว สมตฺโถ วายํ โลโก, ยโต ปณฺฑิโต กุลปุตฺโต เตสุ วา คธิเตสุ ตาสุ วา สิกฺขาสุ ¶ อธิมุตฺโต น สิยา, อฺทตฺถุ อนิจฺจาทิทสฺสเนน นิพฺพิชฺฌ สพฺพโส กาเม. อตฺตโน นิพฺพานเมว สิกฺเขติ.
ปฏิวิชฺฌิตฺวาติ าเณน นิกฺขเมตฺวา วา นิพฺพิชฺฌิตฺวา วา.
๑๗๖. อิทานิ ยถา นิพฺพานาย สิกฺขิตพฺพํ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สจฺโจ สิยา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สจฺโจติ วาจาสจฺเจน าณสจฺเจน มคฺคสจฺเจน จ สมนฺนาคโต. ริตฺตเปสุโณติ ปหีนเปสุโณ. เววิจฺฉนฺติ มจฺฉริยํ.
๑๗๗. นิทฺทํ ตนฺทึ สเห ถีนนฺติ ปจลายิกฺจ กายาลสิยฺจ จิตฺตาลสิยฺจาติ อิเม ตโย ธมฺเม อภิภเวยฺย. นิพฺพานมานโสติ นิพฺพานนินฺนจิตฺโต.
กายสฺส อกลฺยตาติ ขนฺธตฺตยสงฺขาตสฺส นามกายสฺส คิลานภาโว. คิลาโน หิ อกลฺลโกติ วุจฺจติ. วินเยปิ (ปารา. ๑๕๑) วุตฺตํ – ‘‘นาหํ, ภนฺเต, อกลฺลโก’’ติ. อกมฺมฺตาติ กายเคลฺสงฺขาโต ¶ อกมฺมฺตากาโร. เมโฆ วิย อากาสํ กายํ โอนยฺหตีติ โอนาโห. สพฺพโต ภาเคน โอนาโห ปริโยนาโห. อพฺภนฺตเร สโมรุนฺธตีติ อนฺโตสโมโรโธ. เมธตีติ มิทฺธํ, อกมฺมฺภาเวน วิหึสตีติ อตฺโถ. สุปนฺติ เตนาติ สุปฺปํ. อกฺขิทลาทีนํ ปจลภาวํ กโรตีติ ปจลายิกา. สุปฺปนา สุปฺปิตตฺตนฺติ อาการภาวนิทฺเทสา. โอลียนาติ โอลียนากาโร. ทุติยํ อุปสคฺควเสน วฑฺฒิตํ. ลีนนฺติ อวิปฺผาริกตาย ปฏิกุฏิกํ. อิตเร ทฺเว อาการภาวนิทฺเทสา. ถินนฺติ สปฺปิปิณฺโฑ วิย อวิปฺผาริกตาย ฆนภาเวน ิตํ. ถิยนาติ อาการนิทฺเทโส. ถิยิตสฺส ภาโว ถิยิตตฺตํ, อวิปฺผารวเสน ถทฺธตาติ อตฺโถ.
สพฺพสงฺขารธาตุยาติ ¶ นิพฺพานนินฺนมานโส สพฺพเตภูมิกสงฺขาตธาตุยา. จิตฺตํ ปฏิวาเปตฺวาติ จิตฺตํ นิวตฺตาเปตฺวา. เอตํ สนฺตนฺติ เอตํ นิพฺพานํ. กิเลสสนฺตตาย สนฺตํ. อตปฺปกฏฺเน ปณีตํ.
น ปณฺฑิตา อุปธิสุขสฺส เหตูติ ทพฺพชาติกา กามสุขสฺส การณา ทานานิ น เทนฺติ. กามฺจ เต อุปธิปริกฺขยายาติ เอกํเสน เต ปณฺฑิตา กามกฺขยาย กามกฺเขปนตฺถํ ทานานิ เทนฺติ ¶ . อปุนพฺภวายาติ นิพฺพานตฺถาย. ฌานานิ ภาเวนฺตีติ ปมชฺฌานาทีนิ วฑฺเฒนฺติ. ปุนพฺภวายาติ ปุนพฺภวการณา. เต ปณฺฑิตา นิพฺพานํ อภิมุขํ หุตฺวา ทานํ ททนฺติ.
๑๗๘. สาหสาติ รตฺตสฺส ราคจริตาทิเภทา สาหสาการณา. นิทฺเทโส อุตฺตานตฺโถเยว.
๑๗๙. ปุราณํ นาภินนฺเทยฺยาติ อตีตํ รูปาทึ นาภินนฺเทยฺย. นเวติ ปจฺจุปฺปนฺเน. หียมาเนติ วินสฺสมาเน. อากาสํ น สิโต สิยาติ ตณฺหานิสฺสิโต น ภเวยฺย. ตณฺหา หิ รูปาทีนํ อากาสนโต ‘‘อากาโส’’ติ วุจฺจติ.
เวมาเนติ ¶ อภวมาเน. วิคจฺฉมาเนติ อปคจฺฉมาเน.
‘‘อากาสตี’’ติ ‘‘อากสฺสตี’’ติ จ ทุวิโธ ปาโ.
๑๘๐. กึ การณา อากาสํ น สิโต สิยาติ เจ? เคธํ พฺรูมีติ คาถา. ตสฺสตฺโถ – อหฺหิ อิมํ อากาสสงฺขาตํ ตณฺหํ รูปาทีสุ คิชฺฌนโต เคธํ พฺรูมิ ‘‘เคโธ’’ติ วทามิ. กิฺจ ภิยฺโย – อวหนนฏฺเน ‘‘โอโฆ’’ติ จ อาชวนฏฺเน ‘‘อาชว’’นฺติ จ ‘‘อิทํ มยฺหํ, อิทํ มยฺห’’นฺติ ชปฺปการณโต ‘‘ชปฺปน’’นฺติ จ ทุมฺมฺุจนฏฺเน ‘‘อารมฺมณ’’นฺติ จ กมฺปกรณฏฺเน ‘‘กมฺปน’’นฺติ จ พฺรูมิ, เอสาว โลกสฺส ปลิโพธฏฺเน ทุรติกฺกมนียฏฺเน จ ‘‘กามปงฺโก ทุรจฺจโย’’ติ.
อาชวนฺติ อาปฏิสนฺธิโต ชวติ ธาวตีติ อาชวํ, วฏฺฏมูลตาย ปุนพฺภเว ปฏิสนฺธิทานตณฺหาเยตํ อธิวจนํ. ชปฺปนนฺติ ปตฺถนา, ตณฺหาเยตํ อธิวจนํ. อารมฺมณมฺปิ วุจฺจติ ตณฺหาติ รูปาทีสุ อารมฺมเณสุ อุปฺปนฺนตณฺหา มุจฺจิตุํ อสกฺกุเณยฺยฏฺเน อารมฺมณาติ กถียติ. กามปงฺโกติ โอสีทนฏฺเน กลลํ. กทฺทโมติ สงฺคฏฺเน กทฺทโม. ตาปนฏฺเน กิเลโส ¶ . นิยฺยาสํ วิย ลคฺคาปนฏฺเน ปลิโป. รุนฺธิตฺวา ธารณฏฺเน ปลิโรโธ. เอวเมตํ เคธาทิปริยายํ อากาสํ อนิสฺสิโต.
๑๘๑. สจฺจา อโวกฺกมนฺติ คาถา. ตสฺสตฺโถ – ปุพฺเพ วุตฺตา ติวิธาปิ สจฺจา อโวกฺกมํ โมเนยฺยปตฺติยา มุนีติ สงฺขํ คโต นิพฺพานถเล ติฏฺติ พฺราหฺมโณ, ส เวเอวรูโป สพฺพานิ อายตนานิ นิสฺสชฺชิตฺวา ‘‘สนฺโต’’ติ วุจฺจติ. นิทฺเทเส วตฺตพฺพํ นตฺถิ.
๑๘๒. กิฺจ ¶ ภิยฺโย – ส เว วิทฺวาติ คาถา. ตตฺถ ตฺวา ธมฺมนฺติ อนิจฺจาทินเยน สงฺขตธมฺมํ อฺาย. สมฺมา โส โลเก อิริยาโนติ อสมฺมาอิริยนกรานํ กิเลสานํ ปหานา สมฺมา โส โลเก อิริยมาโน.
๑๘๓. เอวํ ¶ อปิเหนฺโต จ – โยธ กาเมติ คาถา. ตตฺถ สงฺคนฺติ สตฺตวิธํ สงฺคํ โย อจฺจตริ. นาชฺเฌตีติ น อภิชฺฌายติ.
๑๘๔. ตสฺมา ตุมฺเหสุปิ โย เอวรูโป โหตุํ อิจฺฉติ, ตํ วทามิ – ยํ ปุพฺเพติ คาถา. ตตฺถ ยํ ปุพฺเพติ อตีเต สงฺขาเร อารพฺภ อุปฺปชฺชนธมฺมํ กิเลสชาตํ อตีตํ กมฺมฺจ. ปจฺฉา เต มาหุ กิฺจนนฺติ อนาคเตปิ สงฺขาเร อารพฺภ อุปฺปชฺชนธมฺมํ ราคาทิกิฺจนํ มา อหุ. มชฺเฌ เจ โน คเหสฺสสีติ ปจฺจุปฺปนฺนรูปาทิธมฺเมปิ น คเหสฺสสิ เจ. เอวํ อุปสนฺโต จริสฺสสิ.
อพีชํ กโรหีติ มคฺคาเณน น พีชํ กโรหิ. ราคกิฺจนนฺติ ราคผนฺทนํ. โทสกิฺจนาทีสุปิ เอเสว นโย.
๑๘๕. เอวํ อรหตฺตปฺปตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อรหโต ถุติวเสน อิโต ปรา คาถาโย อภาสิ. ตตฺถ สพฺพโสติ คาถาย มมายิตนฺติ มมตฺตกรณํ. ‘‘มม อิท’’นฺติ คหิตํ วา วตฺถุ. อสตา จ น โสจตีติ อวิชฺชมานการณา อสนฺตการณา น โสจติ. น ชียตีติ ชานึ นาธิคจฺฉติ.
อหุ ¶ วต เมติ มยฺหํ อโหสิ วต. ตํ วต เม นตฺถีติ ยํ อตีเต อโหสิ, ตํ มยฺหํ อิทานิ น สนฺติ. สิยา วต เมติ ยํ มยฺหํ ภวิสฺสติ, ตํ วตาหํ น ลภามีติ อิทานิ อหํ เอกํเสน น ปาปุณามิ.
๑๘๖. กิฺจ ภิยฺโย – ยสฺส นตฺถีติ คาถา. ตตฺถ กิฺจนนฺติ กิฺจิ รูปาทิธมฺมชาตํ.
อภิสงฺขตนฺติ กมฺเมน สงฺขริตํ. อภิสฺเจตยิตนฺติ จิตฺเตน ราสิกตํ. อวิชฺชาย ตฺเววาติ อวิชฺชาย ตุ เอว. อเสสวิราคนิโรธาติ วิราคสงฺขาเตน มคฺเคน นิรวเสสนิโรธา.
สฺุโต ¶ โลกํ อเวกฺขสฺสูติ อวสวตฺติสลฺลกฺขณวเสน วา ตุจฺฉสงฺขารสมนุปสฺสนวเสน วาติ ทฺวีหากาเรหิ สฺุโต โลกํ ปสฺส. อตฺตานุทิฏฺึ อูหจฺจาติ สกฺกายทิฏฺึ อุทฺธริตฺวา. เอวํ มจฺจุตโร สิยาติ เอวํ มรณสฺส ¶ ตรโณ ภเวยฺย. เอวํ โลกํ อเวกฺขนฺตนฺติ เอวํ ขนฺธโลกํ ปสฺสนฺตํ. มจฺจุราชา น ปสฺสตีติ มรณราชา น โอโลเกติ น ทกฺขติ.
นาฺํ ปตฺถยเต กิฺจีติ อฺํ อปฺปมตฺตกมฺปิ น ปตฺถยติ น ปิหยติ. อฺตฺร อปฺปฏิสนฺธิยาติ นิพฺพานํ เปตฺวา. ‘‘อฺตฺรปฺปฏิสนฺธิยา’’ติ เอกปทํ กตฺวาปิ ปนฺติ.
๑๘๗. กิฺจ ภิยฺโย – อนิฏฺุรีติ คาถา. ตตฺถ อนิฏฺุรีติ อนิสฺสุกี. ‘‘อนิฏฺรี’’ติปิ เกจิ ปนฺติ. สพฺพธี สโมติ สพฺพตฺถ สโม, อุเปกฺขโกติ อธิปฺปาโย. กึ วุตฺตํ โหติ? โย โส ‘‘นตฺถิ เม’’ติ น โสจติ, ตมหํ อวิกมฺปินํ ปุคฺคลํ ปุฏฺโ สมาโน อนิฏฺุรี อนนุคิทฺโธ, อเนโช สพฺพธี สโมติ อิมํ ตสฺมึ ปุคฺคเล จตุพฺพิธํ อานิสํสํ พฺรูมีติ.
นิฏฺุริโยติ อิสฺสุกี. นิฏฺุรภาโว นิฏฺุริยํ, ตํ นิสฺสาย เอตฺตกมฺปิ นตฺถีติ เขฬปาตนฺติ อตฺโถ. นิฏฺุริยกมฺมนฺติ นิฏฺุริยกรณํ. คหฏฺโ วา หิ คหฏฺํ ภิกฺขุ วา ภิกฺขุํ นิสฺสาย วสนฺโต อปฺปมตฺตเกเนว กุชฺฌิตฺวา ตํ นิสฺสาย เอตฺตกมฺปิ นตฺถีติ เขฬํ ปาเตตฺวา ปาเทน มทฺทนฺโต วิย นิฏฺุริยํ นาม กโรติ. ตสฺส ตํ กมฺมํ ‘‘นิฏฺุริยกมฺม’’นฺติ วุจฺจติ. อิสฺสาติ สภาวนิทฺเทโส ¶ . ตโต ปรา ทฺเว อาการภาวนิทฺเทสา. อิตรตฺตยํ ปริยายวจนํ. ลกฺขณาทิโต ปเนสา ปรสมฺปตฺตีนํ อุสูยนลกฺขณา อิสฺสา; ตตฺถ จ อนภิรติรสา; ตโต วิมุขภาวปจฺจุปฏฺานา; ปรสมฺปตฺติปทฏฺานา.
ลาเภปิ น อิฺชตีติ ปจฺจยลาเภ น จลติ. อลาเภปีติ ปจฺจยานํ อลาเภปิ.
๑๘๘. กิฺจ ภิยฺโย – อเนชสฺสาติ คาถา. ตตฺถ นิสงฺขตีติ ปฺุาภิสงฺขาราทีสุ โย โกจิ สงฺขาโร. โส หิ ยสฺมา นิสงฺขริยติ, นิสงฺขโรติ วา, ตสฺมา ‘‘นิสงฺขตี’’ติ วุจฺจติ. วิยารมฺภาติ วิวิธา ปฺุาภิสงฺขาราทิกา อารมฺภา. เขมํ ปสฺสติ สพฺพธีติ สพฺพตฺถ อภยเมว ปสฺสติ.
อารมฺภาติ ¶ กมฺมานํ ปมารมฺภา. วิยารมฺภาติ อุปรูปริ ¶ วิวิธอารมฺภนวเสน วีริยารมฺภา. ตีสุ ภเวสุ ปฏิสนฺธิชนกกมฺมานํ เอตํ อธิวจนํ. ตสฺมา วิยารมฺภา อารโต.
๑๘๙. เอวํ ปสฺสนฺโต น สเมสูติ คาถา. ตตฺถ น วทเตติ ‘‘สทิโสหมสฺมี’’ติอาทินา มานวเสน สเมสุปิ อตฺตานํ น วทติ โอเมสุปิ อุสฺเสสุปิ. นาเทติ น นิรสฺสตีติ รูปาทีสุ กฺจิ ธมฺมํ น คณฺหาติ น นิสฺสชฺชติ. เสสํ สพฺพตฺถ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตนยตฺตา ปากฏเมว. เอวํ อรหตฺตนิกูเฏเนว เทสนํ นิฏฺาเปสีติ.
สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย มหานิทฺเทสฏฺกถาย
อตฺตทณฺฑสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.