📜
๖. ชราสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา
๓๙. ฉฏฺเ ¶ ¶ ชราสุตฺเต อปฺปํ วต ชีวิตํ อิทนฺติ อิทํ วต มนุสฺสานํ ชีวิตํ อปฺปกํ ปริตฺตํ ิติปริตฺตตาย สรสปริตฺตตายาติ คุหฏฺกสุตฺเตปิ วุตฺตนยเมตํ. โอรํ วสฺสสตาปิ มิยฺยตีติ วสฺสสตา โอรํ กลลาทิกาเลปิ มิยฺยติ. อติจฺจาติ วสฺสสตํ อติกฺกมิตฺวา. ชรสาปิ มิยฺยตีติ ชราย มิยฺยติ. อิโต ปรํ คุหฏฺกสุตฺตวณฺณนาย วุตฺตนเยเนว คเหตพฺพํ.
อปฺปนฺติ ¶ มนฺทํ. คมนีโย สมฺปราโยติ ปรโลโก คนฺตพฺโพ. กลลกาเลปีติ เอตฺถ กลลกาลํ นาม ปฏิสนฺธิกฺขเณ ตีหิ ชาติอุณฺณํสูหิ กตสุตฺตคฺเค ิตเตลพินฺทุปฺปมาณํ อจฺฉํ วิปฺปสนฺนกลลํ โหติ. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ –
‘‘ติลเตลสฺส ยถา พินฺทุ, สปฺปิมณฺโฑ อนาวิโล;
เอวํ วณฺณปฺปฏิภาคํ, กลลํ สมฺปวุจฺจตี’’ติ. (สํ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๒๓๕; วิภ. อฏฺ. ๒๖ ปกิณฺณกกถา);
ตสฺมึ ¶ กลลกาเลปิ. จวตีติ ชีวิตํ คฬติ. มรตีติ ชีวิตวิโยคํ อาปชฺชติ. อนฺตรธายตีติ อทสฺสนํ ปาปุณาติ. วิปฺปลุชฺชตีติ ฉิชฺชติ. ‘‘อณฺฑชโยนิยา จวติ. ชลาพุชโยนิยา มรติ. สํเสทชโยนิยา อนฺตรธายติ. โอปปาติกโยนิยา วิปฺปลุชฺชตี’’ติ เอวเมเก วณฺณยนฺติ. อพฺพุทกาเลปีติ อพฺพุทํ นาม กลลโต สตฺตาหจฺจเยน มํสโธวนอุทกวณฺณํ โหติ, กลลนฺติ นามํ อนฺตรธายติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ –
‘‘สตฺตาหํ ¶ กลลํ โหติ, ปริปกฺกํ สมูหตํ;
วิวฏฺฏมานํ ตพฺภาวํ, อพฺพุทํ นาม ชายตี’’ติ. (สํ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๒๓๕);
ตสฺมึ อพฺพุทกาเลปิ. เปสิกาเลปีติ ตสฺมาปิ อพฺพุทา สตฺตาหจฺจเยน วิลีนติปุสทิสา เปสิ นาม สฺชายติ. สา มริจผาณิเตน ทีเปตพฺพา. คามทาริกา หิ สุปกฺกานิ มริจานิ คเหตฺวา สาฏกนฺเต ภณฺฑิกํ กตฺวา ปีเฬตฺวา มณฺฑํ อาทาย กปาเล ปกฺขิปิตฺวา อาตเป เปนฺติ, ตํ สุกฺขมานํ สพฺพภาเคหิ มุจฺจติ. เอวรูปา เปสิ โหติ, อพฺพุทนฺติ นามํ อนฺตรธายติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ –
‘‘สตฺตาหํ อพฺพุทํ โหติ, ปริปกฺกํ สมูหตํ;
วิวฏฺฏมานํ ตพฺภาวํ, เปสิ นาม ปชายตี’’ติ. (สํ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๒๓๕);
ตสฺมึ เปสิกาเลปิ. ฆนกาเลปีติ ตโตปิ เปสิโต สตฺตาหจฺจเยน กุกฺกุฏณฺฑสณฺาโน ฆโน นาม มํสปิณฺโฑ นิพฺพตฺตติ, เปสีติ นามํ อนฺตรธายติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ –
‘‘สตฺตาหํ ¶ เปสิ ภวติ, ปริปกฺกํ สมูหตํ;
วิวฏฺฏมานํ ตพฺภาวํ, ฆโนติ นาม ชายติ.
‘‘ยถา กุกฺกุฏิยา อณฺฑํ, สมนฺตา ปริมณฺฑลํ;
เอวํ ฆนสฺส สณฺานํ, นิพฺพตฺตํ กมฺมปจฺจยา’’ติ. (สํ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๒๓๕);
ตสฺมึ ฆนกาเลปิ. ปสาขกาเลปีติ ปฺจเม สตฺตาเห ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ หตฺถปาทานํ สีสสฺส จตฺถาย ปฺจ ปีฬกา ชายนฺติ, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘ปฺจเม, ภิกฺขเว, สตฺตาเห ปฺจ ปีฬกา สณฺหนฺติ กมฺมโต’’ติ. ตสฺมึ ปสาขกาเลปิ. ตโต ปรํ ฉฏฺสตฺตมาทีนิ สตฺตาหานิ อติกฺกมฺม เทสนํ สงฺขิปิตฺวา ทฺวาจตฺตาลีสสตฺตาเห ปริณตกาเล เกสโลมนขาทีนํ อุปฺปตฺติกาลฺจ. ตสฺส จ นาภิโต อุฏฺิโต นาโฬ มาตุ อุทรปฏเลน เอกาพทฺโธ โหติ, โส อุปฺปลทณฺฑโก วิย ฉิทฺโท, เตน อาหารรโส สํสริตฺวา อาหารสมุฏฺานรูปํ สมุฏฺาเปติ. เอวํ โส ทสมาเส ยาเปติ, ตํ ¶ สพฺพํ อวตฺวา ‘‘สูติฆเร’’ติ อาห. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ –
‘‘เกสา ¶ โลมา นขานิ จ’’;
‘‘ยฺจสฺส ภฺุชตี มาตา, อนฺนํ ปานฺจ โภชนํ;
เตน โส ตตฺถ ยาเปติ, มาตุกุจฺฉิคโต นโร’’ติ. (สํ. นิ. ๑.๒๓๕; กถา. ๖๙๒);
ตตฺถ สูติฆเรติ สูติกฆเร, วิชายนฆเรติ อตฺโถ. ‘‘สูติกาฆเร’’ติ วา ปาโ, สูติกายาติ ปทจฺเฉโท. อทฺธมาสิโกปีติ ชาตทิวสโต ปฏฺาย อทฺธมาโส เอตสฺส อตฺถีติ อทฺธมาสิโก. ทฺเวมาสิกาทีสุปิ เอเสว นโย. ชาตทิวสโต ปฏฺาย เอกํ สํวจฺฉรํ เอตสฺส อตฺถีติ สํวจฺฉริโก. อุปริ ทฺเววสฺสิกาทีสุปิ เอเสว นโย.
ยทา ชิณฺโณ โหตีติ ยสฺมึ กาเล ชราชิณฺโณ ภวติ ชชฺชรีภูโต. วุทฺโธติ วโยวุทฺโธ. มหลฺลโกติ ชาติมหลฺลโก. อทฺธคโตติ ตโย อทฺเธ อติกฺกนฺโต. วโยอนุปฺปตฺโตติ ตติยํ วยํ อนุปฺปตฺโต. ขณฺฑทนฺโตติ อนฺตรนฺตรา ปติตา ทนฺตา ผาลิตา จ ชรานุภาเวน ขณฺฑา ทนฺตา ชาตา อสฺสาติ ขณฺฑทนฺโต. ปลิตเกโสติ ปณฺฑรเกโส. วิลูนนฺติ ลฺุจิตฺวา คหิตเกสา วิย ขลฺลาฏสีโส ¶ . ขลิตสิโรติ มหาขลฺลาฏสีโส. วลินนฺติ สฺชาตวลิ. ติลกาหตคตฺโตติ เสตติลกกาฬติลเกหิ วิกิณฺณสรีโร. โภคฺโคติ ภคฺโค, อิมินาปิสฺส วงฺกภาวํ ทีเปติ. ทณฺฑปรายโณติ ทณฺฑปฏิสฺสรโณ ทณฺฑทุติโย. โส ชรายปีติ โส ปุคฺคโล ชรายปิ อภิภูโต มรติ. นตฺถิ มรณมฺหา โมกฺโขติ มรณโต มฺุจนุปาโย นตฺถิ นุปลพฺภติ.
ผลานมิว ปกฺกานํ, ปาโต ปตนโต ภยนฺติ ปริปากคตานํ สิถิลวณฺฏานํ ปนสผลาทิปกฺกานํ ปจฺจูสกาเล อวสฺสํ ปติสฺสนฺตีติ ผลสามิกานํ ภายมานานํ วิย. เอวํ ชาตาน มจฺจานํ, นิจฺจํ มรณโต ภยนฺติ เอวเมว อุปฺปนฺนานํ สตฺตานํ มจฺจุสงฺขาตมรณโต สตตํ กาลํ ภยํ.
ยถาปิ ¶ กุมฺภการสฺสาติ ยถา นาม มตฺติกาภาชนํ กโรนฺตสฺส. กตํ มตฺติกภาชนนฺติ (สุ. นิ. ๕๘๒) เตน นิฏฺาปิตภาชนํ. สพฺพํ เภทนปริยนฺตนฺติ ปกฺกาปกฺกํ สพฺพํ เภทนํ ภิชฺชปริยนฺตํ อวสานํ อสฺสาติ เภทนปริยนฺตํ. เอวํ มจฺจาน ชีวิตนฺติ เอวเมว สตฺตานํ อายุสงฺขารํ.
ทหรา ¶ จ มหนฺตา จาติ ตรุณา จ มหลฺลกา จ. เย พาลา เย จ ปณฺฑิตาติ เย จ อสฺสาสปสฺสาสายตฺตา ชีวิตา พาลา เย จ ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคตา พุทฺธาทโย. สพฺเพ มจฺจุวสํ ยนฺตีติ เอเต วุตฺตปฺปการา ทหราทโย สพฺเพ มจฺจุโน อิสฺสริยํ อุปคจฺฉนฺติ.
เตสํ มจฺจุปเรตานนฺติ เอเตสํ มจฺจุนา ปริวาริตานํ. คจฺฉตํ ปรโลกโตติ อิโต มนุสฺสโลกโต ปรโลกํ คจฺฉนฺตานํ. น ปิตา ตายเต ปุตฺตนฺติ ปิตา ปุตฺตํ น รกฺขติ. าตี วา ปน าตเกติ มาตาปิติปกฺขิกา าตี วา เตเยว าตเก รกฺขิตุํ น สกฺโกนฺติ.
เปกฺขตฺเว าตีนนฺติ วุตฺตวิธานํเยว าตีนํ เปกฺขนฺตานํเยว โอโลเกนฺตานํเยว. ปสฺส ลาลปฺปตํ ปุถูติ ปสฺสาติ อาลปนํ. ลาลปนฺตานํ วิลปนฺตานํ ปุถูนํ นานปฺปการานํ. เอกเมโกว มจฺจานํ, โควชฺโฌ วิย นิยฺยตีติ สตฺตานํ เอกเมโก วธาย นิยฺยมานโคโณ วิย มรณาย นิยฺยติ ปาปุณียติ. เอวมพฺภาหโต โลโกติ ¶ เอวเมว สตฺตโลโก ภุสํ อาหโต. มจฺจุนา จ ชราย จาติ มรเณน จ ชราย จ อภิภูโต.
๔๐. มมายิเตติ มมายิตวตฺถุการณา. วินาภาวํ สนฺตเมวิทนฺติ สนฺตํ วิชฺชมานํ วินาภาวเมว อิทํ, น สกฺกา อวินาภาเวน ภวิตุนฺติ วุตฺตํ โหติ.
โสจนฺตีติ จิตฺเตน โสจนํ กโรนฺติ. กิลมนฺตีติ กาเยน กิลมถํ ปาปุณนฺติ. ปริเทวนฺตีติ นานาวิธํ วาจาวิลาปํ ภณนฺติ. อุรตฺตาฬึ กนฺทนฺตีติ อุรํ ตาเฬตฺวา ตาเฬตฺวา กนฺทนฺติ. สมฺโมหํ อาปชฺชนฺตีติ สมฺโมหภาวํ ปาปุณนฺติ.
อนิจฺโจติ หุตฺวา อภาวฏฺเน. สงฺขโตติ ปจฺจเยหิ สงฺคมฺม กโต. ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโนติ ปจฺจยสามคฺคึ ปฏิจฺจ น ปจฺจกฺขาย สห สมฺมา จ อุปฺปนฺโน. ขยธมฺโมติ ¶ ขยํ คมนสภาโว. วยธมฺโมติ วยํ คมนสภาโว, ภงฺควเสน ภงฺคคมนสภาโวติ อตฺโถ. วิราคธมฺโมติ วิรชฺชนสภาโว. นิโรธธมฺโมติ นิรุชฺฌนสภาโว. ยฺวายํ ปริคฺคโหติ โย อยํ ปริคฺคโห. ‘‘ยาย ปริคฺคโห’’ติปิ ปาโ, อยเมว ปทจฺเฉโท. นิจฺโจติ สตตกาลิโก. ธุโวติ ถิโร. สสฺสโตติ อจวโน. อวิปริณามธมฺโมติ ปกติอชหนสภาโว. สสฺสติ สมํ ตเถว สฺสตีติ จนฺทสูริยสิเนรุมหาสมุทฺทปถวีปพฺพตาทโย วิย ติฏฺเยฺย.
นานาภาโวติ ชาติยา นานาภาโว. วินาภาโวติ มรเณน วิโยคภาโว. อฺถาภาโวติ ¶ สพฺภาวโต อฺถาภาโว. ปุริมานํ ปุริมานํ ขนฺธานนฺติ อนนฺตเร ปุเร อุปฺปนฺนานํ ขนฺธานํ. วิปริณามฺถาภาวาติ ปกติภาวํ ชหิตฺวา อฺถาภาเวน. ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา ขนฺธาทโย ปวตฺตนฺติ อุปฺปชฺชนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
สพฺพํ ฆราวาสปลิโพธนฺติ สกลํ คิหิภาวชฏํ. าติมิตฺตามจฺจปลิโพธนฺติ มาตาปิตุปกฺขิกา าตี, มิตฺตา สหายา, อมจฺจา ภจฺจา. สนฺนิธิปลิโพธนฺติ นิธานชฏํ ฉินฺทิตฺวา. เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวาติ เกเส จ มสฺสูนิ จ โอโรปยิตฺวา. กาสายานิ วตฺถานีติ กสายรสปีตานิ วตฺถานิ.
๔๑. มามโกติ ¶ มม อุปาสโก ภิกฺขุ วาติ สงฺขํ คโต, พุทฺธาทีนิ วา วตฺถูนิ มมายมาโน.
เตสํ เตสํ สตฺตานนฺติ อเนเกสํ สตฺตานํ สาธารณนิทฺเทโส. ‘‘ยฺทตฺตสฺส มรณํ, โสมทตฺตสฺส มรณ’’นฺติ เอวฺหิ ทิวสมฺปิ กถิยมาเน เนว สตฺตา ปริยาทานํ คจฺฉนฺติ, น สพฺพํ อปรตฺตทีปนํ สิชฺฌติ. อิเมหิ ปน ทฺวีหิ ปเทหิ น โกจิ สตฺโต อปริยาทินฺโน โหติ, น กิฺจิ อปรตฺตาทีปนํ น สิชฺฌติ. ตมฺหา ตมฺหาติ อยํ คติวเสน อเนเกสํ นิกายานํ สาธารณนิทฺเทโส. สตฺตนิกายาติ สตฺตานํ นิกายา, สตฺตฆฏา สตฺตสมูหาติ อตฺโถ. จุตีติ ¶ จวนวเสน วุตฺตํ. เอกจตุปฺจกฺขนฺธาย จุติยา สามฺวจนเมตํ. จวนตาติ ภาววจเนน ลกฺขณนิทสฺสนํ. เภโทติ จุติขนฺธานํ ภงฺคุปฺปตฺติปริทีปนํ. อนฺตรธานนฺติ ฆฏสฺส วิย ภินฺนสฺส ภินฺนานํ ขนฺธานํ เยน เกนจิ ปริยาเยน านาภาวปริทีปนํ. มจฺจุมรณนฺติ มจฺจุสงฺขาตํ มรณํ, น ขณิกมรณํ. กาโล นาม อนฺตโก, ตสฺส กิริยาติ กาลํกิริยา. เอตฺตาวตา สมฺมุติมรณํ ทีปิตํ. อิทานิ ปรมตฺเถน ทีเปตุํ ‘‘ขนฺธานํ เภโท’’ติอาทิมาห. ปรมตฺเถน หิ ขนฺธาเยว ภิชฺชนฺติ, น สตฺโต นาม โกจิ มรติ. ขนฺเธสุ ปน ภิชฺชมาเนสุ สตฺโต มรติ, ภินฺเนสุ ‘‘มโต’’ติ โวหาโร โหติ.
เอตฺถ จ จตุโวการปฺจโวการวเสน ขนฺธานํ เภโท, เอกโวการวเสน กเฬวรสฺส นิกฺเขโป. จตุโวการวเสน วา ขนฺธานํ เภโท, เสสทฺวยวเสน กเฬวรสฺส นิกฺเขโป เวทิตพฺโพ. กสฺมา? กามรูปภวทฺวเยปิ รูปกายสงฺขาตสฺส กเฬวรสฺส สพฺภาวโต. ยสฺมา วา จาตุมหาราชิกาทีสุ ขนฺธา ภิชฺชนฺเตว, น กิฺจิ นิกฺขิปนฺติ, ตสฺมา เตสํ วเสน ขนฺธานํ เภโท, มนุสฺสาทีสุ กเฬวรสฺส ¶ นิกฺเขโป. เอตฺถ จ กเฬวรสฺส นิกฺเขปกรณโต มรณํ ‘‘กเฬวรสฺส นิกฺเขโป’’ติ วุตฺตํ. ชีวิตินฺทฺริยสฺสุปจฺเฉโทติ อิมินา อินฺทฺริยพทฺธสฺเสว มรณํ นาม โหติ, อนินฺทฺริยพทฺธสฺส มรณํ นาม นตฺถีติ ทสฺเสติ. ‘‘สสฺสํ มตํ, รุกฺโข มโต’’ติ อิทํ ปน โวหารมตฺตเมว. อตฺถโต ปน เอวรูปานิ วจนานิ สสฺสาทีนํ ขยวยภาวเมว ทีเปนฺติ. รูปคตนฺติ รูปเมว รูปคตํ. เวทนาคตนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโย.
ตตฺถ ¶ ปุพฺเพว มจฺจนฺติ มจฺจํ วา โภคา ปุพฺเพว ปมตรฺเว วิชหนฺติ. มจฺโจ วา เต โภเค ปุพฺพตรํ ชหติ. กามกามีติ โจรราชานํ อาลปติ. อมฺโภ กาเม กามยมาน กามกามิ โภคิโน นาม โลเก อสสฺสตา, โภเคสุ วา นฏฺเสุ ชีวมานา จ อโภคิโน โหนฺติ. โภเค วา ปหาย สยํ นสฺสนฺติ, ตสฺมา อหํ มหาชนสฺส โสกกาเลปิ น โสจามีติ อตฺโถ.
วิทิตา ¶ มยา สตฺตุก โลกธมฺมาติ โจรราชานํ อาลปนฺโต อาห. อมฺโภ สตฺตุก มยา ลาโภ อลาโภ ยโส อยโสติอาทโย โลกธมฺมา วิทิตา. ยเถว หิ จนฺโท อุเทติ จ ปูรติ จ ปุน จ ขียติ, ยถา จ สูริโย อนฺธการํ วิธเมนฺโต มหนฺตํ โลกปฺปเทสํ ตปิตฺวาน ปุน สายํ อตฺถํ ปเลติ อตฺถํ คจฺฉติ น ทิสฺสติ, เอวเมว โภคา อุปฺปชฺชนฺติ จ วินสฺสนฺติ จ, ตตฺถ กึ โสเกน, ตสฺมา น โสจามีติ อตฺโถ.
ตณฺหามฺนาย มฺตีติ ตณฺหาย ชนิตมานมฺนาย มฺติ. มานํ กโรติ ทิฏฺิมฺนายาติ ทิฏฺึ อุปนิสฺสยํ กตฺวา อุปฺปนฺนาย มฺนาย. มานมฺนายาติ สหชาตมานมฺนาย. กิเลสมฺนายาติ วุตฺตปฺปการาย อุปตาปนฏฺเน กิเลสมฺนาย มฺติ.
กุหาติ วิมฺหาปกา. ถทฺธาติ ขาณุ วิย ถทฺธา. ลปาติ ปจฺจยนิมิตฺเตน ลปนกา.
๔๒. สงฺคตนฺติ สมาคตํ, ทิฏฺํ ผุฏฺํ วา. ปิยายิตนฺติ ปิยกตํ.
สงฺคตนฺติ สมฺมุขีภูตํ. สมาคตนฺติ สมีปํ อาคตํ. สมาหิตนฺติ เอกีภูตํ. สนฺนิปติตนฺติ ปิณฺฑิตํ. สุปินคโตติ สุปินํ ปวิฏฺโ. เสนาพฺยูหํ ปสฺสตีติ เสนาสนฺนิเวสํ ทกฺขติ. อารามรามเณยฺยกนฺติ ปุปฺผารามาทีนํ รมณียภาวํ. วนรามเณยฺยกาทีสุปิ เอเสว นโย. เปตนฺติ อิโต ปรโลกํ คตํ. กาลงฺกตนฺติ มตํ.
๔๓. นามํเยวาวสิสฺสติ ¶ , อกฺเขยฺยนฺติ สพฺพํ รูปาทิธมฺมชาตํ ปหียติ, นามมตฺตเมว ตุ อวสิสฺสติ ‘‘พุทฺธรกฺขิโต ธมฺมรกฺขิโต’’ติ เอวํ อกฺขาตุํ กเถตุํ.
เย ¶ จกฺขุวิฺาณาภิสมฺภูตาติ เย สยํ จกฺขุวิฺาเณน อภิสมฺภูตา ราสิกตา ทิฏฺา จตุสมุฏฺานิกา รูปา. โสตวิฺาณาภิสมฺภูตาติ ปรโตโฆเสน โสตวิฺาเณน ราสิกตา สุตา ทฺวิสมุฏฺานิกา สทฺทา.
๔๔. มุนโยติ ขีณาสวมุนโย. เขมทสฺสิโนติ นิพฺพานทสฺสิโน.
โสโกติ โสกนิทฺเทเส – พฺยสตีติ พฺยสนํ, หิตสุขํ ขิปติ ¶ วิทฺธํเสตีติ อตฺโถ. าตีนํ พฺยสนํ าติพฺยสนํ, โจรโรคภยาทีหิ าติกฺขโย าติวินาโสติ อตฺโถ. เตน าติพฺยสเนน. ผุฏฺสฺสาติ อชฺโฌตฺถฏสฺส, อภิภูตสฺส สมนฺนาคตสฺสาติ อตฺโถ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. อยํ ปน วิเสโส – โภคานํ พฺยสนํ โภคพฺยสนํ, ราชโจราทิวเสน โภคกฺขโย โภควินาโสติ อตฺโถ. โรโคเยว พฺยสนํ โรคพฺยสนํ. โรโค หิ อาโรคฺยํ พฺยสติ วินาเสตีติ พฺยสนํ. สีลสฺส พฺยสนํ สีลพฺยสนํ, ทุสฺสิลฺยสฺเสตํ นามํ. สมฺมาทิฏฺึ วินาสยมานา อุปฺปนฺนา ทิฏฺิเยว พฺยสนํ ทิฏฺิพฺยสนํ. เอตฺถ จ ปุริมานิ ทฺเว อนิปฺผนฺนานิ, ปจฺฉิมานิ ตีณิ นิปฺผนฺนานิ ติลกฺขณพฺภาหตานิ. ปุริมานิ จ ตีณิ เนว กุสลานิ นากุสลานิ, สีลทิฏฺิพฺยสนทฺวยํ อกุสลํ.
อฺตรฺตเรนาติ คหิเตสุ วา เยน เกนจิ อคฺคหิเตสุ วา มิตฺตามจฺจพฺยสนาทีสุ เยน เกนจิ. สมนฺนาคตสฺสาติ สมนุพนฺธสฺส อปริมุจฺจมานสฺส. อฺตรฺตเรน ทุกฺขธมฺเมนาติ เยน เกนจิ โสกทุกฺขสฺส อุปฺปตฺติเหตุนา. โสโกติ โสจนกวเสน โสโก. อิทํ เตหิ การเณหิ อุปฺปชฺชนกโสกสฺส สภาวปจฺจตฺตํ. โสจนาติ โสจนากาโร. โสจิตตฺตนฺติ โสจิตภาโว. อนฺโตโสโกติ อพฺภนฺตรโสโก. ทุติยปทํ อุปสคฺเคน วฑฺฒิตํ. โส หิ อพฺภนฺตรํ สุกฺขาเปนฺโต วิย ปริสุกฺขาเปนฺโต วิย อุปฺปชฺชตีติ ‘‘อนฺโตโสโก อนฺโตปริโสโก’’ติ วุจฺจติ. อนฺโตทาโหติ อพฺภนฺตรทาโห. ทุติยปทํ อุปสคฺเคน วฑฺฒิตํ. เจตโส ปริชฺฌายนาติ จิตฺตสฺส ฌานนากาโร. โสโก หิ อุปฺปชฺชมาโน อคฺคิ วิย จิตฺตํ ฌาเปติ ¶ ทหติ, ‘‘จิตฺตํ เม ฌามํ, น เม กิฺจิ ปฏิภาตี’’ติ วทาเปติ. ทุกฺขิโต มโน ทุมฺมโน, ตสฺส ภาโว โทมนสฺสํ. อนุปวิฏฺฏฺเน โสโกว สลฺลนฺติ โสกสลฺลํ.
ปริเทวนิทฺเทเส ¶ – ‘‘มยฺหํ ธีตา, มยฺหํ ปุตฺโต’’ติ เอวํ อาทิสฺส อาทิสฺส เทวนฺติ โรทนฺติ เอเตนาติ อาเทโว. ตํ ตํ วณฺณํ ปริกิตฺเตตฺวา ปริกิตฺเตตฺวา เทวนฺติ เอเตนาติ ปริเทโว. ตโต ปรานิ ทฺเว ทฺเว ปทานิ ปุริมทฺวยสฺเสว อาการภาวนิทฺเทสวเสน วุตฺตานิ. วาจาติ วจนํ. ปลาโปติ ตุจฺฉํ นิรตฺถกวจนํ ¶ . อุปฺปฑฺฒภณิตอฺภณิตาทิวเสน วิรูโป ปลาโป วิปฺปลาโป. ลาลปฺโปติ ปุนปฺปุนํ ลปนํ. ลาลปฺปนากาโร ลาลปฺปนา. ลาลปฺปิตสฺส ภาโว ลาลปฺปิตตฺตํ. มจฺฉริยาทีนิ วุตฺตตฺถาเนว.
๔๕. สตฺตมคาถา เอวํ มรณพฺภาหเต โลเก อนุรูปปฏิปตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตา. ตตฺถ ปติลีนจรสฺสาติ ตโต ตโต ปติลีนํ จิตฺตํ กตฺวา จรนฺตสฺส. ภิกฺขุโนติ กลฺยาณปุถุชฺชนสฺส วา เสกฺขสฺส วา. สามคฺคิยมาหุ ตสฺส ตํ, โย อตฺตานํ ภวเน น ทสฺสเยติ ตสฺเสตํ ปติรูปมาหุ, โย เอวํปฏิปนฺโน นิรยาทิเภเท ภวเน อตฺตานํ น ทสฺสเย. เอวฺหิ โส อิมมฺหา มรณา มุจฺเจยฺยาติ อธิปฺปาโย.
ปติลีนจรา วุจฺจนฺตีติ ตโต ตโต ลีนจิตฺตาจารา กถียนฺติ. สตฺต เสกฺขาติ อธิสีลาทีสุ ตีสุ สิกฺขาสุ สิกฺขนฺตีติ โสตาปตฺติมคฺคฏฺํ อาทึ กตฺวา ยาว อรหตฺตมคฺคฏฺา สตฺต เสกฺขา. อรหาติ ผลฏฺโ. โส นิฏฺิตจิตฺตตฺตา ปติลีโน. เสกฺขานํ ปติลีนจรณภาเว การณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘กึ การณา’’ติอาทิมาห. เต ตโต ตโตติ เต สตฺต เสกฺขา เตหิ เตหิ อารมฺมเณหิ จิตฺตํ ปติลีเนนฺตาติ อตฺตโน จิตฺตํ นิลีเนนฺตา. ปติกุเฏนฺตาติ สงฺโกเจนฺตา. ปติวฏฺเฏนฺตาติ กฏสารกํ วิย อาภุเชนฺตา. สนฺนิรุทฺธนฺตาติ สนฺนิรุชฺฌนฺตา. สนฺนิคณฺหนฺตาติ นิคฺคหํ กุรุมานา. สนฺนิวาเรนฺตาติ วารยมานา. รกฺขนฺตาติ รกฺขํ กุรุมานา. โคเปนฺตาติ จิตฺตมฺชูสาย โคปยมานา.
อิทานิ ¶ ทฺวารวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘จกฺขุทฺวาเร’’ติอาทิมาห. ตตฺถ จกฺขุทฺวาเรติ จกฺขุวิฺาณทฺวาเร. โสตทฺวาราทีสุปิ เอเสว นโย. ภิกฺขุโนติ ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺส วา ภิกฺขุโน, เสกฺขสฺส วา ภิกฺขุโนติ ภิกฺขุสทฺทสฺส วจนตฺถํ อวตฺวา อิธาธิปฺเปตภิกฺขุเยว ทสฺสิโต. ตตฺถ ปุถุชฺชโน จ โส กิเลสานํ อสมุจฺฉินฺนตฺตา, กลฺยาโณ จ สีลาทิปฏิปตฺติยุตฺตตฺตาติ ¶ ปุถุชฺชนกลฺยาโณว ปุถุชฺชนกลฺยาณโก, ตสฺส ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺส. อธิสีลาทีนิ สิกฺขตีติ เสกฺโข, ตสฺส เสกฺขสฺส วา โสตาปนฺนสฺส วา สกทาคามิโน วา อนาคามิโน วา.
อาสนฺติ ¶ นิสีทนฺติ เอตฺถาติ อาสนํ. ยตฺถาติ เยสุ มฺจปีาทีสุ. มฺโจติอาทีนิ อาสนสฺส ปเภทวจนานิ. มฺโจปิ หิ นิสชฺชายปิ โอกาสตฺตา อิธ อาสเนสุ วุตฺโต, โส ปน มสารกพุนฺทิกาพทฺธกุฬีรปาทกอาหจฺจปาทกานํ อฺตโร. ปีมฺปิ เตสํ อฺตรเมว. ภิสีติ อุณฺณภิสิ โจฬภิสิ วากภิสิ ติณภิสิ ปณฺณภิสีนํ อฺตรา. ตฏฺฏิกาติ ตาลปณฺณาทีหิ วินิตฺวา กตา. จมฺมขณฺโฑติ นิสชฺชารโห โย โกจิ จมฺมขณฺโฑ. ติณสนฺถาราทโย ติณาทีนิ คุมฺเพตฺวา กตา. อสปฺปายรูปทสฺสเนนาติ อสปฺปายานํ อิฏฺรูปานํ โอโลกเนน. ริตฺตนฺติ อพฺภนฺตรโต ตุจฺฉํ. วิวิตฺตนฺติ พหิทฺธาปเวสเนน สฺุํ. ปวิวิตฺตนฺติ โกจิ คหฏฺโ ตตฺถ นตฺถีติ อติเรเกน สฺุํ. อสปฺปายสทฺทสฺสวเนปิ เอเสว นโย. ปฺจหิ กามคุเณหีติ อิตฺถิรูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺเพหิ ปฺจหิ กามโกฏฺาเสหิ. วุตฺตมฺปิ เจตํ –
‘‘รูปา สทฺทา รสา คนฺธา, โผฏฺพฺพา จ มโนรมา;
ปฺจ กามคุณา โลเก, อิตฺถิรูปสฺมึ ทิสฺสเร’’ติ. (อ. นิ. ๕.๕๕);
ภชโตติ จิตฺเตน เสวนํ กโรนฺตสฺส. สมฺภชโตติ สมฺมา เสวนฺตสฺส. เสวโตติ อุปสงฺกมนฺตสฺส. นิเสวโตติ นิสฺสยํ กตฺวา เสวนฺตสฺส. สํเสวโตติ สุฏฺุ เสวนฺตสฺส. ปฏิเสวโตติ ปุนปฺปุนํ อุปสงฺกมนฺตสฺส.
คณสามคฺคีติ สมณานํ เอกีภาโว สมคฺคภาโว. ธมฺมสามคฺคีติ สตฺตตึสโพธิปกฺขิยธมฺมานํ สมูหภาโว. อนภินิพฺพตฺติสามคฺคีติ อนิพฺพตฺตมานานํ ¶ อนุปฺปชฺชมานานํ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุตานํ อรหนฺตานํ สมูโห. สมคฺคาติ กาเยน อวิโยคา. สมฺโมทมานาติ จิตฺเตน สุฏฺุ โมทมานา ตุสฺสมานา. อวิวทมานาติ วาจาย ¶ วิวาทํ อกุรุมานา. ขีโรทกีภูตาติ ขีเรน สํสฏฺอุทกสทิสา.
เต เอกโต ปกฺขนฺทนฺตีติ เต โพธิปกฺขิยธมฺมา เอกํ อารมฺมณํ ปวิสนฺติ. ปสีทนฺตีติ ตสฺมึเยว อารมฺมเณ ปสาทมาปชฺชนฺติ. อนุปาทิเสสายาติ อุปาทิวิรหิตาย.
นิพฺพานธาตุยาติ อมตมหานิพฺพานธาตุยา. อูนตฺตํ วาติ เอตฺถ อุนภาโว อูนตฺตํ, อปริปุณฺณภาโวติ อตฺโถ. ปุณฺณตฺตํ วาติ ปริปุณฺณภาโว ปุณฺณตฺตํ, ปุณฺณภาโว วา น ปฺายติ นตฺถีติ อตฺโถ.
เนรยิกานนฺติ ¶ นิรเย นิพฺพตฺตนกกมฺมานํ อตฺถิภาเวน. นิรยํ อรหนฺตีติ เนรยิกา, เตสํ เนรยิกานํ. นิรโย ภวนนฺติ นิรโย เอว เตสํ วสนฏฺานํ ฆรํ. ติรจฺฉานโยนิกานนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโย. ตสฺเสสา สามคฺคีติ ตสฺส ขีณาสวสฺส เอสา นิพฺพานสามคฺคี. เอตํ ฉนฺนนฺติ เอตํ อนุจฺฉวิกํ. ปติรูปนฺติ สทิสํ ปฏิภาคํ, อสทิสํ อปฺปฏิภาคํ น โหติ. อนุจฺฉวิกนฺติ เอตํ สมณพฺราหฺมณานํ วา ธมฺมานํ, มคฺคผลนิพฺพานสาสนธมฺมานํ วา อนุจฺฉวิกํ. เตสํ ฉวึ ฉายํ สุนฺทรภาวํ อนฺเวติ อนุคจฺฉติ, อถ โข สนฺติกาว เตหิ ธมฺเมหิ อนุจฺฉวิกตฺตา เอว จ อนุโลมํ. เตสฺจ อนุโลเมติ, อถ โข น วิโลมํ น ปจฺจนีกภาเว ิตํ.
๔๖. อิทานิ ‘‘โย อตฺตานํ ภวเน น ทสฺสเย’’ติ เอวํ ขีณาสโว วิภาวิโต, ตสฺส วณฺณภณนตฺถํ อิโต ปรา ติสฺโส คาถาโย อาห. ตตฺถ ปมคาถาย สพฺพตฺถาติ ทฺวาทสสุ อายตเนสุ. น ปิยํ กุพฺพติ โนปิ อปฺปิยนฺติ นิทฺเทเส ปิยาติ จิตฺเต ปีติกรา. เต วิภาคโต ทสฺเสนฺโต ‘‘กตเม สตฺตา ปิยา, อิธ ยสฺส เต โหนฺตี’’ติ อาห. ตตฺถ ยสฺส เตติ เย อสฺส เต. โหนฺตีติ ภวนฺติ. อตฺถกามาติ วฑฺฒิกามา. หิตกามาติ สุขกามา. ผาสุกามาติ สุขวิหารกามา. โยคกฺเขมกามาติ จตูหิ โยเคหิ เขมํ นิพฺภยํ กามา. มมายตีติ ¶ มาตา. ปิยายตีติ ปิตา. ภชตีติ ภาตา. ภคินีติ ¶ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ปุํ ตายติ รกฺขตีติ ปุตฺโต. กุลวํสํ ธาเรตีติ ธีตา. มิตฺตา สหายา. อมจฺจา ภจฺจา. าตี ปิตุปกฺขิกา. สาโลหิตา มาติปกฺขิกา. อิเม สตฺตา ปิยาติ อิเม สตฺตา ปีติชนกา. วุตฺตวิปริยาเยน อปฺปิยา เวทิตพฺพา.
๔๗. ยทิทํ ทิฏฺสุตมุเตสุ วาติ เอตฺถ ปน ยทิทํ ทิฏฺสุตํ, เอตฺถ วา มุเตสุ วา ธมฺเมสุ; เอวํ มุนิ น อุปลิมฺปตีติ เอวํ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ.
อุทกเถโวติ อุทกสฺส เถโว. ‘‘อุทกตฺเถวโก’’ติปิ ปาโ. ปทุมปตฺเตติ ปทุมินิปตฺเต.
๔๘. โธโน น หิ เตน มฺติ, ยทิทํ ทิฏฺสุตมุเตสุ วาติ อตฺราปิ ยทิทํ ทิฏฺสุตํ, เตน วตฺถุนา น มฺติ, มุเตสุ วา ธมฺเมสุ น มฺตีติ เอวเมว สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. น หิ โส รชฺชติ, โน วิรชฺชตีติ พาลปุถุชฺชโน วิย น รชฺชติ, กลฺยาณปุถุชฺชนเสกฺขา วิย น วิรชฺชติ, ราคสฺส ขีณตฺตา ‘‘วิรตฺโต’’ตฺเวว สงฺขํ คจฺฉติ. เสสํ ปากฏเมวาติ.
ตาย ¶ ปฺาย กายทุจฺจริตนฺติ สมฺปยุตฺตาย ปุพฺพภาคาเยว วา ปฺาย ปริคฺคเหตพฺเพ ปริคฺคณฺหนฺโต โยคี ติวิธํ กายทุจฺจริตํ สมุจฺเฉทวเสน ธุนาติ. อยฺจ ปุคฺคโล วิปนฺนธมฺมํ เทสนาธมฺเมสุ ธุนนฺเตสุ ตํธมฺมสมงฺคีปุคฺคโลปิ ธุนาติ นาม. เต จ ธมฺเม ปฺาย อตฺตโน ปวตฺติกฺขเณ ธุนิตุมารทฺโธ ธุตาติ วุจฺจติ, ยถา ภฺุชิตุมารทฺโธ ภุตฺโตติ วุจฺจติ. ลกฺขณํ ปเนตฺถ สทฺทสตฺถโต เวทิตพฺพํ. ธุตนฺติ กตฺตุสาธนํ. ธุตํ ปมมคฺเคน. โธตํ ทุติยมคฺเคน. สนฺโธตํ ตติยมคฺเคน. นิทฺโธตํ จตุตฺถมคฺเคน.
โธโน ทิฏฺํ น มฺตีติ อรหา มํสจกฺขุนา ทิฏฺํ ¶ ทิพฺพจกฺขุนา ทิฏฺํ รูปายตนํ น มฺติ ตีหิ มฺนาหิ, กถํ? รูปายตนํ สุภสฺาย สุขสฺาย จ ปสฺสนฺโต น ตตฺถ ฉนฺทราคํ ชเนติ น ตํ อสฺสาเทติ นาภินนฺทติ, เอวํ ทิฏฺํ ตณฺหามฺนาย น มฺติ. ‘‘อิติ เม รูปํ สิยา อนาคตมทฺธาน’’นฺติ วา ปเนตฺถ นนฺทึ น สมนฺนาเนติ. รูปสมฺปทํ วา อากงฺขมาโน ทานํ น เทติ, สีลํ น สมาทิยติ, อุโปสถกมฺมํ น กโรติ. เอวมฺปิ ¶ ทิฏฺํ ตณฺหามฺนาย น มฺติ, อตฺตโน ปน ปรสฺส จ รูปสมฺปตฺติวิปตฺตึ นิสฺสาย มานํ น ชเนติ. ‘‘อิมินาหํ เสยฺโยสฺมีติ วา, สทิโสสฺมีติ วา, หีโนสฺมีติ วา’’ติ เอวํ ทิฏฺํ มานมฺนาย น มฺติ. รูปายตนํ ปน ‘‘นิจฺจํ ธุวํ สสฺสต’’นฺติ น มฺติ. อตฺตานํ ‘‘อตฺตนิย’’นฺติ น มฺติ. มงฺคลํ ‘‘อมงฺคล’’นฺติ น มฺติ. เอวํ ทิฏฺํ ทิฏฺิมฺนาย น มฺติ. ทิฏฺสฺมึ น มฺตีติ รูปสฺมึ อตฺตานํ สมนุปสฺสนนเยน อมฺนฺโต ทิฏฺสฺมึ น มฺติ. ยถา วา ถเน ถฺํ, เอวํ รูปสฺมึ ราคาทโยติ อมฺนฺโตปิ ทิฏฺสฺมึ น มฺติ. ตสฺมึเยว ปนสฺส ทิฏฺิมฺนาย อมฺิเต วตฺถุสฺมึ สิเนหํ มานฺจ น อุปฺปาทยโต ตณฺหามานมฺนาปิ นตฺถีติ เวทิตพฺพา. เอวํ ทิฏฺสฺมึ น มฺติ. ทิฏฺโต น มฺตีติ เอตฺถ ปน ทิฏฺโตติ นิสฺสกฺกวจนํ. ตสฺมา สอุปการณสฺส อตฺตโน วา ปรสฺส วา ยถาวุตฺตปฺปเภทโต ทิฏฺโต อุปปตฺติ วา นิคฺคมนํ วา ทิฏฺโต วา อฺโ อตฺตาติ อมฺมาโน ทิฏฺโต น มฺตีติ เวทิตพฺโพ. อยมสฺส น ทิฏฺิมฺนา. ตสฺมึเยว ปนสฺส ทิฏฺิมฺนาย อมฺิเต วตฺถุสฺมึ สิเนหํ มานฺจ น อุปฺปาทยโต น ตณฺหามานมฺนาปิ เวทิตพฺพา.
ทิฏฺา เมติ น มฺตีติ เอตฺถ ปน ‘‘เอตํ มมา’’ติ ตณฺหาวเสน อมมายมาโน ทิฏฺํ ตณฺหามฺนาย น มฺติ. สุตนฺติ ¶ มํสโสเตนปิ สุตํ, ทิพฺพโสเตนปิ สุตํ, สทฺทายตนสฺเสตํ อธิวจนํ. มุตนฺติ มุตฺวา มุนิตฺวา จ คหิตํ อาหจฺจ อุปคนฺตฺวาติ อตฺโถ. อินฺทฺริยานํ อารมฺมณานฺจ อฺมฺํ สํกิเลเส วิฺาตนฺติ วุตฺตํ โหติ. คนฺธรสโผฏฺพฺพายตนานํ ¶ เอตํ อธิวจนํ. วิฺาตนฺติ มนสา วิฺาตํ, เสสานํ สตฺตานํ อายตนานเมตํ อธิวจนํ, ธมฺมารมฺมณสฺส วา, อิธ ปน สกฺกายปริยาปนฺนเมว ลพฺภติ. วิตฺถาโร ปเนตฺถ ทิฏฺวาเร วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ.
อิทานิ ภควตา วุตฺตสุตฺตวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘อสฺมีติ ภิกฺขเว’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อสฺมีติ ภวามิ, นิจฺจสฺเสตํ อธิวจนํ. มฺิตเมตนฺติ ทิฏฺิกปฺปนํ เอตํ. อยมหมสฺมีติ อยํ อหํ อสฺมิ ภวามิ.
อฺตฺร สติปฏฺาเนหีติ เปตฺวา จตุสติปฏฺาเน.
สพฺเพ พาลปุถุชฺชนา รชฺชนฺตีติ สกลา อนฺธพาลา นานาชนา ลคฺคนฺติ. สตฺต เสกฺขา วิรชฺชนฺตีติ โสตาปนฺนาทโย สตฺต อริยชนา วิราคํ อาปชฺชนฺติ ¶ . อรหา เนว รชฺชติ โน วิรชฺชตีติ กิเลสานํ ปรินิพฺพาปิตตฺตา อุภยมฺปิ น กโรติ. ขยา ราคสฺสาติอาทโย ติวิธาปิ นิพฺพานเมว.
สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย มหานิทฺเทสฏฺกถาย
ชราสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.