📜
๘. ปสูรสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา
๕๙. อฏฺเม ¶ ¶ ปสูรสุตฺตนิทฺเทเส ปมคาถาย ตาว สงฺเขโป – อิเม ทิฏฺิคติกา อตฺตโน ทิฏฺึ สนฺธาย ‘‘อิเธว สุทฺธี’’ติ วทนฺติ. อฺเสุ ปน ธมฺเมสุ วิสุทฺธึ นาหุ, เอวํ ยํ อตฺตโน สตฺถาราทึ นิสฺสิตา, ตตฺเถว ‘‘เอส วาโท สุโภ’’ติ เอวํ สุภวาทา หุตฺวา ปุถู สมณพฺราหฺมณา ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติอาทีสุ ปจฺเจกสจฺเจสุ นิวิฏฺา.
สพฺเพ ¶ ปรวาเท ขิปนฺตีติ สพฺพา ปรลทฺธิโย ฉฑฺเฑนฺติ. อุกฺขิปนฺตีติ ทูรโต ขิปนฺติ. ปริกฺขิปนฺตีติ สมนฺตโต ขิปนฺติ. สุภวาทาติ นิทฺเทสสฺส อุทฺเทสปทํ. โสภนวาทาติ ‘‘เอตํ สุนฺทร’’นฺติ กเถนฺตา. ปณฺฑิตวาทาติ ‘‘ปณฺฑิตา มย’’นฺติ เอวํ กเถนฺตา. ถิรวาทาติ ‘‘นิทฺโทสวาทํ วทามา’’ติ กเถนฺตา. ายวาทาติ ‘‘ยุตฺตวาทํ วทามา’’ติ กเถนฺตา. เหตุวาทาติ ‘‘การณสหิตํ วทามา’’ติ กเถนฺตา. ลกฺขณวาทาติ ‘‘สลฺลกฺเขตพฺพํ วทามา’’ติ วทนฺตา. การณวาทาติ ‘‘อุทาหรณยุตฺตวาทํ วทามา’’ติ กเถนฺตา. านวาทาติ ‘‘ปกฺกมิตุํ อสกฺกุเณยฺยวาทํ วทามา’’ติ วทนฺตา.
นิวิฏฺาติ อนฺโตปวิฏฺา. ปติฏฺิตาติ ตตฺเถว ิตา.
๖๐. เอวํ นิวิฏฺา จ ‘‘เต วาทกามา’’ติ ทุติยคาถา. ตตฺถ พาลํ ทหนฺตี มิถุ อฺมฺนฺติ ‘‘อยํ พาโล, อยํ พาโล’’ติ เอวํ ทฺเวปิ ชนา อฺมฺํ พาลํ ทหนฺติ, พาลโต ปสฺสนฺติ. วทนฺติ เต อฺสิตา กโถชฺชนฺติ เต อฺมฺสตฺถาราทินิสฺสิตา กลหํ วทนฺติ. ปสํสกามา กุสลาวทานาติ ปสํสตฺถิกา อุโภปิ ‘‘มยํ กุสลาวทานา ปณฺฑิตวาทา’’ติ เอวํ สฺิโน หุตฺวา.
วาทตฺถิกาติ วาเทน อตฺถิกา. วาทาธิปฺปายาติ วาทชฺฌาสยา. วาทปุเรกฺขาราติ วาทเมว ปุรโต ¶ กตฺวา จรมานา ¶ . วาทปริเยสนํ จรนฺตาติ วาทเมว คเวสนํ จรมานา. วิคยฺหาติ ปวิสิตฺวา. โอคยฺหาติ โอตริตฺวา. อชฺโฌคาเหตฺวาติ นิมุชฺชิตฺวา. ปวิสิตฺวาติ อนฺโตกตฺวา.
อโนชวนฺตีติ นิหีนโอชวตี, เตชวิรหิตาติ อตฺโถ. สา กถาติ เอสา วาจา. กโถชฺชํ วทนฺตีติ นิตฺเตชํ ภณนฺติ. เอวํ วทาเนสุ จ เตสุ เอโก นิยมโต เอว.
๖๑. ยุตฺโต กถายนฺติ คาถา. ตตฺถ ยุตฺโต กถายนฺติ วาทกถาย อุสฺสุกฺโก. ปสํสมิจฺฉํ วินิฆาติ โหตีติ อตฺตโน ปสํสํ อิจฺฉนฺโต ‘‘กถํ นุ โข นิคฺคเหสฺสามี’’ติอาทินา นเยน ปุพฺเพว วาทา กถํกถี วินิฆาตี โหติ. อปาหตสฺมินฺติ ปฺหวีมํสเกหิ ‘‘อตฺถาปคตํ เต ภณิตํ, พฺยฺชนาปคตํ เต ภณิต’’นฺติอาทินา นเยน อปหริเต ¶ วาเท. นินฺทาย โส กุปฺปตีติ เอวํ อปาหตสฺมิฺจ วาเท อุปฺปนฺนาย นินฺทาย โส กุปฺปติ. รนฺธเมสีติ ยสฺส รนฺธเมว คเวสนฺโต.
โถมนนฺติ วณฺณภณนํ. กิตฺตินฺติ ปากฏกรณํ. วณฺณหาริยนฺติ คุณวฑฺฒนํ. ปุพฺเพว สลฺลาปาติ สลฺลาปโต ปุเรตรเมว. ‘‘กถมิทํ กถมิท’’นฺติ กถํกถา อสฺส อตฺถีติ กถํกถี. ชโย นุ โข เมติ มม ชโย. กถํ นิคฺคหนฺติ เกน ปกาเรน นิคฺคณฺหนํ. ปฏิกมฺมํ กริสฺสามีติ มม ลทฺธึ ปริสุทฺธึ กริสฺสามิ. วิเสสนฺติ อติเรกํ. ปฏิวิเสสนฺติ ปุนปฺปุนํ วิเสสํ. อาเวิยํ กริสฺสามีติ ปริเวนํ กริสฺสามิ. นิพฺเพิยนฺติ มม นิพฺเพนํ โมจนํ นิกฺขมนํ. เฉทนฺติ วาทฉินฺทนํ. มณฺฑลนฺติ วาทสงฺฆาตํ. ปาริสชฺชาติ ปริจาริกา. ปาสาริกาติ การณิตา. อปหรนฺตีติ ปฏิพาหนฺติ.
อตฺถาปคตนฺติ อตฺถโต อปคตํ ¶ , อตฺโถ นตฺถีติ. อตฺถโต อปหรนฺตีติ อตฺถมฺหา ปฏิพาหนฺติ. อตฺโถ เต ทุนฺนิโตติ ตว อตฺโถ น สมฺมา อุปนีโต. พฺยฺชนํ เต ทุโรปิตนฺติ ตว พฺยฺชนํ ทุปฺปติฏฺาปิตํ. นิคฺคโห เต อกโตติ ตยา นิคฺคโห น กโต. ปฏิกมฺมํ เต ทุกฺกฏนฺติ ตยา อตฺตโน ลทฺธิปติฏฺาปนํ ทุฏฺุ กตํ. วิสมกถํ ทุกฺกถิตนฺติ น สมฺมา กถิตํ. ทุพฺภณิตนฺติ ภณนฺเตนปิ ทุฏฺุ ภณิตํ. ทุลฺลปิตนฺติ น สมฺมา วิสฺสชฺชิตํ. ทุรุตฺตนฺติ อฺถา ภณิตํ. ทุพฺภาสิตนฺติ วิรูปํ ภาสิตํ.
นินฺทายาติ ครหเณน. ครหายาติ โทสกถเนน. อกิตฺติยาติ อคุณกถเนน. อวณฺณหาริกายาติ อคุณวฑฺฒเนน.
กุปฺปตีติ ¶ ปกติภาวํ ชเหตฺวา จลติ. พฺยาปชฺชตีติ โทสวเสน ปูติภาวํ อาปชฺชติ. ปติฏฺียตีติ โกธวเสน คณภาวํ คจฺฉติ. โกปฺจาติ กุปิตภาวํ. โทสฺจาติ ทูสนํ. อปจฺจยฺจาติ อตุฏฺาการฺจ. ปาตุกโรตีติ ปากฏํ กโรติ. รนฺธเมสีติ อนฺตรคเวสี. วิรนฺธเมสีติ ฉิทฺทคเวสี. อปรทฺธเมสีติ คุณํ อปเนตฺวา โทสเมว คเวสี. ขลิตเมสีติ ปกฺขลนคเวสี. คฬิตเมสีติ ปตนคเวสี. ‘‘ฆฏฺฏิตเมสี’’ติปิ ปาโ, ตสฺส ปีฬนคเวสีติ อตฺโถ. วิวรเมสีติ โทสคเวสี.
๖๒. น ¶ เกวลฺจ โส กุปฺปติ, อปิจ โข ปน ‘‘ยมสฺส วาท’’นฺติ คาถา. ตตฺถ ปริหีนมาหุ, อปาหตนฺติ อตฺถพฺยฺชนาทิโต อปาหตํ ปริหีนํ วทนฺติ. ปริเทวตีติ ตโตนิมิตฺตํ โส ‘‘อฺํ มยา อาวชฺชิต’’นฺติอาทีหิ วิปฺปลปติ. โสจตีติ ‘‘ตสฺส ชโย’’ติอาทีนิ อารพฺภ โสจติ. ‘‘อุปจฺจคา ม’’นฺติ อนุตฺถุนาตีติ ‘‘โส มํ วาเทน วาทํ อติกฺกนฺโต’’ติอาทินา นเยน สุฏฺุตรํ วิปฺปลปติ.
ปริหาปิตนฺติ น วฑฺฒิตํ. อฺํ มยา อาวชฺชิตนฺติ อฺํ การณํ มยา อวนมิตํ. จินฺติตนฺติ วีมํสิตํ. มหาปกฺโขติ มหนฺโต าติปกฺโข เอตสฺสาติ มหาปกฺโข. มหาปริโสติ มหาปริจาริกปริโส. มหาปริวาโรติ มหาทาสทาสิปริวาโร. ปริสา จายํ วคฺคาติ อยฺจ ปริสา วคฺคา, น เอกา. ปุน ภฺชิสฺสามีติ ปุน ภินฺทิสฺสามิ.
๖๓. เอเต ¶ วิวาทา สมเณสูติ เอตฺถ ปน สมณา วุจฺจนฺติ พาหิรปริพฺพาชกา. เอเตสุ อุคฺฆาตินิฆาติ โหตีติ เอเตสุ วาเทสุ ชยปราชยาทิวเสน จิตฺตอุคฺฆาตนิฆาตํ วา ปาปุณนฺโต อุคฺฆาติ จ นิฆาติ จ โหติ. วิรเม กโถชฺชนฺติ ปชเหยฺย กลหํ. น หฺทตฺถตฺถิ ปสํสลาภาติ น หิ เอตฺถ ปสํสลาภโต อฺโ อตฺโถ อตฺถิ. อุตฺตาโน วาติ น คมฺภีโรติ อตฺโถ ‘‘ปฺจิเม กามคุณา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๖.๖๓) วิย.
คมฺภีโร วาติ ทุปฺปเวโส อปฺปติฏฺโ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท วิย. คูฬฺโห วาติ ปฏิจฺฉนฺโน หุตฺวา ิโต ‘‘อภิรม นนฺท อหํ เต ปาฏิโภโค’’ติอาทีสุ (อุทา. ๒๒) วิย. ปฏิจฺฉนฺโน วาติ อปากโฏ ‘‘มาตรํ ปิตรํ หนฺตฺวา’’ติอาทีสุ (ธ. ป. ๒๙๔; เนตฺติ. ๑๑๓) วิย. เนยฺโย วาติ นีหริตฺวา กเถตพฺโพ ‘‘อสทฺโธ อกตฺู จา’’ติอาทีสุ (ธ. ป. ๙๗) วิย. นีโต วาติ ปาฬิยา ิตนิยาเมน กเถตพฺโพ ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, อริยวํสา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๔.๒๘) วิย. อนวชฺโช วาติ นิทฺโทสตฺโถ ‘‘กุสลา ธมฺมา’’ติอาทีสุ ¶ (ธ. ส. ติกมาติกา ๑) วิย. นิกฺกิเลโส วาติ กิเลสวิรหิโต วิปสฺสนา วิย. โวทาโนวาติ ¶ ปริสุทฺโธ โลกุตฺตรํ วิย. ปรมตฺโถ วาติ อุตฺตมตฺโถ อุตฺตมตฺถภูโต อตฺโถ ขนฺธธาตุอายตนนิพฺพานานิ วิย.
๖๔. ฉฏฺคาถายตฺโถ – ยสฺมา จ น หฺทตฺถตฺถิ ปสํสลาภา, ตสฺมา ปรมํ ลาภํ ลภนฺโตปิ ‘‘สุนฺทโร อย’’นฺติ ตตฺถ ทิฏฺิยา ปสํสิโต วา ปน โหตีติ ตํ วาทํ ปริสาย มชฺเฌ ทีเปตฺวา ตโต โส เตน ชยตฺเถน ตุฏฺึ วา ทนฺตวิทํสกํ วา อาปชฺชนฺโต หสฺสติ, มาเนน จ อุนฺนมติ. กึ การณํ? ยสฺมา ตํ ชยตฺถํ ปปฺปุยฺย ยถามโน ชาโต.
ถมฺภยิตฺวาติ ปูเรตฺวา. พฺรูหยิตฺวาติ วฑฺเฒตฺวา. อิมิสฺสา คาถาย นิทฺเทโส อุตฺตานตฺโถ.
๖๕. เอวํ อุนฺนมโต จ ‘‘ยา อุนฺนตี’’ติ คาถา. ตตฺถ มานาติมานํ วทเต ปเนโสติ เอโส ปน ตํ อุนฺนตึ ‘‘วิฆาตภูมี’’ติ อพุชฺฌมาโน มานฺจ อติมานฺจ วทติ. เอวํ อิมิสฺสาปิ คาถาย นิทฺเทโส อุตฺตานตฺโถ.
๖๖. เอวํ วาเท โทสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตสฺส วาทํ อสมฺปฏิจฺฉนฺโต ¶ ‘‘สูโร’’ติ คาถมาห. ตตฺถ ราชขาทายาติ ราชขาทนีเยน, ภตฺตเวตเนนาติ วุตฺตํ โหติ. อภิคชฺชเมติ ปฏิสูรมิจฺฉนฺติ ยถา โส ปฏิสูรํ อิจฺฉนฺโต อภิคชฺชนฺโต เอติ, เอวํ ทิฏฺิคติโก ทิฏฺิคติกนฺติ ทสฺเสติ. เยเนว โส เตน ปเลหีติ เยน โส ตุยฺหํ ปฏิสูโร, เตน คจฺฉ. ปุพฺเพว นตฺถิ ยทิทํ ยุธายาติ ยํ ปน กิเลสชาตํ ยุทฺธาย สิยา, ตํ อิธ ปุพฺเพว นตฺถิ, โพธิมูเลเยวสฺส ปหีนนฺติ ทสฺเสติ.
สูโรติ นิทฺเทสสฺส อุทฺเทสปทํ. สุฏฺุ อุโร สูโร, วิสฺสฏฺอุโร นินฺนอุโรติ อตฺโถ. วีโรติ ปรกฺกมวนฺโต. วิกฺกนฺโตติ สงฺคามํ ปวิสนฺโต. อภีรูติอาทโย วุตฺตนยา เอว. ปุฏฺโติ นิทฺเทสสฺส อุทฺเทสปทํ. โปสิโตติ ถูลกโต. อาปาทิโตติ อุปฑฺฒพลิโต ปฏิปาทิโต. วฑฺฒิโตติ ตโต ตโต ภาวิโต.
คชฺชนฺโตติ ¶ อพฺยตฺตสเรน คชฺชนฺโต. อุคฺคชฺชนฺโตติ อุกฺกุฏฺึ กโรนฺโต. อภิคชฺชนฺโตติ สีหนาทํ กโรนฺโต. เอตีติ อาคจฺฉติ. อุเปตีติ ตโต สมีปํ คจฺฉติ. อุปคจฺฉตีติ ตโต สมีปํ ¶ คนฺตฺวา น นิวตฺตติ. ปฏิสูรนฺติ นิพฺภยํ. ปฏิปุริสนฺติ สตฺตุปุริสํ. ปฏิสตฺตุนฺติ สตฺตุ หุตฺวา อภิมุเข ิตํ. ปฏิมลฺลนฺติ ปฏิเสธํ หุตฺวา ยุชฺฌนฺตํ. อิจฺฉนฺโตติ อากงฺขมาโน.
ปเลหีติ คจฺฉ. วชาติ มา ติฏฺ. คจฺฉาติ สมีปํ อุปสงฺกม. อภิกฺกมาติ ปรกฺกมํ กโรหิ.
โพธิยา มูเลติ มหาโพธิรุกฺขสฺส สมีเป. เย ปฏิเสนิกรา กิเลสาติ เย กิเลสา ปฏิปกฺขกรา. ปฏิโลมกราติ ปฏาณีกรา. ปฏิกณฺฏกกราติ วินิวิชฺฌนกรา. ปฏิปกฺขกราติ สตฺตุกรา.
๖๗. อิโต ปรํ เสสคาถา ปากฏสมฺพนฺธา เอว. ตตฺถ วิวาทยนฺตีติ วิวทนฺติ. ปฏิเสนิกตฺตาติ ปฏิโลมการกา. ‘‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสี’’ติอาทินา นเยน วิรุทฺธวจนํ วิวาโท.
สหิตํ เมติ มม วจนํ อตฺถสํหิตํ. อสหิตํ เตติ ตว วจนํ อนตฺถสํหิตํ. อธิจิณฺณํ เต วิปราวตฺตนฺติ ¶ ยํ ตํ อธิจิณฺณํ จิรกาลเสวนวเสน ปคุณํ, ตํ มม วาทํ อาคมฺม นิวตฺตํ. อาโรปิโต เต วาโทติ ตุยฺหํ อุปริ มยา โทโส อาโรปิโต. จร วาทปฺปโมกฺขายาติ ภตฺตปุฏํ อาทาย ตํ ตํ อุปสงฺกมิตฺวา วาทา ปโมกฺขตฺถาย อุตฺตรํ ปริเยสมาโน วิจร. นิพฺเพเหิ วาติ อถ วา มยา อาโรปิตโทสโต อตฺตานํ โมเจหิ. สเจ ปโหสีติ สเจ สกฺโกสิ.
อาเวิยาย อาเวิยนฺติ อาเวเตฺวา นิวตฺตเนน นิวตฺตนํ. นิพฺเพิยาย นิพฺเพิยนฺติ โทสโต โมจเนน โมจนํ. เฉเทน เฉทนฺติ เอวมาทิ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา ยถาโยคํ โยเชตพฺพํ.
๖๘. วิเสนิกตฺวาติ กิเลสเสนํ วินาเสตฺวา. กึ ลเภถาติ ปฏิมลฺลํ กึ ลภิสฺสสิ. ปสูราติ ตํ ปริพฺพาชกํ อาลปติ. เยสีธ นตฺถีติ เยสํ อิธ นตฺถิ. อิมายปิ คาถาย นิทฺเทโส อุตฺตานตฺโถเยว.
๖๙. ปวิตกฺกนฺติ ¶ ‘‘ชโย นุ โข เม ภวิสฺสตี’’ติอาทีนิ วิตกฺเกนฺโต. โธเนน ยุคํ สมาคมาติ ธุตกิเลเสน พุทฺเธน สทฺธึ ยุคคฺคาหํ สมาปนฺโน. น หิ ตฺวํ สกฺขสิ สมฺปยาตเวติ ¶ โกตฺถุอาทโย วิย สีหาทีหิ โธเนน สห ยุคํ คเหตฺวา เอกปทมฺปิ สมฺปยาตุํ ยุคคฺคาหเมว วา สมฺปาเทตุํ น สกฺขิสฺสสีติ.
มโนติ นิทฺเทสสฺส อุทฺเทสปทํ. จิตฺตนฺติ จิตฺตตาย จิตฺตํ. ‘‘อารมฺมณํ มินมานํ ชานาตี’’ติ มโน. มานสนฺติ มโน เอว. ‘‘อนฺตลิกฺขจโร ปาโส, ยฺวายํ จรติ มานโส’’ติ (มหาว. ๓๓; สํ. นิ. ๑.๑๕๑) หิ เอตฺถ ปน สมฺปยุตฺตกธมฺโม มานโสติ วุตฺโต.
‘‘กถฺหิ ภควา ตุยฺหํ, สาวโก สาสเน รโต;
อปฺปตฺตมานโส เสกฺโข, กาลํกยิรา ชเนสุตา’’ติ. (สํ. นิ. ๑.๑๕๙) –
เอตฺถ ¶ อรหตฺตํ มานสนฺติ วุตฺตํ. อิธ ปน มโนว มานสํ, พฺยฺชนวเสน เหตํ ปทํ วฑฺฒิตํ.
หทยนฺติ จิตฺตํ. ‘‘จิตฺตํ วา เต ขิปิสฺสามิ, หทยํ วา เต ผาเลสฺสามี’’ติ (สุ. นิ. อาฬวกสุตฺต; สํ. นิ. ๑.๒๓๗) เอตฺถ อุโร หทยนฺติ วุตฺตํ. ‘‘หทยา หทยํ มฺเ อฺาย ตจฺฉตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๖๓) เอตฺถ จิตฺตํ. ‘‘วกฺกํ หทย’’นฺติ (ที. นิ. ๒.๓๗๗; ม. นิ. ๑.๑๑๐; ขุ. ปา. ๓.ทฺวตฺตึสาการ) เอตฺถ หทยวตฺถุ. อิธ ปน จิตฺตเมว อพฺภนฺตรฏฺเน ‘‘หทย’’นฺติ วุตฺตํ. ตเมว ปริสุทฺธฏฺเน ปณฺฑรํ, ภวงฺคํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. ยถาห ‘‘ปภสฺสรมิทํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ, ตฺจ โข อาคนฺตุเกหิ อุปกฺกิเลเสหิ อุปกฺกิลิฏฺ’’นฺติ (อ. นิ. ๑.๔๙). ตโต นิกฺขนฺตตฺตา ปน อกุสลมฺปิ คงฺคาย นิกฺขนฺตา นที คงฺคา วิย โคธาวริโต นิกฺขนฺตา โคธาวริ วิย จ ‘‘ปณฺฑร’’นฺตฺเวว วุตฺตํ.
มโน มนายตนนฺติ อิธ ปน มโนคหณํ มนสฺเสว อายตนภาวทีปนตฺถํ. เตเนตํ ทีเปติ ‘‘นยิทํ เทวายตนํ วิย มนสฺส อายตนตฺตา มนายตนํ, อถ โข มโน เอว อายตนํ มนายตน’’นฺติ. ตตฺถ นิวาสฏฺานฏฺเน อากรฏฺเน สโมสรณฏฺานฏฺเน สฺชาติเทสฏฺเน การณฏฺเน จ อายตนํ เวทิตพฺพํ. ตถา หิ โลเก ‘‘อิสฺสรายตนํ วาสุเทวายตน’’นฺติอาทีสุ นิวาสฏฺานํ อายตนนฺติ วุจฺจติ ¶ . ‘‘สุวณฺณายตนํ รชตายตน’’นฺติอาทีสุ อากโร. สาสเน ปน ‘‘มโนรเม อายตเน, เสวนฺติ นํ วิหงฺคมา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๕.๓๘) สโมสรณฏฺานํ. ‘‘ทกฺขิณาปโถ คุนฺนํ อายตน’’นฺติอาทีสุ สฺชาติเทโส. ‘‘ตตฺร ตตฺเรว สกฺขิภพฺพตํ ¶ ปาปุณาติ สติ สติอายตเน’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๓.๑๐๒; ม. นิ. ๓.๑๕๘) การณํ. อิธ ปน สฺชาติเทสฏฺเน สโมสรณฏฺานฏฺเน การณฏฺเนาติ ติธาปิ วฏฺฏติ.
ผสฺสาทโย หิ ธมฺมา เอตฺถ สฺชายนฺตีติ สฺชาติเทสฏฺเนปิ เอตํ อายตนํ. พหิทฺธา รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺพา อารมฺมณภาเวเนตฺถ โอสรนฺตีติ สโมสรณฏฺานฏฺเนปิ อายตนํ ¶ . ผสฺสาทีนํ ปน สหชาตาทิปจฺจยฏฺเน การณตฺตา การณฏฺเนาปิ อายตนนฺติ เวทิตพฺพํ. มนินฺทฺริยํ วุตฺตตฺถเมว.
วิชานาตีติ วิฺาณํ. วิฺาณเมว ขนฺโธ วิฺาณกฺขนฺโธ. ตสฺส ราสิอาทิวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ‘‘มหาอุทกกฺขนฺโธตฺเวว สงฺขํ คจฺฉตี’’ติ (อ. นิ. ๔.๕๑) เอตฺถ หิ ราสฏฺเน ขนฺโธ วุตฺโต. ‘‘สีลกฺขนฺโธ สมาธิกฺขนฺโธ’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๓.๓๕๕) คุณฏฺเน. ‘‘อทฺทส โข ภควา มหนฺตํ ทารุกฺขนฺธ’’นฺติ (สํ. นิ. ๔.๒๔๑) เอตฺถ ปณฺณตฺติมตฺตฏฺเน. อิธ ปน รูฬฺหิโต ขนฺโธ วุตฺโต. ราสฏฺเน หิ วิฺาณกฺขนฺธสฺส เอกเทโส เอกํ วิฺาณํ. ตสฺมา ยถา รุกฺขสฺส เอกเทสํ ฉินฺทนฺโต รุกฺขํ ฉินฺทตีติ วุจฺจติ, เอวเมว วิฺาณกฺขนฺธสฺส เอกเทสภูตํ เอกมฺปิ วิฺาณํ รูฬฺหิโต วิฺาณกฺขนฺโธติ วุตฺตํ.
ตชฺชา มโนวิฺาณธาตูติ เตสํ ผสฺสาทีนํ ธมฺมานํ อนุจฺฉวิกา มโนวิฺาณธาตุ. อิมสฺมิฺหิ ปเท เอกเมว จิตฺตํ มินนฏฺเน มโน, วิชานนฏฺเน วิฺาณํ, สภาวฏฺเน นิสฺสตฺตฏฺเน วา ธาตูติ ตีหิ นาเมหิ วุตฺตํ.
สทฺธึ ยุคํ สมาคมนฺติ เอกปฺปหาเรน สทฺธึ. สมฺมาคนฺตฺวาติ ปาปุณิตฺวา. ยุคคฺคาหํ คณฺหิตฺวาติ ยุคปฏิภาคํ คเหตฺวา. สากจฺเฉตุนฺติ สทฺธึ กเถตุํ. สลฺลปิตุนฺติ อลฺลาปสลฺลาปํ กาตุํ. สากจฺฉํ สมาปชฺชิตุนฺติ สทฺธึ กถนํ ปฏิปชฺชิตุํ. น ปฏิพลภาเว การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตํ กิสฺสเหตุ, ปสูโร ปริพฺพาชโก หีโน’’ติอาทิมาห. โส หิ ภควา อคฺโค ¶ จาติ อสทิสทานอคฺคตฺตา อสมานปฺตฺตา อคฺโค จ. เสฏฺโ จาติ สพฺพคุเณหิ อปฺปฏิสมฏฺเน เสฏฺโ จ. โมกฺโข จาติ สวาสเนหิ กิเลเสหิ มุตฺตตฺตา โมกฺโข จ. อุตฺตโม จาติ อตฺตโน อุตฺตริตรวิรหิตตฺตา อุตฺตโม จ. ปวโร จาติ สพฺพโลเกน อภิปตฺถนียตฺตา ปวโร จ. มตฺเตน ¶ มาตงฺเคนาติ ปภินฺนมเทน หตฺถินา.
โกตฺถุโกติ ¶ ชิรณสิงฺคาโล. สีเหน มิครฺา สทฺธินฺติ เกสรสีเหน มิคราเชน สห. ตรุณโกติ ฉาปโก. เธนุปโกติ ขีรปโก. อุสเภนาติ มงฺคลสมฺมเตน อุสเภน. จลกกุนา สทฺธินฺติ จลมานกกุนา สทฺธึ. ธงฺโกติ กาโก. ครุเฬน เวนเตยฺเยน สทฺธินฺติ เอตฺถ ครุเฬนาติ ชาติวเสน นามํ. เวนเตยฺเยนาติ โคตฺตวเสน. จณฺฑาโลติ ฉวจณฺฑาโล. รฺา จกฺกวตฺตินาติ จาตุทฺทีปิกจกฺกวตฺตินา. ปํสุปิสาจโกติ กจวรฉฑฺฑนฏฺาเน นิพฺพตฺตโก ยกฺโข. อินฺเทน เทวรฺา สทฺธินฺติ สกฺเกน เทวราเชน สห. โส หิ ภควา มหาปฺโติอาทีนิ ฉปฺปทานิ เหฏฺา วิตฺถาริตานิ. ตตฺถ ปฺาปเภทกุสโลติ อตฺตโน อนนฺตวิกปฺเป ปฺาเภเท เฉโก. ปภินฺนาโณติ อนนฺตปฺปเภทปตฺตาโณ. เอเตน ปฺาปเภทกุสลตฺเตปิ สติ ตาสํ ปฺานํ อนนฺตเภทตฺตํ ทสฺเสติ. อธิคตปฏิสมฺภิโทติ ปฏิลทฺธอคฺคจตุปฏิสมฺภิทาโณ. จตุเวสารชฺชปฺปตฺโตติ จตฺตาริ วิสารทภาวสงฺขาตานิ าณานิ ปตฺโต. ยถาห –
‘‘สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เต ปฏิชานโต ‘อิเม ธมฺมา อนภิสมฺพุทฺธา’ติ, ตตฺร วต มํ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เทโว วา มาโร วา พฺรหฺมา วา โกจิ วา โลกสฺมึ สหธมฺเมน ปฏิโจเทสฺสตีติ นิมิตฺตเมตํ, ภิกฺขเว, น สมนุปสฺสามิ, เอตมหํ, ภิกฺขเว, นิมิตฺตํ อสมนุปสฺสนฺโต เขมปฺปตฺโต อภยปฺปตฺโต เวสารชฺชปฺปตฺโต วิหรามิ.
‘‘ขีณาสวสฺส เต ปฏิชานโต ‘อิเม อาสวา อปริกฺขีณา’ติ…เป… ‘เย โข ปน เต อนฺตรายิกา ธมฺมา วุตฺตา, เต ปฏิเสวโต นาลํ อนฺตรายายา’’ติ…เป… ยสฺส โข ปน ¶ เต อตฺถาย ธมฺโม เทสิโต, โส น นิยฺยาติ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยายาติ, ตตฺร วต มํ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เทโว วา มาโร วา พฺรหฺมา วา โกจิ วา โลกสฺมึ สหธมฺเมน ปฏิโจเทสฺสตีติ นิมิตฺตเมตํ, ภิกฺขเว, น สมนุปสฺสามิ, เอตมหํ, ภิกฺขเว, นิมิตฺตํ อสมนุปสฺสนฺโต เขมปฺปตฺโต อภยปฺปตฺโต เวสารชฺชปฺปตฺโต วิหรามี’’ติ (อ. นิ. ๔.๘; ม. นิ. ๑.๑๕๐).
ทสพลพลธารีติ ¶ ทส พลานิ เอเตสนฺติ ทสพลา, ทสพลานํ พลานิ ทสพลพลานิ, ตานิ ทสพลพลานิ ธารยตีติ ทสพลพลธารี, ทสพลาณพลธารีติ อตฺโถ. เอเตหิ ตีหิ วจเนหิ อนนฺตปฺปเภทานํ เนยฺยานํ ปเภทมุขมตฺตํ ทสฺสิตํ. โสเยว ปฺาปโยควเสน อภิมงฺคลสมฺมตฏฺเน ปุริสาสโภ. อสนฺตาสฏฺเน ปุริสสีโห. มหนฺตฏฺเน ปุริสนาโค. ปชานนฏฺเน ปุริสาชฺโ. โลกกิจฺจธุรวหนฏฺเน ปุริสโธรยฺโห.
อถ ¶ เตชาทิกํ อนนฺตาณโต ลทฺธํ คุณวิเสสํ ทสฺเสตุกาโม เตสํ เตชาทีนํ อนนฺตาณมูลภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนนฺตาโณ’’ติ วตฺวา ‘‘อนนฺตเตโช’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อนนฺตาโณติ คณนวเสน จ ปภาววเสน จ อนฺตวิรหิตาโณ. อนนฺตเตโชติ เวเนยฺยสนฺตาเน โมหตมวิธมเนน อนนฺตาณเตโช. อนนฺตยโสติ ปฺาคุเณเหว โลกตฺตยวิตฺถตานนฺตกิตฺติโฆโส. อฑฺโฒติ ปฺาธนสมิทฺธิยา สมิทฺโธ. มหทฺธโนติ ปฺาธนวฑฺฒตฺเตปิ ปภาวมหตฺเตน มหนฺตํ ปวตฺตปฺาธนมสฺสาติ มหทฺธโน. ‘‘มหาธโน’’ติ วา ปาโ. ธนวาติ ปสํสิตพฺพปฺาธนวตฺตา นิจฺจยุตฺตปฺาธนวตฺตา อติสยภาเวน ปฺาธนวตฺตา ธนวา. เอเตสุปิ หิ ตีสุ อตฺเถสุ อิทํ วจนํ สทฺทวิทู อิจฺฉนฺติ.
เอวํ ปฺาคุเณน ภควโต อตฺตสมฺปตฺติสิทฺธึ ทสฺเสตฺวา ปุน ปฺาคุเณเนว โลกหิตสมฺปตฺติสิทฺธึ ทสฺเสนฺโต ‘‘เนตา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ เวเนยฺเย สํสารสงฺขาตภยฏฺานโต นิพฺพานสงฺขาตํ เขมฏฺานํ เนตา ¶ . ตตฺถ นยนกาเล เอว สํวรวินยปหานวินยวเสน เวเนยฺเย วิเนตา. ธมฺมเทสนากาเล เอว สํสยจฺเฉทเนน อนุเนตา. สํสยํ ฉินฺทิตฺวา สฺาเปตพฺพํ อตฺถํ ปฺาเปตา. ตถา ปฺาปิตานํ นิจฺฉยกรเณน นิชฺฌาเปตา. ตถา นิชฺฌาปิตสฺส อตฺถสฺส ปฏิปตฺติปโยชนวเสน ¶ เปกฺเขตา. ตถาปฏิปนฺเน ปฏิปตฺติพเลน ปสาเทตา. โส หิ ภควาติ เอตฺถ หิ-กาโร อนนฺตรํ วุตฺตสฺส อตฺถสฺส การโณปเทเส นิปาโต.
อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตาติ สกสนฺตาเน นอุปฺปนฺนปุพฺพสฺส ฉอสาธารณาณเหตุภูตสฺส อริยมคฺคสฺส โพธิมูเล โลกหิตตฺถํ สกสนฺตาเน อุปฺปาเทตา. อสฺชาตสฺส มคฺคสฺส สฺชเนตาติ เวเนยฺยสนฺตาเน อสฺชาตปุพฺพสฺส สาวกปารมีาณเหตุภูตสฺส อริยมคฺคสฺส ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนโต ปภุติ ยาวชฺชกาลา เวเนยฺยสนฺตาเน สฺชเนตา. สาวกเวเนยฺยานมฺปิ หิ สนฺตาเน ภควตา วุตฺตวจเนเนว อริยมคฺคสฺส สฺชนนโต ภควา สฺชเนตา นาม โหติ. อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตาติ อฏฺธมฺมสมนฺนาคตานํ พุทฺธภาวาย กถาภินีหารานํ โพธิสตฺตานํ พุทฺธภาวาย พฺยากรณํ ทตฺวา อนกฺขาตปุพฺพสฺส ปารมิตามคฺคสฺส ‘‘พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากรณมตฺเตเนว โพธิมูเล อุปฺปชฺชิตพฺพสฺส อริยมคฺคสฺส อกฺขาตา. อยํ นโย ปจฺเจกโพธิสตฺตพฺยากรเณปิ ลพฺภติเยว. มคฺคฺูติ ปจฺจเวกฺขณาวเสน อตฺตโน อุปฺปาทิตสฺส อริยมคฺคสฺส าตา. มคฺควิทูติ เวเนยฺยสนฺตาเน ชเนตพฺพสฺส อริยมคฺคสฺส กุสโล. มคฺคโกวิโทติ โพธิสตฺตานํ อกฺขาตพฺพมคฺเค วิจกฺขโณ. อถ วา อภิสมฺโพธิปฏิปตฺติ มคฺคฺู, ปจฺเจกโพธิปฏิปตฺติ มคฺควิทู, สาวกโพธิปฏิปตฺติ มคฺคโกวิโท. อถ วา –
‘‘เอเตน ¶ มคฺเคน ตรึสุ ปุพฺเพ,
ตริสฺสนฺติ เย จ ตรนฺติ โอฆ’’นฺติ. (สํ. นิ. ๕.๔๐๙) –
วจนโต ยถาโยคํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนพุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกานํ มคฺควเสน จ สฺุตานิมิตฺตอปฺปณิหิตมคฺควเสน ¶ จ อุคฺฆฏิตฺูวิปฺจิตฺูเนยฺยปุคฺคลานํ มคฺควเสน จ ยถากฺกเมเนตฺถ โยชนํ กโรนฺติ ¶ . มคฺคานุคา จ ปนสฺสาติ ภควโต คตมคฺคานุคามิโน หุตฺวา. เอตฺถ จ-สทฺโท เหตุอตฺเถ นิปาโต, เอเตน จ ภควตา มคฺคุปฺปาทนาทิคุณาธิคมาย เหตุ วุตฺโต โหติ. ปน-สทฺโท กตตฺเถ นิปาโต, เตน ภควตา กตมคฺคกรณํ วุตฺตํ โหติ. ปจฺฉา สมนฺนาคตาติ ปมํ คตสฺส ภควโต ปจฺฉา สีลาทิคุเณน สมนฺนาคตา. อิติ เถโร ‘‘อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา’’ติอาทีหิ ยสฺมา สพฺเพปิ ภควโต สีลาทโย คุณา อรหตฺตมคฺคเมว นิสฺสาย อาคตา, ตสฺมา อรหตฺตมคฺคเมว นิสฺสาย คุณํ กเถสิ.
ชานํ ชานาตีติ ชานิตพฺพํ ชานาติ, สพฺพฺุตาย ยํกิฺจิ ปฺาย ชานิตพฺพํ นาม อตฺถิ, ตํ สพฺพํ ปฺจเนยฺยปถภูตํ ปฺาย ชานาตีติ อตฺโถ. ปสฺสํ ปสฺสตีติ ปสฺสิตพฺพํ ปสฺสติ, สพฺพทสฺสาวิตาย ตํเยว เนยฺยปถํ จกฺขุนา ทิฏฺํ วิย กโรนฺโต ปฺาจกฺขุนา ปสฺสตีติ อตฺโถ. ยถา วา เอกจฺโจ วิปรีตํ คณฺหนฺโต ชานนฺโตปิ น ชานาติ, ปสฺสนฺโตปิ น ปสฺสติ, น เอวํ ภควา. ภควา ปน ยถาสภาวํ คณฺหนฺโต ชานนฺโต ชานาติเยว, ปสฺสนฺโต ปสฺสติเยว. สฺวายํ นยน ปริณายกฏฺเน จกฺขุภูโต. วิทิตตาทิอตฺเถน าณภูโต. อวิปรีตสภาวฏฺเน วา ปริยตฺติธมฺมปวตฺตนโต หทเยน จินฺเตตฺวา วาจาย นิจฺฉาริตธมฺมมโยติ วา ธมฺมภูโต. เสฏฺฏฺเน พฺรหฺมภูโต. อถ วา จกฺขุ วิย ภูโตติ จกฺขุภูโต. าณํ วิย ภูโตติ าณภูโต. อวิปรีตธมฺโม วิย ภูโตติ ธมฺมภูโต. พฺรหฺมา วิย ภูโตติ พฺรหฺมภูโต. ยฺวายํ ธมฺมสฺส วจนโต วตฺตนโต วา วตฺตา. นานปฺปกาเรหิ วจนโต วตฺตนโต วา ปวตฺตา. อตฺถํ นีหริตฺวา ทสฺสนโต อตฺถสฺส นินฺเนตา. อมตาธิคมาย ปฏิปตฺติเทสนโต, อมตปฺปกาสนาย วา ธมฺมเทสนาย อมตสฺส อธิคมาปนโต ¶ อมตสฺส ทาตา. โลกุตฺตรสฺส ธมฺมสฺส อุปฺปาทิตตฺตา เวเนยฺยานุรูเปน ยถาสุขํ โลกุตฺตรธมฺมสฺส ทาเนน จ ธมฺเมสุ อิสฺสโรติ ธมฺมสฺสามี. ตถาคตปทํ เหฏฺา วุตฺตตฺถํ.
อิทานิ ‘‘ชานํ ชานาตี’’ติอาทีหิ วุตฺตคุณํ สพฺพฺุตาย วิเสเสตฺวา ทสฺเสตุกาโม สพฺพฺุตํ สาเธนฺโต ‘‘นตฺถี’’ติอาทิมาห. เอวํภูตสฺส หิ ¶ ตสฺส ภควโต ปารมิตาปฺุผลปฺปภาวนิปฺผนฺเนน อรหตฺตมคฺคาเณน สพฺพธมฺเมสุ สวาสนสฺส สมฺโมหสฺส วิหตตฺตา อสมฺโมหโต ¶ สพฺพธมฺมานํ าตตฺตา อฺาตํ นาม นตฺถิ. ตเถว จ สพฺพธมฺมานํ จกฺขุนา วิย าณจกฺขุนา ทิฏฺตฺตา อทิฏฺํ นาม นตฺถิ. าเณน ปตฺตตฺตา อวิทิตํ นาม นตฺถิ. อสมฺโมหสจฺฉิกิริยาย สจฺฉิกตตฺตา อสจฺฉิกตํ นาม นตฺถิ. อสมฺโมหปฺาย ผุฏฺตฺตา ปฺาย อผสฺสิตํ นาม นตฺถิ.
ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ ปจฺจุปฺปนฺนํ กาลํ วา ธมฺมํ วา. อุปาทายาติ อาทาย, อนฺโตกตฺวาติ อตฺโถ. อุปาทายวจเนเนว กาลวินิมุตฺตํ นิพฺพานมฺปิ คหิตเมว โหติ. ‘‘อตีตา’’ทิวจนานิ จ ‘‘นตฺถี’’ติอาทิวจเนเนว ฆฏิยนฺติ, ‘‘สพฺเพ’’ติอาทิวจเนน วา. สพฺเพ ธมฺมาติ สพฺพสงฺขตาสงฺขตธมฺมปริยาทานํ. สพฺพากาเรนาติ สพฺพธมฺเมสุ เอเกกสฺเสว ธมฺมสฺส อนิจฺจาการาทิสพฺพาการปริยาทานํ. าณมุเขติ าณาภิมุเข. อาปาถํ อาคจฺฉนฺตีติ โอสรณํ อุเปนฺติ. ชานิตพฺพนฺติ ปทํ เนยฺยนฺติ ปทสฺส อตฺถวิวรณตฺถํ วุตฺตํ.
อตฺตตฺโถ วาติอาทีสุ วา-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถ. อตฺตตฺโถติ อตฺตโน อตฺโถ. ปรตฺโถติ ปเรสํ ติณฺณํ โลกานํ อตฺโถ. อุภยตฺโถติ อตฺตโน จ ปเรสฺจาติ สกึเยว อุภินฺนํ อตฺโถ. ทิฏฺธมฺมิโกติ ทิฏฺธมฺเม นิยุตฺโต, ทิฏฺธมฺมปฺปโยชโน วา อตฺโถ. สมฺปราเย นิยุตฺโต, สมฺปรายปฺปโยชโน วา สมฺปรายิโก. อุตฺตาโนติอาทีสุ โวหารวเสน วตฺตพฺโพ สุขปติฏฺตฺตา อุตฺตาโน ¶ . โวหารํ อติกฺกมิตฺวา วตฺตพฺโพ สฺุตาปฏิสํยุตฺโต ทุกฺขปติฏฺตฺตา คมฺภีโร. โลกุตฺตโร อจฺจนฺตติโรกฺขตฺตา คูฬฺโห. อนิจฺจตาทิโก ฆนาทีหิ ปฏิจฺฉนฺนตฺตา ปฏิจฺฉนฺโน. อปจุรโวหาเรน วตฺตพฺโพ ยถารุตํ อคฺคเหตฺวา อธิปฺปายสฺส เนตพฺพโต เนยฺโย. ปจุรโวหาเรน วตฺตพฺโพ วจนมตฺเตเนว อธิปฺปายสฺส นีตตฺตา นีโต. สุปริสุทฺธสีลสมาธิวิปสฺสนตฺโถ ตทงฺควิกฺขมฺภนวเสน วชฺชวิรหิตตฺตา อนวชฺโช. กิเลสสมุจฺเฉทนโต อริยมคฺคตฺโถ นกฺกิเลโส. กิเลสปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา อริยผลตฺโถ โวทาโน. สงฺขตาสงฺขเตสุ อคฺคธมฺมตฺตา นิพฺพานํ ปรมตฺโถ. ปริวตฺตตีติ พุทฺธาณสฺส วิสยภาวโต อพหิภูตตฺตา อนฺโตพุทฺธาเณ พฺยาปิตฺวา วา สมนฺตา วา อลงฺกริตฺวา วา วิเสเสน วา วตฺตติ.
‘‘สพฺพํ ¶ กายกมฺม’’นฺติอาทีหิ ภควโต าณวิสยตํ ทสฺเสติ. าณานุปริวตฺตีติ าณํ อนุปริวตฺติ, าณวิรหิตํ น โหตีติ อตฺโถ. อปฺปฏิหตนฺติ นิราวรณตํ ทสฺเสติ. ปุน สพฺพฺุตํ อุปมาย สาเธตุกาโม ‘‘ยาวตก’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ ชานิตพฺพนฺติ เนยฺยํ. เนยฺยปริยนฺโต เนยฺยาวสานมสฺส อตฺถีติ เนยฺยปริยนฺติกํ. อสพฺพฺูนํ ปน เนยฺยาวสานเมว นตฺถิ. าณปริยนฺติเกปิ เอเสว นโย. ปุริมยมเก วุตฺตตฺถเมว อิมินา ยมเกน วิเสเสตฺวา ทสฺเสติ ¶ , ตติยยมเกน ปฏิเสธวเสน นิยเมตฺวา ทสฺเสติ. เอตฺถ จ เนยฺยํ าณสฺส ปถตฺตา เนยฺยปโถ. อฺมฺปริยนฺตฏฺายิโนติ เนยฺยฺจ าณฺจ เขเปตฺวา านโต อฺมฺสฺส ปริยนฺเต านสีลา.
อาวชฺชนปฏิพทฺธาติ มโนทฺวาราวชฺชนายตฺตา, อาวชฺชิตานนฺตรเมว ชานาตีติ อตฺโถ. อากงฺขปฏิพทฺธาติ รุจิอายตฺตา ¶ , อาวชฺชนานนฺตรํ ชวนาเณน ชานาตีติ อตฺโถ. อิตรานิ ทฺเว ปทานิ อิเมสํ ทฺวินฺนํ ปทานํ ยถากฺกเมน อตฺถปฺปกาสนตฺถํ วุตฺตานิ. อาสยํ ชานาตีติ เอตฺถ อาสยนฺติ นิสฺสยนฺติ เอตฺถาติ อาสโย, มิจฺฉาทิฏฺิยา สมฺมาทิฏฺิยา กามาทีหิ เนกฺขมฺมาทีหิ วา ปริภาวิตสฺส สนฺตานสฺเสตํ อธิวจนํ. สตฺตสนฺตานํ อนุเสนฺติ อนุปวตฺเตนฺตีติ อนุสยา, ถามคตานํ กามราคาทีนํว เอตํ อธิวจนํ. อนุสยํ ชานาตีติ อนุสยกถา เหฏฺา วุตฺตาเยว.
จริตนฺติ ปุพฺเพ กตกุสลากุสลกมฺมํ. อธิมุตฺตินฺติ สมฺปติ กุสเล อกุสเล วา จิตฺตโวสคฺโค. อปฺปรชกฺเขติ ปฺามเย อกฺขิมฺหิ อปฺปํ ราคาทิรโช เอเตสนฺติ อปฺปรชกฺขา. อปฺปํ ราคาทิรโช เอเตสนฺติ วา อปฺปรชกฺขา, เต อปฺปรชกฺเข. มหารชกฺเขติ าณมเย อกฺขิมฺหิ มหนฺตํ ราคาทิรโช เอเตสนฺติ มหารชกฺขา. มหนฺตํ ราคาทิรโช เอเตสนฺติ วา มหารชกฺขา, เต มหารชกฺเข. ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเยติ ติกฺขานิ สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ เอเตสนฺติ ติกฺขินฺทฺริยา. มุทูนิ สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ เอเตสนฺติ มุทินฺทฺริยา. สฺวากาเร ทฺวากาเรติ สุนฺทรา สทฺธาทโย อาการา โกฏฺาสา เอเตสนฺติ สฺวาการา. กุจฺฉิตา ครหิตา อสทฺธาทโย อาการา โกฏฺาสา เอเตสนฺติ ทฺวาการา. สุวิฺาปเย ทุวิฺาปเยติ เย กถิตํ การณํ สลฺลกฺเขนฺติ ¶ สุเขน สกฺกา โหนฺติ วิฺาเปตุํ, เต สุวิฺาปยา. ตพฺพิปรีตา ทุวิฺาปยา. ภพฺพาภพฺเพติ ภพฺเพ จ อภพฺเพ จ. อริยาย ชาติยา ภวนฺติ ชายนฺตีติ ภพฺพา. วตฺตมานสมีเป วตฺตมานวจนํ. ภวิสฺสนฺติ ชายิสฺสนฺติ วาติ ภพฺพา, ภาชนภูตาติ อตฺโถ. เย อริยมคฺคปฏิเวธสฺส อนุจฺฉวิกา อุปนิสฺสยสมฺปนฺนา, เต ภพฺพา. วุตฺตปฏิปกฺขา อภพฺพา.
สตฺเต ปชานาตีติ รูปาทิเก อารมฺมเณ ลคฺเค ลคฺคิเต สตฺเต ปชานาติ. สเทวโก ¶ โลโกติ สห เทเวหิ สเทวโก. สห มาเรน สมารโก. สห พฺรหฺมุนา สพฺรหฺมโก. สห สมณพฺราหฺมเณหิ สสฺสมณพฺราหฺมณี. ปชาตตฺตา ปชา. สห เทวมนุสฺเสหิ สเทวมนุสฺสา. ‘‘ปชา’’ติ สตฺตโลกสฺส ปริยายวจนเมตํ. ตตฺถ สเทวกวจเนน ปฺจกามาวจรเทวคฺคหณํ, สมารกวจเนน ¶ ฉฏฺกามาวจรเทวคฺคหณํ. สพฺรหฺมกวจเนน พฺรหฺมกายิกาทิพฺรหฺมคฺคหณํ. สสฺสมณพฺราหฺมณีวจเนน สาสนสฺส ปจฺจตฺถิกปจฺจามิตฺตสมณพฺราหฺมณคฺคหณํ สมิตปาปพาหิตปาปสมณพฺราหฺมณคฺคหณฺจ. ปชาวจเนน สตฺตโลกคฺคหณํ. สเทวมนุสฺสวจเนน สมฺมุติเทวอวเสสมนุสฺสคฺคหณํ. เอวเมตฺถ ตีหิ ปเทหิ โอกาสโลโก. ทฺวีหิ ปชาวเสน สตฺตโลโก คหิโตติ เวทิตพฺโพ.
อปโร นโย – สเทวกคฺคหเณน อรูปาวจรโลโก คหิโต, สมารกคฺคหเณน ฉกามาวจรโลโก, สพฺรหฺมกคฺคหเณน รูปาวจรพฺรหฺมโลโก, สสฺสมณพฺราหฺมณาทิคฺคหเณน จตุปริสวเสน สมฺมุติเทเวหิ วา สห มนุสฺสโลโก, อวเสสสพฺพสตฺตโลโก วา. อปิ เจตฺถ สเทวกวจเนน อุกฺกฏฺปริจฺเฉทโต สพฺพสฺสปิ โลกสฺส อนฺโตพุทฺธาเณ ปริวตฺตนภาวํ สาเธติ. ตโต เยสํ สิยา ‘‘มาโร มหานุภาโว ฉกามาวจริสฺสโร วสวตฺตี, กึ โสปิ อนฺโตพุทฺธาเณ ปริวตฺตตี’’ติ. เตสํ วิมตึ วิธเมนฺโต ‘‘สมารโก’’ติ อาห. เยสํ ปน สิยา ‘‘พฺรหฺมา มหานุภาโว, เอกงฺคุลิยา เอกสฺมึ จกฺกวาฬสหสฺเส อาโลกํ ผรติ. ทฺวีหิ…เป… ทสหิ องฺคุลีหิ ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ อาโลกํ ผรติ, อนุตฺตรฺจ ฌานสมาปตฺติสุขํ ปฏิสํเวเทติ, กึ โสปิ อนฺโตพุทฺธาเณ ปริวตฺตตี’’ติ. เตสํ วิมตึ วิธเมนฺโต ‘‘สพฺรหฺมโก’’ติ อาห. ตโต เยสํ ¶ สิยา ‘‘ปุถู สมณพฺราหฺมณา สาสนปจฺจตฺถิกา, กึ เตปิ อนฺโตพุทฺธาเณ ปริวตฺตนฺตี’’ติ. เตสํ วิมตึ วิธเมนฺโต ‘‘สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา’’ติ อาห.
เอวํ อุกฺกฏฺานํ อนฺโตพุทฺธาเณ ปริวตฺตนภาวํ ปกาเสตฺวา อถ สมฺมุติเทเว อวเสสมนุสฺเส จ อุปาทาย อุกฺกฏฺปริจฺเฉทวเสน เสสสตฺตโลกสฺส อนฺโตพุทฺธาเณ ¶ ปริวตฺตนภาวํ ปกาเสนฺโต ‘‘สเทวมนุสฺสา’’ติ อาห. อยเมตฺถ อนุสนฺธิกฺกโม. โปราณา ปนาหุ ‘‘สเทวโกติ เทวตาหิ สทฺธึ อวเสสโลโก. สมารโกติ มาเรน สทฺธึ อวเสสโลโก. สพฺรหฺมโกติ พฺรหฺเมหิ สทฺธึ อวเสสโลโก. เอวํ สพฺเพปิ ติภวูปเค สตฺเต ตีหากาเรหิ ตีสุ ปเทสุ ปกฺขิปิตฺวา ปุน ทฺวีหากาเรหิ ปริยาทาตุํ ‘สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสา’ติ วุตฺตํ. เอวํ ปฺจหิ ปเทหิ เตน เตน อากาเรน เตธาตุกเมว ปริยาทินฺนํ โหตี’’ติ.
อนฺตมโสติ อุปริมนฺเตน. ติมิติมิงฺคลนฺติ เอตฺถ ติมิ นาม เอกา มจฺฉชาติ, ติมึ คิลิตุํ สมตฺถา ตโต มหนฺตสรีรา ติมิงฺคลา นาม เอกา มจฺฉชาติ, ติมิงฺคลมฺปิ คิลิตุํ สมตฺถา ปฺจโยชนสติกสรีรา ติมิติมิงฺคลา นาม เอกา มจฺฉชาติ. อิธ ชาติคฺคหเณน เอกวจนํ ¶ กตนฺติ เวทิตพฺพํ. ครุฬํ เวนเตยฺยนฺติ เอตฺถ ครุโฬติ ชาติวเสน นามํ. เวนเตยฺโยติ โคตฺตวเสน. ปเทเสติ เอกเทเส. สาริปุตฺตสมาติ สพฺพพุทฺธานํ ธมฺมเสนาปติตฺเถเร คเหตฺวา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. เสสสาวกา หิ ปฺาย ธมฺมเสนาปติตฺเถเรน สมา นาม นตฺถิ. ยถาห – ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ มหาปฺานํ ยทิทํ สาริปุตฺโต’’ติ (อ. นิ. ๑.๑๘๘-๑๘๙). อฏฺกถายฺจ (วิสุทฺธิ. ๑.๑๗๑; ปฏิ. ม. อฏฺ. ๒.๓.๕) วุตฺตํ –
‘‘โลกนาถํ เปตฺวาน, เย จฺเ สนฺติ ปาณิโน;
ปฺาย สาริปุตฺตสฺส, กลํ นาคฺฆนฺติ โสฬสิ’’นฺติ.
ผริตฺวาติ พุทฺธาณํ สพฺพเทวมนุสฺสานมฺปิ ปฺํ ปาปุณิตฺวา านโต เตสํ ปฺํ ผริตฺวา พฺยาปิตฺวา ติฏฺติ. อภิภวิตฺวาติ สพฺพเทวมนุสฺสานมฺปิ ปฺํ อติกฺกมิตฺวา, เตสํ อวิสยภูตมฺปิ สพฺพํ เนยฺยํ อภิภวิตฺวา ติฏฺตีติ อตฺโถ.
ปฏิสมฺภิทายํ ¶ (ปฏิ. ม. ๓.๕) ปน ‘‘อติฆํสิตฺวา’’ติ ปาโ, ฆํสิตฺวา ตุทิตฺวาติ อตฺโถ. เยปิ เตติอาทีหิ เอวํ ผริตฺวา อภิภวิตฺวา านสฺส ปจฺจกฺขการณํ ทสฺเสติ. ตตฺถ ปณฺฑิตาติ ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคตา ¶ . นิปุณาติ สณฺหสุขุมพุทฺธิโน สุขุเม อตฺถนฺตเร ปฏิวิชฺฌนสมตฺถา. กตปรปฺปวาทาติ วิฺาตปรปฺปวาทา เจว ปเรหิ สทฺธึ กตวาทปริจยา จ. วาลเวธิรูปาติ วาลเวธิธนุคฺคหสทิสา. โว ภินฺทนฺตา มฺเ จรนฺติ ปฺาคเตน ทิฏฺิคตานีติ วาลเวธี วิย วาลํ สุขุมานิปิ ปเรสํ ทิฏฺิคมนานิ อตฺตโน ปฺาคมเนน ภินฺทนฺตา วิย จรนฺตีติ อตฺโถ. อถ วา ‘‘คูถคตํ มุตฺตคต’’นฺติอาทีสุ (อ. นิ. ๙.๑๑) วิย ปฺา เอว ปฺาคตํ. ทิฏฺิโย เอว ทิฏฺิคตานิ. ปฺเห อภิสงฺขริตฺวา อภิสงฺขริตฺวาติ ทฺวิปทมฺปิ ติปทมฺปิ จตุปทมฺปิ ปุจฺฉํ รจยิตฺวา เตสํ ปฺหานํ อติพหุกตฺตา สพฺพสงฺคหตฺถํ ทฺวิกฺขตฺตุํ วุตฺตํ. คูฬฺหานิ จ ปฏิจฺฉนฺนานิ จ อตฺถชาตานีติ ปาเสโส. เตสํ ตถา วินยํ ทิสฺวา อตฺตนา อภิสงฺขตํ ปฺหํ ปุจฺฉนฺตีติ เอวํ ภควตา อธิปฺเปตตฺตา ปฺหํ ปุจฺฉนฺติ. อฺเสํ ปน ปุจฺฉาย โอกาสเมว อทตฺวา ภควา อุปสงฺกมนฺตานํ ธมฺมํ เทเสติ. ยถาห –
‘‘เต ปฺหํ อภิสงฺขโรนฺติ ‘อิมํ มยํ ปฺหํ สมณํ โคตมํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิสฺสาม, สเจ โน สมโณ โคตโม เอวํ ปุฏฺโ เอวํ พฺยากริสฺสติ, เอวมสฺส มยํ วาทํ ¶ อาโรเปสฺสาม, เอวํ เจปิ โน ปุฏฺโ เอวํ พฺยากริสฺสติ, เอวมฺปิสฺส มยํ วาทํ อาโรเปสฺสามา’ติ. เต สุณนฺติ ‘สมโณ ขลุ โภ โคตโม อมุกํ นาม คามํ วา นิคมํ วา โอสโฏ’ติ. เต เยน สมโณ โคตโม เตนุปสงฺกมนฺติ. เต สมโณ โคตโม ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสติ สมาทเปติ สมุตฺเตเชติ สมฺปหํเสติ. เต สมเณน โคตเมน ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺสิตา สมาทปิตา สมุตฺเตชิตา สมฺปหํสิตา น เจว สมณํ โคตมํ ปฺหํ ปุจฺฉนฺติ, กุโตสฺส วาทํ อาโรเปสฺสนฺติ, อฺทตฺถุ สมณสฺเสว โคตมสฺส สาวกา สมฺปชฺชนฺตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๘๙).
กสฺมา ปฺเห น ปุจฺฉนฺตีติ เจ? ภควา กิร ปริสมชฺเฌ ธมฺมํ เทเสนฺโต ปริสาย อชฺฌาสยํ โอโลเกติ, ตโต ปสฺสติ ‘‘อิเม ปณฺฑิตา คูฬฺหํ รหสฺสํ ปฺหํ โอวฏฺฏิกสารํ กตฺวา อาคตา’’ติ. โส เตหิ อปุฏฺโเยว ¶ ‘‘ปฺหปุจฺฉาย เอตฺตกา โทสา, วิสฺสชฺชเน เอตฺตกา, อตฺเถ, ปเท, อกฺขเร เอตฺตกาติ; อิมํ ปฺหํ ปุจฺฉนฺโต เอวํ ปุจฺเฉยฺย, วิสฺสชฺเชนฺโต ¶ เอวํ วิสฺสชฺเชยฺยา’’ติ; อิติ โอวฏฺฏิกสารํ กตฺวา อานีเต ปฺเห ธมฺมกถาย อนฺตเร ปกฺขิปิตฺวา ทสฺเสติ. เต ปณฺฑิตา ‘‘เสยฺยา วต โน, เย มยํ อิเม ปฺเห น ปุจฺฉิมฺหา. สเจปิ มยํ ปุจฺเฉยฺยาม, อปฺปติฏฺิเต โน กตฺวา สมโณ โคตโม ขิเปยฺยา’’ติ อตฺตมนา ภวนฺติ.
อปิ จ พุทฺธา นาม ธมฺมํ เทเสนฺตา ปริสํ เมตฺตาย ผรนฺติ. เมตฺตาผรเณน ทสพเลสุ มหาชนสฺส จิตฺตํ ปสีทติ. พุทฺธา นาม รูปคฺคปฺปตฺตา โหนฺติ ทสฺสนสมฺปนฺนา มธุรสฺสรา มุทุชิวฺหา สุผุสิตทนฺตาวรณา, อมเตน หทยํ สิฺจนฺตา วิย ธมฺมํ กเถนฺติ. ตตฺร เนสํ เมตฺตาผรเณน ปสนฺนจิตฺตานํ เอวํ โหติ – ‘‘เอวรูปํ อทฺเวชฺฌกถํ อโมฆกถํ นิยฺยานิกกถํ กเถนฺเตน ภควตา สทฺธึ น สกฺขิสฺสาม ปจฺจนีกคฺคาหํ คณฺหิตุ’’นฺติ อตฺตโน ปสนฺนภาเวเนว ปฺเห น ปุจฺฉนฺตีติ.
กถิตา วิสฺสชฺชิตา วาติ ‘‘เอวํ ตุมฺเห ปุจฺฉถา’’ติ อปุจฺฉิตปฺหานํ อุจฺจารเณน เต ปฺหา ภควตา กถิตา เอว โหนฺติ. ยถา จ เต วิสฺสชฺเชตพฺพา, ตถา วิสฺสชฺชิตา เอว โหนฺติ. นิทฺทิฏฺการณาติ อิมินา การเณน อิมินา เหตุนา เอวํ โหนฺตีติ เอวํ สเหตุกํ กตฺวา วิสฺสชฺชเนน ภควตา นิทฺทิฏฺการณา เอว โหนฺติ เต ปฺหา. อุปกฺขิตฺตกา จ เต ภควโต สมฺปชฺชนฺตีติ ขตฺติยปณฺฑิตาทโย ภควโต ปฺหวิสฺสชฺชเนเนว ภควโต สมีเป ขิตฺตกา ปกฺขิตฺตกา สมฺปชฺชนฺติ; สาวกา วา สมฺปชฺชนฺติ, อุปาสกา วาติ อตฺโถ; สาวกสมฺปตฺตึ วา ¶ ปาปุณนฺติ, อุปาสกสมฺปตฺตึ วาติ วุตฺตํ โหติ. อถาติ อนนฺตรตฺเถ, เตสํ อุปกฺขิตฺตกสมฺปตฺติสมนนฺตรเมวาติ อตฺโถ. ตตฺถาติ ตสฺมึ าเน, ตสฺมึ อธิกาเร วา. อติโรจตีติ อติวิย โชตติ ปกาสติ. ยทิทํ ปฺายาติ ยายํ ภควโต ปฺา, ตาย ปฺาย ภควาว อติโรจตีติ อตฺโถ. อิติ-สทฺโท การณตฺโถ, อิมินา การเณนาติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมวาติ.
สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย มหานิทฺเทสฏฺกถาย
ปสูรสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.