📜
๙. มาคณฺฑิยสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา
๗๐. นวเม ¶ ¶ ¶ มาคณฺฑิยสุตฺตนิทฺเทเส ปมคาถาย ตาว อชปาลนิคฺโรธมูเล นานารูปานิ นิมฺมินิตฺวา อภิกามํ อาคตํ มารธีตรํ ทิสฺวาน ตณฺหํ อรตึ รคฺจ ฉนฺทมตฺตมฺปิ เมถุนสฺมึ นาโหสิ, กิเมวิทํ อิมิสฺสา ทาริกาย มุตฺตกรีสปุณฺณํ รูปํ ทิสฺวา ภวิสฺสติ, สพฺพถา ปาทาปิ นํ สมฺผุสิตุํ น อิจฺเฉ, กุโตเนน สํวสิตุนฺติ.
มุตฺตปุณฺณนฺติ อาหารอุตุวเสน วตฺถิปุฏนฺตรํ ปูเรตฺวา ิตมุตฺเตน ปูริตํ. กรีสปุณฺณนฺติ ปกฺกาสยสงฺขาเต เหฏฺานาภิปิฏฺิกณฺฏกมูลานํ อนฺตเร อุพฺเพเธน อฏฺงฺคุลมตฺเต อนฺตาวสาเน ิตวจฺเจน ปุณฺณํ. เสมฺหปุณฺณนฺติ อุทรปฏเล ิตเอกปตฺตปฺปมาเณน เสมฺเหน ปูริตํ. รุหิรปุณฺณนฺติ ยกนสฺส เหฏฺาภาคํ ปูเรตฺวา หทยวกฺกปปฺผาสานํ อุปริ โถกํ โถกํ ปคฺฆรนฺเตน วกฺกหทยยกนปปฺผาเส เตมยมาเนน ิเตน เอกปตฺตสฺส ปูรณมตฺเตน สนฺนิจิตโลหิตสงฺขาเตน จ เกสโลมนขทนฺตานํ มํสวินิมุตฺตฏฺานฺเจว ถทฺธสุกฺขจมฺมฺจ เปตฺวา ธมนีชาลานุสาเรน สพฺพํ อุปาทิณฺณกสรีรํ ผริตฺวา ิตสํสรณโลหิตสงฺขาเตน จ ทุวิเธน รุหิเรน ปุณฺณํ.
อฏฺิสงฺฆาตนฺติ สกลสรีเร เหฏฺา อฏฺีนํ อุปริฏฺิตานิ สาธิกานิ ตีณิ อฏฺิสตานิ, เตหิ อฏฺีหิ ฆฏิตํ. นฺหารุสมฺพนฺธนฺติ สกลสรีเร อฏฺีนิ อาพนฺธิตฺวา ิตานิ นว นฺหารุสตานิ, เตหิ นฺหารูหิ สมฺพนฺธํ อาพนฺธํ. รุธิรมํสาวเลปนนฺติ สํสรณโลหิเตน จ สาธิกานิ ตีณิ อฏฺิสตานิ อนุลิมฺเปตฺวา ิเตน นวมํสเปสิสเตน จ อนุลิตฺตํ สรีรํ. จมฺมวินทฺธนฺติ สกลสรีรํ ปริโยนนฺธิตฺวา ปากฏกิโลมกสฺส อุปริ ฉวิยา เหฏฺา ¶ ิตํ จมฺมํ, เตน จมฺเมน วินทฺธํ ปริโยนทฺธํ. ‘‘จมฺมาวนทฺธ’’นฺติปิ ปาฬิ. ฉวิยา ปฏิจฺฉนฺนนฺติ อติสุขุมฉวิยา ปฏิจฺฉนฺนํ ฉาเทตฺวา ิตํ. ฉิทฺทาวฉิทฺทนฺติ อเนกฉิทฺทํ. อุคฺฆรนฺตนฺติ อกฺขิมุขาทีหิ อุคฺฆรนฺตํ. ปคฺฆรนฺตนฺติ อโธภาเคน ปคฺฆรนฺตํ. กิมิสงฺฆนิเสวิตนฺติ สูจิมุขาทีหิ ¶ นานาปาณกุลสมูเหหิ อาเสวิตํ. นานากลิมลปริปูรนฺติ อเนกวิเธหิ อสุจิโกฏฺาเสหิ ปูริตํ.
๗๑. ตโต ¶ มาคณฺฑิโย ‘‘ปพฺพชิตา นาม มานุสเก กาเม ปหาย ทิพฺพกามตฺถาย ปพฺพชนฺติ, อยฺจ ทิพฺเพปิ กาเม น อิจฺฉติ, อิทมฺปิ อิตฺถิรตนํ, กา นุ อสฺส ทิฏฺี’’ติ ปุจฺฉิตุํ ทุติยํ คาถมาห. ตตฺถ เอตาทิสํ เจ รตนนฺติ ทิพฺพิตฺถิรตนํ สนฺธาย ภณติ. นารินฺติ อตฺตโน ธีตรํ สนฺธาย. ทิฏฺิคตํ สีลวตํ นุ ชีวิตนฺติ ทิฏฺิฺจ สีลฺจ วตฺจ ชีวิตฺจ. ภวูปปตฺติฺจ วเทสิ กีทิสนฺติ อตฺตโน ภวูปปตฺตึ วา ตุวํ กีทิสํ วเทสิ.
๗๒. อิโต ปรา ทฺเว คาถา วิสฺสชฺชนปุจฺฉานเยน ปวตฺตตฺตา ปากฏสมฺพนฺธาเยว. ตาสุ ปมคาถาย สงฺเขปตฺโถ – ตสฺส มยฺหํ มาคณฺฑิย ทฺวาสฏฺิทิฏฺิคตธมฺเมสุ นิจฺฉินิตฺวา ‘‘อิทเมว สจฺจํ, โมฆมฺ’’นฺติ (ม. นิ. ๓.๒๗, ๓๐๑) เอวํ อิทํ วทามีติ สมุคฺคหีตํ น โหติ นตฺถิ น วิชฺชติ, กึ การณา? อหฺหิ ปสฺสนฺโต ทิฏฺีสุ อาทีนวํ กฺจิ ทิฏฺึ อคฺคเหตฺวา สจฺจานิ ปวิจินนฺโต อชฺฌตฺตํ ราคาทีนํ สนฺติภาเวน อชฺฌตฺตสนฺติสงฺขาตํ นิพฺพานเมว อทฺทสนฺติ.
อาทีนวนฺติ อุปทฺทวํ. สทุกฺขนฺติ กายิกทุกฺเขน สทุกฺขํ. สวิฆาตนฺติ เจตสิกทุกฺเขน สหิตํ. สอุปายาสนฺติ อุปายาสสหิตํ. สปริฬาหนฺติ สทรถํ. น นิพฺพิทายาติ น วฏฺเฏ นิพฺพินฺทนตฺถาย. น วิราคายาติ น วฏฺเฏ วิราคตฺถาย. น นิโรธายาติ น วฏฺฏสฺส นิโรธตฺถาย. น อุปสมายาติ น วฏฺฏสฺส อุปสมตฺถาย. น อภิฺายาติ น วฏฺฏสฺส อภิชานนตฺถาย. น สมฺโพธายาติ น กิเลสนิทฺทาวิคเมน วฏฺฏโต สมฺพุชฺฌนตฺถาย ¶ . น นิพฺพานายาติ น อมตนิพฺพานตฺถาย. เอตฺถ ปน ‘‘นิพฺพิทายา’’ติ วิปสฺสนา. ‘‘วิราคายา’’ติ มคฺโค. ‘‘นิโรธาย อุปสมายา’’ติ นิพฺพานํ. ‘‘อภิฺาย สมฺโพธายา’’ติ มคฺโค. ‘‘นิพฺพานายา’’ติ นิพฺพานเมว. เอวํ เอกสฺมึ าเน วิปสฺสนา, ตีสุ มคฺโค, ตีสุ นิพฺพานํ วุตฺตนฺติ เอวํ ววตฺถานกถา เวทิตพฺพา. ปริยาเยน ปน สพฺพานิเปตานิ มคฺคเววจนานิปิ นิพฺพานเววจนานิปิ โหนฺติเยว.
อชฺฌตฺตํ ราคสฺส สนฺตินฺติ อชฺฌตฺตราคสฺส สนฺตภาเวน นิพฺพุตภาเวน อชฺฌตฺตสนฺติสงฺขาตํ นิพฺพานํ โอโลเกสึ. โทสสฺส สนฺตินฺติอาทีสุปิ เอเสว นโย. ปจินนฺติ นิทฺเทสสฺส อุทฺเทสปทํ. วิจินนฺโตติ สจฺจานิ วฑฺเฒนฺโต วิภาเวนฺโต. ปวิจินนฺโตติ ตาเนว ปจฺเจกํ วิภาเวนฺโต ¶ . เกจิ ¶ ‘‘คเวสนฺโต’’ติ วณฺณยนฺติ. อทสฺสนฺติ โอโลเกสึ. อทกฺขินฺติ วินิวิชฺฌึ. อผสฺสินฺติ ปฺาย ผุสึ. ปฏิวิชฺฌินฺติ าเณน ปจฺจกฺขํ อกาสึ.
๗๓. ทุติยคาถาย สงฺเขปตฺโถ – ยานิมานิ ทิฏฺิคตานิ เตหิ เตหิ สตฺเตหิ วินิจฺฉินิตฺวา คหิตตฺตา ‘‘วินิจฺฉยา’’ติ จ อตฺตโน ปจฺจเยหิ อภิสงฺขตภาวาทินา นเยน ‘‘ปกปฺปิตานี’’ติ จ วุจฺจนฺติ, เต เว มุนี ทิฏฺิคตธมฺเม อคฺคเหตฺวา อชฺฌตฺตสนฺตีติ ยเมตมตฺถํ พฺรูสิ, อาจิกฺข เม, กถํ นุ ธีเรหิ ปเวทิตํ ตํ กถํ ปกาสิตํ ธีเรหีติ วทติ.
อิมิสฺสา คาถาย นิทฺเทโส อุตฺตานตฺโถ เปตฺวา ปรมตฺถปทํ. ตตฺถ ยํ ปรมตฺถนฺติ ยํ อุตฺตมํ นิพฺพานํ.
๗๔. อถสฺส ภควา ยถา เยน อุปาเยน ตํ ปทํ ธีเรหิ ปกาสิตํ, ตํ อุปายํ สปฏิปกฺขํ ทสฺเสนฺโต ‘‘น ทิฏฺิยา’’ติ คาถมาห. ตตฺถ น ทิฏฺิยาติอาทีหิ ทิฏฺิสุติอฏฺสมาปตฺติาณพาหิรสีลพฺพตานิ ปฏิกฺขิปติ. ‘‘สุทฺธิมาหา’’ติ เอตฺถ วุตฺตํ อาห-สทฺทํ สพฺพตฺถ นกาเรน สทฺธึ โยเชตฺวา ปุริมปทตฺตยํ เนตฺวา ‘‘ทิฏฺิยา สุทฺธึ นาห ¶ น กเถมี’’ติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. ยถา เจตฺถ, เอวํ อุตฺตรปเทสุปิ. ตตฺถ จ อทิฏฺิยา นาหาติ ทสวตฺถุกํ สมฺมาทิฏฺึ วินา น กเถมิ. ตถา อสฺสุติยาติ นวงฺคํ สวนํ วินา. อาณาติ กมฺมสฺสกตสจฺจานุโลมิกาณํ วินา. อสีลตาติ ปาติโมกฺขสํวรํ วินา. อพฺพตาติ ธุตงฺควตํ วินา. โนปิ เตนาติ เตสุ เอกเมเกน ทิฏฺิอาทิมตฺเตนาปิ น กเถมีติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอเต จ นิสฺสชฺช อนุคฺคหายาติ เอเต จ ปุริมทิฏฺิอาทิเภเท กณฺหปกฺขิเก ธมฺเม สมุคฺฆาตกรเณน นิสฺสชฺช, ปจฺฉิเม อทิฏฺิอาทิเภเท สุกฺกปกฺขิเกปิ อตมฺมยตาปชฺชเนน อนุคฺคหาย. สนฺโต อนิสฺสาย ภวํ น ชปฺเปติ อิมาย ปฏิปตฺติยา ราคาทิวูปสเมน สนฺโต จกฺขาทีสุ กฺจิ ธมฺมํ อนิสฺสาย เอกมฺปิ ภวํ น ชปฺเป, อปิเหตุํ อปตฺเถตุํ สมตฺโถ สิยา, อยมสฺส อชฺฌตฺตสนฺตีติ อธิปฺปาโย.
สวนมฺปิ อิจฺฉิตพฺพนฺติ สุตฺตาทิวเสน สุณนมฺปิ อากงฺขิตพฺพํ. สมฺภารา อิเม ธมฺมาติ สมฺมาทิฏฺิอาทิกา อิเม ธมฺมา อุปการฏฺเน สมฺภารา โหนฺติ ¶ . กณฺหปกฺขิกานนฺติ อกุสลปกฺเข ภวานํ. สมุคฺฆาตโต ปหานํ อิจฺฉิตพฺพนฺติ สมฺมา หนนโต สมุจฺเฉทโต ปหานํ อากงฺขิตพฺพํ. เตธาตุเกสุ กุสเลสุ ธมฺเมสูติ กามรูปารูปสงฺขาเตสุ เตภูมเกสุ โกสลฺลสมฺภูเตสุ. อตมฺมยตาติ นิตฺตณฺหภาโว.
๗๕. เอวํ ¶ วุตฺเต วจนตฺถํ อสลฺลกฺเขนฺโต มาคณฺฑิโย ‘‘โน เจ กิรา’’ติ คาถมาห. ตตฺถ ทิฏฺาทีนิ วุตฺตนยาเนว. กณฺหปกฺขิกานิเยว ปน สนฺธาย อุภยตฺราปิ อาห. อาห-สทฺทํ ปน ‘‘โน เจ’’ติ สทฺเทน โยเชตฺวา โน เจ กิร อาห โน เจ กิร กเถสีติ เอวํ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. โมมูหนฺติ อติมูฬฺหํ, โมหนํ วา. ปจฺเจนฺตีติ ชานนฺติ. อิมิสฺสาปิ คาถาย นิทฺเทโส อุตฺตาโน.
๗๖. อถสฺส ¶ ภควา ตํ ทิฏฺึ นิสฺสาย ปุจฺฉํ ปฏิกฺขิปนฺโต ‘‘ทิฏฺิฺจ นิสฺสายา’’ติ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ – ตฺวํ มาคณฺฑิย ทิฏฺึ นิสฺสาย ปุนปฺปุนํ ปุจฺฉมาโน ยานิ เต ทิฏฺิคตานิ สมุคฺคหิตานิ, เตสฺเวว สมุคฺคหีเตสุ ปโมหํ อาคโต ตฺวํ อิโต จ มยา วุตฺตอชฺฌตฺตสนฺติโต ปฏิปตฺติโต ธมฺมเทสนโต วา อณุมฺปิ ยุตฺตสฺํ น ปสฺสสิ, เตน การเณน ตฺวํ อิมํ ธมฺมํ โมมูหโต ปสฺสสีติ.
ลคฺคนํ นิสฺสาย ลคฺคนนฺติ ทิฏฺิลคฺคนํ อลฺลียิตฺวา ทิฏฺิลคฺคนํ. พนฺธนนฺติ ทิฏฺิพนฺธนํ. ปลิโพธนฺติ ทิฏฺิปลิโพธํ.
อนฺธการํ ปกฺขนฺโทสีติ พหลนฺธการํ ปวิฏฺโสิ. ยุตฺตสฺนฺติ สมณธมฺเม ยุตฺตสฺํ. ปตฺตสฺนฺติ สมณธมฺเม ปฏิลทฺธสฺํ. ลคฺคนสฺนฺติ สฺชานิตสฺํ. การณสฺนฺติ เหตุสฺํ. านสฺนฺติ การณสฺํ. น ปฏิลภสีติ น วินฺทสิ. กุโต าณนฺติ มคฺคาณํ ปน เกน การเณน ลภิสฺสสิ. อนิจฺจํ วาติ หุตฺวา อภาวฏฺเน ปฺจกฺขนฺธา อนิจฺจํ. อนิจฺจสฺานุโลมํ วาติ ‘‘ปฺจกฺขนฺธา อนิจฺจา’’ติ อุปฺปนฺนา สฺา อนิจฺจสฺา, ตาย สฺาย อนุโลมํ อปฺปฏิกฺกูลํ อนิจฺจสฺานุโลมํ. กึ ตํ? วิปสฺสนาาณํ. ทฺวินฺนํ วิปสฺสนาาณานํ ทุกฺขานตฺตสฺานุโลมานมฺปิ เอเสว นโย.
๗๗. เอวํ สมุคฺคหิเตสุ ปโมเหน มาคณฺฑิยสฺส วิวาทาปตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เตสุ อฺเสุ จ ธมฺเมสุ วิคตปฺปโมหสฺส อตฺตโน นิพฺพิวาทตํ ¶ ทสฺเสนฺโต ‘‘สโม วิเสสี’’ติ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ – โย เอวํ ติธา มาเนน วา ทิฏฺิยา วา ปุคฺคเลน วา มฺติ, โส เตน มาเนน ตาย วา ทิฏฺิยา เตน วา ปุคฺคเลน วิวเทยฺย. โย ปน อมฺหาทิโส อิมาสุ ตีสุ วิธาสุ อวิกมฺปมาโน, สโม วิเสสีติ น ตสฺส โหติ, น จ หีโนติ ปาเสโส. อิมิสฺสาปิ คาถาย นิทฺเทโส อุตฺตาโนว.
๗๘. กิฺจ ¶ ภิยฺโย – ‘‘สจฺจนฺติ โส’’ติ คาถา. ตสฺสตฺโถ – โส เอวรูโป ปหีนมานทิฏฺิโก ‘‘มาทิโส ‘พาหิตปาปตฺตา’ทินา นเยน พฺราหฺมโณ, อิทเมว สจฺจ’’นฺติ กึ วเทยฺย กึ วตฺถุํ ภเณยฺย, เกน ¶ วา การเณน ภเณยฺย, ‘‘มยฺหํ สจฺจํ, ตุยฺหํ มุสา’’ติ วา เกน มาเนน ทิฏฺิยา ปุคฺคเลน วา วิวเทยฺย. ยสฺมึ มาทิเส ขีณาสเว ‘‘สทิโสหมสฺมี’’ติ ปวตฺติยา สมํ วา, อิตรทฺวยภาเวน ปวตฺติยา วิสมํ วา มฺิตํ นตฺถิ, สมานาทีสุ เกน วาทํ ปฏิสํยุเชยฺย ปฏิปฺผเรยฺยาติ. อิมิสฺสาปิ คาถาย นิทฺเทโส อุตฺตาโน.
๗๙. นนุ เอกํเสเนว เอวรูโป ปุคฺคโล? ‘‘โอกํ ปหายา’’ติ คาถา. ตตฺถ โอกํ ปหายาติ รูปธาตฺวาทิวิฺาณสฺโสกาสํ ตตฺร ฉนฺทราคปฺปหาเนน ฉฑฺเฑตฺวา. อนิเกตสารีติ รูปนิมิตฺตนิเกตาทีนิ ตณฺหาวเสน อสรนฺโต. คาเม อกุพฺพํ มุนิ สนฺถวานีติ คาเม คิหิสนฺถวานิ อกโรนฺโต. กาเมหิ ริตฺโตติ กาเมสุ ฉนฺทราคาภาเวน สพฺพกาเมหิ ปุถุภูโต. อปุรกฺขราโนติ อายตึ อตฺตภาวํ อนภินิพฺพตฺเตนฺโต. กถํ น วิคฺคยฺห ชเนน กยิราติ ชเนน สทฺธึ วิคฺคาหิกกถํ น กเถยฺย.
หาลิทฺทกานีติ เอวํนามโก คหปติ. เยนายสฺมา มหากจฺจาโน เตนุปสงฺกมีติ เยนาติ ภุมฺมตฺเถ กรณวจนํ. ตสฺมา ยตฺถ มหากจฺจาโน, ตตฺถ อุปสงฺกมีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เยน วา การเณน มหากจฺจาโน เทวมนุสฺเสหิ อุปสงฺกมิตพฺโพ, เตน การเณน อุปสงฺกมีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เกน จ การเณน ¶ มหากจฺจาโน อุปสงฺกมิตพฺโพ? นานปฺปการคุณวิเสสาธิคมาธิปฺปาเยน, สาทุผลูปโภคาธิปฺปาเยน ทิชคเณหิ นิจฺจผลิตมหารุกฺโข วิย. อุปสงฺกมีติ จ คโตติ วุตฺตํ โหติ. อุปสงฺกมิตฺวาติ อุปสงฺกมนปริโยสานทีปนํ. อถ วา เอวํ คโต ตโต อาสนฺนตรํ านํ มหากจฺจานสฺส สมีปสงฺขาตํ คนฺตฺวาติปิ วุตฺตํ โหติ.
อภิวาเทตฺวาติ ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา. อิทานิ เยนตฺเถน มหากจฺจานสฺส อุปฏฺานํ อาคโต, ตํ ปุจฺฉิตุกาโม ทสนขสโมธานสมุชฺชลํ อฺชลึ สิรสิ ปติฏฺาเปตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตนฺติ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส ¶ ‘‘วิสมํ จนฺทิมสูริยา ปริวตฺตนฺตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๔.๗) วิย. ตสฺมา ยถา นิสินฺโน เอกมนฺตํ นิสินฺโน โหติ, เอวํ นิสีทีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ภุมฺมตฺเถ วา เอตํ อุปโยควจนํ. นิสีทีติ นิสชฺชํ กปฺเปสิ. ปณฺฑิตา หิ เทวมนุสฺสา ครุฏฺานิยํ อุปสงฺกมิตฺวา อาสนกุสลตาย เอกมนฺตํ นิสีทนฺติ. อยฺจ คหปติ เตสํ อฺตโร, ตสฺมา เอกมนฺตํ นิสีทิ.
กถํ ¶ นิสินฺโน จ ปน เอกมนฺตํ นิสินฺโน โหตีติ? ฉ นิสชฺชโทเส วชฺเชตฺวา. เสยฺยถิทํ? อติทูรํ อจฺจาสนฺนํ อุปริวาตํ อุนฺนตปฺปเทสํ อติสมฺมุขํ อติปจฺฉาติ. อติทูเร นิสินฺโน หิ สเจ กเถตุกาโม โหติ, อุจฺจาสทฺเทน กเถตพฺพํ โหติ. อจฺจาสนฺเน นิสินฺโน สงฺฆฏฺฏนํ กโรติ. อุปริวาเต นิสินฺโน สรีรคนฺเธน พาธติ. อุนฺนตปฺปเทเส นิสินฺโน อคารวํ ปกาเสติ. อติสมฺมุขา นิสินฺโน สเจ ทฏฺุกาโม โหติ, จกฺขุนา จกฺขุํ อาหจฺจ ทฏฺพฺพํ โหติ. อติปจฺฉา นิสินฺโน สเจ ทฏฺุกาโม โหติ, คีวํ ปสาเรตฺวา ทฏฺพฺพํ โหติ. ตสฺมา อยมฺปิ เอเต ฉ นิสชฺชโทเส วชฺเชตฺวา นิสีทิ. เตน วุตฺตํ – ‘‘เอกมนฺตํ นิสีที’’ติ.
เอตทโวจาติ เอตํ อโวจ. วุตฺตมิทํ ภนฺเต กจฺจาน ภควตา อฏฺกวคฺคิเย มาคณฺฑิยปฺเหติ อฏฺกวคฺคิยมฺหิ มาคณฺฑิยปฺโห นาม อตฺถิ, ตสฺมึ ปฺเห.
รูปธาตูติ รูปกฺขนฺโธ อธิปฺเปโต. รูปธาตุราควินิพนฺธนฺติ รูปธาตุมฺหิ ราเคน วินิพทฺธํ. วิฺาณนฺติ กมฺมวิฺาณํ. โอกสารีติ เคหสารี อาลยสารี. กสฺมา ปเนตฺถ ‘‘วิฺาณธาตุ โข คหปตี’’ติ น วุตฺตนฺติ? สมฺโมหวิฆาตตฺถํ. ‘‘โอโก’’ติ หิ อตฺถโต ปจฺจโย วุจฺจติ, ปุเรชาตฺจ ¶ กมฺมวิฺาณํ ปจฺฉาชาตสฺส กมฺมวิฺาณสฺสปิ วิปากวิฺาณสฺสปิ, วิปากวิฺาณฺจ วิปากวิฺาณสฺสปิ กมฺมวิฺาณสฺสปิ ปจฺจโย โหติ, ตสฺมา ‘‘กตรํ นุ โข อิธ วิฺาณ’’นฺติ สมฺโมโห ภเวยฺย. ตสฺส วิฆาตตฺถํ ตํ อคฺคเหตฺวา อสมฺภินฺนาว เทสนา กตาติ. อปิจ วิปากอารมฺมณวเสน จตสฺโส อภิสงฺขารวิฺาณฏฺิติโยติ วุตฺตาติ ตา ทสฺเสตุมฺปิ อิธ วิฺาณํ น คหิตํ.
อุปยุปาทานาติ ¶ ตณฺหูปยทิฏฺูปยวเสน ทฺเว อุปยา, กามุปาทานาทีนิ จตฺตาริ อุปาทานานิ จ. เจตโส อธิฏฺานาภินิเวสานุสยาติ อกุสลจิตฺตสฺส อธิฏฺานภูตา เจว อภินิเวสภูตา จ อนุสยภูตา จ. ตถาคตสฺสาติ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส. สพฺเพสมฺปิ หิ ขีณาสวานํ เอเต ปหีนาว, สตฺถุ ปน ขีณาสวภาโว โลเก อติปากโฏติ อุปริมโกฏิยา เอวํ วุตฺตํ. วิฺาณธาตุยาติ อิธ วิฺาณํ กสฺมา คหิตํ? กิเลสปฺปหานทสฺสนตฺถํ. กิเลสา หิ น เกวลํ จตูสุเยว ขนฺเธสุ ปหีนา ปหียนฺติ, ปฺจสุปิ ปหียนฺติเยวาติ กิเลสปฺปหานทสฺสนตฺถํ คหิตํ. เอวํ โข คหปติ อโนกสารี โหตีติ เอวํ กมฺมวิฺาเณน โอกํ อสรนฺเตน อโนกสารี นาม โหติ.
รูปนิมิตฺตนิเกตวิสารวินิพนฺธาติ รูปเมว กิเลสานํ ปจฺจยฏฺเน นิมิตฺตํ, อารมฺมณกิริยสงฺขาเตน ¶ นิวาสฏฺเน นิเกตนฺติ รูปนิมิตฺตนิเกตํ. วิสาโร จ วินิพนฺโธ จ วิสารวินิพนฺธา. อุภเยนปิ หิ กิเลสานํ ปตฺถฏภาโว จ วินิพนฺธนภาโว จ วุตฺโต, รูปนิมิตฺตนิเกเต วิสารวินิพนฺธาติ รูปนิมิตฺตนิเกตวิสารวินิพนฺธา, ตสฺมา รูปนิมิตฺตนิเกตมฺหิ อุปฺปนฺเนน กิเลสวิสาเรน เจว กิเลสวินิพนฺธเนน จาติ อตฺโถ. นิเกตสารีติ วุจฺจตีติ อารมฺมณกรณวเสน นิวาสฏฺานฏฺเน นิเกตสารีติ วุจฺจติ. ปหีนาติ เต รูปนิมิตฺตนิเกเต กิเลสวิสารวินิพนฺธา ปหีนา.
กสฺมา ปเนตฺถ ปฺจกฺขนฺธา จ ‘‘โอกา’’ติ วุตฺตา, ฉ อารมฺมณานิ ‘‘นิเกต’’นฺติ? ฉนฺทราคสฺส พลวทุพฺพลตาย. สมาเนปิ หิ เอเตสํ อาลยฏฺเน วิสยภาเว โอโกติ นิปฺปริยาเยน สุทฺธํ เคหเมว วุจฺจติ, นิเกตนฺติ ¶ ‘‘อชฺช อสุกฏฺาเน กีฬิสฺสามา’’ติ กตสงฺเกตานํ นิวาสนฏฺานํ อุยฺยานาทิ. ตตฺถ ยถา ปุตฺตทารธนธฺปุณฺณเคเห ฉนฺทราโค พลวา โหติ, เอวํ อชฺฌตฺติเกสุ ขนฺเธสุ. ยถา ปน อุยฺยานฏฺานาทีสุ ตโต ทุพฺพลตโร โหติ, เอวํ พาหิเรสุ ¶ ฉสุ อารมฺมเณสูติ ฉนฺทราคสฺส พลวทุพฺพลตาย เอวํ เทสนา กตาติ เวทิตพฺพา.
สุขิเตสุ สุขิโตติ อุปฏฺาเกสุ ธนธฺลาภาทิวเสน สุขิเตสุ ‘‘อิทานาหํ มนาปํ จีวรํ มนาปํ โภชนํ ลภิสฺสามี’’ติ เคหสฺสิตสุเขน สุขิโต โหติ, เตหิ ปตฺตสมฺปตฺตึ อตฺตนา อนุภวมาโน วิย จรติ. ทุกฺขิเตสุ ทุกฺขิโตติ เตสํ เกนจิเทว การเณน ทุกฺเข อุปฺปนฺเน สยํ ทฺวิคุเณน ทุกฺเขน ทุกฺขิโต โหติ. กิจฺจกรณีเยสูติ กิจฺจสงฺขาเตสุ กรณีเยสุ. โวโยคํ อาปชฺชตีติ อุปโยคํ สยํ เตสํ กิจฺจานํ กตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ.
กาเมสูติ วตฺถุกาเมสุ. เอวํ โข คหปติ กาเมหิ อริตฺโต โหตีติ เอวํ กิเลสกาเมหิ อริตฺโต โหติ.
อนฺโต กามานํ ภาเวน อตุจฺโฉ. สุกฺกปกฺโข เตสํ อภาเวน ริตฺโต ตุจฺโฉติ เวทิตพฺโพ.
ปุรกฺขราโนติ วฏฺฏํ ปุรโต กุรุมาโน. เอวํรูโป สิยนฺติอาทีสุ ทีฆรสฺสกาโฬทาตาทีสุ รูเปสุ เอวํรูโป นาม ภเวยฺยนฺติ ปตฺเถติ. สุขาทีสุ เวทนาสุ เอวํเวทโน นาม. นีลสฺาทีสุ สฺาสุ เอวํสฺโ นาม. ปฺุาภิสงฺขาราทีสุ สงฺขาเรสุ เอวํสงฺขาโร นาม. จกฺขุวิฺาณาทีสุ วิฺาเณสุ เอวํวิฺาโณ นาม ภเวยฺยนฺติ ปตฺเถติ.
อปุรกฺขราโนติ ¶ วฏฺฏํ ปุรโต อกุรุมาโน. สหิตํ เม, อสหิตํ เตติ ตุยฺหํ วจนํ อสหิตํ อสิลิฏฺํ, มยฺหํ สหิตํ สิลิฏฺํ มธุรํ มธุรปานสทิสํ. อธิจิณฺณํ เต วิปราวตฺตนฺติ ยํ ตุยฺหํ ทีเฆน กาเลน ปริจิตํ สุปฺปคุณํ, ตํ มม วาทํ อาคมฺม สพฺพํ ขเณน วิปราวตฺตํ นิวตฺตํ. อาโรปิโต เต วาโทติ ตุยฺหํ โทโส มยา อาโรปิโต. จร วาทปฺปโมกฺขายาติ ตํ ตํ อาจริยํ อุปสงฺกมิตฺวา อุตฺตรํ ปริเยสนฺโต อิมสฺส วาทสฺส โมกฺขาย จร อาหิณฺฑ. นิพฺเพเหิ วา สเจ ปโหสีติ อถ สยเมว ปโหสิ, อิเธว นิพฺเพเหีติ.
๘๐. โส ¶ เอวรูโป ‘‘เยหิ วิวิตฺโต’’ติ คาถา. ตตฺถ เยหีติ เยหิ ทิฏฺิคตาทีหิ. วิวิตฺโต วิจเรยฺยาติ ริตฺโต จเรยฺย. น ตานิ ¶ อุคฺคยฺห วเทยฺย นาโคติ ‘‘อาคุํ น กโรตี’’ติอาทินา (จูฬนิ. ภทฺราวุธมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๗๐; ปารายนานุคีตินิทฺเทส ๑๐๒) นเยน นาโค ตานิ ทิฏฺิคตานิ อุคฺคเหตฺวา น จเรยฺย. เอลมฺพุชนฺติ เอลสฺิเต อมฺพุมฺหิ ชาตํ กณฺฏกนาฬํ วาริชํ, ปทุมนฺติ วุตฺตํ โหติ. ยถา ชเลน ปงฺเกน จนูปลิตฺตนฺติ ตํ ปทุมํ ยถา ชเลน จ ปงฺเกน จ อนุปลิตฺตํ โหติ. เอวํ มุนิ สนฺติวาโท อคิทฺโธติ เอวํ อชฺฌตฺตสนฺติวาโท มุนิ เคธาภาเวน อคิทฺโธ. กาเม จ โลเก จ อนูปลิตฺโตติ ทุวิเธปิ กาเม อปายาทิเก จ โลเก ทฺวีหิ สิเลเสหิ อนุปลิตฺโต โหติ.
อาคุํ น กโรตีติ อกุสลาทิโทสํ น กโรติ. น คจฺฉตีติ อคติวเสน น คจฺฉติ. นาคจฺฉตีติ ปหีนกิเลเส น อุเปติ. ปาปกาติ ลามกา. อกุสลาติ อโกสลฺลสมฺภูตา. เต กิเลเส น ปุเนตีติ เย กิเลสา ปหีนา, เต กิเลเส ปุน น เอติ. น ปจฺเจตีติ ปฏิ น อุเปติ. น ปจฺจาคจฺฉตีติ ปุน น นิวตฺตติ.
ขรทณฺโฑติ ขรปตฺตทณฺโฑ ผรุสทณฺโฑ. จตฺตเคโธติ วิสฺสฏฺเคโธ. วนฺตเคโธติ วมิตเคโธ. มุตฺตเคโธติ ฉินฺนพนฺธนเคโธ. ปหีนเคโธติ ปชหิตเคโธ. ปฏินิสฺสฏฺเคโธติ ยถา น ปุน จิตฺตํ อารุหติ, เอวํ ปฏิวิสฺสชฺชิตเคโธ. อุปริ วีตราคาทีสุปิ เอเสว นโย. สพฺพาเนว ตานิ คหิตคฺคหณสฺส วิสฺสฏฺภาวเววจนานิ.
๘๑. กิฺจ ภิยฺโย – ‘‘น เวทคู’’ติ คาถา. ตตฺถ น เวทคู ทิฏฺิยายโกติ จตุมคฺคเวทคู มาทิโส ทิฏฺิยายโก น โหติ, ทิฏฺิยา คจฺฉนฺโต วา, ตํ สารโต ปจฺเจนฺโต วา น โหติ. ตตฺถ วจนตฺโถ – ยายตีติ ยายโก. กรณวจเนน ทิฏฺิยา ยายตีติ ทิฏฺิยายโก. อุปโยคตฺเถ สามิวจเนนปิ ทิฏฺิยา ยาตีติปิ ทิฏฺิยายโก. น มุติยา ส มานเมตีติ ¶ มุตรูปาทิเภทาย มุติยาปิ โส มานํ น เอติ. น หิ ตมฺมโย โสติ ตณฺหาทิฏฺิวเสน ตมฺมโย โหติ ตปฺปรายโณ, อยํ ปน น ตาทิโส. น กมฺมุนา โนปิ ¶ สุเตน เนยฺโยติ ปฺุาภิสงฺขาราทินา กมฺมุนา วา, สุตสุทฺธิอาทินา สุเตน วา ¶ โส เนตพฺโพ น โหติ. อนูปนีโต ส นิเวสเนสูติ โส ทฺวินฺนมฺปิ อุปยานํ ปหีนตฺตา สพฺเพสุ ตณฺหาทิฏฺินิเวสเนสุ อนุปนีโต.
มุตรูเปน วาติ เอตฺถ มุตรูปํ นาม คนฺธรสโผฏฺพฺพานิ. มานํ เนตีติ อสฺมิมานํ น เอติ. น อุเปตีติ สมีปํ น เอติ. น อุปคจฺฉตีติ อุปคนฺตฺวา น ติฏฺติ. ตมฺมโยติ ตปฺปกโต.
๘๒. ตสฺส จ เอวํวิธสฺส ‘‘สฺาวิรตฺตสฺสา’’ติ คาถา. ตตฺถ สฺาวิรตฺตสฺสาติ เนกฺขมฺมสฺาปุพฺพงฺคมาย ภาวนาย ปหีนกามาทิสฺสฺส. อิมินา ปเทน อุภโตภาควิมุตฺโต สมถยานิโก อธิปฺเปโต. ปฺาวิมุตฺตสฺสาติ วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมาย ภาวนาย สพฺพกิเลเสหิ วิมุตฺตสฺส. อิมินา สุกฺขวิปสฺสโก อธิปฺเปโต. สฺฺจ ทิฏฺิฺจ เย อคฺคเหสุํ, เต ฆฏฺฏมานา วิจรนฺติ โลเกติ เย ปน กามสฺาทิกํ สฺํ อคฺคเหสุํ, เต วิเสสโต คหฏฺา กามาธิกรณํ, เย จ ทิฏฺึ อคฺคเหสุํ, เต วิเสสโต ปพฺพชิตา ธมฺมาธิกรณํ อฺมฺํ ฆฏฺเฏนฺตา วิจรนฺตีติ.
โย สมถปุพฺพงฺคมํ อริยมคฺคํ ภาเวตีติ โย ปุคฺคโล สมถปุพฺพงฺคมํ ปุเรจาริกํ กตฺวา สหวิปสฺสนํ อริยมคฺคํ ภาเวติ, ปมํ สมาธึ อุปฺปาเทตฺวา ปจฺฉา สหวิปสฺสนํ อริยมคฺคํ อุปฺปาเทตีติ อตฺโถ. ตสฺส อาทิโตติ ตสฺส ปุคฺคลสฺส ปมชฺฌานาทิโต. อุปาทายาติ ปฏิจฺจ อาคมฺม. คนฺถา วิกฺขมฺภีตา โหนฺตีติ คนฺถา ทูรีกตา ภวนฺติ. อรหตฺเต ปตฺเตติ อรหตฺตผลํ ปตฺเต. อรหโตติ อรหตฺตผเล ิตสฺส. คนฺถา จ โมหา จาติอาทโย สพฺเพ กิเลสา ปหีนา โหนฺติ.
โย วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ อริยมคฺคํ ภาเวตีติ โย ปุคฺคโล วิปสฺสนํ ปุพฺพงฺคมํ ปุเรจาริกํ กตฺวา อริยมคฺคํ ภาเวติ, ปมํ วิปสฺสนํ อุปฺปาเทตฺวา ปจฺฉา อริยมคฺคสมฺปยุตฺตํ สมาธึ ภาเวตีติ อตฺโถ. ตสฺส อาทิโต อุปาทายาติ ตสฺส ปุคฺคลสฺส วิปสฺสนโต ปฏฺาย วิปสฺสนํ ¶ ปฏิจฺจ. โมหา วิกฺขมฺภิตา โหนฺตีติ เอตฺถ วิกฺขมฺภิตาติ ทูรํ ปาปิตา สฺาวเสน. ฆฏฺเฏนฺตีติ เย กามสฺาทึ คณฺหนฺติ, เต สฺาวเสน ปีเฬนฺติ. สงฺฆฏฺเฏนฺตีติ ตโต ตโต ปีเฬนฺติ ¶ . อิทานิ ฆฏฺเฏนฺเต ทสฺเสตุํ ‘‘ราชาโนปิ ¶ ราชูหิ วิวทนฺตี’’ติอาทินา นเยน วิตฺถาโร วุตฺโต. อฺมฺํ ปาณีหิปิ อุปกฺกมนฺตีติ เอตฺถ อฺมฺํ หตฺเถหิ ปหรนฺติ. เลฑฺฑูหีติ กปาลขณฺเฑหิ. ทณฺเฑหีติ อฑฺฒทณฺฑเกหิ. สตฺเถหีติ อุภโตธาเรหิ สตฺเถหิ.
อภิสงฺขารานํ อปฺปหีนตฺตาติ ปฺุาทิอภิสงฺขารานํ อปฺปหีนภาเวน. คติยา ฆฏฺเฏนฺตีติ คนฺตพฺพาย ปติฏฺาภูตาย คติยา ปีเฬนฺติ ฆฏฺฏนํ อาปชฺชนฺติ. นิรยาทีสุปิ เอเสว นโย. เสสเมตฺถ วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานเมว.
สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย มหานิทฺเทสฏฺกถาย
มาคณฺฑิยสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.