📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
ขุทฺทกนิกาเย
มหานิทฺเทสปาฬิ
๑. อฏฺกวคฺโค
๑. กามสุตฺตนิทฺเทโส
กามํ ¶ ¶ ¶ ¶ กามยมานสฺส, ตสฺส เจ ตํ สมิชฺฌติ;
อทฺธา ปีติมโน โหติ, ลทฺธา มจฺโจ ยทิจฺฉติ.
กามํ กามยมานสฺสาติ กามาติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ. กตเม วตฺถุกามา? มนาปิกา รูปา มนาปิกา สทฺทา มนาปิกา คนฺธา มนาปิกา รสา มนาปิกา โผฏฺพฺพา; อตฺถรณา ปาวุรณา [ปาปุรณา (สี. สฺยา.)] ทาสิทาสา อเชฬกา กุกฺกุฏสูกรา หตฺถิควาสฺสวฬวา เขตฺตํ วตฺถุ หิรฺํ สุวณฺณํ คามนิคมราชธานิโย รฏฺฺจ ชนปโท จ โกโส จ โกฏฺาคารฺจ, ยํ กิฺจิ รชนียํ วตฺถุ – วตฺถุกามา.
อปิ ¶ จ อตีตา กามา อนาคตา กามา ปจฺจุปฺปนฺนา กามา; อชฺฌตฺตา กามา พหิทฺธา กามา อชฺฌตฺตพหิทฺธา กามา; หีนา กามา มชฺฌิมา กามา ปณีตา กามา; อาปายิกา กามา มานุสิกา กามา ทิพฺพา กามา ปจฺจุปฏฺิตา กามา; นิมฺมิตา กามา อนิมฺมิตา กามา ปรนิมฺมิตา กามา; ปริคฺคหิตา กามา, อปริคฺคหิตา ¶ กามา, มมายิตา ¶ กามา, อมมายิตา กามา; สพฺเพปิ กามาวจรา ธมฺมา, สพฺเพปิ รูปาวจรา ธมฺมา, สพฺเพปิ อรูปาวจรา ¶ ธมฺมา, ตณฺหาวตฺถุกา ตณฺหารมฺมณา กามนียฏฺเน รชนียฏฺเน มทนียฏฺเน กามา – อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา.
กตเม กิเลสกามา? ฉนฺโท กาโม ราโค กาโม ฉนฺทราโค กาโม; สงฺกปฺโป กาโม ราโค กาโม สงฺกปฺปราโค กาโม; โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามราโค กามนนฺที กามตณฺหา กามสฺเนโห กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามชฺโฌสานํ กาโมโฆ กามโยโค กามุปาทานํ กามจฺฉนฺทนีวรณํ.
‘‘อทฺทสํ กาม เต มูลํ, สงฺกปฺปา กาม ชายสิ;
น ตํ สงฺกปฺปยิสฺสามิ, เอวํ กาม น โหหิสี’’ติ [น เหหิสีติ (สฺยา.)]. –
อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. กามยมานสฺสาติ กามยมานสฺส อิจฺฉมานสฺส สาทิยมานสฺส ปตฺถยมานสฺส ปิหยมานสฺส อภิชปฺปมานสฺสาติ – กามํ กามยมานสฺส.
ตสฺส เจ ตํ สมิชฺฌตีติ. ตสฺส เจติ ตสฺส ขตฺติยสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา เวสฺสสฺส วา สุทฺทสฺส วา คหฏฺสฺส วา ปพฺพชิตสฺส วา เทวสฺส วา มนุสฺสสฺส วา. ตนฺติ วตฺถุกามา วุจฺจนฺติ – มนาปิกา รูปา มนาปิกา สทฺทา มนาปิกา คนฺธา มนาปิกา รสา มนาปิกา โผฏฺพฺพา. สมิชฺฌตีติ อิชฺฌติ สมิชฺฌติ ลภติ ปฏิลภติ อธิคจฺฉติ วินฺทตีติ – ตสฺส เจ ตํ สมิชฺฌติ.
อทฺธา ¶ ปีติมโน โหตีติ. อทฺธาติ เอกํสวจนํ นิสฺสํสยวจนํ นิกฺกงฺขาวจนํ อทฺเวชฺฌวจนํ อทฺเวฬฺหกวจนํ นิโยควจนํ อปณฺณกวจนํ อวตฺถาปนวจนเมตํ ¶ – อทฺธาติ. ปีตีติ ยา ปฺจกามคุณปฏิสฺุตฺตา ปีติ ปามุชฺชํ อาโมทนา ปโมทนา หาโส ปหาโส วิตฺติ ตุฏฺิ โอทคฺยํ อตฺตมนตา อภิผรณตา จิตฺตสฺส. มโนติ ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชา มโนวิฺาณธาตุ, อยํ ¶ วุจฺจติ มโน. อยํ มโน อิมาย ปีติยา สหคโต โหติ สหชาโต สํสฏฺโ สมฺปยุตฺโต เอกุปฺปาโท เอกนิโรโธ เอกวตฺถุโก เอการมฺมโณ. ปีติมโน โหตีติ ปีติมโน โหติ ตุฏฺมโน หฏฺมโน ปหฏฺมโน ¶ อตฺตมโน อุทคฺคมโน มุทิตมโน ปโมทิตมโน โหตีติ – อทฺธา ปีติมโน โหติ.
ลทฺธา มจฺโจ ยทิจฺฉตีติ. ลทฺธาติ ลภิตฺวา ปฏิลภิตฺวา อธิคนฺตฺวา วินฺทิตฺวา. มจฺโจติ สตฺโต นโร มานโว โปโส ปุคฺคโล ชีโว ชาคุ [ชาตุ (สฺยา.), ชคุ (ก.)] ชนฺตุ อินฺทคุ [หินฺทคู (สี. สฺยา.)] มนุโช. ยทิจฺฉตีติ ยํ อิจฺฉติ ยํ สาทิยติ ยํ ปตฺเถติ ยํ ปิเหติ ยํ อภิชปฺปติ, รูปํ วา สทฺทํ วา คนฺธํ วา รสํ วา โผฏฺพฺพํ วาติ, ลทฺธา มจฺโจ ยทิจฺฉติ.
เตนาห ภควา –
‘‘กามํ กามยมานสฺส, ตสฺส เจ ตํ สมิชฺฌติ;
อทฺธา ปีติมโน โหติ, ลทฺธา มจฺโจ ยทิจฺฉตี’’ติ.
ตสฺส ¶ เจ กามยานสฺส, ฉนฺทชาตสฺส ชนฺตุโน;
เต กามา ปริหายนฺติ, สลฺลวิทฺโธว รุปฺปติ.
ตสฺส ¶ เจ กามยานสฺสาติ. ตสฺส เจติ ตสฺส ขตฺติยสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา เวสฺสสฺส วา สุทฺทสฺส วา คหฏฺสฺส วา ปพฺพชิตสฺส วา เทวสฺส วา มนุสฺสสฺส วา. กามยานสฺสาติ กาเม อิจฺฉมานสฺส สาทิยมานสฺส ปตฺถยมานสฺส ปิหยมานสฺส อภิชปฺปมานสฺส. อถ วา กามตณฺหาย ยายติ นิยฺยติ วุยฺหติ สํหรียติ. ยถา หตฺถิยาเนน วา อสฺสยาเนน วา โคยาเนน วา อชยาเนน วา เมณฺฑยาเนน วา โอฏฺยาเนน วา ขรยาเนน วา ยายติ นิยฺยติ วุยฺหติ สํหรียติ; เอวเมวํ กามตณฺหาย ยายติ นิยฺยติ วุยฺหติ สํหรียตีติ – ตสฺส เจ กามยานสฺส.
ฉนฺทชาตสฺส ชนฺตุโนติ. ฉนฺโทติ โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามราโค กามนนฺที กามตณฺหา กามสฺเนโห กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามชฺโฌสานํ กาโมโฆ กามโยโค กามุปาทานํ กามจฺฉนฺทนีวรณํ, ตสฺส โส กามจฺฉนฺโท ชาโต โหติ สฺชาโต นิพฺพตฺโต อภินิพฺพตฺโต ปาตุภูโต. ชนฺตุโนติ สตฺตสฺส นรสฺส มานวสฺส โปสสฺส ปุคฺคลสฺส ชีวสฺส ชาคุสฺส ชนฺตุสฺส อินฺทคุสฺส มนุชสฺสาติ – ฉนฺทชาตสฺส ชนฺตุโน.
เต ¶ กามา ปริหายนฺตีติ – เต วา กามา ปริหายนฺติ, โส ¶ วา กาเมหิ ปริหายติ. กถํ เต กามา ปริหายนฺติ? ตสฺส ติฏฺนฺตสฺเสว ¶ เต โภเค ราชาโน วา หรนฺติ, โจรา วา หรนฺติ, อคฺคิ วา ทหติ, อุทกํ วา วหติ, อปฺปิยา วา ทายาทา หรนฺติ, นิหิตํ วา นาธิคจฺฉติ, ทุปฺปยุตฺตา วา กมฺมนฺตา ภิชฺชนฺติ, กุเล วา ¶ กุลงฺคาโร อุปฺปชฺชติ, โย เต โภเค วิกิรติ วิธมติ [วิธเมติ (สฺยา.)] วิทฺธํเสติ อนิจฺจตาเยว อฏฺมี. เอวํ เต กามา หายนฺติ ปริหายนฺติ ปริธํเสนฺติ ปริปตนฺติ อนฺตรธายนฺติ วิปฺปลุชฺชนฺติ. กถํ โส กาเมหิ ปริหายติ? ติฏฺนฺเตว เต โภเค โส จวติ มรติ วิปฺปลุชฺชติ. เอวํ โส กาเมหิ หายติ ปริหายติ ปริธํเสติ ปริปตติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ.
โจรา หรนฺติ ราชาโน, อคฺคิ ทหติ นสฺสติ;
อถ อนฺเตน ชหติ [อโถ อนฺเตน เหติ (สฺยา.), อสหนฺเตน ทหติ (ก.)], สรีรํ สปริคฺคหํ;
เอตทฺาย เมธาวี, ภฺุเชถ จ ทเทถ จ.
ทตฺวา จ ภุตฺวา จ ยถานุภาวํ, อนินฺทิโต สคฺคมุเปติ านนฺติ, เต กามา ปริหายนฺติ.
สลฺลวิทฺโธว รุปฺปตีติ. ยถา อโยมเยน วา สลฺเลน วิทฺโธ, อฏฺิมเยน วา สลฺเลน ทนฺตมเยน วา สลฺเลน วิสาณมเยน วา ¶ สลฺเลน กฏฺมเยน วา สลฺเลน วิทฺโธ รุปฺปติ กุปฺปติ ฆฏฺฏียติ ปีฬียติ, พฺยาธิโต โทมนสฺสิโต โหติ, เอวเมว วตฺถุกามานํ วิปริณามฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา. โส กามสลฺเลน จ โสกสลฺเลน จ วิทฺโธ, รุปฺปติ กุปฺปติ ฆฏฺฏียติ ปีฬียติ พฺยาธิโต โทมนสฺสิโต โหตีติ – สลฺลวิทฺโธว รุปฺปติ.
เตนาห ภควา –
‘‘ตสฺส เจ กามยานสฺส, ฉนฺทชาตสฺส ชนฺตุโน;
เต กามา ปริหายนฺติ, สลฺลวิทฺโธว รุปฺปตี’’ติ.
โย ¶ กาเม ปริวชฺเชติ, สปฺปสฺเสว ปทา สิโร;
โสมํ วิสตฺติกํ โลเก, สโต สมติวตฺตติ.
โย ¶ กาเม ปริวชฺเชตีติ. โยติ โย ยาทิโส ยถายุตฺโต ยถาวิหิโต ยถาปกาโร ยํานปฺปตฺโต ยํธมฺมสมนฺนาคโต ขตฺติโย วา พฺราหฺมโณ วา เวสฺโส วา สุทฺโท วา คหฏฺโ วา ปพฺพชิโต ¶ วา เทโว วา มนุสฺโส วา. กาเม ปริวชฺเชตีติ. กามาติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. กาเม ปริวชฺเชตีติ ทฺวีหิ การเณหิ กาเม ปริวชฺเชติ – วิกฺขมฺภนโต วา สมุจฺเฉทโต วา. กถํ วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ? ‘‘อฏฺิกงฺกลูปมา กามา อปฺปสฺสาทฏฺเนา’’ติ ปสฺสนฺโต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ, ‘‘มํสเปสูปมา ¶ กามา พหุสาธารณฏฺเนา’’ติ ปสฺสนฺโต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ, ‘‘ติณุกฺกูปมา กามา อนุทหนฏฺเนา’’ติ ปสฺสนฺโต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ, ‘‘องฺคารกาสูปมา กามา มหาปริฬาหฏฺเนา’’ติ ปสฺสนฺโต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ, ‘‘สุปินกูปมา กามา อิตฺตรปจฺจุปฏฺานฏฺเนา’’ติ ปสฺสนฺโต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ, ‘‘ยาจิตกูปมา กามา ตาวกาลิกฏฺเนา’’ติ ปสฺสนฺโต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ, ‘‘รุกฺขผลูปมา กามา สมฺภฺชนปริภฺชนฏฺเนา’’ติ ปสฺสนฺโต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ, ‘‘อสิสูนูปมา กามา อธิกุฏฺฏนฏฺเนา’’ติ [อธิกนฺตนฏฺเนาติ (สฺยา.)] ปสฺสนฺโต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ, ‘‘สตฺติสูลูปมา กามา วินิวิชฺฌนฏฺเนา’’ติ ปสฺสนฺโต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ, ‘‘สปฺปสิรูปมา กามา สปฺปฏิภยฏฺเนา’’ติ ¶ ปสฺสนฺโต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ, ‘‘อคฺคิกฺขนฺธูปมา กามา มหาภิตาปนฏฺเนา’’ติ ปสฺสนฺโต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ.
พุทฺธานุสฺสตึ ภาเวนฺโตปิ วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ, ธมฺมานุสฺสตึ ภาเวนฺโตปิ…เป… สงฺฆานุสฺสตึ ภาเวนฺโตปิ… สีลานุสฺสตึ ภาเวนฺโตปิ… จาคานุสฺสตึ ภาเวนฺโตปิ… เทวตานุสฺสตึ ภาเวนฺโตปิ… อานาปานสฺสตึ [อานาปานสตึ (สี.)] ภาเวนฺโตปิ… มรณสฺสตึ ภาเวนฺโตปิ… กายคตาสตึ ภาเวนฺโตปิ… อุปสมานุสฺสตึ ภาเวนฺโตปิ วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ.
ปมํ ฌานํ ภาเวนฺโตปิ วิกฺขมฺภนโต กาเม ¶ ปริวชฺเชติ, ทุติยํ ฌานํ ภาเวนฺโตปิ…เป… ตติยํ ฌานํ ภาเวนฺโตปิ… จตุตฺถํ ฌานํ ภาเวนฺโตปิ… อากาสานฺจายตนสมาปตฺตึ ภาเวนฺโตปิ… วิฺาณฺจายตนสมาปตฺตึ ภาเวนฺโตปิ… อากิฺจฺายตนสมาปตฺตึ ภาเวนฺโตปิ ¶ … เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺตึ ภาเวนฺโตปิ วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ. เอวํ วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชติ.
กถํ ¶ สมุจฺเฉทโต กาเม ปริวชฺเชติ? โสตาปตฺติมคฺคํ ภาเวนฺโตปิ อปายคมนีเย กาเม สมุจฺเฉทโต ปริวชฺเชติ, สกทาคามิมคฺคํ ภาเวนฺโตปิ โอฬาริเก กาเม สมุจฺเฉทโต ปริวชฺเชติ, อนาคามิมคฺคํ ภาเวนฺโตปิ อนุสหคเต กาเม สมุจฺเฉทโต ปริวชฺเชติ, อรหตฺตมคฺคํ ภาเวนฺโตปิ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ สมุจฺเฉทโต กาเม ปริวชฺเชติ. เอวํ สมุจฺเฉทโต กาเม ปริวชฺเชตีติ – โย กาเม ปริวชฺเชติ.
สปฺปสฺเสว ปทา สิโรติ. สปฺโป วุจฺจติ อหิ. เกนฏฺเน สปฺโป? สํสปฺปนฺโต คจฺฉตีติ สปฺโป; ภุชนฺโต ¶ คจฺฉตีติ ภุชโค; อุเรน คจฺฉตีติ อุรโค; ปนฺนสิโร คจฺฉตีติ ปนฺนโค; สิเรน สุปตีติ [สปฺปตีติ (ก.)] สรีสโป [สิรึสโป (สี.)]; พิเล สยตีติ พิลาสโย; คุหายํ สยตีติ คุหาสโย; ทาา ตสฺส อาวุโธติ ทาาวุโธ; วิสํ ตสฺส โฆรนฺติ โฆรวิโส; ชิวฺหา ตสฺส ทุวิธาติ ทฺวิชิวฺโห; ทฺวีหิ ชิวฺหาหิ ¶ รสํ สายตีติ ทฺวิรสฺู. ยถา ปุริโส ชีวิตุกาโม อมริตุกาโม สุขกาโม ทุกฺขปฏิกฺกูโล ปาเทน สปฺปสิรํ วชฺเชยฺย วิวชฺเชยฺย ปริวชฺเชยฺย อภินิวชฺเชยฺย; เอวเมว สุขกาโม ทุกฺขปฏิกฺกูโล กาเม วชฺเชยฺย วิวชฺเชยฺย ปริวชฺเชยฺย อภินิวชฺเชยฺยาติ – สปฺปสฺเสว ปทา สิโร.
โสมํ วิสตฺติกํ โลเก, สโต สมติวตฺตตีติ. โสติ โย กาเม ปริวชฺเชติ. วิสตฺติกา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค อนุนโย อนุโรโธ นนฺที นนฺทิราโค, จิตฺตสฺส สาราโค อิจฺฉา มุจฺฉา อชฺโฌสานํ เคโธ ปลิเคโธ [ปฬิเคโธ (สี.)] สงฺโค ปงฺโก, เอชา มายา ชนิกา สฺชนนี สิพฺพินี ชาลินี สริตา วิสตฺติกา, สุตฺตํ วิสตา อายูหินี [อายูหนี (สี. สฺยา.)] ทุติยา ปณิธิ ภวเนตฺติ, วนํ วนโถ สนฺธโว สฺเนโห อเปกฺขา ปฏิพนฺธุ, อาสา อาสีสนา อาสีสิตตฺตํ, รูปาสา สทฺทาสา คนฺธาสา รสาสา โผฏฺพฺพาสา, ลาภาสา ชนาสา ปุตฺตาสา ชีวิตาสา, ชปฺปา ปชปฺปา อภิชปฺปา ชปฺปนา ชปฺปิตตฺตํ โลลุปฺปํ โลลุปฺปายนา โลลุปฺปายิตตฺตํ ปุจฺฉฺชิกตา สาธุกมฺยตา, อธมฺมราโค วิสมโลโภ นิกนฺติ ¶ นิกามนา ปตฺถนา ปิหนา สมฺปตฺถนา, กามตณฺหา ภวตณฺหา ¶ วิภวตณฺหา, รูปตณฺหา อรูปตณฺหา นิโรธตณฺหา, รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา โผฏฺพฺพตณฺหา ธมฺมตณฺหา ¶ , โอโฆ โยโค คนฺโถ อุปาทานํ อาวรณํ นีวรณํ ฉทนํ พนฺธนํ, อุปกฺกิเลโส อนุสโย ปริยุฏฺานํ ลตา เววิจฺฉํ, ทุกฺขมูลํ ทุกฺขนิทานํ ทุกฺขปฺปภโว มารปาโส มารพฬิสํ มารวิสโย, ตณฺหานที ตณฺหาชาลํ ตณฺหาคทฺทุลํ ตณฺหาสมุทฺโท อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ.
วิสตฺติกาติ. เกนฏฺเน วิสตฺติกา? วิสตาติ วิสตฺติกา; วิสาลาติ วิสตฺติกา; วิสฏาติ ¶ วิสตฺติกา; วิสกฺกตีติ วิสตฺติกา; วิสํหรตีติ วิสตฺติกา; วิสํวาทิกาติ วิสตฺติกา; วิสมูลาติ วิสตฺติกา; วิสผลาติ วิสตฺติกา; วิสปริโภโคติ วิสตฺติกา; วิสาลา วา ปน สา ตณฺหา รูเป สทฺเท คนฺเธ รเส โผฏฺพฺเพ, กุเล คเณ อาวาเส ลาเภ ยเส, ปสํสาย สุเข จีวเร ปิณฺฑปาเต เสนาสเน คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเร, กามธาตุยา รูปธาตุยา อรูปธาตุยา, กามภเว รูปภเว อรูปภเว, สฺาภเว อสฺาภเว เนวสฺานาสฺาภเว, เอกโวการภเว จตุโวการภเว ปฺจโวการภเว, อตีเต อนาคเต ปจฺจุปฺปนฺเน, ทิฏฺสุตมุตวิฺาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ วิสฏา วิตฺถตาติ วิสตฺติกา.
โลเกติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก, ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเก. สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ¶ ภาเวนฺโต สโต, เวทนาสุ…เป… จิตฺเต… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต.
อปเรหิปิ จตูหิ การเณหิ สโต – อสติปริวชฺชนาย สโต, สติกรณียานํ ธมฺมานํ กตตฺตา สโต, สติปริพนฺธานํ ธมฺมานํ หตตฺตา สโต, สตินิมิตฺตานํ ธมฺมานํ อสมฺมุฏฺตฺตา ¶ สโต.
อปเรหิปิ จตูหิ การเณหิ สโต – สติยา สมนฺนาคตตฺตา สโต, สติยา วสิตตฺตา สโต, สติยา ปาคฺุตาย สโต, สติยา อปจฺโจโรหณตาย [อปจฺโจโรปนตาย (สี.)] สโต.
อปเรหิปิ ¶ จตูหิ การเณหิ สโต – สตฺตตฺตา สโต, สนฺตตฺตา สโต, สมิตตฺตา สโต, สนฺตธมฺมสมนฺนาคตตฺตา สโต. พุทฺธานุสฺสติยา สโต, ธมฺมานุสฺสติยา สโต, สงฺฆานุสฺสติยา สโต, สีลานุสฺสติยา สโต, จาคานุสฺสติยา สโต, เทวตานุสฺสติยา สโต, อานาปานสฺสติยา สโต, มรณสฺสติยา สโต, กายคตาสติยา สโต, อุปสมานุสฺสติยา สโต. ยา สติ อนุสฺสติ ปฏิสฺสติ สติ สรณตา ธารณตา อปิลาปนตา อสมฺมุสฺสนตา สติ สตินฺทฺริยํ สติพลํ สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค เอกายนมคฺโค, อยํ วุจฺจติ สติ. อิมาย สติยา อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปคโต สมุปคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต, โส วุจฺจติ สโต.
โสมํ วิสตฺติกํ โลเก, สโต สมติวตฺตตีติ. โลเก วา สา วิสตฺติกา, โลเก วา ตํ ¶ วิสตฺติกํ สโต ตรติ อุตฺตรติ ปตรติ สมติกฺกมติ วีติวตฺตตีติ – โสมํ วิสตฺติกํ โลเก, สโต สมติวตฺตติ.
เตนาห ภควา –
‘‘โย กาเม ¶ ปริวชฺเชติ, สปฺปสฺเสว ปทา สิโร;
โสมํ วิสตฺติกํ โลเก, สโต สมติวตฺตตี’’ติ.
เขตฺตํ วตฺถุํ หิรฺํ วา, ควาสฺสํ ทาสโปริสํ;
ถิโย พนฺธู ปุถุ กาเม, โย นโร อนุคิชฺฌติ.
เขตฺตํ ¶ วตฺถุํ หิรฺํ วาติ. เขตฺตนฺติ สาลิกฺเขตฺตํ วีหิกฺเขตฺตํ มุคฺคกฺเขตฺตํ มาสกฺเขตฺตํ ยวกฺเขตฺตํ โคธุมกฺเขตฺตํ ติลกฺเขตฺตํ. วตฺถุนฺติ ฆรวตฺถุํ โกฏฺกวตฺถุํ ปุเรวตฺถุํ ปจฺฉาวตฺถุํ อารามวตฺถุํ วิหารวตฺถุํ. หิรฺนฺติ หิรฺํ วุจฺจติ กหาปโณติ – เขตฺตํ วตฺถุํ หิรฺํ วา.
ควาสฺสํ ทาสโปริสนฺติ. ควนฺติ ควา [คาโว (ก.)] วุจฺจนฺติ. อสฺสาติ ปสุกาทโย วุจฺจนฺติ. ทาสาติ จตฺตาโร ทาสา – อนฺโตชาตโก ทาโส, ธนกฺกีตโก ทาโส, สามํ วา ทาสพฺยํ อุเปติ, อกามโก วา ทาสวิสยํ อุเปติ.
‘‘อามาย ¶ ทาสาปิ ภวนฺติ เหเก, ธเนน กีตาปิ ภวนฺติ ทาสา;
สามฺจ เอเก อุปยนฺติ ทาสฺยํ, ภยาปนุณฺณาปิ ภวนฺติ ทาสา’’ติ.
ปุริสาติ ตโย ปุริสา – ภตกา, กมฺมกรา, อุปชีวิโนติ – ควาสฺสํ ทาสโปริสํ.
ถิโย พนฺธู ปุถุ กาเมติ. ถิโยติ อิตฺถิปริคฺคโห วุจฺจติ. พนฺธูติ ¶ จตฺตาโร พนฺธู – าติพนฺธวาปิ พนฺธุ, โคตฺตพนฺธวาปิ พนฺธุ, มนฺตพนฺธวาปิ พนฺธุ, สิปฺปพนฺธวาปิ พนฺธุ. ปุถุ กาเมติ พหู กาเม. เอเต ปุถุ กามา มนาปิกา รูปา…เป… มนาปิกา โผฏฺพฺพาติ – ถิโย พนฺธู ปุถุ กาเม.
โย นโร อนุคิชฺฌตีติ. โยติ โย ยาทิโส ยถายุตฺโต ยถาวิหิโต ยถาปกาโร ยํานปฺปตฺโต ยํธมฺมสมนฺนาคโต ขตฺติโย วา พฺราหฺมโณ วา เวสฺโส วา สุทฺโท วา คหฏฺโ ¶ วา ปพฺพชิโต ¶ วา เทโว วา มนุสฺโส วา. นโรติ สตฺโต นโร มานโว โปโส ปุคฺคโล ชีโว ชาคุ ชนฺตุ อินฺทคุ มนุโช. อนุคิชฺฌตีติ กิเลสกาเมน วตฺถุกาเมสุ คิชฺฌติ อนุคิชฺฌติ ปลิคิชฺฌติ ปลิพชฺฌตีติ – โย นโร อนุคิชฺฌติ.
เตนาห ภควา –
‘‘เขตฺตํ วตฺถุํ หิรฺํ วา, ควาสฺสํ ทาสโปริสํ;
ถิโย พนฺธู ปุถุ กาเม, โย นโร อนุคิชฺฌตี’’ติ.
อพลา นํ พลียนฺติ, มทฺทนฺเต นํ ปริสฺสยา;
ตโต นํ ทุกฺขมนฺเวติ, นาวํ ภินฺนมิโวทกํ.
อพลา นํ พลียนฺตีติ. อพลาติ อพลา กิเลสา ทุพฺพลา อปฺปพลา อปฺปถามกา หีนา นิหีนา ( ) [(ปริหีนา) (สี. สฺยา.)] โอมกา ลามกา ฉตุกฺกา ปริตฺตา. เต กิเลสา ตํ ปุคฺคลํ สหนฺติ ปริสหนฺติ อภิภวนฺติ อชฺโฌตฺถรนฺติ ปริยาทิยนฺติ มทฺทนฺตีติ, เอวมฺปิ อพลา นํ พลียนฺติ. อถ วา, อพลํ ปุคฺคลํ ทุพฺพลํ อปฺปพลํ อปฺปถามกํ หีนํ ¶ นิหีนํ โอมกํ ลามกํ ฉตุกฺกํ ปริตฺตํ, ยสฺส นตฺถิ สทฺธาพลํ วีริยพลํ สติพลํ สมาธิพลํ ปฺาพลํ หิริพลํ โอตฺตปฺปพลํ ¶ . เต กิเลสา ตํ ปุคฺคลํ สหนฺติ ปริสหนฺติ อภิภวนฺติ อชฺโฌตฺถรนฺติ ปริยาทิยนฺติ มทฺทนฺตีติ – เอวมฺปิ อพลา นํ พลียนฺตีติ.
มทฺทนฺเต นํ ปริสฺสยาติ. ทฺเว ปริสฺสยา – ปากฏปริสฺสยา จ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา จ. กตเม ปากฏปริสฺสยา? สีหา พฺยคฺฆา ทีปี อจฺฉา ตรจฺฉา โกกา มหึสา [มหิสา (สี. สฺยา.)] หตฺถี อหิวิจฺฉิกา สตปที, โจรา ¶ วา อสฺสุ มานวา วา กตกมฺมา วา อกตกมฺมา วา, จกฺขุโรโค โสตโรโค ฆานโรโค ชิวฺหาโรโค กายโรโค สีสโรโค กณฺณโรโค มุขโรโค ทนฺตโรโค, กาโส สาโส ปินาโส ฑาโห ชโร, กุจฺฉิโรโค มุจฺฉา ปกฺขนฺทิกา สูลา วิสูจิกา, กุฏฺํ คณฺโฑ กิลาโส โสโส อปมาโร, ททฺทุ กณฺฑุ กจฺฉุ รขสา [รกฺขสา (ก.)] วิตจฺฉิกา โลหิตปิตฺตํ, มธุเมโห อํสา ปิฬกา ภคนฺทลา, ปิตฺตสมุฏฺานา อาพาธา เสมฺหสมุฏฺานา อาพาธา วาตสมุฏฺานา อาพาธา สนฺนิปาติกา อาพาธา อุตุปริณามชา อาพาธา วิสมปริหารชา อาพาธา, โอปกฺกมิกา อาพาธา กมฺมวิปากชา อาพาธา, สีตํ อุณฺหํ ชิฆจฺฉา ปิปาสา อุจฺจาโร ปสฺสาโว ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสา อิติ วา – อิเม วุจฺจนฺติ ปากฏปริสฺสยา.
กตเม ¶ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา? กายทุจฺจริตํ วจีทุจฺจริตํ มโนทุจฺจริตํ ¶ , กามจฺฉนฺทนีวรณํ พฺยาปาทนีวรณํ ถินมิทฺธนีวรณํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํ วิจิกิจฺฉานีวรณํ, ราโค โทโส โมโห โกโธ อุปนาโห มกฺโข ปฬาโส อิสฺสา มจฺฉริยํ, มายา สาเยฺยํ ถมฺโภ สารมฺโภ มาโน อติมาโน มโท ปมาโท, สพฺเพ กิเลสา สพฺเพ ทุจฺจริตา สพฺเพ ทรถา สพฺเพ ปริฬาหา สพฺเพ สนฺตาปา สพฺพากุสลาภิสงฺขารา – อิเม วุจฺจนฺติ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา.
ปริสฺสยาติ เกนฏฺเน ปริสฺสยา? ปริสหนฺตีติ ปริสฺสยา, ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ ปริสฺสยา, ตตฺราสยาติ ปริสฺสยา. กถํ ปริสหนฺตีติ ปริสฺสยา? เต ปริสฺสยา ตํ ปุคฺคลํ สหนฺติ ปริสหนฺติ อภิภวนฺติ อชฺโฌตฺถรนฺติ ปริยาทิยนฺติ มทฺทนฺติ. เอวํ ปริสหนฺตีติ ปริสฺสยา. กถํ ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ ปริสฺสยา? เต ปริสฺสยา กุสลานํ ธมฺมานํ อนฺตรายาย ปริหานาย สํวตฺตนฺติ. กตเมสํ ¶ กุสลานํ ธมฺมานํ? สมฺมาปฏิปทาย อนุโลมปฏิปทาย อปจฺจนีกปฏิปทาย ¶ อวิรุทฺธปฏิปทาย อนฺวตฺถปฏิปทาย ธมฺมานุธมฺมปฏิปทาย, สีเลสุ ปริปูริการิตาย อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตาย โภชเน มตฺตฺุตาย, ชาคริยานุโยคสฺส สติสมฺปชฺสฺส, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวนานุโยคสฺส จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ ภาวนานุโยคสฺส จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ภาวนานุโยคสฺส, ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ภาวนานุโยคสฺส ปฺจนฺนํ พลานํ ภาวนานุโยคสฺส, สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ ภาวนานุโยคสฺส ¶ อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส ภาวนานุโยคสฺส – อิเมสํ กุสลานํ ธมฺมานํ อนฺตรายาย ปริหานาย สํวตฺตนฺติ. เอวํ ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ – ปริสฺสยา.
กถํ ตตฺราสยาติ ปริสฺสยา? ตตฺเถเต ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ อตฺตภาวสนฺนิสฺสยา. ยถา พิเล พิลาสยา ปาณา สยนฺติ, ทเก ทกาสยา ปาณา สยนฺติ, วเน วนาสยา ปาณา สยนฺติ, รุกฺเข รุกฺขาสยา ปาณา สยนฺติ, เอวเมว ตตฺเถเต ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ อตฺตภาวสนฺนิสฺสยา. เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยา.
วุตฺตฺเหตํ ภควตา –
‘‘สานฺเตวาสิโก, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สาจริยโก ทุกฺขํ น ผาสุ วิหรติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สานฺเตวาสิโก สาจริยโก ทุกฺขํ น ผาสุ วิหรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา อุปฺปชฺชนฺติ เย ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สรสงฺกปฺปา สฺโชนิยา, ตฺยสฺส อนฺโต วสนฺติ อนฺวาสวนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ – ตสฺมา สานฺเตวาสิโกติ ¶ วุจฺจติ. เต นํ สมุทาจรนฺติ. สมุทาจรนฺติ นํ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ – ตสฺมา สาจริยโกติ วุจฺจติ.
‘‘ปุน จปรํ ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน โสเตน สทฺทํ สุตฺวา, ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา, ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา, กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา, มนสา ธมฺมํ วิฺาย อุปฺปชฺชนฺติ เย ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สรสงฺกปฺปา สฺโชนิยา, ตฺยสฺส อนฺโต วสนฺติ อนฺวาสวนฺติ ปาปกา ¶ อกุสลา ธมฺมาติ – ตสฺมา สานฺเตวาสิโกติ วุจฺจติ. เต นํ สมุทาจรนฺติ. สมุทาจรนฺติ นํ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ – ตสฺมา สาจริยโกติ วุจฺจติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สานฺเตวาสิโก สาจริยโก ทุกฺขํ น ผาสุ วิหรตี’’ติ. เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยา.
วุตฺตฺเหตํ ¶ ภควตา –
‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, อนฺตรามลา – อนฺตราอมิตฺตา อนฺตราสปตฺตา อนฺตราวธกา อนฺตราปจฺจตฺถิกา. กตเม ตโย? โลโภ, ภิกฺขเว, อนฺตรามลํ [อนฺตรามโล (สฺยา.)] อนฺตราอมิตฺโต อนฺตราสปตฺโต อนฺตราวธโก อนฺตราปจฺจตฺถิโก. โทโส…เป… โมโห, ภิกฺขเว, อนฺตรามลํ อนฺตราอมิตฺโต อนฺตราสปตฺโต อนฺตราวธโก อนฺตราปจฺจตฺถิโก. อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย อนฺตรามลา – อนฺตราอมิตฺตา อนฺตราสปตฺตา อนฺตราวธกา อนฺตราปจฺจตฺถิกา.
‘‘อนตฺถชนโน โลโภ, โลโภ จิตฺตปฺปโกปโน;
ภยมนฺตรโต ชาตํ, ตํ ชโน นาวพุชฺฌติ.
‘‘ลุทฺโธ อตฺถํ น ชานาติ, ลุทฺโธ ธมฺมํ น ปสฺสติ;
อนฺธนฺตมํ [อนฺธตมํ (สฺยา. ก.)] ตทา โหติ, ยํ โลโภ สหเต นรํ.
‘‘อนตฺถชนโน ¶ โทโส, โทโส จิตฺตปฺปโกปโน;
ภยมนฺตรโต ชาตํ, ตํ ชโน นาวพุชฺฌติ.
‘‘กุทฺโธ อตฺถํ น ชานาติ, กุทฺโธ ธมฺมํ น ปสฺสติ;
อนฺธนฺตมํ ¶ ตทา โหติ, ยํ โทโส สหเต นรํ.
‘‘อนตฺถชนโน ¶ โมโห, โมโห จิตฺตปฺปโกปโน;
ภยมนฺตรโต ชาตํ, ตํ ชโน นาวพุชฺฌติ.
‘‘มูฬฺโห อตฺถํ น ชานาติ, มูฬฺโห ธมฺมํ น ปสฺสติ;
อนฺธนฺตมํ ตทา โหติ, ยํ โมโห สหเต นร’’นฺติ.
เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยา.
วุตฺตมฺปิ เหตํ ภควตา – ‘‘ตโย โข, มหาราช, ปุริสสฺส ธมฺมา อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชนฺติ, อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหาราย. กตเม ตโย? โลโภ โข, มหาราช, ปุริสสฺส ธมฺโม อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ, อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหาราย. โทโส โข, มหาราช…เป… โมโห โข, มหาราช, ปุริสสฺส ธมฺโม อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ, อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหาราย. อิเม โข, มหาราช, ตโย ปุริสสฺส ธมฺมา อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชนฺติ, อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหาราย.
‘‘โลโภ ¶ โทโส จ โมโห จ, ปุริสํ ปาปเจตสํ;
หึสนฺติ อตฺตสมฺภูตา, ตจสารํว สมฺผล’’นฺติ.
เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยา.
วุตฺตมฺปิ ¶ เจตํ ภควตา –
‘‘ราโค จ โทโส จ อิโตนิทานา, อรติ รติ โลมหํโส อิโตชา;
อิโต สมุฏฺาย มโนวิตกฺกา, กุมารกา ธงฺกมิโวสฺสชนฺตี’’ติ [ธงฺกมิโวสฺสชฺชนฺติ (สฺยา.)].
เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยา. มทฺทนฺเต นํ ปริสฺสยาติ. เต ปริสฺสยา ตํ ปุคฺคลํ สหนฺติ ปริสหนฺติ อภิภวนฺติ อชฺโฌตฺถรนฺติ ปริยาทิยนฺติ มทฺทนฺตีติ – มทฺทนฺเต นํ ปริสฺสยา.
ตโต ¶ นํ ทุกฺขมนฺเวตีติ. ตโตติ ตโต ตโต ปริสฺสยโต ตํ ปุคฺคลํ ทุกฺขํ อนฺเวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ, ชาติทุกฺขํ อนฺเวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ, ชราทุกฺขํ ¶ อนฺเวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ, พฺยาธิทุกฺขํ อนฺเวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ, มรณทุกฺขํ อนฺเวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขํ อนฺเวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ, เนรยิกํ ทุกฺขํ, ติรจฺฉานโยนิกํ ทุกฺขํ, เปตฺติวิสยิกํ ทุกฺขํ อนฺเวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ, มานุสิกํ ทุกฺขํ… คพฺโภกฺกนฺติมูลกํ ทุกฺขํ… คพฺเภ ิติมูลกํ ทุกฺขํ… คพฺภา วุฏฺานมูลกํ ทุกฺขํ… ชาตสฺสูปนิพนฺธกํ ทุกฺขํ… ชาตสฺส ปราเธยฺยกํ ทุกฺขํ… อตฺตูปกฺกมํ ทุกฺขํ… ปรูปกฺกมํ ทุกฺขํ อนฺเวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ, ทุกฺขทุกฺขํ อนฺเวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ, สงฺขารทุกฺขํ… วิปริณามทุกฺขํ ¶ … จกฺขุโรโค โสตโรโค ฆานโรโค ชิวฺหาโรโค กายโรโค สีสโรโค กณฺณโรโค มุขโรโค ทนฺตโรโค, กาโส สาโส ปินาโส ฑาโห ชโร, กุจฺฉิโรโค มุจฺฉา ปกฺขนฺทิกา สูลา วิสูจิกา, กุฏฺํ คณฺโฑ กิลาโส โสโส อปมาโร, ททฺทุ กณฺฑุ กจฺฉุ รขสา วิตจฺฉิกา โลหิตปิตฺตํ, มธุเมโห อํสา ปิฬกา ภคนฺทลา ปิตฺตสมุฏฺานา อาพาธา เสมฺหสมุฏฺานา อาพาธา วาตสมุฏฺานา อาพาธา สนฺนิปาติกา อาพาธา ¶ อุตุปริณามชา อาพาธา วิสมปริหารชา อาพาธา, โอปกฺกมิกา อาพาธา กมฺมวิปากชา อาพาธา, สีตํ อุณฺหํ ชิฆจฺฉา ปิปาสา อุจฺจาโร ปสฺสาโว ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสทุกฺขํ… มาตุมรณํ ทุกฺขํ… ปิตุมรณํ ทุกฺขํ… ภาตุมรณํ ทุกฺขํ… ภคินิมรณํ ทุกฺขํ… ปุตฺตมรณํ ทุกฺขํ… ธีตุมรณํ ทุกฺขํ ¶ … าติพฺยสนํ ทุกฺขํ… โภคพฺยสนํ ทุกฺขํ… โรคพฺยสนํ ทุกฺขํ… สีลพฺยสนํ ทุกฺขํ… ทิฏฺิพฺยสนํ ทุกฺขํ อนฺเวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหตีติ – ตโต นํ ทุกฺขมนฺเวติ.
นาวํ ภินฺนมิโวทกนฺติ. ยถา ภินฺนํ นาวํ ทกเมสึ [อุทกทายิโต (สี.), อุทกํ อนฺวายิกํ (สฺยา.)] ตโต ตโต อุทกํ อนฺเวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ, ปุรโตปิ อุทกํ อนฺเวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ, ปจฺฉโตปิ… เหฏฺโตปิ… ปสฺสโตปิ อุทกํ อนฺเวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ; เอวเมว ตโต ตโต ปริสฺสยโต ตํ ปุคฺคลํ ทุกฺขํ อนฺเวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ, ชาติทุกฺขํ อนฺเวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหติ…เป… ทิฏฺิพฺยสนํ ทุกฺขํ อนฺเวติ อนุคจฺฉติ อนฺวายิกํ โหตีติ – นาวํ ¶ ภินฺนมิโวทกํ.
เตนาห ภควา –
‘‘อพลา นํ พลียนฺติ, มทฺทนฺเต นํ ปริสฺสยา;
ตโต นํ ทุกฺขมนฺเวติ, นาวํ ภินฺนมิโวทก’’นฺติ.
ตสฺมา ¶ ชนฺตุ สทา สโต, กามานิ ปริวชฺชเย;
เต ปหาย ตเร โอฆํ, นาวํ สิตฺวาว ปารคู.
ตสฺมา ชนฺตุ สทา สโตติ. ตสฺมาติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา เอตํ อาทีนวํ สมฺปสฺสมาโน กาเมสูติ – ตสฺมา. ชนฺตูติ สตฺโต นโร มานโว โปโส ปุคฺคโล ชีโว ชาคุ ชนฺตุ อินฺทคุ มนุโช. สทาติ สทา สพฺพทา สพฺพกาลํ นิจฺจกาลํ ธุวกาลํ สตตํ สมิตํ อพฺโพกิณฺณํ โปงฺขานุโปงฺขํ อุทกูมิกชาตํ อวีจิ สนฺตติ สหิตํ ผสฺสิตํ [ผุสิตํ (สี. สฺยา.)], ปุเรภตฺตํ ปจฺฉาภตฺตํ ¶ ปุริมยามํ มชฺฌิมยามํ ปจฺฉิมยามํ, กาเฬ ชุณฺเห วสฺเส เหมนฺเต คิมฺเห, ปุริเม วโยขนฺเธ มชฺฌิเม วโยขนฺเธ ปจฺฉิเม วโยขนฺเธ. สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต, เวทนาสุ… จิตฺเต… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต. อปเรหิ จตูหิ ¶ การเณหิ สโต…เป… โส วุจฺจติ สโตติ – ตสฺมา ชนฺตุ สทา สโต.
กามานิ ปริวชฺชเยติ. กามาติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป… อิเม ¶ วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. กามานิ ปริวชฺชเยติ ทฺวีหิ การเณหิ กาเม ปริวชฺเชยฺย – วิกฺขมฺภนโต วา สมุจฺเฉทโต วา. กถํ วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชยฺย? ‘‘อฏฺิกงฺกลูปมา กามา อปฺปสฺสาทฏฺเนา’’ติ ปสฺสนฺโต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชยฺย, ‘‘มํสเปสูปมา กามา พหุสาธารณฏฺเนา’’ติ ปสฺสนฺโต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชยฺย, ‘‘ติณุกฺกูปมา กามา อนุทหนฏฺเนา’’ติ ปสฺสนฺโต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชยฺย…เป… เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺตึ ภาเวนฺโต วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชยฺย. เอวํ วิกฺขมฺภนโต กาเม ปริวชฺเชยฺย…เป… เอวํ สมุจฺเฉทโต กาเม ปริวชฺเชยฺยาติ – กามานิ ปริวชฺชเย.
เต ปหาย ตเร โอฆนฺติ. เตติ วตฺถุกาเม ปริชานิตฺวา กิเลสกาเม ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตึ กริตฺวา อนภาวํ คมิตฺวา; กามจฺฉนฺทนีวรณํ ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตึ กริตฺวา อนภาวํ คมิตฺวา; พฺยาปาทนีวรณํ…เป… ถินมิทฺธนีวรณํ… อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํ… วิจิกิจฺฉานีวรณํ ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตึ กริตฺวา อนภาวํ คมิตฺวา กาโมฆํ ภโวฆํ ทิฏฺโฆํ อวิชฺโชฆํ ตเรยฺย อุตฺตเรยฺย ปตเรยฺย สมติกฺกเมยฺย วีติวตฺเตยฺยาติ – เต ปหาย ตเร โอฆํ.
นาวํ ¶ ¶ สิตฺวาว ปารคูติ. ยถา ครุกํ นาวํ ภาริกํ อุทกํ สิตฺวา [สิฺจิตฺวา (สี. สฺยา.)] โอสิฺจิตฺวา ฉฑฺเฑตฺวา ลหุกาย นาวาย ขิปฺปํ ลหุํ อปฺปกสิเรเนว ¶ ปารํ คจฺเฉยฺย; เอวเมว วตฺถุกาเม ปริชานิตฺวา กิเลสกาเม ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตึ กริตฺวา อนภาวํ คมิตฺวา; กามจฺฉนฺทนีวรณํ… พฺยาปาทนีวรณํ… ถินมิทฺธนีวรณํ… อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํ… วิจิกิจฺฉานีวรณํ ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตึ กริตฺวา อนภาวํ คมิตฺวา ขิปฺปํ ลหุํ อปฺปกสิเรเนว ปารํ คจฺเฉยฺย. ปารํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ. โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ ¶ . ปารํ คจฺเฉยฺยาติ – ปารํ อธิคจฺเฉยฺย, ปารํ ผุเสยฺย, ปารํ สจฺฉิกเรยฺย. ปารคูติ โยปิ ปารํ คนฺตุกาโม โสปิ ปารคู; โยปิ ปารํ คจฺฉติ โสปิ ปารคู; โยปิ ปารํ คโต, โสปิ ปารคู.
วุตฺตมฺปิ เหตํ ภควตา –
ติณฺโณ ปารงฺคโต ถเล ติฏฺติ พฺราหฺมโณติ. พฺราหฺมโณติ โข, ภิกฺขเว, อรหโต เอตํ อธิวจนํ. โส อภิฺาปารคู ปริฺาปารคู ปหานปารคู ภาวนาปารคู สจฺฉิกิริยาปารคู สมาปตฺติปารคู. อภิฺาปารคู สพฺพธมฺมานํ, ปริฺาปารคู สพฺพทุกฺขานํ, ปหานปารคู สพฺพกิเลสานํ, ภาวนาปารคู จตุนฺนํ อริยมคฺคานํ, สจฺฉิกิริยาปารคู นิโรธสฺส, สมาปตฺติปารคู สพฺพสมาปตฺตีนํ. โส วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยสฺมึ สีลสฺมึ, วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยสฺมึ สมาธิสฺมึ, วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยาย ปฺาย, วสิปฺปตฺโต ปารมิปฺปตฺโต อริยาย วิมุตฺติยา. โส ปารํ คโต ปารปฺปตฺโต อนฺตคโต อนฺตปฺปตฺโต โกฏิคโต ¶ โกฏิปฺปตฺโต ปริยนฺตคโต ปริยนฺตปฺปตฺโต โวสานคโต โวสานปฺปตฺโต ตาณคโต ตาณปฺปตฺโต เลณคโต เลณปฺปตฺโต สรณคโต สรณปฺปตฺโต อภยคโต อภยปฺปตฺโต อจฺจุตคโต อจฺจุตปฺปตฺโต อมตคโต อมตปฺปตฺโต นิพฺพานคโต นิพฺพานปฺปตฺโต. โส วุฏฺวาโส จิณฺณจรโณ คตทฺโธ คตทิโส คตโกฏิโก ปาลิตพฺรหฺมจริโย อุตฺตมทิฏฺิปฺปตฺโต ภาวิตมคฺโค ปหีนกิเลโส ¶ ปฏิวิทฺธากุปฺโป สจฺฉิกตนิโรโธ, ทุกฺขํ ตสฺส ปริฺาตํ, สมุทโย ปหีโน, มคฺโค ภาวิโต, นิโรโธ สจฺฉิกโต, อภิฺเยฺยํ อภิฺาตํ, ปริฺเยฺยํ ปริฺาตํ, ปหาตพฺพํ ปหีนํ, ภาเวตพฺพํ ภาวิตํ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ.
โส อุกฺขิตฺตปลิโฆ สํกิณฺณปริกฺโข อพฺพุฬฺเหสิโก นิรคฺคโฬ อริโย ปนฺนทฺธโช ปนฺนภาโร วิสฺุตฺโต ปฺจงฺควิปฺปหีโน ฉฬงฺคสมนฺนาคโต เอการกฺโข จตุราปสฺเสโน ปนุณฺณปจฺเจกสจฺโจ สมวยสฏฺเสโน อนาวิลสงฺกปฺโป ปสฺสทฺธกายสงฺขาโร สุวิมุตฺตจิตฺโต สุวิมุตฺตปฺโ เกวลี วุสิตวา อุตฺตมปุริโส ปรมปุริโส ปรมปตฺติปฺปตฺโต. โส เนวาจินติ [เนว อาจินาติ (สี. สฺยา.)] นาปจินติ ¶ , อปจินิตฺวา ิโต. เนว ปชหติ น อุปาทิยติ, ปชหิตฺวา ิโต. เนว สํสิพฺพติ [เนว สิเนติ (สี.), เนว วิสีเนติ (สฺยา.)] น อุสฺสิเนติ, วิสินิตฺวา ¶ ิโต. เนว วิธูเปติ น สนฺธูเปติ, วิธูเปตฺวา ิโต. อเสกฺเขน สีลกฺขนฺเธน สมนฺนาคตตฺตา ิโต. อเสกฺเขน สมาธิกฺขนฺเธน… อเสกฺเขน ปฺากฺขนฺเธน… อเสกฺเขน วิมุตฺติกฺขนฺเธน… อเสกฺเขน วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺเธน สมนฺนาคตตฺตา ¶ ิโต. สจฺจํ สมฺปฏิปาทิยิตฺวา ิโต. เอชํ สมติกฺกมิตฺวา ิโต. กิเลสคฺคึ ปริยาทิยิตฺวา ิโต, อปริคมนตาย ิโต, กฏํ สมาทาย ิโต, มุตฺติปฏิเสวนตาย ิโต, เมตฺตาย ปาริสุทฺธิยา ิโต, กรุณาย… มุทิตาย… อุเปกฺขาย ปาริสุทฺธิยา ิโต, อจฺจนฺตปาริสุทฺธิยา ิโต, อกมฺมยตาย [อตมฺมยตาย (สี.), อกมฺมฺตาย (สฺยา.)] ปาริสุทฺธิยา ิโต, วิมุตฺตตฺตา ิโต, สนฺตุสฺสิตตฺตา ิโต, ขนฺธปริยนฺเต ิโต, ธาตุปริยนฺเต ิโต, อายตนปริยนฺเต ิโต, คติปริยนฺเต ิโต, อุปปตฺติปริยนฺเต ิโต, ปฏิสนฺธิปริยนฺเต ิโต, (ภวปริยนฺเต ิโต, สํสารปริยนฺเต ิโต ¶ วฏฺฏปริยนฺเต ิโต, อนฺติเม ภเว ิโต,) [( ) นตฺถิ สีหฬโปตฺถเก] อนฺติเม สมุสฺสเย ิโต, อนฺติมเทหธโร อรหา.
‘‘ตสฺสายํ ปจฺฉิมโก ภโว, จริโมยํ สมุสฺสโย;
ชาติมรณสํสาโร, นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโว’’ติ.
นาวํ สิตฺวาว ปารคูติ. เตนาห ภควา –
‘‘ตสฺมา ชนฺตุ สทา สโต, กามานิ ปริวชฺชเย;
เต ปหาย ตเร โอฆํ, นาวํ สิตฺวาว ปารคู’’ติ.
กามสุตฺตนิทฺเทโส ปโม.