📜
๒. คุหฏฺกสุตฺตนิทฺเทโส
อถ ¶ คุหฏฺกสุตฺตนิทฺเทสํ วกฺขติ –
สตฺโต ¶ ¶ คุหายํ พหุนาภิฉนฺโน, ติฏฺํ นโร โมหนสฺมึ ปคาฬฺโห;
ทูเร วิเวกา หิ ตถาวิโธ โส, กามา หิ โลเก น หิ สุปฺปหายา.
สตฺโต คุหายํ พหุนาภิฉนฺโนติ. สตฺโตติ หิ โข วุตฺตํ, อปิ จ คุหา ตาว วตฺตพฺพา. คุหา วุจฺจติ กาโย. กาโยติ วา คุหาติ วา เทโหติ ¶ วา สนฺเทโหติ วา นาวาติ วา รโถติ วา ธโชติ วา วมฺมิโกติ วา นครนฺติ วา นิฑฺฑนฺติ วา กุฏีติ วา คณฺโฑติ วา กุมฺโภติ วา นาโคติ วา กายสฺเสตํ อธิวจนํ. สตฺโต คุหายนฺติ คุหายํ สตฺโต วิสตฺโต อาสตฺโต ลคฺโค ลคฺคิโต ปลิพุทฺโธ. ยถา ภิตฺติขิเล วา นาคทนฺเต วา คณฺฑํ สตฺตํ วิสตฺตํ อาสตฺตํ ลคฺคํ ลคฺคิตํ ปลิพุทฺธํ; เอวเมว คุหายํ สตฺโต วิสตฺโต อาสตฺโต ลคฺโค ลคฺคิโต ปลิพุทฺโธ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา –
‘‘รูเป โข, ราธ, โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา เย อุปยูปาทานา เจตโส ¶ อธิฏฺานาภินิเวสานุสยา, ตตฺร สตฺโต ตตฺร วิสตฺโต; ตสฺมา สตฺโตติ วุจฺจติ. เวทนาย โข, ราธ…เป… สฺาย โข, ราธ… สงฺขาเรสุ โข, ราธ… วิฺาเณ โข, ราธ, โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา เย อุปยูปาทานา เจตโส อธิฏฺานาภินิเวสานุสยา, ตตฺร สตฺโต ตตฺร วิสตฺโต; ตสฺมา สตฺโตติ วุจฺจติ. สตฺโตติ ลคฺคนาธิวจน’’นฺติ – สตฺโต คุหายํ. พหุนาภิฉนฺโนติ พหุเกหิ กิเลเสหิ ฉนฺโน, ราเคน ฉนฺโน โทเสน ฉนฺโน โมเหน ฉนฺโน ¶ โกเธน ฉนฺโน อุปนาเหน ฉนฺโน มกฺเขน ฉนฺโน ปฬาเสน ฉนฺโน อิสฺสาย ฉนฺโน มจฺฉริเยน ฉนฺโน มายาย ฉนฺโน สาเยฺเยน ฉนฺโน ถมฺเภน ฉนฺโน สารมฺเภน ฉนฺโน มาเนน ฉนฺโน อติมาเนน ฉนฺโน มเทน ฉนฺโน ปมาเทน ฉนฺโน. สพฺพกิเลเสหิ สพฺพทุจฺจริเตหิ สพฺพทรเถหิ สพฺพปริฬาเหหิ สพฺพสนฺตาเปหิ สพฺพากุสลาภิสงฺขาเรหิ ฉนฺโน วิฉนฺโน อุจฺฉนฺโน อาวุโต นิวุโต โอวุโต [โอผุโต (สฺยา.)] ปิหิโต ปฏิจฺฉนฺโน ปฏิกุชฺชิโตติ – สตฺโต คุหายํ พหุนาภิฉนฺโน.
ติฏฺํ ¶ นโร โมหนสฺมึ ปคาฬฺโหติ ติฏฺนฺโต นโร รตฺโต ราควเสน ติฏฺติ, ทุฏฺโ โทสวเสน ติฏฺติ, มูฬฺโห โมหวเสน ติฏฺติ, วินิพทฺโธ มานวเสน ติฏฺติ, ปรามฏฺโ ทิฏฺิวเสน ติฏฺติ, วิกฺเขปคโต อุทฺธจฺจวเสน ติฏฺติ, อนิฏฺงฺคโต วิจิกิจฺฉาวเสน ติฏฺติ, ถามคโต อนุสยวเสน ติฏฺติ. เอวมฺปิ ติฏฺํ นโร.
วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, ตฺเจ ภิกฺขุ อภินนฺทติ อภิวทติ ¶ อชฺโฌสาย ติฏฺติ. สนฺติ, ภิกฺขเว, โสตวิฺเยฺยา สทฺทา…เป… ฆานวิฺเยฺยา ¶ คนฺธา… ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา… กายวิฺเยฺยา โผฏฺพฺพา… มโนวิฺเยฺยา ธมฺมา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, ตฺเจ ภิกฺขุ อภินนฺทติ อภิวทติ อชฺโฌสาย ติฏฺตี’’ติ. เอวมฺปิ ติฏฺํ นโร.
วุตฺตฺเหตํ ¶ ภควตา – ‘‘รูปูปยํ วา, ภิกฺขเว, วิฺาณํ ติฏฺมานํ ติฏฺติ, รูปารมฺมณํ รูปปติฏฺํ นนฺทูปเสจนํ วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชติ. เวทนูปยํ วา, ภิกฺขเว…เป… สฺูปยํ… สงฺขารูปยํ วา, ภิกฺขเว, วิฺาณํ ติฏฺมานํ ติฏฺติ, สงฺขารารมฺมณํ สงฺขารปติฏฺํ นนฺทูปเสจนํ วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชตี’’ติ. เอวมฺปิ ติฏฺํ นโร.
วุตฺตมฺปิ เหตํ ภควตา – ‘‘กพฬีกาเร เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร อตฺถิ ราโค อตฺถิ นนฺที อตฺถิ ตณฺหา, ปติฏฺิตํ ตตฺถ วิฺาณํ วิรูฬฺหํ. ยตฺถ ปติฏฺิตํ วิฺาณํ วิรูฬฺหํ, อตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺสาวกฺกนฺติ. ยตฺถ อตฺถิ นามรูปสฺสาวกฺกนฺติ, อตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธิ. ยตฺถ อตฺถิ สงฺขารานํ วุทฺธิ, อตฺถิ ตตฺถ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ. ยตฺถ อตฺถิ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ, อตฺถิ ตตฺถ อายตึ ชาติชรามรณํ. ยตฺถ อตฺถิ อายตึ ชาติชรามรณํ, สโสกํ ตํ, ภิกฺขเว, สรชํ สอุปายาสนฺติ วทามี’’ติ. เอวมฺปิ ติฏฺํ นโร.
‘‘ผสฺเส เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร…เป… มโนสฺเจตนาย เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร… วิฺาเณ เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร อตฺถิ ราโค อตฺถิ นนฺที อตฺถิ ตณฺหา ¶ , ปติฏฺิตํ ตตฺถ วิฺาณํ วิรูฬฺหํ. ยตฺถ ปติฏฺิตํ วิฺาณํ วิรูฬฺหํ, อตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺสาวกฺกนฺติ. ยตฺถ อตฺถิ นามรูปสฺสาวกฺกนฺติ, อตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธิ. ยตฺถ อตฺถิ สงฺขารานํ วุทฺธิ, อตฺถิ ตตฺถ ¶ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ. ยตฺถ อตฺถิ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ ¶ , อตฺถิ ตตฺถ อายตึ ชาติชรามรณํ. ยตฺถ อตฺถิ อายตึ ชาติชรามรณํ, สโสกํ ตํ, ภิกฺขเว, สรชํ สอุปายาสนฺติ วทามี’’ติ. เอวมฺปิ ติฏฺํ นโร.
โมหนสฺมึ ปคาฬฺโหติ. โมหนา วุจฺจนฺติ ปฺจ กามคุณา. จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา; โสตวิฺเยฺยา สทฺทา… ฆานวิฺเยฺยา คนฺธา… ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา… กายวิฺเยฺยา โผฏฺพฺพา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. กึ การณา โมหนา วุจฺจนฺติ ปฺจ กามคุณา? เยภุยฺเยน เทวมนุสฺสา ¶ ปฺจสุ กามคุเณสุ มุยฺหนฺติ สมฺมุยฺหนฺติ สมฺปมุยฺหนฺติ, มูฬฺหา สมฺมูฬฺหา สมฺปมูฬฺหา อวิชฺชาย อนฺธีกตา อาวุตา นิวุตา โอวุตา ปิหิตา ปฏิจฺฉนฺนา ปฏิกุชฺชิตา, ตํ การณา โมหนา วุจฺจนฺติ ปฺจ กามคุณา. โมหนสฺมึ ปคาฬฺโหติ โมหนสฺมึ ปคาฬฺโห โอคาฬฺโห อชฺโฌคาฬฺโห นิมุคฺโคติ – ติฏฺํ นโร โมหนสฺมึ ปคาฬฺโห.
ทูเร วิเวกา หิ ตถาวิโธ โสติ. วิเวกาติ ตโย วิเวกา – กายวิเวโก, จิตฺตวิเวโก, อุปธิวิเวโก. กตโม กายวิเวโก? อิธ ภิกฺขุ วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชติ อรฺํ รุกฺขมูลํ ปพฺพตํ กนฺทรํ คิริคุหํ สุสานํ วนปตฺถํ อพฺโภกาสํ ปลาลปฺุชํ. กาเยน วิวิตฺโต วิหรติ. โส เอโก คจฺฉติ, เอโก ติฏฺติ, เอโก นิสีทติ, เอโก เสยฺยํ กปฺเปติ, เอโก คามํ ปิณฺฑาย ¶ ปวิสติ, เอโก ปฏิกฺกมติ, เอโก รโห นิสีทติ, เอโก จงฺกมํ อธิฏฺาติ, เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ. อยํ กายวิเวโก.
กตโม ¶ จิตฺตวิเวโก? ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นีวรเณหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ. ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วิตกฺกวิจาเรหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ. ตติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส ปีติยา จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ. จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส สุขทุกฺเขหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ. อากาสานฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส รูปสฺาย ปฏิฆสฺาย นานตฺตสฺาย จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ. วิฺาณฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส อากาสานฺจายตนสฺาย จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ. อากิฺจฺายตนํ สมาปนฺนสฺส วิฺาณฺจายตนสฺาย จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ. เนวสฺานาสฺายตนํ สมาปนฺนสฺส อากิฺจฺายตนสฺาย จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ. โสตาปนฺนสฺส สกฺกายทิฏฺิยา วิจิกิจฺฉาย สีลพฺพตปรามาสา ทิฏฺานุสยา วิจิกิจฺฉานุสยา, ตเทกฏฺเหิ จ กิเลเสหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ. สกทาคามิสฺส โอฬาริกา กามราคสฺโชนา ปฏิฆสฺโชนา โอฬาริกา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา, ตเทกฏฺเหิ ¶ จ กิเลเสหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ. อนาคามิสฺส อนุสหคตา กามราคสฺโชนา ปฏิฆสฺโชนา อนุสหคตา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา, ตเทกฏฺเหิ จ กิเลเสหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ. อรหโต รูปารูปราคา มานา อุทฺธจฺจา อวิชฺชาย มานานุสยา ภวราคานุสยา อวิชฺชานุสยา ¶ , ตเทกฏฺเหิ ¶ จ กิเลเสหิ พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ. อยํ จิตฺตวิเวโก.
กตโม อุปธิวิเวโก? อุปธิ วุจฺจนฺติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จ. อุปธิวิเวโก วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ. โย สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. อยํ อุปธิวิเวโก. กายวิเวโก จ วิเวกฏฺกายานํ [วูปกฏฺกายานํ (สฺยา.)] เนกฺขมฺมาภิรตานํ, จิตฺตวิเวโก จ ปริสุทฺธจิตฺตานํ ปรมโวทานปฺปตฺตานํ, อุปธิวิเวโก จ นิรูปธีนํ ปุคฺคลานํ วิสงฺขารคตานํ.
ทูเร ¶ วิเวกา หีติ. โย โส เอวํ คุหายํ สตฺโต, เอวํ พหุเกหิ กิเลเสหิ ฉนฺโน, เอวํ โมหนสฺมึ ปคาฬฺโห, โส กายวิเวกาปิ ทูเร, จิตฺตวิเวกาปิ ทูเร, อุปธิวิเวกาปิ ทูเร วิทูเร สุวิทูเร น สนฺติเก น สามนฺตา อนาสนฺเน วิเวกฏฺเ [ววกฏฺเ (สี.), อนุปกฏฺเ (สฺยา.)]. ตถาวิโธติ ตาทิโส ตสฺสณฺิโต ตปฺปกาโร ตปฺปฏิภาโค โย โส โมหนสฺมึ ปคาฬฺโหติ – ทูเร วิเวกา หิ ตถาวิโธ โส.
กามา หิ โลเก น หิ สุปฺปหายาติ. กามาติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ. กตเม วตฺถุกามา? มนาปิกา รูปา มนาปิกา สทฺทา มนาปิกา คนฺธา มนาปิกา รสา มนาปิกา โผฏฺพฺพา, อตฺถรณา ปาวุรณา ทาสิทาสา อเชฬกา กุกฺกุฏสูกรา หตฺถิควาสฺสวฬวา, เขตฺตํ วตฺถุ หิรฺํ ¶ สุวณฺณํ, คามนิคมราชธานิโย รฏฺฺจ ชนปโท จ โกโส จ โกฏฺาคารฺจ, ยํ กิฺจิ รชนียํ วตฺถุ – วตฺถุกามา. อปิ จ อตีตา กามา อนาคตา กามา ปจฺจุปฺปนฺนา กามา, อชฺฌตฺตา กามา พหิทฺธา กามา อชฺฌตฺตพหิทฺธา กามา, หีนา กามา มชฺฌิมา กามา ปณีตา กามา, อาปายิกา กามา มานุสิกา กามา ทิพฺพา กามา ปจฺจุปฏฺิตา กามา, นิมฺมิตา กามา อนิมฺมิตา กามา ปรนิมฺมิตา กามา, ปริคฺคหิตา กามา อปริคฺคหิตา กามา, มมายิตา กามา อมมายิตา กามา, สพฺเพปิ กามาวจรา ธมฺมา, สพฺเพปิ รูปาวจรา ธมฺมา, สพฺเพปิ อรูปาวจรา ธมฺมา, ตณฺหาวตฺถุกา ตณฺหารมฺมณา กามนียฏฺเน รชนียฏฺเน มทนียฏฺเน กามา. อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา.
กตเม ¶ ¶ กิเลสกามา? ฉนฺโท กาโม ราโค กาโม ฉนฺทราโค กาโม, สงฺกปฺโป กาโม ราโค กาโม สงฺกปฺปราโค กาโม, โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามราโค กามนนฺที กามตณฺหา กามสฺเนโห กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามชฺโฌสานํ กาโมโฆ กามโยโค กามุปาทานํ กามจฺฉนฺทนีวรณํ.
‘‘อทฺทสํ กาม เต มูลํ, สงฺกปฺปา กาม ชายสิ;
น ตํ สงฺกปฺปยิสฺสามิ, เอวํ กาม น โหหิสี’’ติ. –
อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. โลเกติ ¶ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก, ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเก. กามา หิ โลเก น ¶ หิ สุปฺปหายาติ. กามา หิ โลเก ทุปฺปหายา ทุจฺจชฺชา ทุปฺปริจฺจชฺชา ทุนฺนิมฺมทยา ทุนฺนิเวยา ทุพฺพินิเวยา ทุตฺตรา ทุปฺปตรา ทุสฺสมติกฺกมา ทุพฺพินิวตฺตาติ – กามา หิ โลเก น หิ สุปฺปหายา.
เตนาห ภควา –
‘‘สตฺโต คุหายํ พหุนาภิฉนฺโน, ติฏฺํ นโร โมหนสฺมึ ปคาฬฺโห;
ทูเร วิเวกา หิ ตถาวิโธ โส, กามา หิ โลเก น หิ สุปฺปหายา’’ติ.
อิจฺฉานิทานา ภวสาตพทฺธา, เต ทุปฺปมฺุจา น หิ อฺโมกฺขา;
ปจฺฉา ปุเร วาปิ อเปกฺขมานา, อิเม ว กาเม ปุริเม ว ชปฺปํ.
อิจฺฉานิทานา ภวสาตพทฺธาติ. อิจฺฉา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค อนุนโย อนุโรโธ นนฺที นนฺทิราโค, จิตฺตสฺส สาราโค อิจฺฉา มุจฺฉา อชฺโฌสานํ เคโธ ปลิเคโธ สงฺโค ปงฺโก, เอชา มายา ชนิกา สฺชนนี สิพฺพินี ชาลินี สริตา วิสตฺติกา, สุตฺตํ วิสฏา อายูหินี ทุติยา ปณิธิ ภวเนตฺติ, วนํ วนโถ สนฺธโว สฺเนโห อเปกฺขา ปฏิพนฺธุ, อาสา อาสีสนา อาสีสิตตฺตํ, รูปาสา สทฺทาสา คนฺธาสา รสาสา โผฏฺพฺพาสา, ลาภาสา ธนาสา ปุตฺตาสา ชีวิตาสา ¶ , ชปฺปา ปชปฺปา อภิชปฺปา ¶ ชปฺปนา ชปฺปิตตฺตํ โลลุปฺปํ โลลุปฺปายนา โลลุปฺปายิตตฺตํ ปุจฺฉฺฉิกตา สาธุกมฺยตา, อธมฺมราโค วิสมโลโภ ¶ นิกนฺติ นิกามนา ปตฺถนา ปิหนา สมฺปตฺถนา, กามตณฺหา ภวตณฺหา วิภวตณฺหา, รูปตณฺหา อรูปตณฺหา นิโรธตณฺหา, รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา โผฏฺพฺพตณฺหา ธมฺมตณฺหา, โอโฆ โยโค คนฺโถ อุปาทานํ อาวรณํ นีวรณํ ฉทนํ พนฺธนํ, อุปกฺกิเลโส อนุสโย ปริยุฏฺานํ ลตา เววิจฺฉํ ¶ , ทุกฺขมูลํ ทุกฺขนิทานํ ทุกฺขปฺปภโว มารปาโส มารพฬิสํ มารวิสโย, ตณฺหานที ตณฺหาชาลํ ตณฺหาคทฺทุลํ ตณฺหาสมุทฺโท อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. อิจฺฉานิทานาติ อิจฺฉานิทานกา อิจฺฉาเหตุกา อิจฺฉาปจฺจยา อิจฺฉาการณา อิจฺฉาปภวาติ – อิจฺฉานิทานา.
ภวสาตพทฺธาติ. เอกํ ภวสาตํ – สุขา เวทนา. ทฺเว ภวสาตานิ – สุขา จ เวทนา อิฏฺฺจ วตฺถุ. ตีณิ ภวสาตานิ – โยพฺพฺํ, อาโรคฺยํ, ชีวิตํ. จตฺตาริ ภวสาตานิ – ลาโภ, ยโส, ปสํสา, สุขํ. ปฺจ ภวสาตานิ – มนาปิกา รูปา, มนาปิกา สทฺทา, มนาปิกา คนฺธา, มนาปิกา รสา, มนาปิกา โผฏฺพฺพา. ฉ ภวสาตานิ – จกฺขุสมฺปทา, โสตสมฺปทา, ฆานสมฺปทา, ชิวฺหาสมฺปทา, กายสมฺปทา, มโนสมฺปทา. ภวสาตพทฺธา, สุขาย เวทนาย สาตพทฺธา, อิฏฺสฺมึ วตฺถุสฺมึ พทฺธา, โยพฺพฺเ พทฺธา, อาโรคฺเย พทฺธา, ชีวิเต พทฺธา, ลาเภ พทฺธา, ยเส พทฺธา, ปสํสายํ พทฺธา, สุเข พทฺธา ¶ , มนาปิเกสุ รูเปสุ พทฺธา, สทฺเทสุ… คนฺเธสุ… รเสสุ… มนาปิเกสุ โผฏฺพฺเพสุ พทฺธา, จกฺขุสมฺปทาย พทฺธา, โสตฆานชิวฺหากายมโนสมฺปทาย พทฺธา, วิพทฺธา อาพทฺธา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพทฺธาติ – อิจฺฉานิทานา ภวสาตพทฺธา.
เต ¶ ทุปฺปมฺุจา น หิ อฺโมกฺขาติ เต วา ภวสาตวตฺถู ทุปฺปมฺุจา, สตฺตา วา เอตฺโต ทุมฺโมจยา. กถํ เต ภวสาตวตฺถู ทุปฺปมฺุจา? สุขา เวทนา ทุปฺปมฺุจา, อิฏฺํ วตฺถุ ทุปฺปมฺุจํ, โยพฺพฺํ ทุปฺปมฺุจํ, อาโรคฺยํ ทุปฺปมฺุจํ, ชีวิตํ ทุปฺปมฺุจํ, ลาโภ ทุปฺปมฺุโจ, ยโส ทุปฺปมฺุโจ, ปสํสา ทุปฺปมฺุจา, สุขํ ทุปฺปมฺุจํ, มนาปิกา รูปา ทุปฺปมฺุจา, มนาปิกา สทฺทา… คนฺธา… รสา… โผฏฺพฺพา ทุปฺปมฺุจา, จกฺขุสมฺปทา ทุปฺปมฺุจา, โสตฆานชิวฺหากายมโนสมฺปทา ทุปฺปมฺุจา ทุมฺโมจยา ทุปฺปโมจยา ทุนฺนิเวยา ทุพฺพินิเวยา ¶ , ทุตฺตรา ทุปฺปตรา ทุสฺสมติกฺกมา ทุพฺพินิวตฺตา. เอวํ เต ภวสาตวตฺถู ทุปฺปมฺุจา.
กถํ สตฺตา เอตฺโต ทุมฺโมจยา? สุขาย เวทนาย สตฺตา ทุมฺโมจยา, อิฏฺสฺมา วตฺถุสฺมา ทุมฺโมจยา, โยพฺพฺา ทุมฺโมจยา, อาโรคฺยา ทุมฺโมจยา, ชีวิตา ทุมฺโมจยา, ลาภา ทุมฺโมจยา, ยสา ทุมฺโมจยา, ปสํสาย ทุมฺโมจยา, สุขา ทุมฺโมจยา ¶ , มนาปิเกหิ รูเปหิ ทุมฺโมจยา, มนาปิเกหิ สทฺเทหิ… คนฺเธหิ… รเสหิ… โผฏฺพฺเพหิ ทุมฺโมจยา, จกฺขุสมฺปทาย ทุมฺโมจยา, โสตฆานชิวฺหากายมโนสมฺปทาย ทุมฺโมจยา ทุรุทฺธรา [ทุทฺธรา (ก.)], ทุสฺสมุทฺธรา ทุพฺพุฏฺาปยา ทุสฺสมุฏฺาปยา ทุนฺนิเวยา ทุพฺพินิเวยา ทุตฺตรา ทุปฺปตรา ทุสฺสมติกฺกมา ทุพฺพินิวตฺตา. เอวํ สตฺตา เอตฺโต ทุมฺโมจยาติ – เต ทุปฺปมฺุจา.
น ¶ ¶ หิ อฺโมกฺขาติ เต อตฺตนา ปลิปปลิปนฺนา น สกฺโกนฺติ ปรํ ปลิปปลิปนฺนํ อุทฺธริตุํ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘โส วต, จุนฺท, อตฺตนา ปลิปปลิปนฺโน ปรํ ปลิปปลิปนฺนํ อุทฺธริสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. โส วต, จุนฺท, อตฺตนา อทนฺโต อวินีโต อปรินิพฺพุโต ปรํ ทเมสฺสติ วิเนสฺสติ ปรินิพฺพาเปสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ. เอวมฺปิ น หิ อฺโมกฺขา.
อถ วา นตฺถฺโ โกจิ โมเจตา. เต ยทิ มฺุเจยฺยุํ, สเกน ถาเมน สเกน พเลน สเกน วีริเยน สเกน ปรกฺกเมน สเกน ปุริสถาเมน สเกน ปุริสพเลน สเกน ปุริสวีริเยน สเกน ปุริสปรกฺกเมน อตฺตนา สมฺมาปฏิปทํ อนุโลมปฏิปทํ อปจฺจนีกปฏิปทํ อนฺวตฺถปฏิปทํ ธมฺมานุธมฺมปฏิปทํ ปฏิปชฺชมานา มฺุเจยฺยุนฺติ. เอวมฺปิ น หิ อฺโมกฺขา.
วุตฺตมฺปิ เหตํ ภควตา –
‘‘นาหํ สหิสฺสามิ ปโมจนาย, กถํกถึ โธตก กิฺจิ โลเก;
ธมฺมฺจ ¶ เสฏฺํ อภิชานมาโน, เอวํ ตุวํ โอฆมิมํ ตเรสี’’ติ.
เอวมฺปิ น หิ อฺโมกฺขา.
วุตฺตมฺปิ เหตํ ภควตา –
‘‘อตฺตนาว ¶ กตํ ปาปํ, อตฺตนา สํกิลิสฺสติ;
อตฺตนา อกตํ ปาปํ, อตฺตนาว วิสุชฺฌติ;
สุทฺธี อสุทฺธิ ปจฺจตฺตํ, นาฺโ อฺํ วิโสธเย’’ติ.
เอวมฺปิ น หิ อฺโมกฺขา.
วุตฺตมฺปิ ¶ เหตํ ภควตา – ‘‘เอวเมว โข, พฺราหฺมณ, ติฏฺเตว นิพฺพานํ, ติฏฺติ นิพฺพานคามิมคฺโค, ติฏฺามหํ สมาทเปตา. อถ จ ปน มม สาวกา มยา เอวํ โอวทิยมานา เอวํ อนุสาสิยมานา อปฺเปกจฺเจ อจฺจนฺตนิฏฺํ นิพฺพานํ อาราเธนฺติ, เอกจฺเจ นาราเธนฺติ. เอตฺถ กฺยาหํ, พฺราหฺมณ, กโรมิ? มคฺคกฺขายี, พฺราหฺมณ, ตถาคโต. มคฺคํ พุทฺโธ อาจิกฺขติ ¶ . อตฺตนา ปฏิปชฺชมานา มฺุเจยฺยุ’’นฺติ. เอวมฺปิ น หิ อฺโมกฺขาติ – เต ทุปฺปมฺุจา น หิ อฺโมกฺขา.
ปจฺฉา ปุเร วาปิ อเปกฺขมานาติ. ปจฺฉา วุจฺจติ อนาคตํ, ปุเร วุจฺจติ อตีตํ. อปิ จ อตีตํ อุปาทาย อนาคตฺจ ปจฺจุปฺปนฺนฺจ ปจฺฉา, อนาคตํ อุปาทาย อตีตฺจ ปจฺจุปฺปนฺนฺจ ปุเร. กถํ ปุเร อเปกฺขํ กโรติ? ‘‘เอวํรูโป อโหสึ อตีตมทฺธาน’’นฺติ ตตฺถ นนฺทึ สมนฺนาเนติ. ‘‘เอวํเวทโน อโหสึ… เอวํสฺโ อโหสึ… เอวํสงฺขาโร ¶ อโหสึ… เอวํวิฺาโณ อโหสึ อตีตมทฺธาน’’นฺติ ตตฺถ นนฺทึ สมนฺนาเนติ. เอวมฺปิ ปุเร อเปกฺขํ กโรติ.
อถ วา ‘‘อิติ เม จกฺขุ อโหสิ อตีตมทฺธานํ, อิติ รูปา’’ติ – ตตฺถ ฉนฺทราคปฏิพทฺธํ โหติ วิฺาณํ. ฉนฺทราคปฏิพทฺธตฺตา วิฺาณสฺส ตทภินนฺทติ. ตทภินนฺทนฺโต เอวมฺปิ ปุเร อเปกฺขํ กโรติ. ‘‘อิติ เม โสตํ อโหสิ อตีตมทฺธานํ, อิติ สทฺทา’’ติ…เป… ‘‘อิติ เม ฆานํ อโหสิ อตีตมทฺธานํ, อิติ คนฺธา’’ติ… ‘‘อิติ เม ชิวฺหา อโหสิ อตีตมทฺธานํ, อิติ รสา’’ติ… ‘‘อิติ เม กาโย อโหสิ อตีตมทฺธานํ, อิติ โผฏฺพฺพา’’ติ… ‘‘อิติ เม มโน อโหสิ อตีตมทฺธานํ, อิติ ธมฺมา’’ติ – ตตฺถ ฉนฺทราคปฏิพทฺธํ โหติ วิฺาณํ. ฉนฺทราคปฏิพทฺธตฺตา วิฺาณสฺส ตทภินนฺทติ. ตทภินนฺทนฺโต เอวมฺปิ ปุเร อเปกฺขํ กโรติ.
อถ ¶ ¶ วา ยานิสฺส ตานิ ปุพฺเพ มาตุคาเมน สทฺธึ หสิตลปิตกีฬิตานิ ตทสฺสาเทติ ตํ นิกาเมติ, เตน จ วิตฺตึ อาปชฺชติ. เอวมฺปิ ปุเร อเปกฺขํ กโรติ.
กถํ ปจฺฉา อเปกฺขํ กโรติ? ‘‘เอวํรูโป สิยํ อนาคตมทฺธาน’’นฺติ ตตฺถ นนฺทึ สมนฺนาเนติ. ‘‘เอวํเวทโน สิยํ… เอวํสฺโ สิยํ… เอวํสงฺขาโร สิยํ… เอวํวิฺาโณ สิยํ อนาคตมทฺธาน’’นฺติ ตตฺถ นนฺทึ สมนฺนาเนติ. เอวมฺปิ ปจฺฉา อเปกฺขํ กโรติ.
อถ วา ‘‘อิติ เม จกฺขุ สิยา อนาคตมทฺธานํ, อิติ รูปา’’ติ – อปฺปฏิลทฺธสฺส ปฏิลาภาย จิตฺตํ ปณิทหติ. เจตโส ปณิธานปจฺจยา ตทภินนฺทติ. ตทภินนฺทนฺโต เอวมฺปิ ปจฺฉา อเปกฺขํ กโรติ. ‘‘อิติ ¶ เม โสตํ สิยา อนาคตมทฺธานํ, อิติ สทฺทา’’ติ… ‘‘อิติ เม ฆานํ สิยา อนาคตมทฺธานํ, อิติ คนฺธา’’ติ… ‘‘อิติ เม ชิวฺหา สิยา อนาคตมทฺธานํ, อิติ ¶ รสา’’ติ… ‘‘อิติ เม กาโย สิยา อนาคตมทฺธานํ, อิติ โผฏฺพฺพา’’ติ… ‘‘อิติ เม มโน สิยา อนาคตมทฺธานํ, อิติ ธมฺมา’’ติ – อปฺปฏิลทฺธสฺส ปฏิลาภาย จิตฺตํ ปณิทหติ. เจตโส ปณิธานปจฺจยา ตทภินนฺทติ. ตทภินนฺทนฺโต เอวมฺปิ ปจฺฉา อเปกฺขํ กโรติ.
อถ วา ‘‘อิมินาหํ สีเลน วา วเตน วา ตเปน วา พฺรหฺมจริเยน วา เทโว วา ภวิสฺสามิ เทวฺตโร วา’’ติ – อปฺปฏิลทฺธสฺส ปฏิลาภาย จิตฺตํ ปณิทหติ. เจตโส ปณิธานปจฺจยา ตทภินนฺทติ. ตทภินนฺทนฺโต เอวมฺปิ ปจฺฉา อเปกฺขํ กโรตีติ – ปจฺฉา ปุเร วาปิ อเปกฺขมานา.
อิเม ว กาเม ปุริเม ว ชปฺปนฺติ. อิเม ว กาเมติ ปจฺจุปฺปนฺเน ¶ ปฺจ กามคุเณ อิจฺฉนฺตา สาทิยนฺตา ปตฺถยนฺตา ปิหยนฺตา อภิชปฺปนฺตา. ปุริเม ว ชปฺปนฺติ อตีเต ปฺจ กามคุเณ ชปฺปนฺตา ปชปฺปนฺตา อภิชปฺปนฺตาติ – อิเม ว กาเม ปุริเม ว ชปฺปํ.
เตนาห ภควา –
‘‘อิจฺฉานิทานา ภวสาตพทฺธา, เต ทุปฺปมฺุจา น หิ อฺโมกฺขา;
ปจฺฉา ปุเร วาปิ อเปกฺขมานา, อิเม ว กาเม ปุริเม ว ชปฺป’’นฺติ.
กาเมสุ ¶ ¶ คิทฺธา ปสุตา ปมูฬฺหา, อวทานิยา เต วิสเม นิวิฏฺา;
ทุกฺขูปนีตา ปริเทวยนฺติ, กึสู ภวิสฺสาม อิโต จุตาเส.
กาเมสุ คิทฺธา ปสุตา ปมูฬฺหาติ. กามาติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. เคโธ วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. กิเลสกาเมน วตฺถุกาเมสุ รตฺตา คิทฺธา คธิตา มุจฺฉิตา อชฺโฌสนฺนา [อชฺโฌปนฺนา (สี. สฺยา.)] ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธาติ – กาเมสุ คิทฺธา.
ปสุตาติ เยปิ กาเม เอสนฺติ คเวสนฺติ ปริเยสนฺติ, ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา, ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยา, เตปิ กามปสุตา. เยปิ ตณฺหาวเสน รูเป เอสนฺติ คเวสนฺติ ปริเยสนฺติ… สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺพฺเพ…เป… ปริเยสนฺติ ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา, ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยา, เตปิ กามปสุตา ¶ . เยปิ ตณฺหาวเสน รูเป ปฏิลภนฺติ… สทฺเท… คนฺเธ ¶ … รเส… โผฏฺพฺเพ ปฏิลภนฺติ ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา, ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยา, เตปิ กามปสุตา. เยปิ ตณฺหาวเสน รูเป ปริภฺุชนฺติ ¶ … สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺพฺเพ ปริภฺุชนฺติ ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา, ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยา, เตปิ กามปสุตา. ยถา กลหการโก กลหปสุโต, กมฺมการโก กมฺมปสุโต, โคจเร จรนฺโต โคจรปสุโต, ฌายี ฌานปสุโต; เอวเมว เยปิ กาเม เอสนฺติ คเวสติ ปริเยสนฺติ, ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยา, เตปิ กามปสุตา. เยปิ ตณฺหาวเสน รูเป เอสนฺติ คเวสนฺติ ปริเยสนฺติ… สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺพฺเพ…เป… ปริเยสนฺติ ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยา, เตปิ กามปสุตา. เยปิ ตณฺหาวเสน รูเป ปฏิลภนฺติ… สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺพฺเพ ปฏิลภนฺติ ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา, ตนฺนินฺนา ¶ ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยา, เตปิ กามปสุตา. เยปิ ตณฺหาวเสน รูเป ปริภฺุชนฺติ… สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺพฺเพ ปริภฺุชนฺติ ตจฺจริตา ตพฺพหุลา ตคฺครุกา, ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา ตทธิมุตฺตา ตทธิปเตยฺยา, เตปิ กามปสุตา.
ปมูฬฺหาติ เยภุยฺเยน เทวมนุสฺสา ปฺจสุ กามคุเณสุ มุยฺหนฺติ สมฺมุยฺหนฺติ สมฺปมุยฺหนฺติ มูฬฺหา สมฺมูฬฺหา สมฺปมูฬฺหา อวิชฺชาย อนฺธีกตา อาวุตา ¶ นิวุตา โอวุตา ปิหิตา ปฏิจฺฉนฺนา ปฏิกุชฺชิตาติ – กาเมสุ คิทฺธา ปสุตา ปมูฬฺหา.
อวทานิยา เต วิสเม นิวิฏฺาติ. อวทานิยาติ อวคจฺฉนฺตีติปิ อวทานิยา, มจฺฉริโนปิ วุจฺจนฺติ อวทานิยา, พุทฺธานํ สาวกานํ วจนํ พฺยปฺปถํ ¶ เทสนํ อนุสิฏฺึ นาทิยนฺตีติ – อวทานิยา. กถํ อวคจฺฉนฺตีติ อวทานิยา? นิรยํ คจฺฉนฺติ, ติรจฺฉานโยนึ คจฺฉนฺติ, เปตฺติวิสยํ คจฺฉนฺตีติ, เอวํ อาคจฺฉนฺตีติ – อวทานิยา. กถํ มจฺฉริโน วุจฺจนฺติ อวทานิยา? ปฺจ มจฺฉริยานิ – อาวาสมจฺฉริยํ, กุลมจฺฉริยํ, ลาภมจฺฉริยํ, วณฺณมจฺฉริยํ, ธมฺมมจฺฉริยํ. ยํ เอวรูปํ มจฺฉริยํ มจฺฉรายนา มจฺฉรายิตตฺตํ เววิจฺฉํ กทริยํ กฏุกฺจุกตา อคฺคหิตตฺตํ จิตฺตสฺส, อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํ. อปิ จ, ขนฺธมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ, ธาตุมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ, อายตนมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ คาโห. อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํ. อิมินา มจฺฉริเยน อวทฺุตาย สมนฺนาคตา ชนา ปมตฺตา. เอวํ มจฺฉริโน วุจฺจนฺติ อวทานิยา. กถํ พุทฺธานํ สาวกานํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสิฏฺึ นาทิยนฺตีติ – อวทานิยา? พุทฺธานํ สาวกานํ วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสิฏฺึ ¶ น อาทิยนฺติ น สุสฺสุสนฺติ, น โสตํ โอทหนฺติ, น อฺา ¶ จิตฺตํ อุปฏฺเปนฺติ, อนสฺสวา อวจนกรา ปฏิโลมวุตฺติโน, อฺเเนว มุขํ กโรนฺติ. เอวํ พุทฺธานํ สาวกานํ [พุทฺธานํ พุทฺธสาวกานํ (สี. สฺยา.)] วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสิฏฺึ นาทิยนฺตีติ อวทานิยาติ – อวทานิยา.
เต วิสเม นิวิฏฺาติ วิสเม กายกมฺเม นิวิฏฺา, วิสเม วจีกมฺเม นิวิฏฺา, วิสเม มโนกมฺเม นิวิฏฺา, วิสเม ปาณาติปาเต นิวิฏฺา, วิสเม อทินฺนาทาเน นิวิฏฺา, วิสเม กาเมสุมิจฺฉาจาเร นิวิฏฺา, วิสเม มุสาวาเท นิวิฏฺา, วิสมาย ปิสุณาย วาจาย นิวิฏฺา ¶ , วิสมาย ผรุสาย วาจาย… วิสเม สมฺผปฺปลาเป… วิสมาย อภิชฺฌาย นิวิฏฺา, วิสเม พฺยาปาเท… วิสมาย มิจฺฉาทิฏฺิยา นิวิฏฺา, วิสเมสุ สงฺขาเรสุ นิวิฏฺา, วิสเมสุ ปฺจสุ กามคุเณสุ นิวิฏฺา, วิสเมสุ ปฺจสุ นีวรเณสุ นิวิฏฺา วินิวิฏฺา ¶ ปติฏฺิตา อลฺลีนา อุปคตา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธาติ – อวทานิยา เต วิสเม นิวิฏฺา.
ทุกฺขูปนีตา ปริเทวยนฺตีติ. ทุกฺขูปนีตาติ ทุกฺขปฺปตฺตา ทุกฺขสมฺปตฺตา ทุกฺขูปคตา, มารปฺปตฺตา มารสมฺปตฺตา มารูปคตา, มรณปฺปตฺตา มรณสมฺปตฺตา มรณูปคตา. ปริเทวยนฺตีติ ลปนฺติ ลาลปนฺติ [สลฺลปนฺติ (สี.)], โสจนฺติ กิลมนฺติ ปริเทวนฺติ อุรตฺตาฬึ กนฺทนฺติ สมฺโมหํ อาปชฺชนฺตีติ – ทุกฺขูปนีตา ปริเทวยนฺติ.
กึสู ¶ ภวิสฺสาม อิโต จุตาเสติ อิโต จุตา กึ ภวิสฺสาม? เนรยิกา ภวิสฺสาม, ติรจฺฉานโยนิกา ภวิสฺสาม, เปตฺติวิสยิกา ภวิสฺสาม, มนุสฺสา ภวิสฺสาม, เทวา ภวิสฺสาม, รูปี ภวิสฺสาม, อรูปี ภวิสฺสาม, สฺี ภวิสฺสาม, อสฺี ภวิสฺสาม, เนวสฺีนาสฺี ภวิสฺสาม, ‘‘ภวิสฺสาม นุ โข มยํ อนาคตมทฺธานํ, นนุ โข ภวิสฺสาม อนาคตมทฺธานํ, กึ นุ โข ภวิสฺสาม อนาคตมทฺธานํ, กถํ นุ โข ภวิสฺสาม อนาคตมทฺธานํ, กึ หุตฺวา กึ ภวิสฺสาม นุ โข มยํ อนาคตมทฺธาน’’นฺติ สํสยปกฺขนฺทา วิมติปกฺขนฺทา ทฺเวฬฺหกชาตา ลปนฺติ ลาลปนฺติ, โสจนฺติ กิลมนฺติ ปริเทวนฺติ อุรตฺตาฬึ กนฺทนฺติ สมฺโมหํ อาปชฺชนฺตีติ – กึสู ภวิสฺสาม อิโต จุตาเส.
เตนาห ภควา –
‘‘กาเมสุ ¶ คิทฺธา ปสุตา ปมูฬฺหา, อวทานิยา เต วิสเม นิวิฏฺา;
ทุกฺขูปนีตา ปริเทวยนฺติ, กึสู ภวิสฺสาม อิโต จุตาเส’’ติ.
ตสฺมา ¶ หิ สิกฺเขถ อิเธว ชนฺตุ,ยํ กิฺจิ ชฺา วิสมนฺติ โลเก;
น ตสฺส เหตู วิสมํ จเรยฺย, อปฺปฺหิทํ ชีวิตมาหุ ธีรา.
ตสฺมา หิ สิกฺเขถ อิเธว ชนฺตูติ. ตสฺมาติ ตํการณา ¶ ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตนฺนิทานา, เอตมาทีนวํ สมฺปสฺสมาโน กาเมสูติ – ตสฺมา. สิกฺเขถาติ ติสฺโส สิกฺขา – อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปฺาสิกฺขา.
กตมา อธิสีลสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ สีลวา โหติ, ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต ¶ วิหรติ อาจารโคจรสมฺปนฺโน, อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ. ขุทฺทโก สีลกฺขนฺโธ, มหนฺโต สีลกฺขนฺโธ, สีลํ ปติฏฺา อาทิ จรณํ สํยโม สํวโร โมกฺขํ ปาโมกฺขํ กุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา – อยํ อธิสีลสิกฺขา.
กตมา อธิจิตฺตสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ, ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ – ‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’ติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ อธิจิตฺตสิกฺขา.
กตมา ¶ อธิปฺาสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ ปฺวา โหติ อุทยตฺถคามินิยา ปฺาย สมนฺนาคโต, อริยาย นิพฺเพธิกาย สมฺมาทุกฺขกฺขยคามินิยา ¶ . โส ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. ‘‘อิเม อาสวา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ อาสวสมุทโย’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ อาสวนิโรโธ’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ – อยํ อธิปฺาสิกฺขา.
อิมา ติสฺโส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺเขยฺย, ชานนฺโต สิกฺเขยฺย, ปสฺสนฺโต สิกฺเขยฺย ¶ , ปจฺจเวกฺขนฺโต สิกฺเขยฺย, จิตฺตํ อธิฏฺหนฺโต สิกฺเขยฺย, สทฺธาย อธิมุจฺจนฺโต สิกฺเขยฺย, วีริยํ ปคฺคณฺหนฺโต สิกฺเขยฺย, สตึ อุปฏฺเปนฺโต สิกฺเขยฺย, จิตฺตํ สมาทหนฺโต สิกฺเขยฺย, ปฺาย ปชานนฺโต สิกฺเขยฺย, อภิฺเยฺยํ อภิชานนฺโต สิกฺเขยฺย, ปริฺเยฺยํ ปริชานนฺโต สิกฺเขยฺย, ปหาตพฺพํ ปชหนฺโต สิกฺเขยฺย, ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺโต สิกฺเขยฺย ¶ , สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต สิกฺเขยฺย อาจเรยฺย สมาจเรยฺย สมาทาย วตฺเตยฺย.
อิธาติ อิมิสฺสา ทิฏฺิยา อิมิสฺสา ขนฺติยา อิมิสฺสา รุจิยา อิมสฺมึ อาทาเย อิมสฺมึ ธมฺเม อิมสฺมึ วินเย อิมสฺมึ ธมฺมวินเย อิมสฺมึ ปาวจเน อิมสฺมึ พฺรหฺมจริเย อิมสฺมึ สตฺถุสาสเน อิมสฺมึ อตฺตภาเว อิมสฺมึ มนุสฺสโลเก – เตน วุจฺจติ อิธาติ. ชนฺตูติ สตฺโต นโร…เป… มนุโชติ – ตสฺมา หิ สิกฺเขถ อิเธว ชนฺตุ.
ยํ กิฺจิ ชฺา วิสมนฺติ โลเกติ. ยํ กิฺจีติ สพฺเพน สพฺพํ ¶ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ ¶ [ปริทายวจนเมตํ (สฺยา.)] – ยํ กิฺจีติ. วิสมนฺติ ชฺาติ วิสมํ กายกมฺมํ วิสมนฺติ ชาเนยฺย, วิสมํ วจีกมฺมํ วิสมนฺติ ชาเนยฺย, วิสมํ มโนกมฺมํ วิสมนฺติ ชาเนยฺย, วิสมํ ปาณาติปาตํ วิสโมติ ชาเนยฺย, วิสมํ อทินฺนาทานํ วิสมนฺติ ชาเนยฺย, วิสมํ กาเมสุมิจฺฉาจารํ วิสโมติ ชาเนยฺย, วิสมํ มุสาวาทํ วิสโมติ ชาเนยฺย, วิสมํ ปิสุณํ วาจํ วิสมาติ ชาเนยฺย, วิสมํ ผรุสํ วาจํ วิสมาติ ชาเนยฺย, วิสมํ สมฺผปฺปลาปํ วิสโมติ ชาเนยฺย, วิสมํ อภิชฺฌํ วิสมาติ ชาเนยฺย, วิสมํ พฺยาปาทํ วิสโมติ ชาเนยฺย, วิสมํ มิจฺฉาทิฏฺึ วิสมาติ ชาเนยฺย, วิสเม สงฺขาเร วิสมาติ ชาเนยฺย, วิสเม ปฺจ กามคุเณ วิสมาติ ชาเนยฺย, วิสเม ปฺจ นีวรเณ วิสมาติ ชาเนยฺย อาชาเนยฺย วิชาเนยฺย ปฏิวิชาเนยฺย ปฏิวิชฺเฌยฺย. โลเกติ อปายโลเก…เป… อายตนโลเกติ – ยํ กิฺจิ ชฺา วิสมนฺติ โลเก.
น ตสฺส เหตู วิสมํ จเรยฺยาติ. วิสมสฺส กายกมฺมสฺส เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมสฺส วจีกมฺมสฺส เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมสฺส มโนกมฺมสฺส เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมสฺส ปาณาติปาตสฺส เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมสฺส อทินฺนาทานสฺส เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมสฺส กาเมสุมิจฺฉาจารสฺส เหตุ วิสมํ ¶ น จเรยฺย, วิสมสฺส มุสาวาทสฺส เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมาย ปิสุณาย วาจาย เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมาย ผรุสาย วาจาย เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมสฺส สมฺผปฺปลาปสฺส เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมาย อภิชฺฌาย ¶ เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมสฺส พฺยาปาทสฺส เหตุ วิสมํ ¶ น จเรยฺย, วิสมาย มิจฺฉาทิฏฺิยา เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมานํ สงฺขารานํ เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมานํ ¶ ปฺจนฺนํ กามคุณานํ เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมานํ ปฺจนฺนํ นีวรณานํ เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมาย เจตนาย เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมาย ปตฺถนาย เหตุ วิสมํ น จเรยฺย, วิสมาย ปณิธิยา เหตุ วิสมํ น จเรยฺย น อาจเรยฺย น สมาจเรยฺย น สมาทาย วตฺเตยฺยาติ – น ตสฺส เหตู วิสมํ จเรยฺย.
อปฺปฺหิทํ ชีวิตมาหุ ธีราติ. ชีวิตนฺติ อายุ ิติ ยปนา ยาปนา อิริยนา วตฺตนา ปาลนา ชีวิตํ ชีวิตินฺทฺริยํ. อปิ จ, ทฺวีหิ การเณหิ อปฺปกํ ชีวิตํ – ิติปริตฺตตาย วา อปฺปกํ ชีวิตํ, สรสปริตฺตตาย วา อปฺปกํ ชีวิตํ. กถํ ิติปริตฺตตาย อปฺปกํ ชีวิตํ? อตีเต จิตฺตกฺขเณ ชีวิตฺถ, น ชีวติ น ชีวิสฺสติ; อนาคเต จิตฺตกฺขเณ ชีวิสฺสติ, น ชีวติ น ชีวิตฺถ; ปจฺจุปฺปนฺเน จิตฺตกฺขเณ ชีวติ, น ชีวิตฺถ น ชีวิสฺสติ.
‘‘ชีวิตํ อตฺตภาโว จ, สุขทุกฺขา จ เกวลา;
เอกจิตฺตสมายุตฺตา, ลหุโส วตฺตเต ขโณ.
‘‘จุลฺลาสีติสหสฺสานิ ¶ , กปฺปา ติฏฺนฺติ เย มรู;
นตฺเวว เตปิ ชีวนฺติ, ทฺวีหิ จิตฺเตหิ สํยุตา.
‘‘เย นิรุทฺธา มรนฺตสฺส, ติฏฺมานสฺส วา อิธ;
สพฺเพปิ สทิสา ขนฺธา, คตา อปฺปฏิสนฺธิกา.
‘‘อนนฺตรา จ เย ภคฺคา [ภงฺคา (สี. สฺยา.)], เย จ ภคฺคา อนาคตา;
ตทนฺตเร นิรุทฺธานํ, เวสมํ นตฺถิ ลกฺขเณ.
‘‘อนิพฺพตฺเตน น ชาโต, ปจฺจุปฺปนฺเนน ชีวติ;
จิตฺตภคฺคา มโต โลโก, ปฺตฺติ ปรมตฺถิยา.
‘‘ยถา นินฺนา ปวตฺตนฺติ, ฉนฺเทน ปริณามิตา;
อจฺฉินฺนธารา วตฺตนฺติ, สฬายตนปจฺจยา.
‘‘อนิธานคตา ¶ ¶ ภคฺคา, ปฺุโช นตฺถิ อนาคเต;
นิพฺพตฺตา เย จ [นิพฺพตฺตาเยว (สพฺพตฺถ)] ติฏฺนฺติ, อารคฺเค สาสปูปมา.
‘‘นิพฺพตฺตานฺจ ¶ ธมฺมานํ, ภงฺโค เนสํ ปุรกฺขโต;
ปโลกธมฺมา ติฏฺนฺติ, ปุราเณหิ อมิสฺสิตา.
‘‘อทสฺสนโต อายนฺติ, ภงฺคา คจฺฉนฺติ ทสฺสนํ;
วิชฺชุปฺปาโทว อากาเส, อุปฺปชฺชนฺติ วยนฺติ จา’’ติ.
เอวํ ิติปริตฺตตาย อปฺปกํ ชีวิตํ.
กถํ สรสปริตฺตตาย อปฺปกํ ชีวิตํ? อสฺสาสูปนิพนฺธํ ชีวิตํ, ปสฺสาสูปนิพนฺธํ ชีวิตํ, อสฺสาสปสฺสาสูปนิพนฺธํ ชีวิตํ, มหาภูตูปนิพนฺธํ ¶ ชีวิตํ, กพฬีการาหารูปนิพนฺธํ ชีวิตํ, อุสฺมูปนิพนฺธํ ชีวิตํ, วิฺาณูปนิพนฺธํ ชีวิตํ. มูลมฺปิ อิเมสํ ทุพฺพลํ, ปุพฺพเหตูปิ อิเมสํ ทุพฺพลา. เย ปจฺจยา เตปิ ทุพฺพลา, เยปิ ปภาวิกา เตปิ ทุพฺพลา. สหภูมิ อิเมสํ ทุพฺพลา, สมฺปโยคาปิ อิเมสํ ทุพฺพลา, สหชาปิ อิเมสํ ทุพฺพลา, ยาปิ ปโยชิกา สาปิ ทุพฺพลา, อฺมฺํ อิเม นิจฺจทุพฺพลา, อฺมฺํ อนวฏฺิตา อิเม. อฺมฺํ ปริปาตยนฺติ อิเม, อฺมฺสฺส หิ นตฺถิ ตายิตา, น จาปิ เปนฺติ อฺมฺํ อิเม. โยปิ นิพฺพตฺตโก โส น วิชฺชติ.
‘‘น จ เกนจิ โกจิ หายติ, คนฺธพฺพา จ อิเม หิ สพฺพโส;
ปุริเมหิ ปภาวิกา อิเม, เยปิ ปภาวิกา เต ปุเร มตา;
ปุริมาปิ จ ปจฺฉิมาปิ ¶ จ, อฺมฺํ น กทาจิ มทฺทสํสู’’ติ.
เอวํ สรสปริตฺตตาย อปฺปกํ ชีวิตํ.
อปิ จ จาตุมหาราชิกานํ เทวานํ ชีวิตํ อุปาทาย มนุสฺสานํ อปฺปกํ ชีวิตํ ปริตฺตกํ ชีวิตํ โถกํ [โถกกํ (ก.)] ชีวิตํ ขณิกํ ชีวิตํ ลหุกํ ชีวิตํ อิตฺตรํ ชีวิตํ อนทฺธนียํ ชีวิตํ นจิรฏฺิติกํ ¶ ชีวิตํ. ตาวตึสานํ เทวานํ…เป… ยามานํ เทวานํ… ตุสิตานํ เทวานํ… นิมฺมานรตีนํ เทวานํ… ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนํ เทวานํ… พฺรหฺมกายิกานํ เทวานํ ชีวิตํ ¶ อุปาทาย มนุสฺสานํ อปฺปกํ ชีวิตํ ปริตฺตกํ ชีวิตํ โถกํ ชีวิตํ ขณิกํ ชีวิตํ ลหุกํ ชีวิตํ อิตฺตรํ ชีวิตํ อนทฺธนียํ ชีวิตํ นจิรฏฺิติกํ ชีวิตํ.
วุตฺตฺเหตํ ภควตา –
‘‘อปฺปมิทํ ¶ , ภิกฺขเว, มนุสฺสานํ อายุ. คมนิโย สมฺปราโย มนฺตาย โพทฺธพฺพํ, กตฺตพฺพํ กุสลํ, จริตพฺพํ พฺรหฺมจริยํ, นตฺถิ ชาตสฺส อมรณํ. โย, ภิกฺขเว, จิรํ ชีวติ โส วสฺสสตํ อปฺปํ วา ภิยฺโย’’.
‘‘อปฺปมายุ มนุสฺสานํ, หีเฬยฺย นํ สุโปริโส;
จเรยฺยาทิตฺตสีโสว นตฺถิ มจฺจุสฺสนาคโม.
‘‘อจฺจยนฺติ อโหรตฺตา, ชีวิตํ อุปรุชฺฌติ;
อายุ ขิยฺยติ มจฺจานํ, กุนฺนทีนํว โอทก’’นฺติ.
อปฺปฺหิทํ ชีวิตมาหุ ธีราติ. ธีราติ ธีรา, ธิติมาติ ธีรา, ธิติสมฺปนฺนาติ ธีรา, ธีกตปาปาติ ธีรา. ธี วุจฺจติ ปฺา. ยา ปฺา ปชานนา วิจโย ปวิจโย ธมฺมวิจโย ¶ สลฺลกฺขณา อุปลกฺขณา ปจฺจุปลกฺขณา ปณฺฑิจฺจํ โกสลฺลํ เนปฺุํ เวภพฺยา จินฺตา อุปปริกฺขา ภูริ เมธา ปริณายิกา วิปสฺสนา สมฺปชฺํ ปโตโท ปฺา ปฺินฺทฺริยํ ปฺาพลํ ปฺาสตฺถํ ปฺาปาสาโท ปฺาอาโลโก ปฺาโอภาโส ปฺาปชฺโชโต ปฺารตนํ อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ, ตาย ปฺาย สมนฺนาคตตฺตา ธีรา. อปิ จ ขนฺธธีรา ธาตุธีรา อายตนธีรา, ปฏิจฺจสมุปฺปาทธีรา สติปฏฺานธีรา สมฺมปฺปธานธีรา อิทฺธิปาทธีรา, อินฺทฺริยธีรา พลธีรา โพชฺฌงฺคธีรา มคฺคธีรา ผลธีรา นิพฺพานธีรา. เต ธีรา เอวมาหํสุ – ‘‘มนุสฺสานํ อปฺปกํ ชีวิตํ, ปริตฺตกํ ชีวิตํ ¶ , โถกํ ชีวิตํ, ขณิกํ ชีวิตํ, ลหุกํ ชีวิตํ, อิตฺตรํ ชีวิตํ, อนทฺธนียํ ชีวิตํ, นจิรฏฺิติกํ ชีวิต’’นฺติ. เอวมาหํสุ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ – อปฺปฺหิทํ ชีวิตมาหุ ธีรา.
เตนาห ภควา –
‘‘ตสฺมา หิ สิกฺเขถ อิเธว ชนฺตุ, ยํ กิฺจิ ชฺา วิสมนฺติ โลเก;
น ตสฺส เหตู วิสมํ จเรยฺย, อปฺปฺหิทํ ชีวิตมาหุ ธีรา’’ติ.
ปสฺสามิ ¶ โลเก ปริผนฺทมานํ, ปชํ อิมํ ตณฺหคตํ ภเวสุ;
หีนา นรา มจฺจุมุเข ลปนฺติ, อวีตตณฺหาเส ภวาภเวสุ.
ปสฺสามิ ¶ โลเก ปริผนฺทมานนฺติ. ปสฺสามีติ มํสจกฺขุนาปิ ปสฺสามิ, ทิพฺพจกฺขุนาปิ ปสฺสามิ, ปฺาจกฺขุนาปิ ปสฺสามิ, พุทฺธจกฺขุนาปิ ปสฺสามิ, สมนฺตจกฺขุนาปิ ปสฺสามิ ทกฺขามิ โอโลเกมิ นิชฺฌายามิ อุปปริกฺขามิ. โลเกติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ¶ ธาตุโลเก อายตนโลเก.
ปริผนฺทมานนฺติ ตณฺหาผนฺทนาย ผนฺทมานํ, ทิฏฺิผนฺทนาย ผนฺทมานํ, กิเลสผนฺทนาย ผนฺทมานํ, ปโยคผนฺทนาย ผนฺทมานํ, วิปากผนฺทนาย ผนฺทมานํ, ทุจฺจริตผนฺทนาย ผนฺทมานํ, รตฺตํ ราเคน ผนฺทมานํ, ทุฏฺํ ¶ โทเสน ผนฺทมานํ, มูฬฺหํ โมเหน ผนฺทมานํ, วินิพทฺธํ มาเนน ผนฺทมานํ, ปรามฏฺํ ทิฏฺิยา ผนฺทมานํ, วิกฺเขปคตํ อุทฺธจฺเจน ผนฺทมานํ, อนิฏฺงฺคตํ วิจิกิจฺฉาย ผนฺทมานํ, ถามคตํ อนุสเยหิ ผนฺทมานํ, ลาเภน ผนฺทมานํ, อลาเภน ผนฺทมานํ, ยเสน ผนฺทมานํ, อยเสน ผนฺทมานํ, ปสํสาย ผนฺทมานํ, นินฺทาย ผนฺทมานํ, สุเขน ผนฺทมานํ, ทุกฺเขน ผนฺทมานํ, ชาติยา ผนฺทมานํ, ชราย ผนฺทมานํ, พฺยาธินา ผนฺทมานํ, มรเณน ผนฺทมานํ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาเสหิ ผนฺทมานํ, เนรยิเกน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ, ติรจฺฉานโยนิเกน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ, เปตฺติวิสยิเกน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ, มานุสิเกน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ, คพฺโภกฺกนฺติมูลเกน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ, คพฺเภ ิติมูลเกน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ, คพฺภา วุฏฺานมูลเกน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ, ชาตสฺสูปนิพนฺธเกน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ, ชาตสฺส ปราเธยฺยเกน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ, อตฺตูปกฺกเมน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ, ปรูปกฺกเมน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ, ทุกฺขทุกฺเขน ผนฺทมานํ, สงฺขารทุกฺเขน ผนฺทมานํ, วิปริณามทุกฺเขน ผนฺทมานํ, จกฺขุโรเคน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ, โสตโรเคน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ, ฆานโรเคน ¶ ทุกฺเขน…เป… ชิวฺหาโรเคน… กายโรเคน… สีสโรเคน… กณฺณโรเคน… มุขโรเคน… ทนฺตโรเคน… กาเสน… สาเสน… ปินาเสน… ทาเหน… ชเรน… กุจฺฉิโรเคน… มุจฺฉาย… ปกฺขนฺทิกาย… สูลาย ¶ … วิสุจิกาย… กุฏฺเน… คณฺเฑน… กิลาเสน… โสเสน… อปมาเรน… ททฺทุยา… กณฺฑุยา… กจฺฉุยา… รขสาย… วิตจฺฉิกาย… โลหิเตน… ปิตฺเตน… มธุเมเหน… อํสาย… ปิฬกาย… ภคนฺทเลน [ภคนฺทลาย (สฺยา.)] … ปิตฺตสมุฏฺาเนน อาพาเธน… เสมฺหสมุฏฺาเนน อาพาเธน… วาตสมุฏฺาเนน อาพาเธน… สนฺนิปาติเกน อาพาเธน… อุตุปริณามเชน อาพาเธน… วิสมปริหารเชน อาพาเธน… โอปกฺกมิเกน อาพาเธน ¶ … กมฺมวิปากเชน อาพาเธน… สีเตน… อุณฺเหน… ชิฆจฺฉาย… ปิปาสาย ¶ … อุจฺจาเรน… ปสฺสาเวน… ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺเสน ทุกฺเขน… มาตุมรเณน ทุกฺเขน… ปิตุมรเณน ทุกฺเขน… ภาตุมรเณน ทุกฺเขน… ภคินิมรเณน ทุกฺเขน… ปุตฺตมรเณน ทุกฺเขน… ธีตุมรเณน ทุกฺเขน… าติพฺยสเนน… โภคพฺยสเนน… โรคพฺยสเนน… สีลพฺยสเนน… ทิฏฺิพฺยสเนน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ สมฺผนฺทมานํ วิปฺผนฺทมานํ เวธมานํ ปเวธมานํ สมฺปเวธมานํ ปสฺสามิ ทกฺขามิ โอโลเกมิ นิชฺฌายามิ อุปปริกฺขามีติ – ปสฺสามิ โลเก ปริผนฺทมานํ.
ปชํ อิมํ ตณฺหคตํ ภเวสูติ. ปชาติ สตฺตาธิวจนํ. ตณฺหาติ รูปตณฺหา, สทฺทตณฺหา, คนฺธตณฺหา, รสตณฺหา, โผฏฺพฺพตณฺหา, ธมฺมตณฺหา. ตณฺหคตนฺติ ตณฺหาคตํ ตณฺหานุคตํ ตณฺหายานุสฏํ ตณฺหายาสนฺนํ ตณฺหาย ปาติตํ อภิภูตํ ปริยาทินฺนจิตฺตํ ¶ ¶ . ภเวสูติ กามภเว รูปภเว อรูปภเวติ – ปชํ อิมํ ตณฺหคตํ ภเวสุ.
หีนา นรา มจฺจุมุเข ลปนฺตีติ. หีนา นราติ หีนา นรา หีเนน กายกมฺเมน สมนฺนาคตาติ หีนา นรา, หีเนน วจีกมฺเมน สมนฺนาคตาติ หีนา นรา, หีเนน มโนกมฺเมน สมนฺนาคตาติ หีนา นรา, หีเนน ปาณาติปาเตน สมนฺนาคตาติ หีนา นรา, หีเนน อทินฺนาทาเนน…เป… หีเนน กาเมสุมิจฺฉาจาเรน… หีเนน มุสาวาเทน… หีนาย ปิสุณาย วาจาย… หีนาย ผรุสาย วาจาย… หีเนน สมฺผปฺปลาเปน… หีนาย อภิชฺฌาย… หีเนน พฺยาปาเทน… หีนาย มิจฺฉาทิฏฺิยา… หีเนหิ สงฺขาเรหิ… หีเนหิ ปฺจหิ กามคุเณหิ นีวรเณหิ… หีนาย เจตนาย… หีนาย ปตฺถนาย… หีนาย ปณิธิยา สมนฺนาคตาติ หีนา นรา หีนา นิหีนา โอหีนา โอมกา ลามกา ฉตุกฺกา ปริตฺตาติ – หีนา นรา. มจฺจุมุเข ลปนฺตีติ. มจฺจุมุเขติ มารมุเข มรณมุเข, มจฺจุปฺปตฺตา มจฺจุสมฺปตฺตา มจฺจูปาคตา, มารปฺปตฺตา มารสมฺปตฺตา มารูปาคตา, มรณปฺปตฺตา มรณสมฺปตฺตา มรณูปาคตา ลปนฺติ ลาลปนฺติ โสจนฺติ กิลมนฺติ ปริเทวนฺติ อุรตฺตาฬึ กนฺทนฺติ สมฺโมหํ อาปชฺชนฺตีติ – หีนา นรา มจฺจุมุเข ลปนฺติ.
อวีตตณฺหาเส ภวาภเวสูติ. ตณฺหาติ รูปตณฺหา…เป… ธมฺมตณฺหา. ภวาภเวสูติ ภวาภเว กมฺมภเว ปุนพฺภเว กามภเว ¶ , กมฺมภเว กามภเว ปุนพฺภเว รูปภเว, กมฺมภเว รูปภเว ปุนพฺภเว อรูปภเว, กมฺมภเว ¶ อรูปภเว ปุนพฺภเว ปุนปฺปุนพฺภเว, ปุนปฺปุนคติยา ปุนปฺปุนอุปปตฺติยา ¶ ปุนปฺปุนปฏิสนฺธิยา ปุนปฺปุนอตฺตภาวาภินิพฺพตฺติยา, อวีตตณฺหา อวิคตตณฺหา ¶ อจตฺตตณฺหา อวนฺตตณฺหา. อมุตฺตตณฺหา อปฺปหีนตณฺหา อปฺปฏินิสฺสฏฺตณฺหาติ – อวีตตณฺหาเส ภวาภเวสุ.
เตนาห ภควา –
‘‘ปสฺสามิ โลเก ปริผนฺทมานํ, ปชํ อิมํ ตณฺหคตํ ภเวสุ;
หีนา นรา มจฺจุมุเข ลปนฺติ, อวีตตณฺหาเส ภวาภเวสู’’ติ.
มมายิเต ปสฺสถ ผนฺทมาเน,มจฺเฉว[มจฺโฉว (สี.)]อปฺโปทเก ขีณโสเต;
เอตมฺปิ ทิสฺวา อมโม จเรยฺย, ภเวสุ อาสตฺติมกุพฺพมาโน.
มมายิเต ปสฺสถ ผนฺทมาเนติ. มมตฺตาติ ทฺเว มมตฺตา – ตณฺหามมตฺตฺจ ทิฏฺิมมตฺตฺจ. กตมํ ตณฺหามมตฺตํ? ยาวตา ตณฺหาสงฺขาเตน สีมกตํ มริยาทิกตํ โอธิกตํ ปริยนฺตกตํ ปริคฺคหิตํ มมายิตํ. อิทํ มมํ, เอตํ มมํ, เอตฺตกํ มมํ, เอตฺตาวตา มมํ, มม รูปา สทฺทา คนฺธา ¶ รสา โผฏฺพฺพา, อตฺถรณา ปาวุรณา ทาสิทาสา อเชฬกา กุกฺกุฏสูกรา หตฺถิควาสฺสวฬวา เขตฺตํ วตฺถุ หิรฺํ สุวณฺณํ คามนิคมราชธานิโย รฏฺฺจ ชนปโท จ โกโส จ โกฏฺาคารฺจ, เกวลมฺปิ มหาปถวึ ตณฺหาวเสน มมายติ. ยาวตา อฏฺสตํ ตณฺหาวิจริตํ, อิทํ ตณฺหามมตฺตํ.
กตมํ ทิฏฺิมมตฺตํ? วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺิ, ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺิ, ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ; ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ ทิฏฺิคหนํ ¶ ทิฏฺิกนฺตาโร ทิฏฺิวิสูกายิกํ ทิฏฺิวิปฺผนฺทิกํ ทิฏฺิสฺโชนํ คาโห ปฏิคฺคาโห อภินิเวโส ปรามาโส กุมฺมคฺโค มิจฺฉาปโถ มิจฺฉตฺตํ ติตฺถายตนํ วิปริเยสคฺคาโห วิปรีตคฺคาโห วิปลฺลาสคฺคาโห มิจฺฉาคาโห ‘‘อยาถาวกสฺมึ ยาถาวก’’นฺติ คาโห. ยาวตา ทฺวาสฏฺิทิฏฺิคตานิ, อิทํ ทิฏฺิมมตฺตํ. มมายิเต ปสฺสถ ผนฺทมาเนติ มมายิตํ วตฺถุํ อจฺเฉทสํกิโนปิ ผนฺทนฺติ, อจฺฉินฺทนฺเตปิ ผนฺทนฺติ, อจฺฉินฺเนปิ ผนฺทนฺติ, มมายิตํ วตฺถุํ วิปริณามสํกิโนปิ ผนฺทนฺติ, วิปริณามนฺเตปิ ผนฺทนฺติ, วิปริณเตปิ ผนฺทนฺติ ปผนฺทนฺติ สมฺผนฺทนฺติ วิปฺผนฺทนฺติ เวธนฺติ [เวเธนฺติ (สฺยา.)] ปเวธนฺติ สมฺปเวธนฺติ. เอวํ ผนฺทมาเน ปผนฺทมาเน สมฺผนฺทมาเน วิปฺผนฺทมาเน เวธมาเน ปเวธมาเน สมฺปเวธมาเน ปสฺสถ ¶ ทกฺขถ โอโลเกถ นิชฺฌายถ อุปปริกฺขถาติ – มมายิเต ปสฺสถ ผนฺทมาเน.
มจฺเฉว ¶ อปฺโปทเก ขีณโสเตติ. ยถา มจฺฉา อปฺโปทเก ปริตฺโตทเก ¶ อุทกปริยาทาเน กาเกหิ วา กุลเลหิ วา พลากาหิ วา ปริปาติยมานา อุกฺขิปิยมานา ขชฺชมานา ผนฺทนฺติ ปผนฺทนฺติ สมฺผนฺทนฺติ วิปฺผนฺทนฺติ เวธนฺติ ปเวธนฺติ สมฺปเวธนฺติ; เอวเมว ปชา มมายิตํ วตฺถุํ อจฺเฉทสํกิโนปิ ผนฺทนฺติ, อจฺฉินฺทนฺเตปิ ผนฺทนฺติ, อจฺฉินฺเนปิ ผนฺทนฺติ, มมายิตํ วตฺถุํ วิปริณามสํกิโนปิ ผนฺทนฺติ, วิปริณามนฺเตปิ ผนฺทนฺติ, วิปริณเตปิ ผนฺทนฺติ ปผนฺทนฺติ สมฺผนฺทนฺติ วิปฺผนฺทนฺติ เวธนฺติ ปเวธนฺติ สมฺปเวธนฺตีติ – มจฺเฉว อปฺโปทเก ขีณโสเต.
เอตมฺปิ ทิสฺวา อมโม จเรยฺยาติ. เอตํ อาทีนวํ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา [ติรยิตฺวา (ก.)] วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา มมตฺเตสูติ ¶ – เอตมฺปิ ทิสฺวา. อมโม จเรยฺยาติ มมตฺตาติ ทฺเว มมตฺตา – ตณฺหามมตฺตฺจ ทิฏฺิมมตฺตฺจ…เป… อิทํ ตณฺหามมตฺตํ…เป… อิทํ ทิฏฺิมมตฺตํ. ตณฺหามมตฺตํ ปหาย ทิฏฺิมมตฺตํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา จกฺขุํ อมมายนฺโต โสตํ อมมายนฺโต ฆานํ อมมายนฺโต ชิวฺหํ อมมายนฺโต กายํ อมมายนฺโต มนํ อมมายนฺโต รูเป… สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺพฺเพ… ธมฺเม… กุลํ… คณํ… อาวาสํ… ลาภํ… ยสํ… ปสํสํ… สุขํ… จีวรํ… ปิณฺฑปาตํ… เสนาสนํ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ… กามธาตุํ… รูปธาตุํ… อรูปธาตุํ… กามภวํ… รูปภวํ… อรูปภวํ… สฺาภวํ… อสฺาภวํ… เนวสฺานาสฺาภวํ… เอกโวการภวํ… จตุโวการภวํ… ปฺจโวการภวํ… อตีตํ… อนาคตํ… ปจฺจุปฺปนฺนํ… ทิฏฺสุตมุตวิฺาตพฺเพ ธมฺเม อมมายนฺโต อคณฺหนฺโต อปรามสนฺโต อนภินิวิสนฺโต จเรยฺย ¶ วิหเรยฺย อิริเยยฺย วตฺเตยฺย ปาเลยฺย ยเปยฺย ยาเปยฺยาติ – เอตมฺปิ ทิสฺวา อมโม จเรยฺย.
ภเวสุ อาสตฺติมกุพฺพมาโนติ. ภเวสูติ กามภเว รูปภเว อรูปภเว. อาสตฺติ วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. ภเวสุ อาสตฺติมกุพฺพมาโนติ. ภเวสุ อาสตฺตึ อกุพฺพมาโน, ฉนฺทํ เปมํ ราคํ ขนฺตึ อกุพฺพมาโน อชนยมาโน อสฺชนยมาโน อนิพฺพตฺตยมาโน อนภินิพฺพตฺตยมาโนติ – ภเวสุ อาสตฺติมกุพฺพมาโน.
เตนาห ภควา –
‘‘มมายิเต ¶ ปสฺสถ ผนฺทมาเน, มจฺเฉว อปฺโปทเก ขีณโสเต;
เอตมฺปิ ทิสฺวา อมโม จเรยฺย, ภเวสุ อาสตฺติมกุพฺพมาโน’’ติ.
อุโภสุ ¶ อนฺเตสุ วิเนยฺย ฉนฺทํ, ผสฺสํ ปริฺาย อนานุคิทฺโธ;
ยทตฺตครหี ตทกุพฺพมาโน, น ลิมฺปตี [น ลิปฺปติ (สี.)] ทิฏฺสุเตสุ ธีโร.
อุโภสุ ¶ อนฺเตสุ วิเนยฺย ฉนฺทนฺติ. อนฺตาติ ผสฺโส เอโก อนฺโต ผสฺสสมุทโย ทุติโย อนฺโต, อตีโต เอโก อนฺโต อนาคโต ทุติโย อนฺโต, สุขา เวทนา เอโก อนฺโต ทุกฺขา ¶ เวทนา ทุติโย อนฺโต, นามํ เอโก อนฺโต รูปํ ทุติโย อนฺโต, ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ เอโก อนฺโต ฉ พาหิรานิ อายตนานิ ทุติโย อนฺโต, สกฺกาโย เอโก อนฺโต สกฺกายสมุทโย ทุติโย อนฺโต. ฉนฺโทติ โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามราโค กามนนฺที กามตณฺหา กามสฺเนโห กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามชฺโฌสานํ กาโมโฆ กามโยโค กามุปาทานํ กามจฺฉนฺทนีวรณํ. อุโภสุ อนฺเตสุ วิเนยฺย ฉนฺทนฺติ อุโภสุ อนฺเตสุ ฉนฺทํ วิเนยฺย ปฏิวิเนยฺย ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺตึ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺยาติ – อุโภสุ อนฺเตสุ วิเนยฺย ฉนฺทํ.
ผสฺสํ ปริฺาย อนานุคิทฺโธติ. ผสฺโสติ จกฺขุสมฺผสฺโส โสตสมฺผสฺโส ฆานสมฺผสฺโส ชิวฺหาสมฺผสฺโส กายสมฺผสฺโส มโนสมฺผสฺโส, อธิวจนสมฺผสฺโส, ปฏิฆสมฺผสฺโส, สุขเวทนีโย สมฺผสฺโส ทุกฺขเวทนีโย สมฺผสฺโส อทุกฺขมสุขเวทนีโย สมฺผสฺโส, กุสโล ผสฺโส อกุสโล ผสฺโส อพฺยากโต ผสฺโส, กามาวจโร ผสฺโส รูปาวจโร ผสฺโส อรูปาวจโร ผสฺโส, สฺุโต ผสฺโส อนิมิตฺโต ผสฺโส อปฺปณิหิโต ผสฺโส, โลกิโย ผสฺโส โลกุตฺตโร ผสฺโส, อตีโต ผสฺโส อนาคโต ผสฺโส ปจฺจุปฺปนฺโน ¶ ผสฺโส, โย เอวรูโป ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ผสฺโส.
ผสฺสํ ปริฺายาติ ผสฺสํ ตีหิ ปริฺาหิ ปริชานิตฺวา – าตปริฺาย, ตีรณปริฺาย [ติรณปริฺาย (สฺยา.)], ปหานปริฺาย. กตมา ¶ าตปริฺา? ผสฺสํ ชานาติ – อยํ จกฺขุสมฺผสฺโส, อยํ โสตสมฺผสฺโส, อยํ ฆานสมฺผสฺโส, อยํ ชิวฺหาสมฺผสฺโส, อยํ กายสมฺผสฺโส, อยํ มโนสมฺผสฺโส, อยํ อธิวจนสมฺผสฺโส, อยํ ปฏิฆสมฺผสฺโส, อยํ สุขเวทนีโย ผสฺโส, อยํ ทุกฺขเวทนีโย ผสฺโส, อยํ อทุกฺขมสุขเวทนีโย ผสฺโส, อยํ กุสโล ผสฺโส, อยํ อกุสโล ผสฺโส, อยํ อพฺยากโต ผสฺโส, อยํ กามาวจโร ผสฺโส, อยํ รูปาวจโร ผสฺโส, อยํ ¶ อรูปาวจโร ผสฺโส, อยํ สฺุโต ผสฺโส, อยํ อนิมิตฺโต ผสฺโส, อยํ อปฺปณิหิโต ผสฺโส, อยํ โลกิโย ผสฺโส, อยํ โลกุตฺตโร ผสฺโส ¶ , อยํ อตีโต ผสฺโส, อยํ อนาคโต ผสฺโส, อยํ ปจฺจุปฺปนฺโน ผสฺโสติ ชานาติ ปสฺสติ – อยํ าตปริฺา.
กตมา ตีรณปริฺา? เอวํ าตํ กตฺวา ผสฺสํ ตีเรติ. อนิจฺจโต ทุกฺขโต โรคโต คณฺฑโต สลฺลโต อฆโต อาพาธโต ปรโต ปโลกโต อีติโต อุปทฺทวโต ภยโต อุปสคฺคโต จลโต ปภงฺคุโต อธุวโต อตาณโต อเลณโต อสรณโต ริตฺตโต ตุจฺฉโต สฺุโต อนตฺตโต อาทีนวโต วิปริณามธมฺมโต อสารกโต อฆมูลโต วธกโต วิภวโต สาสวโต สงฺขตโต มารามิสโต ชาติชราพฺยาธิมรณธมฺมโต โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสธมฺมโต สํกิเลสธมฺมโต สมุทยโต อตฺถงฺคมโต อสฺสาทโต อาทีนวโต นิสฺสรณโต ตีเรติ – อยํ ตีรณปริฺา.
กตมา ¶ ปหานปริฺา? เอวํ ตีรยิตฺวา ผสฺเส ฉนฺทราคํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตึ กโรติ อนภาวํ คเมติ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘โย, ภิกฺขเว, ผสฺเสสุ ฉนฺทราโค ตํ ปชหถ. เอวํ โส ผสฺโส ปหีโน ภวิสฺสติ อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวํ กโต อายตึ ¶ อนุปฺปาทธมฺโม’’ติ – อยํ ปหานปริฺา. ผสฺสํ ปริฺายาติ. ผสฺสํ อิมาหิ ตีหิ ปริฺาหิ ปริชานิตฺวา. อนานุคิทฺโธติ. เคโธ วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. ยสฺเสโส เคโธ ปหีโน สมุจฺฉินฺโน วูปสนฺโต ปฏิปสฺสทฺโธ อภพฺพุปฺปตฺติโก าณคฺคินา ทฑฺโฒ, โส วุจฺจติ อคิทฺโธ. โส รูเป อคิทฺโธ สทฺเท อคิทฺโธ คนฺเธ อคิทฺโธ รเส อคิทฺโธ โผฏฺพฺเพ อคิทฺโธ กุเล… คเณ… อาวาเส… ลาเภ… ยเส… ปสํสาย… สุเข… จีวเร… ปิณฺฑปาเต… เสนาสเน… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเร อคิทฺโธ ¶ กามธาตุยา… รูปธาตุยา… อรูปธาตุยา… กามภเว… รูปภเว… อรูปภเว… สฺาภเว… อสฺาภเว… เนวสฺานาสฺาภเว… เอกโวการภเว… จตุโวการภเว… ปฺจโวการภเว… อตีเต… อนาคเต… ปจฺจุปฺปนฺเน… ทิฏฺสุตมุตวิฺาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ อคิทฺโธ อคธิโต อมุจฺฉิโต อนชฺฌาปนฺโน วีตเคโธ วิคตเคโธ จตฺตเคโธ วนฺตเคโธ มุตฺตเคโธ ปหีนเคโธ ปฏินิสฺสฏฺเคโธ วีตราโค วิคตราโค จตฺตราโค วนฺตราโค มุตฺตราโค ปหีนราโค ปฏินิสฺสฏฺราโค นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีติภูโต สุขปฏิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรตีติ ¶ – ผสฺสํ ปริฺาย อนานุคิทฺโธ.
ยทตฺตครหี ตทกุพฺพมาโนติ. ยทนฺติ ยํ. อตฺตครหีติ ทฺวีหิ การเณหิ อตฺตานํ ครหติ – กตตฺตา จ อกตตฺตา จ. กถํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อตฺตานํ ครหติ? กตํ เม ¶ กายทุจฺจริตํ, อกตํ เม กายสุจริตนฺติ – อตฺตานํ ครหติ. กตํ เม วจีทุจฺจริตํ, อกตํ เม วจีสุจริตนฺติ – อตฺตานํ ครหติ. กตํ เม มโนทุจฺจริตํ, อกตํ เม มโนสุจริตนฺติ – อตฺตานํ ครหติ. กโต เม ปาณาติปาโต, อกตา เม ปาณาติปาตา เวรมณีติ – อตฺตานํ ครหติ. กตํ เม อทินฺนาทานํ, อกตา เม อทินฺนาทานา เวรมณีติ – อตฺตานํ ครหติ. กโต เม กาเมสุมิจฺฉาจาโร, อกตา เม กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณีติ – อตฺตานํ ครหติ. กโต เม มุสาวาโท, อกตา เม มุสาวาทา เวรมณีติ – อตฺตานํ ครหติ. กตา เม ปิสุณา วาจา, อกตา เม ปิสุณาย วาจาย เวรมณีติ – อตฺตานํ ครหติ. กตา เม ผรุสา วาจา, อกตา เม ผรุสาย วาจาย เวรมณีติ – อตฺตานํ ครหติ. กโต เม สมฺผปฺปลาโป, อกตา เม สมฺผปฺปลาปา เวรมณีติ – อตฺตานํ ¶ ครหติ. กตา เม อภิชฺฌา, อกตา เม อนภิชฺฌาติ – อตฺตานํ ครหติ. กโต เม พฺยาปาโท, อกโต เม อพฺยาปาโทติ – อตฺตานํ ครหติ. กตา เม มิจฺฉาทิฏฺิ, อกตา เม สมฺมาทิฏฺีติ – อตฺตานํ ¶ ครหติ. เอวํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อตฺตานํ ครหติ. อถ วา, สีเลสุมฺหิ น ปริปูรการีติ – อตฺตานํ ครหติ. อินฺทฺริเยสุมฺหิ ¶ อคุตฺตทฺวาโรติ – อตฺตานํ ครหติ. โภชเนมฺหิ [โภชเน (สฺยา.)] อมตฺตฺูติ – อตฺตานํ ครหติ. ชาคริยํ อนนุยุตฺโตติ – อตฺตานํ ครหติ. สติสมฺปชฺเน อสมนฺนาคโตติ – อตฺตานํ ครหติ. อภาวิตา เม จตฺตาโร สติปฏฺานาติ – อตฺตานํ ครหติ. อภาวิตา เม จตฺตาโร สมฺมปฺปธานาติ – อตฺตานํ ครหติ. อภาวิตา เม จตฺตาโร อิทฺธิปาทาติ – อตฺตานํ ครหติ. อภาวิตานิ เม ปฺจินฺทฺริยานีติ – อตฺตานํ ครหติ. อภาวิตานิ เม ปฺจ พลานีติ – อตฺตานํ ครหติ. อภาวิตา เม สตฺต โพชฺฌงฺคาติ – อตฺตานํ ครหติ. อภาวิโต เม อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโคติ – อตฺตานํ ครหติ. ทุกฺขํ เม อปริฺาตนฺติ – อตฺตานํ ครหติ. สมุทโย เม อปฺปหีโนติ – อตฺตานํ ครหติ. มคฺโค เม อภาวิโตติ – อตฺตานํ ครหติ. นิโรโธ เม อสจฺฉิกโตติ – อตฺตานํ ครหติ. เอวํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อตฺตานํ ครหติ. เอวํ อตฺตครหิตํ กมฺมํ อกุพฺพมาโน อชนยมาโน อสฺชนยมาโน อนิพฺพตฺตยมาโน อนภินิพฺพตฺตยมาโนติ – ยทตฺตครหี ตทกุพฺพมาโน. น ลิมฺปตี ทิฏฺสุเตสุ ธีโรติ. เลโปติ ทฺเว เลปา – ตณฺหาเลโป จ ทิฏฺิเลโป จ…เป… อยํ ตณฺหาเลโป…เป… อยํ ทิฏฺิเลโป. ธีโรติ ปณฺฑิโต ปฺวา พุทฺธิมา าณี ¶ วิภาวี เมธาวี. ธีโร ตณฺหาเลปํ ปหาย ทิฏฺิเลปํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา ทิฏฺเ น ลิมฺปติ, สุเต น ลิมฺปติ, มุเต น ลิมฺปติ, วิฺาเต น ลิมฺปติ, น ปลิมฺปติ [น สํลิมฺปติ (สฺยา.)], น อุปลิมฺปติ. อลิตฺโต อปลิตฺโต [อสํลิตฺโต (สฺยา.)] อนุปลิตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – น ลิมฺปตี ทิฏฺสุเตสุ ธีโรติ.
เตนาห ¶ ภควา –
‘‘อุโภสุ อนฺเตสุ วิเนยฺย ฉนฺทํ, ผสฺสํ ปริฺาย อนานุคิทฺโธ;
ยทตฺตครหี ตทกุพฺพมาโน, น ลิมฺปตี ทิฏฺสุเตสุ ธีโร’’ติ.
สฺํ ¶ ¶ ปริฺา วิตเรยฺย โอฆํ, ปริคฺคเหสุ มุนิ โนปลิตฺโต;
อพฺพูฬฺหสลฺโล จรมปฺปมตฺโต, นาสีสตี โลกมิมํ ปรฺจ.
สฺํ ปริฺา วิตเรยฺย โอฆนฺติ. สฺาติ กามสฺา พฺยาปาทสฺา วิหึสาสฺา เนกฺขมฺมสฺา อพฺยาปาทสฺา อวิหึสาสฺา รูปสฺา สทฺทสฺา คนฺธสฺา รสสฺา โผฏฺพฺพสฺา ธมฺมสฺา – ยา เอวรูปา สฺา สฺชานนา สฺชานิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ สฺา. สฺํ ปริฺาติ สฺํ ตีหิ ปริฺาหิ ปริชานิตฺวา – าตปริฺาย, ตีรณปริฺาย, ปหานปริฺาย.
กตมา ¶ าตปริฺา? สฺํ ชานาติ – อยํ กามสฺา, อยํ พฺยาปาทสฺา, อยํ วิหึสาสฺา, อยํ เนกฺขมฺมสฺา, อยํ อพฺยาปาทสฺา, อยํ อวิหึสาสฺา, อยํ รูปสฺา, อยํ สทฺทสฺา, อยํ คนฺธสฺา, อยํ รสสฺา, อยํ โผฏฺพฺพสฺา, อยํ ธมฺมสฺาติ ชานาติ ปสฺสติ – อยํ าตปริฺา.
กตมา ตีรณปริฺา? เอวํ าตํ กตฺวา สฺํ ตีเรติ. อนิจฺจโต ทุกฺขโต โรคโต คณฺฑโต สลฺลโต อฆโต อาพาธโต ปรโต ปโลกโต อีติโต อุปทฺทวโต ภยโต อุปสคฺคโต จลโต ปภงฺคุโต…เป… สมุทยโต อตฺถงฺคมโต อสฺสาทโต อาทีนวโต นิสฺสรณโต ตีเรติ – อยํ ตีรณปริฺา.
กตมา ปหานปริฺา? เอวํ ตีรยิตฺวา สฺาย ฉนฺทราคํ ปชหติ วิโนเทติ อนภาวํ คเมติ. วุตฺตมฺปิ เหตํ ภควตา – ‘‘โย, ภิกฺขเว, สฺาย ฉนฺทราโค, ตํ ปชหถ. เอวํ สา สฺา ปหีนา ภวิสฺสติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํ กตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา’’ติ – อยํ ปหานปริฺา. สฺํ ปริฺาติ สฺํ อิมาหิ ตีหิ ปริฺาหิ ปริชานิตฺวา. วิตเรยฺย ¶ โอฆนฺติ กาโมฆํ ภโวฆํ ทิฏฺโฆํ อวิชฺโชฆํ ตเรยฺย อุตฺตเรยฺย ปตเรยฺย สมติกฺกเมยฺย วีติวตฺเตยฺยาติ – สฺํ ปริฺา วิตเรยฺย โอฆํ.
ปริคฺคเหสุ ¶ มุนิ โนปลิตฺโตติ. ปริคฺคหาติ ทฺเว ปริคฺคหา – ตณฺหาปริคฺคโห ¶ จ ทิฏฺิปริคฺคโห จ…เป… อยํ ตณฺหาปริคฺคโห…เป… อยํ ทิฏฺิปริคฺคโห. มุนีติ. โมนํ วุจฺจติ าณํ. ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ¶ ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ, เตน าเณน สมนฺนาคโต มุนิ โมนปฺปตฺโตติ. ตีณิ โมเนยฺยานิ – กายโมเนยฺยํ, วจีโมเนยฺยํ, มโนโมเนยฺยํ.
กตมํ กายโมเนยฺยํ? ติวิธกายทุจฺจริตานํ ปหานํ กายโมเนยฺยํ, ติวิธํ กายสุจริตํ กายโมเนยฺยํ, กายารมฺมเณ าณํ กายโมเนยฺยํ, กายปริฺา กายโมเนยฺยํ, ปริฺาสหคโต มคฺโค กายโมเนยฺยํ, กาเย ฉนฺทราคสฺส ปหานํ กายโมเนยฺยํ, กายสงฺขารนิโรโธ จตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติ กายโมเนยฺยํ – อิทํ กายโมเนยฺยํ.
กตมํ วจีโมเนยฺยํ? จตุพฺพิธวจีทุจฺจริตานํ ปหานํ วจีโมเนยฺยํ, จตุพฺพิธํ วจีสุจริตํ วจีโมเนยฺยํ, วาจารมฺมเณ าณํ วจีโมเนยฺยํ, วาจาปริฺา วจีโมเนยฺยํ, ปริฺาสหคโต มคฺโค วจีโมเนยฺยํ, วาจาย ฉนฺทราคสฺส ปหานํ วจีโมเนยฺยํ, วจีสงฺขารนิโรโธ ทุติยชฺฌานสมาปตฺติ วจีโมเนยฺยํ – อิทํ วจีโมเนยฺยํ.
กตมํ มโนโมเนยฺยํ? ติวิธมโนทุจฺจริตานํ ปหานํ มโนโมเนยฺยํ, ติวิธํ มโนสุจริตํ มโนโมเนยฺยํ, จิตฺตารมฺมเณ าณํ มโนโมเนยฺยํ, จิตฺตปริฺา มโนโมเนยฺยํ, ปริฺาสหคโต ¶ มคฺโค มโนโมเนยฺยํ, จิตฺเต ฉนฺทราคสฺส ปหานํ มโนโมเนยฺยํ, จิตฺตสงฺขารนิโรโธ สฺาเวทยิตนิโรธํ ¶ มโนโมเนยฺยํ – อิทํ มโนโมเนยฺยํ.
‘‘กายมุนึ วาจามุนึ, มโนมุนิมนาสวํ;
มุนึ โมเนยฺยสมฺปนฺนํ, อาหุ สพฺพปฺปหายินํ.
‘‘กายมุนึ วาจามุนึ, มโนมุนิมนาสวํ;
มุนึ โมเนยฺยสมฺปนฺนํ, อาหุ นินฺหาตปาปก’’นฺติ [นึนฺหาตปาปกนฺติ (สฺยา.)].
อิเมหิ ตีหิ โมเนยฺเยหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตา ฉ มุนิโน [ฉ มุนโย (สฺยา.)] – อคารมุนิโน, อนคารมุนิโน, เสขมุนิโน, อเสขมุนิโน, ปจฺเจกมุนิโน, มุนิมุนิโนติ. กตเม อคารมุนิโน? เย เต อคาริกา ทิฏฺปทา วิฺาตสาสนา – อิเม อคารมุนิโน. กตเม อนคารมุนิโน ¶ ? เย เต ปพฺพชิตา ทิฏฺปทา วิฺาตสาสนา – อิเม อนคารมุนิโน. สตฺต เสขา เสขมุนิโน. อรหนฺโต อเสขมุนิโน. ปจฺเจกพุทฺธา ปจฺเจกมุนิโน. มุนิมุนิโน วุจฺจนฺติ ตถาคตา อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา.
‘‘น ¶ โมเนน มุนิ โหติ, มูฬฺหรูโป อวิทฺทสุ;
โย จ ตุลํว ปคฺคยฺห, วรมาทาย ปณฺฑิโต.
‘‘ปาปานิ ปริวชฺเชติ, ส มุนิ เตน โส มุนิ;
โย มุนาติ อุโภ โลเก, มุนิ เตน ปวุจฺจติ.
‘‘อสตฺจ สตฺจ ตฺวา ธมฺมํ, อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา จ สพฺพโลเก;
เทวมนุสฺเสหิ ¶ ปูชิโต โย, สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนี’’ติ.
เลปาติ ทฺเว เลปา – ตณฺหาเลโป จ ทิฏฺิเลโป จ…เป… อยํ ตณฺหาเลโป…เป… อยํ ทิฏฺิเลโป. มุนิ ตณฺหาเลปํ ปหาย ทิฏฺิเลปํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา ปริคฺคเหสุ ¶ น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ. อลิตฺโต อปลิตฺโต อนุปลิตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – ปริคฺคเหสุ มุนิ โนปลิตฺโต.
อพฺพูฬฺหสลฺโล จรมปฺปมตฺโตติ. สลฺลนฺติ สตฺต สลฺลานิ – ราคสลฺลํ, โทสสลฺลํ, โมหสลฺลํ, มานสลฺลํ, ทิฏฺิสลฺลํ, โสกสลฺลํ, กถํกถาสลฺลํ [ทุจฺจริตสลฺลํ (สี.)]. ยสฺเสเต สลฺลา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ อพฺพูฬฺหสลฺโล อพฺพหิตสลฺโล อุทฺธตสลฺโล สมุทฺธตสลฺโล อุปฺปาฏิตสลฺโล สมุปฺปาฏิตสลฺโล จตฺตสลฺโล วนฺตสลฺโล มุตฺตสลฺโล ปหีนสลฺโล ปฏินิสฺสฏฺสลฺโล นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีติภูโต สุขปฏิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรตีติ – อพฺพูฬฺหสลฺโล.
จรนฺติ จรนฺโต วิหรนฺโต อิริยนฺโต วตฺตนฺโต ปาเลนฺโต ยเปนฺโต ยาเปนฺโต. อปฺปมตฺโตติ สกฺกจฺจการี สาตจฺจการี อฏฺิตการี อโนลีนวุตฺติโก อนิกฺขิตฺตจฺฉนฺโท อนิกฺขิตฺตธุโร กุสเลสุ ธมฺเมสุ. ‘‘กถาหํ อปริปูรํ วา สีลกฺขนฺธํ ปริปูเรยฺยํ, ปริปูรํ วา สีลกฺขนฺธํ ตตฺถ ¶ ตตฺถ ปฺาย อนุคฺคณฺเหยฺย’’นฺติ โย ตตฺถ ฉนฺโท จ วายาโม จ อุสฺสาโห จ อุสฺโสฬฺหี จ อปฺปฏิวานิ จ สติ จ สมฺปชฺฺจ อาตปฺปํ ปธานํ อธิฏฺานํ อนุโยโค อปฺปมาโท กุสเลสุ ¶ ธมฺเมสุ. ‘‘กถาหํ อปริปูรํ วา สมาธิกฺขนฺธํ ปริปูเรยฺยํ, ปริปูรํ วา สมาธิกฺขนฺธํ ตตฺถ ตตฺถ ปฺาย ¶ อนุคฺคณฺเหยฺย’’นฺติ…เป… กุสเลสุ ธมฺเมสุ. ‘‘กถาหํ อปริปูรํ วา ปฺากฺขนฺธํ ¶ ปริปูเรยฺยํ… วิมุตฺติกฺขนฺธํ… วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺธํ ปริปูเรยฺยํ, ปริปูรํ วา วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺธํ ตตฺถ ตตฺถ ปฺาย อนุคฺคณฺเหยฺย’’นฺติ โย ตตฺถ ฉนฺโท จ วายาโม จ อุสฺสาโห จ อุสฺโสฬฺหี จ อปฺปฏิวานิ จ สติ จ สมฺปชฺฺจ อาตปฺปํ ปธานํ อธิฏฺานํ อนุโยโค อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสุ. ‘‘กถาหํ อปริฺาตํ วา ทุกฺขํ ปริชาเนยฺยํ, อปฺปหีเน วา กิเลเส ปชเหยฺยํ, อภาวิตํ วา มคฺคํ ภาเวยฺยํ, อสจฺฉิกตํ วา นิโรธํ สจฺฉิกเรยฺย’’นฺติ โย ตตฺถ ฉนฺโท จ วายาโม จ อุสฺสาโห จ อุสฺโสฬฺหี จ อปฺปฏิวานิ จ สติ จ สมฺปชฺฺจ อาตปฺปํ ปธานํ อธิฏฺานํ อนุโยโค อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสูติ – อพฺพูฬฺหสลฺโล จรมปฺปมตฺโต.
นาสีสตี โลกมิมํ ปรฺจาติ อิมํ โลกํ นาสีสติ สกตฺตภาวํ, ปรโลกํ นาสีสติ ปรตฺตภาวํ; อิมํ โลกํ นาสีสติ สกรูปเวทนาสฺาสงฺขารวิฺาณํ, ปรํ โลกํ นาสีสติ ปรรูปเวทนาสฺาสงฺขารวิฺาณํ; อิมํ โลกํ นาสีสติ ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ, ปรํ ¶ โลกํ นาสีสติ ฉ พาหิรานิ อายตนานิ; อิมํ โลกํ นาสีสติ มนุสฺสโลกํ, ปรํ โลกํ นาสีสติ เทวโลกํ. อิมํ โลกํ นาสีสติ กามธาตุํ, ปรํ โลกํ นาสีสติ รูปธาตุํ อรูปธาตุํ; อิมํ โลกํ นาสีสติ กามธาตุํ รูปธาตุํ, ปรํ โลกํ นาสีสติ อรูปธาตุํ. ปุน คตึ วา อุปปตฺตึ วา ปฏิสนฺธึ วา ภวํ วา สํสารํ วา วฏฺฏํ วา นาสีสติ น อิจฺฉติ น สาทิยติ น ปตฺเถติ น ปิเหติ นาติชปฺปตีติ – นาสีสตี โลกมิมํ ปรฺจาติ.
เตนาห ภควา –
‘‘สฺํ ¶ ปริฺา วิตเรยฺย โอฆํ, ปริคฺคเหสุ มุนิ โนปลิตฺโต;
อพฺพูฬฺหสลฺโล จรมปฺปมตฺโต, นาสีสตี โลกมิมํ ปรฺจา’’ติ.
คุหฏฺกสุตฺตนิทฺเทโส ทุติโย.