📜
๑๑. กลหวิวาทสุตฺตนิทฺเทโส
อถ ¶ กลหวิวาทสุตฺตนิทฺเทสํ วกฺขติ –
กุโตปหูตา ¶ ¶ กลหา วิวาทา, ปริเทวโสกา สหมจฺฉรา จ;
มานาติมานา สหเปสุณา จ, กุโตปหูตา เต ตทิงฺฆ พฺรูหิ.
กุโตปหูตา กลหา วิวาทาติ. กลโหติ เอเกน อากาเรน กลโห; วิวาโทติปิ ตฺเว. โย กลโห โส วิวาโท, โย วิวาโท โส กลโห. อถ วา อปเรน อากาเรน วิวาโท วุจฺจติ กลหสฺส ปุพฺพภาโค วิวาโท. ราชาโนปิ ราชูหิ วิวทนฺติ, ขตฺติยาปิ ขตฺติเยหิ วิวทนฺติ, พฺราหฺมณาปิ พฺราหฺมเณหิ วิวทนฺติ, คหปตีปิ คหปตีหิ วิวทนฺติ, มาตาปิ ปุตฺเตน วิวทติ, ปุตฺโตปิ มาตรา วิวทติ, ปิตาปิ ปุตฺเตน วิวทติ, ปุตฺโตปิ ปิตรา วิวทติ, ภาตาปิ ภาตรา วิวทติ, ภาตาปิ ภคินิยา วิวทติ, ภคินีปิ ภาตรา วิวทติ, สหาโยปิ สหาเยน วิวทติ – อยํ วิวาโท. กตโม กลโห? อาคาริกา ทณฺฑปสุตา กาเยน วาจาย กลหํ กโรนฺติ, ปพฺพชิตา อาปตฺตึ อาปชฺชนฺตา กาเยน วาจาย กลหํ กโรนฺติ – อยํ กลโห.
กุโตปหูตา ¶ กลหา วิวาทาติ. กลหา จ วิวาทา จ กุโตปหูตา กุโตชาตา กุโตสฺชาตา กุโตนิพฺพตฺตา กุโตอภินิพฺพตฺตา กุโตปาตุภูตา, กึนิทานา กึสมุทยา กึชาติกา กึปภวาติ กลหสฺส จ วิวาทสฺส จ มูลํ ปุจฺฉติ, เหตุํ ปุจฺฉติ ¶ , นิทานํ ปุจฺฉติ, สมฺภวํ ปุจฺฉติ, ปภวํ ปุจฺฉติ, สมุฏฺานํ ปุจฺฉติ, อาหารํ ปุจฺฉติ, อารมฺมณํ ปุจฺฉติ, ปจฺจยํ ปุจฺฉติ, สมุทยํ ปุจฺฉติ ปปุจฺฉติ ¶ ยาจติ อชฺเฌสติ [อชฺโฌสติ (สี.)] ปสาเทตีติ – กุโตปหูตา กลหา วิวาทา.
ปริเทวโสกา สหมจฺฉรา จาติ. ปริเทโวติ าติพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, ทิฏฺิพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, อฺตรฺตเรน ¶ วา พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส, อฺตรฺตเรน วา ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺสฺส, อาเทโว ปริเทโว, อาเทวนา ปริเทวนา, อาเทวิตตฺตํ ปริเทวิตตฺตํ, วาจา ปลาโป วิปฺปลาโป ลาลปฺโป ลาลปฺปายนา ลาลปฺปายิตตฺตํ. โสโกติ าติพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, โภคโรคสีลทิฏฺิพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, อฺตรฺตเรน วา พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส, อฺตรฺตเรน วา ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺสฺส, โสโก โสจนา โสจิตตฺตํ, อนฺโตโสโก อนฺโตปริโสโก, อนฺโตฑาโห อนฺโตปริฑาโห, เจตโส ปริชฺฌายนา โทมนสฺสํ โสกสลฺลํ. มจฺฉรนฺติ ปฺจ มจฺฉริยานิ – อาวาสมจฺฉริยํ, กุลมจฺฉริยํ, ลาภมจฺฉริยํ, วณฺณมจฺฉริยํ, ธมฺมมจฺฉริยํ. ยํ เอวรูปํ มจฺฉริยํ มจฺฉรายนํ มจฺฉรายิตตฺตํ เววิจฺฉํ กทริยํ กฏุกฺจุกตา อคฺคหิตตฺตํ จิตฺตสฺส – อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํ. อปิ จ, ขนฺธมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ ¶ , ธาตุมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ, อายตนมจฺฉริยมฺปิ ¶ มจฺฉริยํ คาโห. อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยนฺติ – ปริเทวโสกา สหมจฺฉรา จ.
มานาติมานา สหเปสุณา จาติ. มาโนติ อิเธกจฺโจ มานํ ชเนติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อฺตรฺตเรน วา วตฺถุนา. อติมาโนติ อิเธกจฺโจ ปรํ อติมฺติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา…เป… อฺตรฺตเรน วา วตฺถุนา. เปสฺุนฺติ อิเธกจฺโจ ปิสุณวาโจ โหติ – อิโต สุตฺวา อมุตฺร อกฺขาตา อิเมสํ เภทาย, อมุตฺร วา สุตฺวา อิเมสํ อกฺขาตา อมูสํ เภทาย. อิติ สมคฺคานํ วา เภตฺตา, ภินฺนานํ วา อนุปฺปทาตา, วคฺคาราโม วคฺครโต วคฺคนนฺที วคฺคกรณึ วาจํ ภาสิตา โหติ – อิทํ วุจฺจติ เปสฺุํ. อปิ จ ทฺวีหิ การเณหิ เปสฺุํ อุปสํหรติ – ปิยกมฺยตาย วา เภทาธิปฺปาเยน วา. กถํ ปิยกมฺยตาย เปสฺุํ อุปสํหรติ? อิมสฺส ปิโย ¶ ภวิสฺสามิ, มนาโป ภวิสฺสามิ, วิสฺสาสิโก ภวิสฺสามิ, อพฺภนฺตริโก ภวิสฺสามิ, สุหทโย ภวิสฺสามีติ – เอวํ ปิยกมฺยตาย เปสฺุํ อุปสํหรติ. กถํ เภทาธิปฺปาเยน เปสฺุํ อุปสํหรติ? กถํ อิเม นานา อสฺสุ, วินา อสฺสุ, วคฺคา อสฺสุ, ทฺวิธา อสฺสุ, ทฺเวชฺฌา อสฺสุ, ทฺเว ปกฺขา อสฺสุ, ภิชฺเชยฺยุํ น สมาคจฺเฉยฺยุํ, ทุกฺขํ น ผาสุ ¶ วิหเรยฺยุนฺติ – เอวํ เภทาธิปฺปาเยน เปสฺุํ อุปสํหรตีติ – มานาติมานา สหเปสุณา จ.
กุโตปหูตา เต ตทิงฺฆ พฺรูหีติ. กลโห จ วิวาโท จ ปริเทโว จ โสโก จ มจฺฉริยฺจ มาโน จ อติมาโน จ ¶ เปสฺฺุจาติ – อิเม อฏฺ กิเลสา กุโตปหูตา กุโตชาตา กุโตสฺชาตา กุโตนิพฺพตฺตา กุโตอภินิพฺพตฺตา กุโตปาตุภูตา, กึนิทานา กึสมุทยา ¶ กึชาติกา กึปภวาติ. อิเมสํ อฏฺนฺนํ กิเลสานํ มูลํ ปุจฺฉติ, เหตุํ ปุจฺฉติ, นิทานํ ปุจฺฉติ, สมฺภวํ ปุจฺฉติ, ปภวํ ปุจฺฉติ, สมุฏฺานํ ปุจฺฉติ, อาหารํ ปุจฺฉติ, อารมฺมณํ ปุจฺฉติ, ปจฺจยํ ปุจฺฉติ, สมุทยํ ปุจฺฉติ ปปุจฺฉติ ยาจติ อชฺเฌสติ ปสาเทตีติ – กุโตปหูตา เต ตทิงฺฆํ พฺรูหีติ. อิงฺฆ พฺรูหิ อาจิกฺข เทเสหิ ปฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวร วิภช อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – กุโตปหูตา เต ตทิงฺฆ พฺรูหิ.
เตนาห โส นิมฺมิโต –
‘‘กุโตปหูตา กลหา วิวาทา, ปริเทวโสกา สหมจฺฉรา จ;
มานาติมานา สหเปสุณา จ, กุโตปหูตา เต ตทิงฺฆ พฺรูหี’’ติ.
ปิยปฺปหูตา กลหา วิวาทา, ปริเทวโสกา สหมจฺฉรา จ;
มานาติมานา สหเปสุณา จ, มจฺเฉรยุตฺตา ¶ กลหา วิวาทา;
วิวาทชาเตสุ จ เปสุณานิ.
ปิยปฺปหูตา กลหา วิวาทา, ปริเทวโสกา สหมจฺฉรา จาติ. ปิยาติ ทฺเว ปิยา – สตฺตา วา สงฺขารา วา. กตเม สตฺตา ปิยา? อิธ ยสฺส ¶ เต โหนฺติ อตฺถกามา หิตกามา ผาสุกามา โยคกฺเขมกามา มาตา วา ปิตา วา ภาตา วา ภคินี วา ปุตฺโต วา ธีตา วา มิตฺตา วา อมจฺจา วา าตี วา สาโลหิตา วา – อิเม สตฺตา ปิยา. กตเม สงฺขารา ปิยา? มนาปิกา รูปา มนาปิกา สทฺทา มนาปิกา คนฺธา มนาปิกา รสา มนาปิกา โผฏฺพฺพา – อิเม สงฺขารา ปิยา.
ปิยํ วตฺถุํ ¶ อจฺเฉทสงฺกิโนปิ กลหํ กโรนฺติ, อจฺฉิชฺชนฺเตปิ กลหํ กโรนฺติ, อจฺฉินฺเนปิ กลหํ กโรนฺติ. ปิยํ วตฺถุํ วิปริณามสงฺกิโนปิ กลหํ กโรนฺติ, วิปริณามนฺเตปิ กลหํ กโรนฺติ, วิปริณเตปิ กลหํ กโรนฺติ. ปิยํ วตฺถุํ อจฺเฉทสงฺกิโนปิ วิวทนฺติ, อจฺฉิชฺชนฺเตปิ วิวทนฺติ, อจฺฉินฺเนปิ วิวทนฺติ. ปิยํ วตฺถุํ วิปริณามสงฺกิโนปิ วิวทนฺติ, วิปริณามนฺเตปิ วิวทนฺติ, วิปริณเตปิ วิวทนฺติ. ปิยํ วตฺถุํ อจฺเฉทสงฺกิโนปิ ปริเทวนฺติ, อจฺฉิชฺชนฺเตปิ ปริเทวนฺติ, อจฺฉินฺเนปิ ปริเทวนฺติ. ปิยํ วตฺถุํ วิปริณามสงฺกิโนปิ ปริเทวนฺติ, วิปริณามนฺเตปิ ปริเทวนฺติ, วิปริณเตปิ ปริเทวนฺติ. ปิยํ วตฺถุํ อจฺเฉทสงฺกิโนปิ โสจนฺติ, อจฺฉิชฺชนฺเตปิ โสจนฺติ, อจฺฉินฺเนปิ โสจนฺติ. ปิยํ วตฺถุํ วิปริณามสงฺกิโนปิ ¶ โสจนฺติ ¶ , วิปริณามนฺเตปิ โสจนฺติ, วิปริณเตปิ โสจนฺติ. ปิยํ วตฺถุํ รกฺขนฺติ โคเปนฺติ ปริคฺคณฺหนฺติ มมายนฺติ มจฺฉรายนฺติ.
มานาติมานา สหเปสุณา จาติ. ปิยํ วตฺถุํ นิสฺสาย มานํ ชเนนฺติ, ปิยํ วตฺถุํ นิสฺสาย อติมานํ ชเนนฺติ. กถํ ปิยํ วตฺถุํ นิสฺสาย มานํ ชเนนฺติ? มยํ ลาภิโน มนาปิกานํ รูปานํ สทฺทานํ คนฺธานํ รสานํ โผฏฺพฺพานนฺติ. เอวํ ปิยํ วตฺถุํ นิสฺสาย มานํ ชเนนฺติ. กถํ ปิยํ วตฺถุํ นิสฺสาย อติมานํ ชเนนฺติ? มยํ ลาภิโน มนาปิกานํ รูปานํ สทฺทานํ คนฺธานํ รสานํ โผฏฺพฺพานํ, อิเม ปนฺเ น ลาภิโน มนาปิกานํ รูปานํ สทฺทานํ คนฺธานํ รสานํ โผฏฺพฺพานนฺติ. เอวํ ปิยํ วตฺถุํ นิสฺสาย อติมานํ ชเนนฺติ. เปสฺุนฺติ อิเธกจฺโจ ปิสุณวาโจ โหติ, อิโต สุตฺวา อมุตฺร อกฺขาตา อิเมสํ เภทาย…เป… เอวํ เภทาธิปฺปาเยน เปสฺุํ อุปสํหรตีติ…เป… มานาติมานา สหเปสุณา จ.
มจฺเฉรยุตฺตา ¶ กลหา วิวาทาติ. กลโห จ วิวาโท จ ปริเทโว จ โสโก จ มาโน จ อติมาโน จ เปสฺฺุจาติ – อิเม สตฺต กิเลสา มจฺฉริเย ยุตฺตา ปยุตฺตา อายุตฺตา สมายุตฺตาติ – มจฺเฉรยุตฺตา กลหา วิวาทา.
วิวาทชาเตสุ ¶ จ เปสุณานีติ. วิวาเท ชาเต สฺชาเต นิพฺพตฺเต อภินิพฺพตฺเต ปาตุภูเต เปสฺุํ อุปสํหรนฺติ; อิโต สุตฺวา ¶ อมุตฺร อกฺขายนฺติ อิเมสํ เภทาย, อมุตฺร วา สุตฺวา อิเมสํ อกฺขายนฺติ อมูสํ เภทาย. อิติ สมคฺคานํ วา เภตฺตาโร, ภินฺนานํ วา อนุปฺปทาตาโร, วคฺคารามา วคฺครตา วคฺคนนฺที วคฺคกรณึ วาจํ ภาสิตาโร โหนฺติ – อิทํ วุจฺจติ เปสฺุํ. อปิ จ ทฺวีหิ การเณหิ เปสฺุํ อุปสํหรนฺติ – ปิยกมฺยตาย วา เภทาธิปฺปาเยน วา. กถํ ปิยกมฺยตาย เปสฺุํ อุปสํหรนฺติ? อิมสฺส ปิยา ภวิสฺสาม, มนาปา ภวิสฺสาม, วิสฺสาสิกา ภวิสฺสาม, อพฺภนฺตริกา ภวิสฺสาม, สุหทยา ภวิสฺสามาติ. เอวํ ปิยกมฺยตาย เปสฺุํ อุปสํหรนฺติ. กถํ เภทาธิปฺปาเยน เปสฺุํ อุปสํหรนฺติ? ‘‘กถํ อิเม นานา อสฺสุ, วินา อสฺสุ, วคฺคา อสฺสุ, ทฺเวธา อสฺสุ, ทฺเวชฺฌา อสฺสุ, ทฺเว ปกฺขา อสฺสุ, ภิชฺเชยฺยุํ น สมาคจฺเฉยฺยุํ, ทุกฺขํ น ผาสุ วิหเรยฺยุ’’นฺติ – เอวํ เภทาธิปฺปาเยน เปสฺุํ อุปสํหรนฺตีติ – วิวาทชาเตสุ จ เปสุณานิ.
เตนาห ¶ ภควา –
‘‘ปิยปฺปหูตา กลหา วิวาทา, ปริเทวโสกา สหมจฺฉรา จ;
มานาติมานา สหเปสุณา จ, มจฺเฉรยุตฺตา กลหา วิวาทา;
วิวาทชาเตสุ จ เปสุณานี’’ติ.
ปิยา ¶ ¶ สุ โลกสฺมึ กุโตนิทานา, เย จาปิ โลภา วิจรนฺติ โลเก;
อาสา จ นิฏฺา จ กุโตนิทานา, เย สมฺปรายาย นรสฺส โหนฺติ.
ปิยา สุ โลกสฺมึ กุโตนิทานาติ. ปิยา กุโตนิทานา กุโตชาตา กุโตสฺชาตา กุโตนิพฺพตฺตา กุโตอภินิพฺพตฺตา กุโตปาตุภูตา, กึนิทานา กึสมุทยา กึชาติกา กึปภวาติ ปิยานํ มูลํ ปุจฺฉติ…เป… สมุทยํ ปุจฺฉติ ปปุจฺฉติ ยาจติ อชฺเฌสติ ปสาเทตีติ – ปิยา สุ โลกสฺมึ กุโตนิทานา.
เย จาปิ โลภา วิจรนฺติ โลเกติ. เย จาปีติ ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฏฺา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา ¶ จ. โลภาติ โย โลโภ ลุพฺภนา ลุพฺภิตตฺตํ สาราโค สารชฺชนา สารชฺชิตตฺตํ อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. วิจรนฺตีติ วิจรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วตฺตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺติ. โลเกติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเกติ – เย จาปิ โลภา วิจรนฺติ โลเก.
อาสา จ นิฏฺา จ กุโตนิทานาติ. อาสา จ นิฏฺา จ กุโตนิทานา กุโตชาตา กุโตสฺชาตา กุโตนิพฺพตฺตา กุโตอภินิพฺพตฺตา กุโตปาตุภูตา, กึนิทานา กึสมุทยา กึชาติกา กึปภวาติ อาสาย ¶ จ นิฏฺาย จ มูลํ ปุจฺฉติ…เป… สมุทยํ ปุจฺฉติ ปปุจฺฉติ ยาจติ อชฺเฌสติ ปสาเทตีติ – อาสา จ นิฏฺา จ กุโตนิทานา. เย สมฺปรายาย นรสฺส โหนฺตีติ. เย นรสฺส ปรายนา โหนฺติ ทีปา โหนฺติ ตาณา โหนฺติ เลณา โหนฺติ สรณา โหนฺติ นิฏฺา ปรายนา โหนฺตีติ – เย สมฺปรายาย นรสฺส โหนฺติ.
เตนาห โส นิมฺมิโต –
‘‘ปิยา ¶ สุ โลกสฺมึ กุโตนิทานา, เย จาปิ โลภา วิจรนฺติ โลเก;
อาสา จ นิฏฺา จ กุโตนิทานา, เย สมฺปรายาย นรสฺส โหนฺตี’’ติ.
ฉนฺทานิทานานิ ¶ ปิยานิ โลเก, เย จาปิ[เย วาปิ (สฺยา.)]โลภา วิจรนฺติ โลเก;
อาสา จ นิฏฺา จ อิโตนิทานา, เย สมฺปรายาย นรสฺส โหนฺติ.
ฉนฺทานิทานานิ ปิยานิ โลเกติ. ฉนฺโทติ โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามราโค กามนนฺที กามตณฺหา กามสฺเนโห กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามชฺโฌสานํ กาโมโฆ กามโยโค กามุปาทานํ กามจฺฉนฺทนีวรณํ. อปิ จ ปฺจ ฉนฺทา – ปริเยสนจฺฉนฺโท, ปฏิลาภจฺฉนฺโท, ปริโภคจฺฉนฺโท, สนฺนิธิจฺฉนฺโท, วิสชฺชนจฺฉนฺโท. กตโม ¶ ปริเยสนจฺฉนฺโท? อิเธกจฺโจ อชฺโฌสิโตเยว อตฺถิโก ฉนฺทชาโต รูเป ปริเยสติ, สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺพฺเพ ปริเยสติ – อยํ ¶ ปริเยสนจฺฉนฺโท. กตโม ปฏิลาภจฺฉนฺโท? อิเธกจฺโจ อชฺโฌสิโตเยว อตฺถิโก ฉนฺทชาโต รูเป ปฏิลภติ, สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺพฺเพ ปฏิลภติ – อยํ ปฏิลาภจฺฉนฺโท. กตโม ปริโภคจฺฉนฺโท? อิเธกจฺโจ อชฺโฌสิโตเยว อตฺถิโก ฉนฺทชาโต รูเป ปริภฺุชติ, สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺพฺเพ ปริภฺุชติ – อยํ ปริโภคจฺฉนฺโท. กตโม สนฺนิธิจฺฉนฺโท? อิเธกจฺโจ อชฺโฌสิโตเยว อตฺถิโก ฉนฺทชาโต ธนสนฺนิจยํ กโรติ ‘‘อาปทาสุ ภวิสฺสตี’’ติ – อยํ สนฺนิธิจฺฉนฺโท. กตโม วิสชฺชนจฺฉนฺโท? อิเธกจฺโจ อชฺโฌสิโตเยว อตฺถิโก ฉนฺทชาโต ธนํ วิสชฺเชติ หตฺถาโรหานํ อสฺสาโรหานํ รถิกานํ ธนุคฺคหานํ ปตฺติกานํ ‘‘อิเม มํ รกฺขิสฺสนฺติ โคปิสฺสนฺติ สมฺปริวาริสฺสนฺตี’’ติ – อยํ วิสชฺชนจฺฉนฺโท. ปิยานีติ ¶ ทฺเว ปิยา – สตฺตา วา สงฺขารา วา…เป… อิเม สตฺตา ปิยา…เป… อิเม สงฺขารา ปิยา. ฉนฺทานิทานานิ ปิยานิ โลเกติ. ปิยา ฉนฺทนิทานา ฉนฺทสมุทยา ฉนฺทชาติกา ฉนฺทปภวาติ – ฉนฺทานิทานานิ ปิยานิ โลเก.
เย ¶ จาปิ โลภา วิจรนฺติ โลเกติ. เย จาปีติ ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฏฺา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา จ. โลภาติ โย โลโภ ลุพฺภนา ลุพฺภิตตฺตํ สาราโค สารชฺชนา สารชฺชิตตฺตํ อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. วิจรนฺตีติ วิจรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วตฺตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺติ. โลเกติ อปายโลเก…เป… อายตนโลเกติ – เย จาปิ โลภา วิจรนฺติ โลเก.
อาสา จ นิฏฺา จ อิโตนิทานาติ. อาสา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. นิฏฺาติ อิเธกจฺโจ รูเป ปริเยสนฺโต รูปํ ปฏิลภติ, รูปนิฏฺโ โหติ, สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺพฺเพ… กุลํ… คณํ… อาวาสํ… ลาภํ… ยสํ… ปสํสํ… สุขํ… จีวรํ… ปิณฺฑปาตํ… เสนาสนํ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ¶ … สุตฺตนฺตํ… วินยํ… อภิธมฺมํ… อารฺิกงฺคํ… ปิณฺฑปาติกงฺคํ… ปํสุกูลิกงฺคํ… เตจีวริกงฺคํ… สปทานจาริกงฺคํ… ขลุปจฺฉาภตฺติกงฺคํ… เนสชฺชิกงฺคํ… ยถาสนฺถติกงฺคํ… ปมํ ฌานํ… ทุติยํ ฌานํ… ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ… อากาสานฺจายตนสมาปตฺตึ… วิฺาณฺจายตนสมาปตฺตึ… อากิฺจฺายตนสมาปตฺตึ ¶ … เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺตึ ปริเยสนฺโต เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺตึ ปฏิลภติ, เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺตินิฏฺโ โหติ.
‘‘อาสาย ¶ กสเต เขตฺตํ, พีชํ อาสาย วปฺปติ;
อาสาย วาณิชา ยนฺติ, สมุทฺทํ ธนหารกา;
ยาย อาสาย ติฏฺามิ, สา เม อาสา สมิชฺฌตี’’ติ.
อาสาย สมิทฺธิ วุจฺจเต นิฏฺา. อาสา ¶ จ นิฏฺา จ อิโตนิทานาติ. อาสา จ นิฏฺา จ อิโต ฉนฺทนิทานา ฉนฺทสมุทยา ฉนฺทชาติกา ฉนฺทปภวาติ – อาสา จ นิฏฺา จ อิโตนิทานา.
เย สมฺปรายาย นรสฺส โหนฺตีติ. เย นรสฺส ปรายนา โหนฺติ ทีปา โหนฺติ ตาณา โหนฺติ เลณา โหนฺติ สรณา โหนฺติ นิฏฺา ปรายนา โหนฺตีติ – เย สมฺปรายาย นรสฺส โหนฺติ.
เตนาห ภควา –
‘‘ฉนฺทานิทานานิ ปิยานิ โลเก, เย จาปิ โลภา วิจรนฺติ โลเก;
อาสา จ นิฏฺา จ อิโตนิทานา, เย สมฺปรายาย นรสฺส โหนฺตี’’ติ.
ฉนฺโท นุ โลกสฺมึ กุโตนิทาโน, วินิจฺฉยา จาปิ[วาปิ (สี. สฺยา.)]กุโตปหูตา;
โกโธ โมสวชฺชฺจ กถํกถา จ, เย จาปิ ธมฺมา สมเณน วุตฺตา.
ฉนฺโท นุ โลกสฺมึ กุโตนิทาโนติ. ฉนฺโท กุโตนิทาโน กุโตชาโต ¶ กุโตสฺชาโต กุโตนิพฺพตฺโต กุโตอภินิพฺพตฺโต กุโตปาตุภูโต, กึนิทาโน กึสมุทโย กึชาติโก กึปภโวติ ฉนฺทสฺส มูลํ ปุจฺฉติ…เป… สมุทยํ ปุจฺฉติ ปปุจฺฉติ ยาจติ อชฺเฌสติ ปสาเทตีติ – ฉนฺโท นุ โลกสฺมึ กุโตนิทาโน.
วินิจฺฉยา ¶ จาปิ กุโตปหูตาติ. วินิจฺฉยา กุโตปหูตา กุโตชาตา กุโตสฺชาตา กุโตนิพฺพตฺตา กุโตอภินิพฺพตฺตา กุโตปาตุภูตา ¶ , กึนิทานา กึสมุทยา กึชาติกา กึปภวาติ วินิจฺฉยานํ มูลํ ปุจฺฉติ…เป… สมุทยํ ปุจฺฉติ ปปุจฺฉติ ยาจติ อชฺเฌสติ ปสาเทตีติ – วินิจฺฉยา จาปิ กุโตปหูตา.
โกโธ โมสวชฺชฺจ กถํกถา จาติ. โกโธติ โย เอวรูโป จิตฺตสฺส อาฆาโต ปฏิฆาโต, ปฏิฆํ ปฏิวิโรโธ, โกโป ปโกโป สมฺปโกโป, โทโส ปโทโส สมฺปโทโส, จิตฺตสฺส พฺยาปตฺติ ¶ มโนปโทโส, โกโธ กุชฺฌนา กุชฺฌิตตฺตํ, โทโส ทุสฺสนา ทุสฺสิตตฺตํ, พฺยาปตฺติ พฺยาปชฺชนา พฺยาปชฺชิตตฺตํ, วิโรโธ ปฏิวิโรโธ, จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส. โมสวชฺชํ วุจฺจติ มุสาวาโท. กถํกถา วุจฺจติ วิจิกิจฺฉาติ – โกโธ โมสวชฺชฺจ กถํกถา จ.
เย จาปิ ธมฺมา สมเณน วุตฺตาติ. เย จาปีติ เย โกเธน จ โมสวชฺเชน จ กถํกถาย จ สหคตา สหชาตา สํสฏฺา สมฺปยุตฺตา, เอกุปฺปาทา เอกนิโรธา เอกวตฺถุกา เอการมฺมณา – อิเม วุจฺจนฺติ เย จาปิ ธมฺมา. อถ วา เย เต กิเลสา ¶ อฺชาติกา อฺวิหิตกา – อิเม วุจฺจนฺติ เย จาปิ ธมฺมา. สมเณน วุตฺตาติ สมเณน สมิตปาเปน พฺราหฺมเณน พาหิตปาปธมฺเมน ภิกฺขุนา ภินฺนกิเลสมูเลน สพฺพากุสลมูลพนฺธนา ปมุตฺเตน วุตฺตา ปวุตฺตา อาจิกฺขิตา เทสิตา ปฺปิตา ปฏฺปิตา วิวฏา วิภตฺตา อุตฺตานีกตา ปกาสิตาติ – เย จาปิ ธมฺมา สมเณน วุตฺตา.
เตนาห โส นิมฺมิโต –
‘‘ฉนฺโท นุ โลกสฺมึ กุโตนิทาโน, วินิจฺฉตา จาปิ กุโตปหูตา;
โกโธ โมสวชฺชฺจ กถํกถา จ, เย จาปิ ธมฺมา สมเณน วุตฺตา’’ติ.
สาตํ อสาตนฺติ ยมาหุ โลเก, ตมูปนิสฺสาย ปโหติ ฉนฺโท;
รูเปสุ ทิสฺวา วิภวํ ภวฺจ, วินิจฺฉยํ กุพฺพติ[กูรุเต (สฺยา.)]ชนฺตุ โลเก.
สาตํ อสาตนฺติ ยมาหุ โลเกติ. สาตนฺติ สุขา จ เวทนา, อิฏฺฺจ วตฺถุ [วตฺถุํ (สี. ก.)]. อสาตนฺติ ทุกฺขา จ เวทนา, อนิฏฺฺจ วตฺถุ. ยมาหุ โลเกติ ¶ ยํ อาหํสุ ยํ กเถนฺติ ยํ ภณนฺติ ยํ ทีเปนฺติ ยํ โวหรนฺตีติ – สาตํ อสาตนฺติ ยมาหุ โลเก.
ตมูปนิสฺสาย ¶ ¶ ปโหติ ฉนฺโทติ. สาตาสาตํ นิสฺสาย, สุขทุกฺขํ นิสฺสาย, โสมนสฺสโทมนสฺสํ นิสฺสาย, อิฏฺานิฏฺํ นิสฺสาย, อนุนยปฏิฆํ ¶ นิสฺสาย ฉนฺโท ปโหติ ปภวติ ชายติ สฺชายติ นิพฺพตฺตติ อภินิพฺพตฺตตีติ – ตมูปนิสฺสาย ปโหติ ฉนฺโท.
รูเปสุ ทิสฺวา วิภวํ ภวฺจาติ. รูเปสูติ จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย รูปํ. กตโม รูปานํ ภโว? โย รูปานํ ภโว ชาติ สฺชาติ นิพฺพตฺติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว – อยํ รูปานํ ภโว. กตโม รูปานํ วิภโว? โย รูปานํ ขโย วโย เภโท ปริเภโท อนิจฺจตา อนฺตรธานํ – อยํ รูปานํ วิภโว. รูเปสุ ทิสฺวา วิภวํ ภวฺจาติ รูเปสุ ภวฺจ วิภวฺจ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – รูเปสุ ทิสฺวา วิภวํ ภวฺจ.
วินิจฺฉยํ กุพฺพติ ชนฺตุ โลเกติ. วินิจฺฉยาติ ทฺเว วินิจฺฉยา – ตณฺหาวินิจฺฉโย จ, ทิฏฺิวินิจฺฉโย จ. กถํ ตณฺหาวินิจฺฉยํ กโรติ? อิเธกจฺจสฺส อนุปฺปนฺนา เจว โภคา น อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ โภคา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘เกน นุ โข เม อุปาเยน อนุปฺปนฺนา เจว โภคา น อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ โภคา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺตี’’ติ. ตสฺส ปน เอวํ โหติ ‘‘สุราเมรยมชฺชปฺปมาทฏฺานานุโยคํ อนุยุตฺตสฺส เม อนุปฺปนฺนา เจว โภคา น อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ โภคา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ; วิกาลวิสิขาจริยานุโยคํ อนุยุตฺตสฺส เม อนุปฺปนฺนา ¶ เจว โภคา น อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ โภคา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ; สมชฺชาภิจรณํ อนุยุตฺตสฺส เม… ชุตปฺปมาทฏฺานานุโยคํ อนุยุตฺตสฺส เม… ปาปมิตฺตานุโยคํ อนุยุตฺตสฺส เม อนุปฺปนฺนา เจว โภคา น อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ โภคา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺติ; อาลสฺยานุโยคํ ¶ อนุยุตฺตสฺส เม อนุปฺปนฺนา เจว โภคา น อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ โภคา ปริกฺขยํ คจฺฉนฺตี’’ติ เอวํ าณํ กตฺวา ฉ โภคานํ อปายมุขานิ น เสวติ, ฉ โภคานํ อายมุขานิ เสวติ. เอวมฺปิ ตณฺหาวินิจฺฉยํ กโรติ.
อถ ¶ วา กสิยา วา วณิชฺชาย วา โครกฺเขน วา อิสฺสตฺเถน [อิสฺสตฺเตน (ก. สี. ก.) อิสุ + สตฺถ] วา ราชโปริเสน วา สิปฺปฺตเรน วา ปฏิปชฺชติ. เอวมฺปิ ตณฺหาวินิจฺฉยํ กโรติ. กถํ ทิฏฺิวินิจฺฉยํ กโรติ? จกฺขุสฺมึ อุปฺปนฺเน ชานาติ – ‘‘อตฺตา เม อุปฺปนฺโน’’ติ, จกฺขุสฺมึ อนฺตรหิเต ชานาติ – ‘‘อตฺตา เม อนฺตรหิโต วิคโต เม อตฺตา’’ติ. เอวมฺปิ ทิฏฺิวินิจฺฉยํ กโรติ. โสตสฺมึ… ฆานสฺมึ… ชิวฺหาย… กายสฺมึ… รูปสฺมึ… สทฺทสฺมึ… คนฺธสฺมึ… รสสฺมึ… โผฏฺพฺพสฺมึ อุปฺปนฺเน ชานาติ – ‘‘อตฺตา เม อุปฺปนฺโน’’ติ, โผฏฺพฺพสฺมึ อนฺตรหิเต ชานาติ – ‘‘อตฺตา ¶ เม อนฺตรหิโต วิคโต เม อตฺตา’’ติ. เอวมฺปิ ทิฏฺิวินิจฺฉยํ กโรติ ชเนติ สฺชเนติ นิพฺพตฺเตติ อภินิพฺพตฺเตติ. ชนฺตูติ สตฺโต นโร มานโว…เป… มนุโช. โลเกติ อปายโลเก ¶ …เป… อายตนโลเกติ – วินิจฺฉยํ กุพฺพติ ชนฺตุ โลเก.
เตนาห ภควา –
‘‘สาตํ อสาตนฺติ ยมาหุ โลเก, ตมูปนิสฺสาย ปโหติ ฉนฺโท;
รูเปสุ ทิสฺวา วิภวํ ภวฺจ, วินิจฺฉยํ กุพฺพติ ชนฺตุ โลเก’’ติ.
โกโธ โมสวชฺชฺจ กถํกถา จ, เอเตปิ ธมฺมา ทฺวยเมว สนฺเต;
กถํกถี าณปถาย สิกฺเข, ตฺวา ปวุตฺตา สมเณน ธมฺมา.
โกโธ โมสวชฺชฺจ กถํกถา จาติ. โกโธติ โย เอวรูโป จิตฺตสฺส อาฆาโต ปฏิฆาโต…เป… โมสวชฺชํ วุจฺจติ ¶ มุสาวาโท. กถํกถา วุจฺจติ วิจิกิจฺฉา. อิฏฺํ วตฺถุํ นิสฺสายปิ โกโธ ชายติ, อนิฏฺํ วตฺถุํ นิสฺสายปิ โกโธ ชายติ. อิฏฺํ วตฺถุํ นิสฺสายปิ มุสาวาโท อุปฺปชฺชติ, อนิฏฺํ วตฺถุํ นิสฺสายปิ มุสาวาโท อุปฺปชฺชติ. อิฏฺํ วตฺถุํ นิสฺสายปิ กถํกถา อุปฺปชฺชติ, อนิฏฺํ วตฺถุํ นิสฺสายปิ กถํกถา อุปฺปชฺชติ.
กถํ อนิฏฺํ วตฺถุํ นิสฺสาย โกโธ ชายติ? ปกติยา อนิฏฺํ วตฺถุํ นิสฺสาย โกโธ ชายติ. อนตฺถํ เม อจรีติ โกโธ ชายติ, อนตฺถํ เม จรตีติ โกโธ ชายติ, อนตฺถํ เม จริสฺสตีติ ¶ โกโธ ชายติ; ปิยสฺส เม มนาปสฺส อนตฺถํ อจริ ¶ … อนตฺถํ จรติ… อนตฺถํ จริสฺสตีติ โกโธ ชายติ; อปฺปิยสฺส เม อมนาปสฺส อตฺถํ อจริ… อตฺถํ จรติ… อตฺถํ จริสฺสตีติ โกโธ ชายติ. เอวํ อนิฏฺํ วตฺถุํ นิสฺสาย โกโธ ชายติ.
กถํ อิฏฺํ วตฺถุํ นิสฺสาย โกโธ ชายติ? อิฏฺํ วตฺถุํ อจฺเฉทสงฺกิโนปิ โกโธ ชายติ, อจฺฉิชฺชนฺเตปิ โกโธ ชายติ, อจฺฉินฺเนปิ โกโธ ชายติ. อิฏฺํ วตฺถุํ วิปริณามสงฺกิโนปิ โกโธ ชายติ, วิปริณามนฺเตปิ โกโธ ชายติ, วิปริณเตปิ โกโธ ชายติ. เอวํ อิฏฺํ วตฺถุํ นิสฺสาย โกโธ ชายติ.
กถํ อนิฏฺํ วตฺถุํ นิสฺสาย มุสาวาโท อุปฺปชฺชติ? อิเธกจฺโจ อนฺทุพนฺธเนน [อทฺทุพนฺธเนน (สฺยา. ก.)] วา พทฺโธ [พนฺโธ (สฺยา. ก.)]; ตสฺส พนฺธนสฺส โมกฺขตฺถาย สมฺปชานมุสา ภาสติ… รชฺชุพนฺธเนน วา พทฺโธ… สงฺขลิกพนฺธเนน ¶ วา พทฺโธ… เวตฺตพนฺธเนน วา พทฺโธ… ลตาพนฺธเนน วา พทฺโธ… ปกฺเขปพนฺธเนน วา พทฺโธ… ปริกฺเขปพนฺธเนน วา พทฺโธ… คามนิคมนครรฏฺพนฺธเนน วา พทฺโธ… ชนปทพนฺธเนน วา พทฺโธ; ตสฺส พนฺธนสฺส โมกฺขตฺถาย สมฺปชานมุสา ภาสติ ¶ . เอวํ อนิฏฺํ วตฺถุํ นิสฺสาย มุสาวาโท อุปฺปชฺชตีติ.
กถํ อิฏฺํ วตฺถุํ นิสฺสาย มุสาวาโท อุปฺปชฺชติ? อิเธกจฺโจ มนาปิกานํ [มนาปานํ (สี.)] รูปานํ เหตุ สมฺปชานมุสา ภาสติ… มนาปิกานํ สทฺทานํ… คนฺธานํ… รสานํ… โผฏฺพฺพานํ เหตุ… จีวรเหตุ… ปิณฺฑปาตเหตุ… เสนาสนเหตุ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารเหตุ สมฺปชานมุสา ภาสติ. เอวํ อิฏฺํ วตฺถุํ นิสฺสาย มุสาวาโท อุปฺปชฺชติ.
กถํ ¶ อนิฏฺํ วตฺถุํ นิสฺสาย กถํกถา อุปฺปชฺชติ? ‘‘มุจฺจิสฺสามิ [มฺุจิสฺสามิ (สี.)] นุ โข จกฺขุโรคโต, น นุ โข มุจฺจิสฺสามิ จกฺขุโรคโต. มุจฺจิสฺสามิ นุ โข โสตโรคโต… ฆานโรคโต… ชิวฺหาโรคโต… กายโรคโต… สีสโรคโต… กณฺณโรคโต… มุขโรคโต… มุจฺจิสฺสามิ นุ โข ทนฺตโรคโต, น นุ โข มุจฺจิสฺสามิ ทนฺตโรคโต’’ติ. เอวํ อนิฏฺํ วตฺถุํ นิสฺสาย กถํกถา อุปฺปชฺชติ.
กถํ ¶ อิฏฺํ วตฺถุํ นิสฺสาย กถํกถา อุปฺปชฺชติ? ‘‘ลภิสฺสามิ นุ โข มนาปิเก [มนาปิเย (สี. ก.)] รูเป, น นุ โข ลภิสฺสามิ มนาปิเก รูเป. ลภิสฺสามิ นุ โข มนาปิเก สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺพฺเพ… กุลํ… คณํ… อาวาสํ… ลาภํ… ยสํ… ปสํสํ… สุขํ… จีวรํ… ปิณฺฑปาตํ… เสนาสนํ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาร’’นฺติ. เอวํ อิฏฺํ วตฺถุํ นิสฺสาย กถํกถา อุปฺปชฺชตีติ – โกโธ โมสวชฺชฺจ กถํกถา จ.
เอเตปิ ธมฺมา ทฺวยเมว สนฺเตติ. สาตาสาเต สนฺเต, สุขทุกฺเข สนฺเต, โสมนสฺสโทมนสฺเส สนฺเต, อิฏฺานิฏฺเ สนฺเต, อนุนยปฏิเฆ สนฺเต สํวิชฺชมาเน อตฺถิ อุปลพฺภมาเนติ – เอเตปิ ธมฺมา ทฺวยเมว สนฺเต.
กถํกถี าณปถาย สิกฺเขติ. าณมฺปิ าณปโถ, าณสฺส อารมฺมณมฺปิ าณปโถ, าณสหภุโนปิ ธมฺมา าณปโถ. ยถา อริยมคฺโค อริยปโถ, เทวมคฺโค เทวปโถ, พฺรหฺมมคฺโค พฺรหฺมปโถ; เอวเมว าณมฺปิ าณปโถ, าณสฺส อารมฺมณมฺปิ ¶ าณปโถ, าณสหภุโนปิ ธมฺมา าณปโถ.
สิกฺเขติ ¶ ¶ ติสฺโส สิกฺขา – อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปฺาสิกฺขา. กตมา อธิสีลสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ สีลวา โหติ, ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปนฺโน, อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ, ขุทฺทโก สีลกฺขนฺโธ… มหนฺโต สีลกฺขนฺโธ… สีลํ ปติฏฺา อาทิ จรณํ สํยโม สํวโร มุขํ ปมุขํ กุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา – อยํ อธิสีลสิกฺขา. กตมา อธิจิตฺตสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ อธิจิตฺตสิกฺขา. กตมา อธิปฺาสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ ปฺวา โหติ, อุทยตฺถคามินิยา ปฺาย สมนฺนาคโต อริยาย นิพฺเพธิกาย สมฺมาทุกฺขกฺขยคามินิยา. โส ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป… ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อิเม อาสวา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ…เป… ‘‘อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ – อยํ อธิปฺาสิกฺขา.
กถํกถี ¶ าณปถาย สิกฺเขติ. กถํกถี ปุคฺคโล สกงฺโข สวิเลโข สทฺเวฬฺหโก สวิจิกิจฺโฉ, าณาธิคมาย าณผุสนาย าณสจฺฉิกิริยาย อธิสีลมฺปิ สิกฺเขยฺย, อธิจิตฺตมฺปิ สิกฺเขยฺย, อธิปฺมฺปิ สิกฺเขยฺย; อิมา ติสฺโส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺเขยฺย, ชานนฺโต สิกฺเขยฺย, ปสฺสนฺโต สิกฺเขยฺย, ปจฺจเวกฺขนฺโต สิกฺเขยฺย, จิตฺตํ อธิฏฺหนฺโต ¶ สิกฺเขยฺย, สทฺธาย อธิมุจฺจนฺโต สิกฺเขยฺย, วีริยํ ปคฺคณฺหนฺโต สิกฺเขยฺย, สตึ อุปฏฺหนฺโต สิกฺเขยฺย, จิตฺตํ สมาทหนฺโต สิกฺเขยฺย, ปฺาย ปชานนฺโต สิกฺเขยฺย, อภิฺเยฺยํ อภิชานนฺโต สิกฺเขยฺย, ปริฺเยฺยํ ปริชานนฺโต สิกฺเขยฺย, ปหาตพฺพํ ปชหนฺโต สิกฺเขยฺย, ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺโต สิกฺเขยฺย, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต สิกฺเขยฺย ¶ อาจเรยฺย สมาจเรยฺย สมาทาย วตฺเตยฺยาติ – กถํกถี าณปถาย สิกฺเข.
ตฺวา ปวุตฺตา สมเณน ธมฺมาติ. ตฺวาติ ตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา วุตฺตา ปวุตฺตา อาจิกฺขิตา เทสิตา ปฺปิตา ปฏฺปิตา วิวฏา วิภตฺตา อุตฺตานีกตา [อุตฺตานึ กตา (ก.)] ปกาสิตา. ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ ตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา วุตฺตา ปวุตฺตา อาจิกฺขิตา เทสิตา ปฺปิตา ปฏฺปิตา วิวฏา วิภตฺตา อุตฺตานีกตา ปกาสิตา, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ… ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ… ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ…เป… ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติ… ‘‘อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ’’ติ…เป… ‘‘ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ’’ติ… ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ…เป… ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ… ‘‘อิเม อาสวา’’ติ…เป… ‘‘อยํ ¶ อาสวนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ… ‘‘อิเม ธมฺมา อภิฺเยฺยา’’ติ… ‘‘อิเม ธมฺมา ปริฺเยฺยา’’ติ… ‘‘อิเม ธมฺมา ปหาตพฺพา’’ติ… ‘‘อิเม ธมฺมา ภาเวตพฺพา’’ติ… ‘‘อิเม ¶ ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา’’ติ… ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ… ปฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ… จตุนฺนํ มหาภูตานํ… ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ ตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา วุตฺตา ปวุตฺตา อาจิกฺขิตา เทสิตา ปฺปิตา ปฏฺปิตา วิวฏา วิภตฺตา อุตฺตานีกตา ปกาสิตา.
วุตฺตฺเหตํ ¶ ภควตา – ‘‘อภิฺายาหํ, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสมิ, โน อนภิฺาย. สนิทานาหํ, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสมิ, โน อนิทานํ. สปฺปาฏิหาริยาหํ, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสมิ, โน อปฺปาฏิหาริยํ. ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, อภิฺาย ธมฺมํ เทสยโต, โน อนภิฺาย, สนิทานํ ธมฺมํ เทสยโต, โน อนิทานํ, สปฺปาฏิหาริยํ ธมฺมํ ¶ เทสยโต, โน อปฺปาฏิหาริยํ, กรณีโย โอวาโท, กรณียา อนุสาสนี. อลฺจ ปน, ภิกฺขเว, โว ตุฏฺิยา อลํ ปาโมชฺชาย อลํ โสมนสฺสาย สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา, สฺวากฺขาโต ธมฺโม, สุปฺปฏิปนฺโน สงฺโฆติ. อิมสฺมิฺจ ปน เวยฺยากรณสฺมึ ภฺมาเน ทสสหสฺสี โลกธาตุ อกมฺปิตฺถา’’ติ – ตฺวา ปวุตฺตา สมเณน ธมฺมา.
เตนาห ภควา –
‘‘โกโธ โมสวชฺชฺจ กถํกถา จ, เอเตปิ ธมฺมา ทฺวยเมว สนฺเต;
กถํกถี าณปถาย สิกฺเข, ตฺวา ปวุตฺตา สมเณน ธมฺมา’’ติ.
สาตํ ¶ อสาตฺจ กุโตนิทานา, กิสฺมึ อสนฺเต น ภวนฺติ เหเต;
วิภวํ ภวฺจาปิ ยเมตมตฺถํ, เอตํ เม ปพฺรูหิ ยโตนิทานํ.
สาตํ อสาตฺจ กุโตนิทานาติ. สาตา อสาตา กุโตนิทานา กุโตชาตา กุโตสฺชาตา กุโตนิพฺพตฺตา กุโตอภินิพฺพตฺตา กุโตปาตุภูตา, กึนิทานา กึสมุทยา กึชาติกา กึปภวาติ สาตาสาตานํ มูลํ ปุจฺฉติ…เป… สมุทยํ ปุจฺฉติ ปปุจฺฉติ ยาจติ อชฺเฌสติ ปสาเทตีติ – สาตํ อสาตฺจ กุโตนิทานา.
กิสฺมึ อสนฺเต น ภวนฺติ เหเตติ. กิสฺมึ อสนฺเต อสํวิชฺชมาเน นตฺถิ อนุปลพฺภมาเน ¶ สาตาสาตา น ภวนฺติ นปฺปภวนฺติ น ชายนฺติ น สฺชายนฺติ น นิพฺพตฺตนฺติ น อภินิพฺพตฺตนฺตีติ – กิสฺมึ อสนฺเต น ภวนฺติ เหเต.
วิภวํ ภวฺจาปิ ยเมตมตฺถนฺติ. กตโม สาตาสาตานํ ภโว? โย สาตาสาตานํ ภโว ปภโว ชาติ สฺชาติ นิพฺพตฺติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโว – อยํ สาตาสาตานํ ภโว. กตโม ¶ สาตาสาตานํ วิภโว? โย สาตาสาตานํ ขโย วโย เภโท ปริเภโท อนิจฺจตา ¶ อนฺตรธานํ – อยํ สาตาสาตานํ วิภโว. ยเมตมตฺถนฺติ ยํ ปรมตฺถนฺติ – วิภวํ ภวฺจาปิ ยเมตมตฺถํ.
เอตํ เม ปพฺรูหิ ยโตนิทานนฺติ. เอตนฺติ ยํ ปุจฺฉามิ ยํ ¶ ยาจามิ ยํ อชฺเฌสามิ ยํ ปสาเทมิ. ปพฺรูหีติ พฺรูหิ วเทหิ อาจิกฺข เทเสหิ ปฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวร วิภช อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – เอตํ เม ปพฺรูหิ. ยโตนิทานนฺติ ยํนิทานํ ยํสมุทยํ ยํชาติกํ ยํปภวนฺติ – เอตํ เม ปพฺรูหิ ยโตนิทานํ.
เตนาห โส นิมฺมิโต –
‘‘สาตํ อสาตฺจ กุโตนิทานา, กิสฺมึ อสนฺเต น ภวนฺติ เหเต;
วิภวํ ภวฺจาปิ ยเมตมตฺถํ, เอตํ เม ปพฺรูหิ ยโตนิทาน’’นฺติ.
ผสฺสนิทานํ สาตํ อสาตํ, ผสฺเส อสนฺเต น ภวนฺติ เหเต;
วิภวํ ภวฺจาปิ ยเมตมตฺถํ, เอตํ เต ปพฺรูมิ อิโตนิทานํ.
ผสฺสนิทานํ สาตํ อสาตนฺติ. สุขเวทนียํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขา เวทนา. ยา ตสฺเสว สุขเวทนียสฺส ผสฺสสฺส นิโรธา, ยํ ตชฺชํ เวทยิตํ สุขเวทนียํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนา สุขา เวทนา สา นิรุชฺฌติ, สา วูปสมฺมติ. ทุกฺขเวทนียํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ทุกฺขา เวทนา. ยา ตสฺเสว ทุกฺขเวทนียสฺส ผสฺสสฺส นิโรธา, ยํ ตชฺชํ เวทยิตํ ทุกฺขเวทนียํ ¶ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนา ทุกฺขา เวทนา สา นิรุชฺฌติ, สา วูปสมฺมติ. อทุกฺขมสุขเวทนียํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ อทุกฺขมสุขา เวทนา. ยา ตสฺเสว อทุกฺขมสุขเวทนียสฺส ¶ ผสฺสสฺส นิโรธา, ยํ ตชฺชํ เวทยิตํ อทุกฺขมสุขเวทนียํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนา อทุกฺขมสุขา เวทนา สา นิรุชฺฌติ, วูปสมฺมติ. ผสฺสนิทานํ สาตํ อสาตนฺติ ¶ . สาตาสาตา ผสฺสนิทานา ผสฺสสมุทยา ผสฺสชาติกา ผสฺสปฺปภวาติ – ผสฺสนิทานํ สาตํ อสาตํ.
ผสฺเส อสนฺเต น ภวนฺติ เหเตติ. ผสฺเส อสนฺเต อสํวิชฺชมาเน นตฺถิ อนุปลพฺภมาเน สาตาสาตา น ภวนฺติ นปฺปภวนฺติ น ชายนฺติ น สฺชายนฺติ น นิพฺพตฺตนฺติ นาภินิพฺพตฺตนฺติ น ปาตุภวนฺตีติ – ผสฺเส อสนฺเต น ภวนฺติ เหเต.
วิภวํ ¶ ภวฺจาปิ ยเมตมตฺถนฺติ. ภวทิฏฺิปิ ผสฺสนิทานา, วิภวทิฏฺิปิ ผสฺสนิทานา. ยเมตมตฺถนฺติ ยํ ปรมตฺถนฺติ – วิภวํ ภวฺจาปิ ยเมตมตฺถํ.
เอตํ เต ปพฺรูมิ อิโตนิทานนฺติ. เอตนฺติ ยํ ปุจฺฉสิ ยํ ยาจสิ ยํ อชฺเฌสสิ ยํ ปสาเทสิ. ปพฺรูมีติ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปฺเปมิ ปฏฺเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ – เอตํ เต ปพฺรูมิ. อิโตนิทานนฺติ อิโต ผสฺสนิทานํ ผสฺสสมุทยํ ผสฺสชาติกํ ผสฺสปฺปภวนฺติ – เอตํ เต ปพฺรูมิ อิโตนิทานํ.
เตนาห ภควา –
‘‘ผสฺสนิทานํ สาตํ อสาตํ, ผสฺเส อสนฺเต น ภวนฺติ เหเต;
วิภวํ ¶ ภวฺจาปิ ยเมตมตฺถํ, เอตํ เต ปพฺรูมิ อิโตนิทาน’’นฺติ.
ผสฺโส ¶ นุ โลกสฺมึ กุโตนิทาโน, ปริคฺคหา จาปิ[วาปิ (สี. สฺยา.)]กุโตปหูตา;
กิสฺมึ อสนฺเต น มมตฺตมตฺถิ, กิสฺมึ วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสา.
ผสฺโส นุ โลกสฺมึ กุโตนิทาโนติ. ผสฺโส กุโตนิทาโน กุโตชาโต กุโตสฺชาโต กุโตนิพฺพตฺโต กุโตอภินิพฺพตฺโต กุโตปาตุภูโต, กึนิทาโน กึสมุทโย กึชาติโก กึปภโวติ ผสฺสสฺส มูลํ ปุจฺฉติ เหตุํ ปุจฺฉติ…เป… สมุทยํ ปุจฺฉติ ปปุจฺฉติ ยาจติ อชฺเฌสติ ปสาเทตีติ – ผสฺโส นุ โลกสฺมึ กุโตนิทาโน.
ปริคฺคหา จาปิ กุโตปหูตาติ ปริคฺคหา กุโตปหูตา กุโตชาตา กุโตสฺชาตา กุโตนิพฺพตฺตา กุโตอภินิพฺพตฺตา กุโตปาตุภูตา, กึนิทานา กึสมุทยา กึชาติกา กึปภวาติ ¶ ปริคฺคหานํ มูลํ ปุจฺฉติ เหตุํ ปุจฺฉติ…เป… สมุทยํ ปุจฺฉติ ปปุจฺฉติ ยาจติ อชฺเฌสติ ปสาเทตีติ – ปริคฺคหา จาปิ กุโตปหูตา.
กิสฺมึ ¶ อสนฺเต น มมตฺตมตฺถีติ. กิสฺมึ อสนฺเต อสํวิชฺชมาเน นตฺถิ อนุปลพฺภมาเน มมตฺตา นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒาติ – กิสฺมึ อสนฺเต น มมตฺตมตฺถิ.
กิสฺมึ ¶ วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสาติ. กิสฺมึ วิภูเต วิภวิเต อติกฺกนฺเต สมติกฺกนฺเต วีติวตฺเต ผสฺสา น ผุสนฺตีติ – กิสฺมึ วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสา.
เตนาห โส นิมฺมิโต –
‘‘ผสฺโส นุ โลกสฺมึ กุโตนิทาโน, ปริคฺคหา จาปิ กุโตปหูตา;
กิสฺมึ อสนฺเต น มมตฺตมตฺถิ, กิสฺมึ วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสา’’ติ.
นามฺจ รูปฺจ ปฏิจฺจ ผสฺโส, อิจฺฉานิทานานิ ปริคฺคหานิ;
อิจฺฉายสนฺตฺยา น มมตฺตมตฺถิ, รูเป วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสา.
นามฺจ ¶ รูปฺจ ปฏิจฺจ ผสฺโสติ. จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส. จกฺขุ จ [จกฺขฺุจ (พหูสุ)] รูปา จ รูปสฺมึ จกฺขุสมฺผสฺสํ เปตฺวา สมฺปยุตฺตกา ธมฺมา นามสฺมึ. เอวมฺปิ นามฺจ รูปฺจ ปฏิจฺจ ผสฺโส. โสตฺจ ปฏิจฺจ สทฺเท จ อุปฺปชฺชติ โสตวิฺาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส. โสตฺจ สทฺทา จ รูปสฺมึ โสตสมฺผสฺสํ เปตฺวา สมฺปยุตฺตกา ธมฺมา นามสฺมึ. เอวมฺปิ นามฺจ รูปฺจ ปฏิจฺจ ผสฺโส. ฆานฺจ ปฏิจฺจ คนฺเธ จ อุปฺปชฺชติ ฆานวิฺาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส. ฆานฺจ คนฺธา จ รูปสฺมึ ฆานสมฺผสฺสํ เปตฺวา สมฺปยุตฺตกา ¶ ธมฺมา นามสฺมึ. เอวมฺปิ นามฺจ รูปฺจ ปฏิจฺจ ผสฺโส. ชิวฺหฺจ ปฏิจฺจ รเส จ อุปฺปชฺชติ ชิวฺหาวิฺาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส. ชิวฺหา จ รสา จ รูปสฺมึ ชิวฺหาสมฺผสฺสํ เปตฺวา สมฺปยุตฺตกา ธมฺมา นามสฺมึ. เอวมฺปิ นามฺจ รูปฺจ ปฏิจฺจ ผสฺโส. กายฺจ ปฏิจฺจ โผฏฺพฺเพ จ อุปฺปชฺชติ กายวิฺาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส. กาโย จ โผฏฺพฺพา จ รูปสฺมึ กายสมฺผสฺสํ เปตฺวา สมฺปยุตฺตกา ธมฺมา นามสฺมึ. เอวมฺปิ นามฺจ รูปฺจ ปฏิจฺจ ผสฺโส. มนฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเม จ อุปฺปชฺชติ มโนวิฺาณํ, ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส. วตฺถุ ¶ รูปํ รูปสฺมึ, ธมฺมา รูปิโน รูปสฺมึ ¶ มโนสมฺผสฺสํ เปตฺวา สมฺปยุตฺตกา ธมฺมา นามสฺมึ. เอวมฺปิ นามฺจ รูปฺจ ปฏิจฺจ ผสฺโส.
อิจฺฉานิทานานิ ปริคฺคหานีติ. อิจฺฉา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. ปริคฺคหาติ ทฺเว ปริคฺคหา – ตณฺหาปริคฺคโห จ ทิฏฺิปริคฺคโห จ…เป… อยํ ตณฺหาปริคฺคโห…เป… อยํ ทิฏฺิปริคฺคโห. อิจฺฉานิทานานิ ปริคฺคหานีติ. ปริคฺคหา อิจฺฉานิทานา อิจฺฉาเหตุกา อิจฺฉาปจฺจยา อิจฺฉาการณา อิจฺฉาปภวาติ – อิจฺฉานิทานานิ ปริคฺคหานิ.
อิจฺฉายสนฺตฺยา น มมตฺตมตฺถีติ. อิจฺฉา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. มมตฺตาติ ทฺเว มมตฺตา – ตณฺหามมตฺตฺจ ทิฏฺิมมตฺตฺจ ¶ …เป… อิทํ ตณฺหามมตฺตํ ¶ …เป… อิทํ ทิฏฺิมมตฺตํ. อิจฺฉายสนฺตฺยา น มมตฺตมตฺถีติ. อิจฺฉาย อสนฺตฺยา อสํวิชฺชมานาย นตฺถิ อนุปลพฺภมานาย มมตฺตา นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒาติ – อิจฺฉายสนฺตฺยา น มมตฺตมตฺถิ.
รูเป วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสาติ. รูเปติ จตฺตาโร จ มหาภูตา จตุนฺนฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย รูปํ. รูเป วิภูเตติ จตูหากาเรหิ [จตูหิ การเณหิ (สฺยา.)] รูปํ วิภูตํ โหติ – าตวิภูเตน [าณวิภูเตน (สี.), ตทฏฺกถายํ ปน าตวีติวตฺเตนาติ ทิสฺสติ], ตีรณวิภูเตน, ปหานวิภูเตน, สมติกฺกมวิภูเตน. กถํ าตวิภูเตน รูปํ วิภูตํ โหติ? รูปํ ชานาติ – ‘‘ยํ กิฺจิ รูปํ สพฺพํ รูปํ จตฺตาริ จ มหาภูตานิ จตุนฺนฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย รูป’’นฺติ ชานาติ ปสฺสติ. เอวํ าตวิภูเตน รูปํ วิภูตํ โหติ.
กถํ ตีรณวิภูเตน รูปํ วิภูตํ โหติ? เอวํ าตํ กตฺวา รูปํ ตีเรติ, อนิจฺจโต ทุกฺขโต โรคโต คณฺฑโต สลฺลโต อฆโต อาพาธโต ปรโต ปโลกโต อีติโต อุปทฺทวโต ภยโต อุปสคฺคโต จลโต ปภงฺคุโต อธุวโต อตาณโต อเลณโต อสรณโต ริตฺตโต ตุจฺฉโต สฺุโต อนตฺตโต อาทีนวโต วิปริณามธมฺมโต อสารกโต อฆมูลโต วธกโต ¶ วิภวโต สาสวโต สงฺขตโต มารามิสโต ชาติธมฺมโต ชราธมฺมโต พฺยาธิธมฺมโต มรณธมฺมโต, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสธมฺมโต สํกิเลสิกธมฺมโต สมุทยโต อตฺถงฺคมโต, อสฺสาทโต ¶ อาทีนวโต นิสฺสรณโต ตีเรติ. เอวํ ตีรณวิภูเตน รูปํ วิภูตํ โหติ.
กถํ ¶ ¶ ปหานวิภูเตน รูปํ วิภูตํ โหติ? เอวํ ตีรยิตฺวา รูเป ฉนฺทราคํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตึ กโรติ อนภาวํ คเมติ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘โย, ภิกฺขเว, รูเป ฉนฺทราโค ตํ ปชหถ. เอวํ ตํ รูปํ ปหีนํ ภวิสฺสติ อุจฺฉินฺนมูลํ ตาลาวตฺถุกตํ อนภาวํกตํ อายตึ อนุปฺปาทธมฺม’’นฺติ. เอวํ ปหานวิภูเตน รูปํ วิภูตํ โหติ.
กถํ สมติกฺกมวิภูเตน รูปํ วิภูตํ โหติ. จตสฺโส อรูปสมาปตฺติโย ปฏิลทฺธสฺส รูปา วิภูตา โหนฺติ วิภาวิตา อติกฺกนฺตา สมติกฺกนฺตา วีติวตฺตา. เอวํ สมติกฺกมวิภูเตน รูปํ วิภูตํ โหติ. อิเมหิ จตูหิ การเณหิ รูปํ วิภูตํ โหติ.
รูเป วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสาติ. รูเป วิภูเต วิภาวิเต อติกฺกนฺเต สมติกฺกนฺเต วีติวตฺเต ปฺจ ผสฺสา น ผุสนฺติ – จกฺขุสมฺผสฺโส, โสตสมฺผสฺโส, ฆานสมฺผสฺโส, ชิวฺหาสมฺผสฺโส, กายสมฺผสฺโสติ – รูเป วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสา.
เตนาห ภควา –
‘‘นามฺจ รูปฺจ ปฏิจฺจ ผสฺโส, อิจฺฉานิทานานิ ปริคฺคหานิ;
อิจฺฉายสนฺตฺยา น มมตฺตมตฺถิ, รูเป วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสา’’ติ.
กถํ ¶ สเมตสฺส วิโภติ รูปํ, สุขํ ทุขฺจาปิ[ทุกฺขํ วาปิ (สฺยา.)]กถํ วิโภติ;
เอตํ เม ปพฺรูหิ ยถา วิโภติ, ตํ ชานิยามาติ[ชานิสฺสามาติ (สี. ก.)]เม มโน อหุ.
กถํ สเมตสฺส วิโภติ รูปนฺติ. กถํ สเมตสฺสาติ กถํ สเมตสฺส กถํ ปฏิปนฺนสฺส กถํ อิริยนฺตสฺส กถํ วตฺเตนฺตสฺส กถํ ปาเลนฺตสฺส กถํ ยเปนฺตสฺส ¶ กถํ ยาเปนฺตสฺส รูปํ วิโภติ วิภาวียติ อติกฺกมียติ ¶ สมติกฺกมียติ [วิภาวิยฺยติ อติกฺกมิยฺยติ สมติกฺกมิยฺยติ (พหูสุ)] วีติวตฺตียตีติ – กถํ สเมตสฺส วิโภติ รูปํ.
สุขํ ทุขฺจาปิ กถํ วิโภตีติ สุขฺจ ทุกฺขฺจ กถํ วิโภติ วิภาวียติ อติกฺกมียติ สมติกฺกมียติ วีติวตฺตียตีติ – สุขํ ทุขฺจาปิ กถํ วิโภติ.
เอตํ เม ปพฺรูหิ ยถา วิโภตีติ. เอตนฺติ ยํ ปุจฺฉามิ ยํ ยาจามิ ยํ อชฺเฌสามิ ยํ ปสาเทมีติ – เอตํ. เม ปพฺรูหีติ เม ปพฺรูหิ อาจิกฺข เทเสหิ ปฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวร วิภช ¶ อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – เอตํ เม ปพฺรูหิ. ยถา วิโภตีติ ยถา วิโภติ วิภาวียติ อติกฺกมียติ สมติกฺกมียติ วีติวตฺตียตีติ – เอตํ เม ปพฺรูหิ ยถา วิโภติ.
ตํ ชานิยามาติ เม มโน อหูติ. ตํ ชานิยามาติ ตํ ชาเนยฺยาม อาชาเนยฺยาม วิชาเนยฺยาม ปฏิวิชาเนยฺยาม ปฏิวิชฺเฌยฺยามาติ – ตํ ชานิยาม. อิติ เม มโน อหูติ อิติ เม มโน อหุ, อิติ เม จิตฺตํ อหุ ¶ , อิติ เม สงฺกปฺโป อหุ, อิติ เม วิฺาณํ อหูติ – ตํ ชานิยาม อิติ เม มโน อหุ.
เตนาห โส นิมฺมิโต –
‘‘กถํ สเมตสฺส วิโภติ รูปํ, สุขํ ทุขฺจาปิ กถํ วิโภติ;
เอตํ เม ปพฺรูหิ ยถา วิโภติ, ตํ ชานิยามาติ เม มโน อหู’’ติ.
น สฺสฺี น วิสฺสฺี, โนปิ อสฺี น วิภูตสฺี;
เอวํ สเมตสฺส วิโภติ รูปํ, สฺานิทานา หิ ปปฺจสงฺขา.
น สฺสฺี น วิสฺสฺีติ. สฺสฺิโน วุจฺจนฺติ เย ปกติสฺาย ิตา, นปิ โส ปกติสฺาย ิโต. วิสฺสฺิโน วุจฺจนฺติ อุมฺมตฺตกา เย จ ขิตฺตจิตฺตา ¶ [อุกฺขิตฺตจิตฺตา (สฺยา.)], นปิ โส อุมฺมตฺตโก, โนปิ ขิตฺตจิตฺโตติ – น สฺสฺี น วิสฺสฺี.
โนปิ ¶ อสฺี น วิภูตสฺีติ. อสฺิโน วุจฺจนฺติ นิโรธสมาปนฺนา เย จ อสฺสตฺตา, นปิ โส นิโรธสมาปนฺโน, นปิ อสฺสตฺโต. วิภูตสฺิโน วุจฺจนฺติ เย จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนํ ลาภิโน, นปิ โส จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนํ ลาภีติ – โนปิ อสฺี น วิภูตสฺี.
เอวํ ¶ สเมตสฺส วิโภติ รูปนฺติ. อิธ ภิกฺขุ สุขสฺส จ ปหานา…เป… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต กมฺมนิเย ิเต อาเนฺชปฺปตฺเต อากาสานฺจายตนสมาปตฺติปฏิลาภตฺถาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติ อารุปฺปมคฺคสมงฺคีติ. เอวํ สเมตสฺส เอวํ ปฏิปนฺนสฺส เอวํ อิริยนฺตสฺส เอวํ วตฺเตนฺตสฺส เอวํ ปาเลนฺตสฺส เอวํ ยเปนฺตสฺส เอวํ ยาเปนฺตสฺส รูปํ ¶ วิโภติ วิภาวียติ อติกฺกมียติ สมติกฺกมียติ วีติวตฺตียตีติ – เอวํ สเมตสฺส วิโภติ รูปํ.
สฺานิทานา หิ ปปฺจสงฺขาติ. ปปฺจาเยว ปปฺจสงฺขา ตณฺหาปปฺจสงฺขา, ทิฏฺิปปฺจสงฺขา, มานปปฺจสงฺขา สฺานิทานา สฺาสมุทยา สฺาชาติกา สฺาปภวาติ – สฺานิทานา หิ ปปฺจสงฺขา.
เตนาห ภควา –
‘‘น สฺสฺี น วิสฺสฺี, โนปิ อสฺี น วิภูตสฺี;
เอวํ สเมตสฺส วิโภติ รูปํ, สฺานิทานา หิ ปปฺจสงฺขา’’ติ.
ยํ ¶ ตํ อปุจฺฉิมฺห อกิตฺตยี โน, อฺํ ตํ ปุจฺฉาม ตทิงฺฆ พฺรูหิ;
เอตฺตาวตคฺคํ ¶ นุ วทนฺติ เหเก, ยกฺขสฺส สุทฺธึ อิธ ปณฺฑิตาเส;
อุทาหุ อฺมฺปิ วทนฺติ เอตฺโต.
ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺห อกิตฺตยี โนติ. ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺห อยาจิมฺห อชฺเฌสิมฺห ปสาทยิมฺห. อกิตฺตยี โนติ กิตฺติตํ ปกิตฺติตํ อาจิกฺขิตํ เทสิตํ ปฺปิตํ ปฏฺปิตํ วิวฏํ วิภตฺตํ อุตฺตานีกตํ ปกาสิตนฺติ – ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺห อกิตฺตยี โน.
อฺํ ตํ ปุจฺฉาม ตทิงฺฆ พฺรูหีติ. อฺํ ตํ ปุจฺฉาม, อฺํ ตํ ยาจาม, อฺํ ตํ อชฺเฌสาม, อฺํ ตํ ปสาเทม, อุตฺตรึ ตํ ปุจฺฉาม. ตทิงฺฆ พฺรูหีติ อิงฺฆ ¶ พฺรูหิ อาจิกฺข เทเสหิ ปฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวร วิภช อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – อฺํ ตํ ปุจฺฉาม ตทิงฺฆ พฺรูหิ.
เอตฺตาวตคฺคํ นุ วทนฺติ เหเก ยกฺขสฺส สุทฺธึ อิธ ปณฺฑิตาเสติ. เอเก สมณพฺราหฺมณา เอตา อรูปสมาปตฺติโย อคฺคํ เสฏฺํ วิสิฏฺํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ. ยกฺขสฺสาติ สตฺตสฺส นรสฺส มานวสฺส โปสสฺส ปุคฺคลสฺส ชีวสฺส ชาคุสฺส ชนฺตุสฺส อินฺทคุสฺส มนุชสฺส. สุทฺธินฺติ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ. อิธ ปณฺฑิตาเสติ อิธ ปณฺฑิตวาทา ถิรวาทา ายวาทา เหตุวาทา ลกฺขณวาทา การณวาทา ¶ านวาทา สกาย ลทฺธิยาติ – เอตฺตาวตคฺคํ นุ ¶ วทนฺติ เหเก ยกฺขสฺส สุทฺธึ อิธ ปณฺฑิตาเส.
อุทาหุ อฺมฺปิ วทนฺติ เอตฺโตติ. อุทาหุ เอเก สมณพฺราหฺมณา เอตา อรูปสมาปตฺติโย อติกฺกมิตฺวา สมติกฺกมิตฺวา ¶ วีติวตฺเตตฺวา เอตฺโต อรูปสมาปตฺติโต อฺํ อุตฺตรึ ยกฺขสฺส สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – อุทาหุ อฺมฺปิ วทนฺติ เอตฺโต.
เตนาห โส นิมฺมิโต –
‘‘ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺห อกิตฺตยี โน, อฺํ ตํ ปุจฺฉาม ตทิงฺฆ พฺรูหิ;
เอตฺตาวตคฺคํ นุ วทนฺติ เหเก, ยกฺขสฺส สุทฺธึ อิธ ปณฺฑิตาเส;
อุทาหุ อฺมฺปิ วทนฺติ เอตฺโต’’ติ.
เอตฺตาวตคฺคมฺปิ วทนฺติ เหเก, ยกฺขสฺส สุทฺธึ อิธ ปณฺฑิตาเส;
เตสํ ปเนเก สมยํ วทนฺติ, อนุปาทิเสเส กุสลาวทานา.
เอตฺตาวตคฺคมฺปิ วทนฺติ เหเก, ยกฺขสฺส สุทฺธึ อิธ ปณฺฑิตาเสติ. สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา สสฺสตวาทา, เอตา อรูปสมาปตฺติโย อคฺคํ เสฏฺํ วิสิฏฺํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ. ยกฺขสฺสาติ สตฺตสฺส นรสฺส มานวสฺส โปสสฺส ปุคฺคลสฺส ชีวสฺส ชาคุสฺส ชนฺตุสฺส อินฺทคุสฺส ¶ มนุชสฺส. สุทฺธินฺติ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ, มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ. อิธ ปณฺฑิตาเสติ อิธ ปณฺฑิตวาทา ถิรวาทา ายวาทา เหตุวาทา ¶ ลกฺขณวาทา การณวาทา านวาทา สกาย ลทฺธิยาติ – เอตฺตาวตคฺคมฺปิ วทนฺติ เหเก ยกฺขสฺส สุทฺธึ อิธ ปณฺฑิตาเส.
เตสํ ปเนเก สมยํ วทนฺติ, อนุปาทิเสเส กุสลาวทานาติ เตสํเยว สมณพฺราหฺมณานํ เอเก สมณพฺราหฺมณา อุจฺเฉทวาทา ภวตชฺชิตา วิภวํ อภินนฺทนฺติ, เต สตฺตสฺส สมํ อุปสมํ วูปสมํ นิโรธํ ปฏิปสฺสทฺธินฺติ วทนฺติ, ยโต กึ, โภ, อยํ อตฺตา กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ น โหติ ปรํ มรณา, เอตฺตาวตา อนุปาทิเสโสติ. กุสลาวทานาติ กุสลวาทา ¶ ปณฺฑิตวาทา ถิรวาทา ายวาทา เหตุวาทา ลกฺขณวาทา การณวาทา านวาทา สกาย ลทฺธิยาติ – เตสํ ปเนเก สมยํ วทนฺติ อนุปาทิเสเส กุสลาวทานา.
เตนาห ¶ ภควา –
‘‘เอตฺตาวตคฺคมฺปิ วทนฺติ เหเก, ยกฺขสฺส สุทฺธึ อิธ ปณฺฑิตาเส;
เตสํ ปเนเก สมยํ วทนฺติ, อนุปาทิเสเส กุสลาวทานา’’ติ.
เอเต จ ตฺวา อุปนิสฺสิตาติ, ตฺวา มุนี นิสฺสเย โส วีมํสี;
ตฺวา ¶ วิมุตฺโต น วิวาทเมติ, ภวาภวาย น สเมติ ธีโร.
เอเต จ ตฺวา อุปนิสฺสิตาติ. เอเตติ ทิฏฺิคติเก. อุปนิสฺสิตาติ สสฺสตทิฏฺินิสฺสิตาติ ตฺวา, อุจฺเฉททิฏฺินิสฺสิตาติ ตฺวา, สสฺสตุจฺเฉททิฏฺินิสฺสิตาติ ตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – เอเต จ ตฺวา อุปนิสฺสิตาติ.
ตฺวา มุนี นิสฺสเย โส วีมํสีติ. มุนีติ. โมนํ วุจฺจติ าณํ…เป… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิ. มุนิ สสฺสตทิฏฺินิสฺสิตาติ ตฺวา, อุจฺเฉททิฏฺินิสฺสิตาติ ตฺวา, สสฺสตุจฺเฉททิฏฺินิสฺสิตาติ ตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา. โส วีมํสีติ ปณฺฑิโต ปฺวา พุทฺธิมา าณี วิภาวี เมธาวีติ ตฺวา มุนิ นิสฺสเย โส วีมํสี. ตฺวา วิมุตฺโต น วิวาทเมตีติ ตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ¶ . วิมุตฺโตติ มุตฺโต วิมุตฺโต ปริมุตฺโต สุวิมุตฺโต อจฺจนฺตอนุปาทาวิโมกฺเขน. ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ ตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา มุตฺโต วิมุตฺโต ปริมุตฺโต สุวิมุตฺโต อจฺจนฺตอนุปาทาวิโมกฺเขน. ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ… ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ…เป… ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ ¶ ตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา มุตฺโต วิมุตฺโต ปริมุตฺโต ¶ สุวิมุตฺโต อจฺจนฺตอนุปาทาวิโมกฺเขนาติ – ตฺวา วิมุตฺโต. น วิวาทเมตีติ น กลหํ กโรติ, น ภณฺฑนํ กโรติ, น วิคฺคหํ กโรติ, น วิวาทํ กโรติ, น เมธคํ กโรติ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘เอวํ วิมุตฺตจิตฺโต โข, อคฺคิเวสฺสน, ภิกฺขุ น เกนจิ สํวทติ, น เกนจิ วิวทติ, ยฺจ โลเก วุตฺตํ เตน จ โวหรติ อปรามส’’นฺติ – ตฺวา วิมุตฺโต น วิวาทเมติ.
ภวาภวาย น สเมติ ธีโรติ. ภวาภวายาติ ภวาย กมฺมภวาย ปุนพฺภวาย กามภวาย ¶ , กมฺมภวาย กามภวาย ปุนพฺภวาย รูปภวาย, กมฺมภวาย รูปภวาย ปุนพฺภวาย อรูปภวาย, กมฺมภวาย อรูปภวาย ปุนพฺภวาย ปุนปฺปุนพฺภวาย ปุนปฺปุนคติยา ปุนปฺปุนอุปปตฺติยา ปุนปฺปุนปฏิสนฺธิยา ปุนปฺปุนอตฺตภาวาย ปุนปฺปุนาภินิพฺพตฺติยา น สเมติ น สมาคจฺฉติ น คณฺหาติ น ปรามสติ นาภินิวิสติ. ธีโรติ ธีโร ปณฺฑิโต ปฺวา พุทฺธิมา าณี วิภาวี เมธาวีติ – ภวาภวาย น สเมติ ธีโร.
เตนาห ภควา –
‘‘เอเต จ ตฺวา อุปนิสฺสิตาติ, ตฺวา มุนี นิสฺสเย โส วีมํสี;
ตฺวา วิมุตฺโต น วิวาทเมติ, ภวาภวาย น สเมติ ธีโร’’ติ.
กลหวิวาทสุตฺตนิทฺเทโส เอกาทสโม.