📜
๑๒. จูฬวิยูหสุตฺตนิทฺเทโส
อถ ¶ จูฬวิยูหสุตฺตนิทฺเทสํ วกฺขติ –
สกํ ¶ ¶ สกํ ทิฏฺิปริพฺพสานา, วิคฺคยฺห นานา กุสลา วทนฺติ;
โย เอวํ ชานาติ[เอวํ ปชานาติ (สี.)]ส เวทิ ธมฺมํ, อิทํ ปฏิกฺโกสมเกวลี โส.
สกํ ¶ สกํ ทิฏฺิปริพฺพสานาติ. สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา ทิฏฺิคติกา; เต ทฺวาสฏฺิยา ทิฏฺิคตานํ อฺตรฺตรํ ทิฏฺิคตํ คเหตฺวา อุคฺคเหตฺวา คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวา สกาย สกาย ทิฏฺิยา วสนฺติ สํวสนฺติ อาวสนฺติ ปริวสนฺติ. ยถา อคาริกา ฆเรสุ วสนฺติ, สาปตฺติกา วา อาปตฺตีสุ วสนฺติ, สกิเลสา วา กิเลเสสุ วสนฺติ; เอวเมว สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา ทิฏฺิคติกา, เต ทฺวาสฏฺิยา ทิฏฺิคตานํ อฺตรฺตรํ ทิฏฺิคตํ คเหตฺวา อุคฺคเหตฺวา คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวา สกาย สกาย ทิฏฺิยา วสนฺติ สํวสนฺติ อาวสนฺติ ปริวสนฺตีติ – สกํ สกํ ทิฏฺิปริพฺพสานา.
วิคฺคยฺห นานา กุสลา วทนฺตีติ. วิคฺคยฺหาติ คเหตฺวา อุคฺคเหตฺวา คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวา นานา วทนฺติ วิวิธํ วทนฺติ อฺโฺํ วทนฺติ ปุถุ [ปุถุํ (สี.)] วทนฺติ, น เอกํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ. กุสลาติ กุสลวาทา ¶ ปณฺฑิตวาทา ถิรวาทา ายวาทา เหตุวาทา ลกฺขณวาทา ¶ การณวาทา านวาทา สกาย ลทฺธิยาติ – วิคฺคยฺห นานา กุสลา วทนฺติ.
โย เอวํ ชานาติ ส เวทิ ธมฺมนฺติ. โย อิมํ [อิทํ (สี. ก.)] ธมฺมํ ทิฏฺึ ปฏิปทํ มคฺคํ ชานาติ โส ธมฺมํ เวทิ อฺาสิ อปสฺสิ ปฏิวิชฺฌีติ – โย เอวํ ชานาติ ส เวทิ ธมฺมํ.
อิทํ ปฏิกฺโกสมเกวลี โสติ. โย อิมํ ธมฺมํ ทิฏฺึ ปฏิปทํ มคฺคํ ปฏิกฺโกสติ, อเกวลี ¶ โส อสมตฺโต โส อปริปุณฺโณ โส หีโน นิหีโน โอมโก ลามโก ฉตุกฺโก ปริตฺโตติ – อิทํ ปฏิกฺโกสมเกวลี โส.
เตนาห โส นิมฺมิโต –
‘‘สกํ สกํ ทิฏฺิปริพฺพสานา, วิคฺคยฺห นานา กุสลา วทนฺติ;
โย เอวํ ชานาติ ส เวทิ ธมฺมํ, อิทํ ปฏิกฺโกสมเกวลี โส’’ติ.
เอวมฺปิ วิคฺคยฺห วิวาทยนฺติ, พาโล ปโร อกฺกุสโลติ จาหุ;
สจฺโจ นุ วาโท กตโม อิเมสํ, สพฺเพว หีเม กุสลาวทานา.
เอวมฺปิ ¶ วิคฺคยฺห วิวาทยนฺตีติ. เอวํ คเหตฺวา อุคฺคเหตฺวา คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวา วิวาทยนฺติ, กลหํ กโรนฺติ, ภณฺฑนํ ¶ กโรนฺติ, วิคฺคหํ กโรนฺติ, วิวาทํ กโรนฺติ, เมธคํ กโรนฺติ – ‘‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ…เป… นิพฺเพเหิ วา สเจ ปโหสี’’ติ – เอวมฺปิ วิคฺคยฺห วิวาทยนฺติ.
พาโล ปโร อกฺกุสโลติ จาหูติ. ปโร พาโล หีโน นิหีโน โอมโก ลามโก ฉตุกฺโก ปริตฺโต อกุสโล อวิทฺวา อวิชฺชาคโต อฺาณี อวิภาวี ทุปฺปฺโติ, เอวมาหํสุ เอวํ กเถนฺติ ¶ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ – พาโล ปโร อกฺกุสโลติ จาหุ.
สจฺโจ นุ วาโท กตโม อิเมสนฺติ. อิเมสํ สมณพฺราหฺมณานํ วาโท กตโม สจฺโจ ตจฺโฉ ตโถ ภูโต ยาถาโว อวิปรีโตติ – สจฺโจ นุ วาโท กตโม อิเมสํ.
สพฺเพว หีเม กุสลาวทานาติ. สพฺเพวิเม สมณพฺราหฺมณา กุสลวาทา ปณฺฑิตวาทา ถิรวาทา ายวาทา เหตุวาทา ลกฺขณวาทา การณวาทา านวาทา สกาย ลทฺธิยาติ – สพฺเพว หีเม กุสลาวทานา.
เตนาห โส นิมฺมิโต –
‘‘เอวมฺปิ วิคฺคยฺห วิวาทยนฺติ, พาโล ปโร อกฺกุสโลติ จาหุ;
สจฺโจ นุ วาโท กตโม อิเมสํ, สพฺเพว หีเม กุสลาวทานา’’ติ.
ปรสฺส ¶ เจ ธมฺมมนานุชานํ, พาโลมโก โหติ นิหีนปฺโ;
สพฺเพว ¶ พาลา สุนิหีนปฺา, สพฺเพวิเม ทิฏฺิปริพฺพสานา.
ปรสฺส เจ ธมฺมมนานุชานนฺติ. ปรสฺส ธมฺมํ ทิฏฺึ ปฏิปทํ มคฺคํ อนานุชานนฺโต อนานุปสฺสนฺโต อนานุมนนฺโต อนานุมฺนฺโต อนานุโมทนฺโตติ – ปรสฺส เจ ธมฺมมนานุชานํ.
พาโลมโก ¶ โหติ นิหีนปฺโติ. ปโร พาโล โหติ หีโน นิหีโน โอมโก ลามโก ฉตุกฺโก ปริตฺโต, หีนปฺโ นิหีนปฺโ โอมกปฺโ ลามกปฺโ ฉตุกฺกปฺโ ปริตฺตปฺโติ – พาโลมโก โหติ นิหีนปฺโ.
สพฺเพว พาลา สุนิหีนปฺาติ. สพฺเพวิเม สมณพฺราหฺมณา พาลา หีนา นิหีนา โอมกา ลามกา ฉตุกฺกา ปริตฺตา, สพฺเพว หีนปฺา นิหีนปฺา โอมกปฺา ¶ ลามกปฺา ฉตุกฺกปฺา ปริตฺตปฺาติ – สพฺเพว พาลา สุนิหีนปฺา.
สพฺเพวิเม ทิฏฺิปริพฺพสานาติ. สพฺเพวิเม สมณพฺราหฺมณา ทิฏฺิคติกา; เต ทฺวาสฏฺิยา ทิฏฺิคตานํ อฺตรฺตรํ ทิฏฺิคตํ คเหตฺวา ¶ อุคฺคเหตฺวา คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวา สกาย สกาย ทิฏฺิยา วสนฺติ สํวสนฺติ อาวสนฺติ ปริวสนฺติ. ยถา อคาริกา วา ฆเรสุ วสนฺติ, สาปตฺติกา วา อาปตฺตีสุ วสนฺติ, สกิเลสา วา กิเลเสสุ วสนฺติ; เอวเมว สพฺเพวิเม สมณพฺราหฺมณา ทิฏฺิคติกา…เป… ปริวสนฺตีติ – สพฺเพวิเม ทิฏฺิปริพฺพสานา.
เตนาห ภควา –
‘‘ปรสฺส เจ ธมฺมมนานุชานํ, พาโลมโก โหติ นิหีนปฺโ;
สพฺเพว พาลา สุนิหีนปฺา, สพฺเพวิเม ทิฏฺิปริพฺพสานา’’ติ.
สนฺทิฏฺิยา เจว นวีวทาตา,[เจวนเววทาตา (สี.), เจ ปน วิวทาตา (สฺยา.)]สํสุทฺธปฺา กุสลา มุตีมา;
น เตสํ โกจิ ปริหีนปฺโ, ทิฏฺี หิ เตสมฺปิ ตถา สมตฺตา.
สนฺทิฏฺิยา เจว นวีวทาตาติ. สกาย ทิฏฺิยา สกาย ขนฺติยา สกาย รุจิยา สกาย ¶ ลทฺธิยา อนวีวทาตา อโวทาตา อปริโยทาตา สํกิลิฏฺา สํกิเลสิกาติ – สนฺทิฏฺิยา เจว นวีวทาตา.
สํสุทฺธปฺา ¶ กุสลา มุตีมาติ. สุทฺธปฺา วิสุทฺธปฺา ปริสุทฺธปฺา โวทาตปฺา ปริโยทาตปฺา. อถ วา สุทฺธทสฺสนา วิสุทฺธทสฺสนา ปริสุทฺธทสฺสนา ¶ โวทาตทสฺสนา ปริโยทาตทสฺสนาติ – สํสุทฺธปฺา. กุสลาติ กุสลา ปณฺฑิตา ปฺวนฺโต อิทฺธิมนฺโต าณิโน วิภาวิโน เมธาวิโนติ – สํสุทฺธปฺา กุสลา. มุตีมาติ มุติมา ปณฺฑิตา ปฺวนฺโต อิทฺธิมนฺโต าณิโน ¶ วิภาวิโน เมธาวิโนติ – สํสุทฺธปฺา กุสลา มุตีมา.
เตสํ น โกจิ ปริหีนปฺโติ. เตสํ สมณพฺราหฺมณานํ น โกจิ หีนปฺโ นิหีนปฺโ โอมกปฺโ ลามกปฺโ ฉตุกฺกปฺโ ปริตฺตปฺโ อตฺถิ. สพฺเพว เสฏฺปฺา วิสิฏฺปฺา ปาโมกฺขปฺา อุตฺตมปฺา ปวรปฺาติ – เตสํ น โกจิ ปริหีนปฺโ.
ทิฏฺี หิ เตสมฺปิ ตถา สมตฺตาติ. เตสํ สมณพฺราหฺมณานํ ทิฏฺิ ตถา สมตฺตา สมาทินฺนา คหิตา ปรามฏฺา อภินิวิฏฺา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตาติ – ทิฏฺี หิ เตสมฺปิ ตถา สมตฺตา.
เตนาห ภควา –
‘‘สนฺทิฏฺิยา เจว นวีวทาตา, สํสุทฺธปฺา กุสลา มุตีมา;
เตสํ น โกจิ ปริหีนปฺโ, ทิฏฺี หิ เตสมฺปิ ตถา สมตฺตา’’ติ.
น วาหเมตํ ตถิยนฺติ[ตถิวนฺติ (สฺยา.)]พฺรูมิ, ยมาหุ พาลา มิถุ อฺมฺํ;
สกํ สกํ ทิฏฺิมกํสุ สจฺจํ, ตสฺมา หิ พาโลติ ปรํ ทหนฺติ.
น ¶ วาหเมตํ ตถิยนฺติ พฺรูมีติ. นาติ ปฏิกฺเขโป. เอตนฺติ ‘‘ทฺวาสฏฺิทิฏฺิคตานิ นาหํ เอตํ ตจฺฉํ ตถํ ภูตํ ยาถาวํ อวิปรีต’’นฺติ ¶ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปฺเปมิ ปฏฺเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ – น วาหเมตํ ตถิยนฺติ พฺรูมิ.
ยมาหุ พาลา มิถุ อฺมฺนฺติ. มิถูติ ทฺเว ชนา, ทฺเว กลหการกา, ทฺเว ภณฺฑนการกา, ทฺเว ภสฺสการกา, ทฺเว วิวาทการกา, ทฺเว อธิกรณการกา, ทฺเว วาทิโน, ทฺเว สลฺลปกา; เต อฺมฺํ พาโล [พาลโต (สี. ก.) เอวมฺเสุ ฉปฺปเทสุปิ โตปจฺจยนฺตวเสน] หีโน นิหีโน โอมโก ลามโก ฉตุกฺโก ปริตฺโตติ, เอวมาหํสุ ¶ ¶ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ – ยมาหุ พาลา มิถุ อฺมฺํ.
สกํ สกํ ทิฏฺิมกํสุ สจฺจนฺติ. ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ – สกํ สกํ ทิฏฺิมกํสุ สจฺจํ. ‘‘อสสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ…เป… ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ – สกํ สกํ ทิฏฺิมกํสุ สจฺจํ.
ตสฺมา หิ พาโลติ ปรํ ทหนฺตีติ. ตสฺมาติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา ปรํ พาโล หีโน นิหีโน โอมโก ลามโก ฉตุกฺโก ปริตฺโตติ ทหนฺติ ปสฺสนฺติ ทกฺขนฺติ โอโลเกนฺติ นิชฺฌายนฺติ อุปปริกฺขนฺตีติ – ตสฺมา หิ พาโลติ ปรํ ทหนฺติ.
เตนาห ภควา –
‘‘น วาหเมตํ ตถิยนฺติ พฺรูมิ, ยมาหุ พาลา มิถุ อฺมฺํ;
สกํ ¶ สกํ ทิฏฺิมกํสุ สจฺจํ, ตสฺมา หิ พาโลติ ปรํ ทหนฺตี’’ติ.
ยมาหุ ¶ สจฺจํ ตถิยนฺติ เอเก, ตมาหุ อฺเปิ[อฺเ (สี. ก.)]ตุจฺฉํ มุสาติ;
เอวมฺปิ วิคฺคยฺห วิวาทยนฺติ, กสฺมา น เอกํ สมณา วทนฺติ.
ยมาหุ สจฺจํ ตถิยนฺติ เอเกติ. ยํ ธมฺมํ ทิฏฺึ ปฏิปทํ มคฺคํ เอเก สมณพฺราหฺมณา ‘‘อิทํ สจฺจํ ตจฺฉํ ตถํ ภูตํ ยาถาวํ อวิปรีต’’นฺติ, เอวมาหํสุ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ – ยมาหุ สจฺจํ ตถิยนฺติ เอเก.
ตมาหุ อฺเปิ ตุจฺฉํ มุสาตีติ. ตเมว ธมฺมํ ทิฏฺึ ปฏิปทํ มคฺคํ เอเก สมณพฺราหฺมณา ‘‘ตุจฺฉํ เอตํ, มุสา เอตํ, อภูตํ เอตํ, อลิกํ เอตํ, อยาถาวํ เอต’’นฺติ, เอวมาหํสุ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ – ตมาหุ อฺเปิ ตุจฺฉํ มุสาติ.
เอวมฺปิ ¶ วิคฺคยฺห วิวาทยนฺตีติ. เอวํ คเหตฺวา อุคฺคเหตฺวา คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวา วิวาทยนฺติ, กลหํ กโรนฺติ, ภณฺฑนํ กโรนฺติ, วิคฺคหํ กโรนฺติ, วิวาทํ กโรนฺติ ¶ , เมธคํ กโรนฺติ – ‘‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ…เป… นิพฺเพเหิ วา สเจ ปโหสี’’ติ – เอวมฺปิ วิคฺคยฺห วิวาทยนฺติ.
กสฺมา ¶ น เอกํ สมณา วทนฺตีติ. กสฺมาติ กสฺมา กึการณา กึเหตุ กึปจฺจยา กึนิทานา กึสมุทยา กึชาติกา กึปภวา น เอกํ วทนฺติ นานา วทนฺติ วิวิธํ วทนฺติ อฺโฺํ [อฺโฺเ (ก.)] วทนฺติ ปุถุ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – กสฺมา น เอกํ สมณา วทนฺติ.
เตนาห โส นิมฺมิโต –
‘‘ยมาหุ ¶ สจฺจํ ตถิยนฺติ เอเก, ตมาหุ อฺเปิ ตุจฺฉํ มุสาติ;
เอวมฺปิ วิคฺคยฺห วิวาทยนฺติ, กสฺมา น เอกํ สมณา วทนฺตี’’ติ.
เอกฺหิ สจฺจํ น ทุตียมตฺถิ, ยสฺมึ ปชา โน วิวเท ปชานํ;
นานา เต สจฺจานิ สยํ ถุนนฺติ, ตสฺมา น เอกํ สมณา วทนฺติ.
เอกฺหิ สจฺจํ น ทุตียมตฺถีติ. เอกํ สจฺจํ วุจฺจติ ทุกฺขนิโรโธ นิพฺพานํ. โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. อถ วา เอกํ สจฺจํ วุจฺจติ – มคฺคสจฺจํ, นิยฺยานสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา, อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวาจา, สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมาอาชีโว, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธีติ – เอกฺหิ สจฺจํ น ทุตียมตฺถิ.
ยสฺมึ ¶ ปชา โน วิวเท ปชานนฺติ. ยสฺมินฺติ ยสฺมึ สจฺเจ. ปชาติ สตฺตาธิวจนํ. ปชานนฺติ [ปชานํ (สี. ก.), ปชา (สฺยา.)] ยํ สจฺจํ ปชานนฺตา อาชานนฺตา วิชานนฺตา ปฏิวิชานนฺตา ปฏิวิชฺฌนฺตา น กลหํ กเรยฺยุํ, น ภณฺฑนํ กเรยฺยุํ, น วิคฺคหํ กเรยฺยุํ, น วิวาทํ กเรยฺยุํ, น เมธคํ กเรยฺยุํ, กลหํ ภณฺฑนํ วิคฺคหํ วิวาทํ เมธคํ ปชเหยฺยุํ, วิโนเทยฺยุํ, พฺยนฺตึ กเรยฺยุํ [พฺยนฺตีกเรยฺยุํ (สี. สฺยา.)], อนภาวํ คเมยฺยุนฺติ – ยสฺมึ ปชา โน วิวเท ปชานํ.
นานา ¶ เต สจฺจานิ สยํ ถุนนฺตีติ. นานา เต สจฺจานิ สยํ ถุนนฺติ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ. ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ ¶ สยํ ถุนนฺติ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ. ‘‘อสสฺสโต โลโก…เป… เนว โหติ น น โหติ ¶ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ สยํ ถุนนฺติ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – นานา เต สจฺจานิ สยํ ถุนนฺติ.
ตสฺมา น เอกํ สมณา วทนฺตีติ. ตสฺมาติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา น เอกํ วทนฺติ นานา วทนฺติ วิวิธํ วทนฺติ อฺโฺํ วทนฺติ ปุถุ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – ตสฺมา น เอกํ สมณา วทนฺติ.
เตนาห ภควา –
‘‘เอกฺหิ สจฺจํ น ทุตียมตฺถิ, ยสฺมึ ปชา โน วิวเท ปชานํ;
นานา ¶ เต สจฺจานิ สยํ ถุนนฺติ, ตสฺมา น เอกํ สมณา วทนฺตี’’ติ.
กสฺมา นุ สจฺจานิ วทนฺติ นานา, ปวาทิยาเส กุสลาวทานา;
สจฺจานิ สุตานิ พหูนิ นานา, อุทาหุ เต ตกฺกมนุสฺสรนฺติ.
กสฺมา นุ สจฺจานิ วทนฺติ นานาติ. กสฺมาติ กสฺมา กึการณา กึเหตุ กึปจฺจยา กึนิทานา สจฺจานิ นานา [นานานิ (ก.)] วทนฺติ, วิวิธานิ วทนฺติ, อฺโฺานิ วทนฺติ, ปุถูนิ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – กสฺมา นุ สจฺจานิ วทนฺติ นานา.
ปวาทิยาเส กุสลาวทานาติ. ปวาทิยาเสติ วิปฺปวทนฺตีติปิ ปวาทิยาเส. อถ วา สกํ สกํ ทิฏฺิคตํ ปวทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ. ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ ปวทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ. ‘‘อสสฺสโต โลโก…เป… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ ปวทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ. กุสลาวทานาติ ¶ ¶ กุสลวาทา ปณฺฑิตวาทา ถิรวาทา ายวาทา เหตุวาทา ลกฺขณวาทา การณวาทา านวาทา สกาย ลทฺธิยาติ – ปวาทิยาเส กุสลาวทานา.
สจฺจานิ สุตานิ พหูนิ นานาติ สจฺจานิ สุตานิ พหุกานิ นานานิ ¶ วิวิธานิ อฺโฺานิ ปุถูนีติ – สจฺจานิ สุตานิ พหูนิ นานา.
อุทาหุ เต ตกฺกมนุสฺสรนฺตีติ อุทาหุ ตกฺเกน สงฺกปฺเปน ยายนฺติ นียนฺติ วุยฺหนฺติ สํหรียนฺตีติ ¶ . เอวมฺปิ อุทาหุ เต ตกฺกมนุสฺสรนฺติ. อถ วา ตกฺกปริยาหตํ วีมํสานุจริตํ สยํ ปฏิภานํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ. เอวมฺปิ อุทาหุ เต ตกฺกมนุสฺสรนฺติ.
เตนาห โส นิมฺมิโต –
‘‘กสฺมา นุ สจฺจานิ วทนฺติ นานา, ปวาทิยาเส กุสลาวทานา;
สจฺจานิ สุตานิ พหูนิ นานา, อุทาหุ เต ตกฺกมนุสฺสรนฺตี’’ติ.
น เหว สจฺจานิ พหูนิ นานา, อฺตฺร สฺาย นิจฺจานิ โลเก;
ตกฺกฺจ ทิฏฺีสุ ปกปฺปยิตฺวา, สจฺจํ มุสาติ ทฺวยธมฺมมาหุ.
น เหว สจฺจานิ พหูนิ นานาติ น เหว สจฺจานิ พหุกานิ นานานิ วิวิธานิ อฺโฺานิ ปุถูนีติ – น เหว สจฺจานิ พหูนิ นานา.
อฺตฺร สฺาย นิจฺจานิ โลเกติ อฺตฺร สฺาย นิจฺจคฺคาหา เอกฺเว สจฺจํ โลเก กถียติ ภณียติ ทีปียติ โวหรียติ – ทุกฺขนิโรโธ นิพฺพานํ. โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ¶ ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. อถ วา เอกํ สจฺจํ วุจฺจติ มคฺคสจฺจํ, นิยฺยานสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา, อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ ¶ …เป… สมฺมาสมาธีติ – อฺตฺร สฺาย นิจฺจานิ โลเก.
ตกฺกฺจ ทิฏฺีสุ ปกปฺปยิตฺวา, สจฺจํ มุสาติ ทฺวยธมฺมมาหูติ. ตกฺกํ วิตกฺกํ สงฺกปฺปํ ตกฺกยิตฺวา วิตกฺกยิตฺวา สงฺกปฺปยิตฺวา ทิฏฺิคตานิ ชเนนฺติ สฺชเนนฺติ ¶ นิพฺพตฺเตนฺติ อภินิพฺพตฺเตนฺติ. ทิฏฺิคตานิ ชเนตฺวา สฺชเนตฺวา นิพฺพตฺเตตฺวา อภินิพฺพตฺเตตฺวา ‘‘มยฺหํ สจฺจํ ตุยฺหํ มุสา’’ติ, เอวมาหํสุ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ – ตกฺกฺจ ทิฏฺีสุ ปกปฺปยิตฺวา สจฺจํ มุสาติ ทฺวยธมฺมมาหุ.
เตนาห ภควา –
‘‘น เหว สจฺจานิ พหูนิ นานา, อฺตฺร สฺาย นิจฺจานิ โลเก;
ตกฺกฺจ ทิฏฺีสุ ปกปฺปยิตฺวา, สจฺจํ มุสาติ ทฺวยธมฺมมาหู’’ติ.
ทิฏฺเ ¶ สุเต สีลวเต มุเต วา, เอเต จ[เอเตสุ (สี.)]นิสฺสาย วิมานทสฺสี;
วินิจฺฉเย ตฺวา ปหสฺสมาโน, พาโล ปโร อกฺกุสโลติ จาห.
ทิฏฺเ ¶ สุเต สีลวเต มุเต วา, เอเต จ นิสฺสาย วิมานทสฺสีติ. ทิฏฺํ วา ทิฏฺสุทฺธึ วา, สุตํ วา สุตสุทฺธึ วา, สีลํ วา สีลสุทฺธึ วา, วตํ วา วตสุทฺธึ วา, มุตํ วา มุตสุทฺธึ วา นิสฺสาย อุปนิสฺสาย คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวาติ – ทิฏฺเ สุเต สีลวเต มุเต วา. เอเต จ นิสฺสาย วิมานทสฺสีติ. น สมฺมาเนตีติปิ วิมานทสฺสี. อถ วา โทมนสฺสํ ชเนตีติปิ วิมานทสฺสีติ – ทิฏฺเ สุเต สีลวเต มุเต วา เอเต จ นิสฺสาย วิมานทสฺสี.
วินิจฺฉเย ตฺวา ปหสฺสมาโนติ. วินิจฺฉยา วุจฺจนฺติ ¶ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ. ทิฏฺิวินิจฺฉเย วินิจฺฉยทิฏฺิยา ตฺวา ปติฏฺหิตฺวา คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวาติ – วินิจฺฉเย ตฺวา. ปหสฺสมาโนติ ตุฏฺโ โหติ หฏฺโ ปหฏฺโ อตฺตมโน ปริปุณฺณสงฺกปฺโป. อถ วา ทนฺตวิทํสกํ ปหสฺสมาโนติ – วินิจฺฉเย ตฺวา ปหสฺสมาโน.
พาโล ปโร อกฺกุสโลติ จาหาติ. ปโร พาโล หีโน นิหีโน โอมโก ลามโก ฉตุกฺโก ปริตฺโต อกุสโล อวิทฺวา อวิชฺชาคโต อฺาณี อวิภาวี อเมธาวี ทุปฺปฺโติ, เอวมาห เอวํ กเถติ เอวํ ภณติ เอวํ ทีปยติ เอวํ โวหรตีติ – พาโล ปโร อกฺกุสโลติ จาห.
เตนาห ภควา –
‘‘ทิฏฺเ ¶ ¶ สุเต สีลวเต มุเต วา, เอเต จ นิสฺสาย วิมานทสฺสี;
วินิจฺฉเย ตฺวา ปหสฺสมาโน, พาโล ปโร อกฺกุสโลติ จาหา’’ติ.
เยเนว พาโลติ ปรํ ทหาติ, เตนาตุมานํ กุสโลติ จาห;
สยมตฺตนา โส กุสลาวทาโน, อฺํ วิมาเนติ ตเทว ปาว.
เยเนว พาโลติ ปรํ ทหาตีติ. เยเนว เหตุนา เยน ปจฺจเยน เยน การเณน เยน ปภเวน ปรํ พาลโต หีนโต นิหีนโต โอมกโต ลามกโต ฉตุกฺกโต ปริตฺตโต ทหติ ปสฺสติ ทกฺขติ โอโลเกติ นิชฺฌายติ อุปปริกฺขตีติ – เยเนว พาโลติ ปรํ ทหาติ.
เตนาตุมานํ ¶ กุสโลติ จาหาติ. อาตุมาโน วุจฺจติ อตฺตา. โสปิ เตเนว เหตุนา เตน ปจฺจเยน เตน การเณน เตน ปภเวน อตฺตานํ อหมสฺมิ กุสโล ปณฺฑิโต ¶ ปฺวา พุทฺธิมา าณี วิภาวี เมธาวีติ – เตนาตุมานํ กุสโลติ จาห.
สยมตฺตนา โส กุสลาวทาโนติ. สยเมว อตฺตานํ กุสลวาโท ปณฺฑิตวาโท ถิรวาโท ายวาโท เหตุวาโท ลกฺขณวาโท การณวาโท านวาโท สกาย ลทฺธิยาติ – สยมตฺตนา โส กุสลาวทาโน.
อฺํ ¶ วิมาเนติ ตเทว ปาวาติ. น สมฺมาเนตีติปิ อฺํ วิมาเนติ. อถ วา โทมนสฺสํ ชเนตีติปิ อฺํ วิมาเนติ. ตเทว ปาวาติ ตเทว ตํ ทิฏฺิคตํ ปาวทติ ‘‘อิติปายํ ปุคฺคโล มิจฺฉาทิฏฺิโก วิปรีตทสฺสโน’’ติ – อฺํ วิมาเนติ ตเทว ปาวท.
เตนาห ภควา –
‘‘เยเนว พาโลติ ปรํ ทหาติ, เตนาตุมานํ กุสโลติ จาห;
สยมตฺตนา โส กุสลาวทาโน, อฺํ วิมาเนติ ตเทว ปาวา’’ติ.
อติสารทิฏฺิยา ¶ โส สมตฺโต, มาเนน มตฺโต ปริปุณฺณมานี;
สยเมว สามํ มนสาภิสิตฺโต, ทิฏฺี หิ สา ตสฺส ตถา สมตฺตา.
อติสารทิฏฺิยา โส สมตฺโตติ. อติสารทิฏฺิโย วุจฺจนฺติ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ. กึการณา อติสารทิฏฺิโย วุจฺจนฺติ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ? สพฺพา ตา ทิฏฺิโย การณาติกฺกนฺตา ลกฺขณาติกฺกนฺตา านาติกฺกนฺตา, ตํการณา อติสารทิฏฺิโย วุจฺจนฺติ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ. สพฺพาปิ ¶ ทิฏฺิโย อติสารทิฏฺิโย [สพฺเพปิ ติตฺถิยา อติสารทิฏฺิยา (สฺยา.)]. กึการณา สพฺพาปิ ทิฏฺิโย วุจฺจนฺติ อติสารทิฏฺิโย? เต [ตา (ก.)] อฺมฺํ อติกฺกมิตฺวา สมติกฺกมิตฺวา วีติวตฺติตฺวา ทิฏฺิคตานิ ชเนนฺติ สฺชเนนฺติ ¶ นิพฺพตฺเตนฺติ อภินิพฺพตฺเตนฺติ, ตํการณา สพฺพาปิ ทิฏฺิโย วุจฺจนฺติ อติสารทิฏฺิโย. อติสารทิฏฺิยา โส สมตฺโตติ. อติสารทิฏฺิยา สมตฺโต ปริปุณฺโณ อโนโมติ – อติสารทิฏฺิยา โส สมตฺโต.
มาเนน มตฺโต ปริปุณฺณมานีติ. สกาย ทิฏฺิยา ทิฏฺิมาเนน มตฺโต ปมตฺโต อุมฺมตฺโต อติมตฺโตติ ¶ – มาเนน มตฺโต. ปริปุณฺณมานีติ ปริปุณฺณมานี สมตฺตมานี อโนมมานีติ – มาเนน มตฺโต ปริปุณฺณมานี.
สยเมว สามํ มนสาภิสิตฺโตติ. สยเมว อตฺตานํ จิตฺเตน อภิสิฺจติ ‘‘อหมสฺมิ กุสโล ปณฺฑิโต ปฺวา พุทฺธิมา าณี วิภาวี เมธาวี’’ติ – สยเมว สามํ มนสาภิสิตฺโต.
ทิฏฺี หิ สา ตสฺส ตถา สมตฺตาติ. ตสฺส สา ทิฏฺิ ตถา สมตฺตา สมาทินฺนา คหิตา ปรามฏฺา อภินิวิฏฺา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตาติ – ทิฏฺี หิ สา ตสฺส ตถา สมตฺตา.
เตนาห ภควา –
‘‘อติสารทิฏฺิยา โส สมตฺโต, มาเนน มตฺโต ปริปุณฺณมานี;
สยเมว สามํ มนสาภิสิตฺโต, ทิฏฺี หิ สา ตสฺส ตถา สมตฺตา’’ติ.
ปรสฺส ¶ เจ หิ วจสา นิหีโน, ตุโม สหา โหติ นิหีนปฺโ;
อถ ¶ เจ สยํ เวทคู โหติ ธีโร, น โกจิ พาโล สมเณสุ อตฺถิ.
ปรสฺส ¶ เจ หิ วจสา นิหีโนติ ปรสฺส เจ วาจาย วจเนน นินฺทิตการณา ครหิตการณา อุปวทิตการณา ปโร พาโล โหติ หีโน นิหีโน โอมโก ลามโก ฉตุกฺโก ปริตฺโตติ – ปรสฺส เจ หิ วจสา นิหีโน. ตุโม สหา โหติ นิหีนปฺโติ. โสปิ เตเนว สหา โหติ หีนปฺโ นิหีนปฺโ โอมกปฺโ ลามกปฺโ ฉตุกฺกปฺโ ปริตฺตปฺโติ – ตุโม สหา โหติ นิหีนปฺโ.
อถ เจ สยํ เวทคู โหติ ธีโรติ อถ เจ สยํ เวทคู โหติ ธีโร ปณฺฑิโต ปฺวา พุทฺธิมา าณี วิภาวี เมธาวีติ – อถ เจ สยํ เวทคู โหติ ธีโร.
น โกจิ พาโล สมเณสุ อตฺถีติ. สมเณสุ น โกจิ พาโล หีโน นิหีโน โอมโก ลามโก ฉตุกฺโก ปริตฺโต อตฺถิ, สพฺเพว เสฏฺปฺา [อคฺคปฺา เสฏฺปฺา (สฺยา.)] วิสิฏฺปฺา ปาโมกฺขปฺา อุตฺตมปฺา ปวรปฺาติ – น โกจิ พาโล สมเณสุ อตฺถิ.
เตนาห ¶ ภควา –
‘‘ปรสฺส เจ หิ วจสา นิหีโน, ตุโม สหา โหติ นิหีนปฺโ;
อถ เจ สยํ เวทคู โหติ ธีโร, น โกจิ พาโล สมเณสุ อตฺถี’’ติ.
อฺํ ¶ อิโต ยาภิวทนฺติ ธมฺมํ, อปรทฺธา สุทฺธิมเกวลี เต;
เอวมฺปิ ติตฺถฺยา ปุถุโส วทนฺติ, สนฺทิฏฺิราเคน หิ เตภิรตฺตา.
อฺํ อิโต ยาภิวทนฺติ ธมฺมํ, อปรทฺธา สุทฺธิมเกวลี เตติ. อิโต อฺํ ธมฺมํ ทิฏฺึ ปฏิปทํ มคฺคํ ¶ เย อภิวทนฺติ, เต สุทฺธิมคฺคํ วิสุทฺธิมคฺคํ ปริสุทฺธิมคฺคํ โวทาตมคฺคํ ปริโยทาตมคฺคํ วิรทฺธา อปรทฺธา ขลิตา คลิตา อฺาย อปรทฺธา ¶ อเกวลี เต, อสมตฺตา เต, อปริปุณฺณา เต, หีนา นิหีนา โอมกา ลามกา ฉตุกฺกา ปริตฺตาติ – อฺํ อิโต ยาภิวทนฺติ ธมฺมํ, อปรทฺธา สุทฺธิมเกวลี เต.
เอวมฺปิ ติตฺถฺยา ปุถุโส วทนฺตีติ. ติตฺถํ วุจฺจติ ทิฏฺิคตํ. ติตฺถิยา วุจฺจนฺติ ทิฏฺิคติกา. ปุถุทิฏฺิยา ปุถุทิฏฺิคตานิ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – เอวมฺปิ ติตฺถฺยา ปุถุโส วทนฺติ.
สนฺทิฏฺิราเคน หิ เตภิรตฺตาติ. สกาย ทิฏฺิยา ทิฏฺิราเคน รตฺตา อภิรตฺตาติ – สนฺทิฏฺิราเคน หิ เตภิรตฺตา.
เตนาห ภควา –
‘‘อฺํ อิโต ยาภิวทนฺติ ธมฺมํ, อปรทฺธา สุทฺธิมเกวลี เต;
เอวมฺปิ ¶ ติตฺถฺยา ปุถุโส วทนฺติ, สนฺทิฏฺิราเคน หิ เตภิรตฺตา’’ติ.
อิเธว สุทฺธึ อิติ วาทยนฺติ, นาฺเสุ ธมฺเมสุ วิสุทฺธิมาหุ;
เอวมฺปิ ติตฺถฺยา ปุถุโส นิวิฏฺา, สกายเน ตตฺถ ทฬฺหํ วทานา.
อิเธว สุทฺธึ อิติ วาทยนฺตีติ. อิธ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ, มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ. ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ อิธ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ, มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ¶ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ. ‘‘อสสฺสโต โลโก…เป… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ อิธ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ¶ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – อิเธว สุทฺธึ อิติ วาทยนฺติ.
นาฺเสุ ธมฺเมสุ วิสุทฺธิมาหูติ. อตฺตโน สตฺถารํ ธมฺมกฺขานํ คณํ ทิฏฺึ ปฏิปทํ มคฺคํ เปตฺวา สพฺเพ ปรวาเท ขิปนฺติ อุกฺขิปนฺติ ปริกฺขิปนฺติ. ‘‘โส สตฺถา น สพฺพฺู, ธมฺโม น สฺวากฺขาโต, คโณ น สุปฺปฏิปนฺโน, ทิฏฺิ น ภทฺทิกา, ปฏิปทา น สุปฺตฺตา, มคฺโค น นิยฺยานิโก, นตฺเถตฺถ สุทฺธิ วา วิสุทฺธิ วา ปริสุทฺธิ วา, มุตฺติ วา วิมุตฺติ วา ปริมุตฺติ วา, นตฺเถตฺถ ¶ สุชฺฌนฺติ วา วิสุชฺฌนฺติ วา ปริสุชฺฌนฺติ วา, มุจฺจนฺติ วา วิมุจฺจนฺติ วา ปริมุจฺจนฺติ วา หีนา ¶ นิหีนา โอมกา ลามกา ฉตุกฺกา ปริตฺตา’’ติ, เอวมาหํสุ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ – นาฺเสุ ธมฺเมสุ วิสุทฺธิมาหุ.
เอวมฺปิ ติตฺถฺยา ปุถุโส นิวิฏฺาติ. ติตฺถํ วุจฺจติ ทิฏฺิคตํ. ติตฺถิยา วุจฺจนฺติ ทิฏฺิคติกา. ปุถุทิฏฺิยา [ปุถุติตฺถิยา (สี. ก.) ปุริมคาถาย ปาเภโท นตฺถิ] ปุถุทิฏฺิคเตสุ นิวิฏฺา ปติฏฺิตา อลฺลีนา อุปคตา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตาติ – เอวมฺปิ ติตฺถฺยา ปุถุโส นิวิฏฺา.
สกายเน ตตฺถ ทฬฺหํ วทานาติ. ธมฺโม สกายนํ, ทิฏฺิ สกายนํ, ปฏิปทา สกายนํ, มคฺโค สกายนํ, สกายเน ทฬฺหวาทา ถิรวาทา พลิกวาทา อวฏฺิตวาทาติ – สกายเน ตตฺถ ทฬฺหํ วทานา.
เตนาห ภควา –
‘‘อิเธว สุทฺธึ อิติ วาทยนฺติ, นาฺเสุ ธมฺเมสุ วิสุทฺธิมาหุ;
เอวมฺปิ ติตฺถฺยา ปุถุโส นิวิฏฺา, สกายเน ตตฺถ ทฬฺหํ วทานา’’ติ.
สกายเน วาปิ ทฬฺหํ วทาโน, กเมตฺถ[กํ ตตฺถ (สี. ก.)]พาโลติ ปรํ ทเหยฺย;
สยํว[สยเมว (สฺยา.)]โส เมธคมาวเหยฺย, ปรํ วทํ พาลมสุทฺธิธมฺมํ.
สกายเน ¶ ¶ วาปิ ทฬฺหํ วทาโนติ. ธมฺโม สกายนํ, ทิฏฺิ สกายนํ, ปฏิปทา สกายนํ, มคฺโค สกายนํ, สกายเน ทฬฺหวาโท ถิรวาโท พลิกวาโท อวฏฺิตวาโทติ – สกายเน วาปิ ทฬฺหํ วทาโน.
กเมตฺถ ¶ พาโลติ ปรํ ทเหยฺยาติ. เอตฺถาติ สกาย ทิฏฺิยา สกาย ขนฺติยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยา ปรํ พาลโต หีนโต นิหีนโต โอมกโต ลามกโต ฉตุกฺกโต ปริตฺตโต กํ ทเหยฺย กํ ปสฺเสยฺย กํ ทกฺเขยฺย กํ โอโลเกยฺย กํ นิชฺฌาเยยฺย กํ อุปปริกฺเขยฺยาติ – กเมตฺถ พาโลติ ปรํ ทเหยฺย.
สยํว ¶ โส เมธคมาวเหยฺย, ปรํ วทํ พาลมสุทฺธิธมฺมนฺติ. ปโร พาโล หีโน นิหีโน โอมโก ลามโก ฉตุกฺโก ปริตฺโต อสุทฺธิธมฺโม อวิสุทฺธิธมฺโม อปริสุทฺธิธมฺโม อโวทาตธมฺโมติ – เอวํ วทนฺโต เอวํ กเถนฺโต เอวํ ภณนฺโต เอวํ ทีปยนฺโต เอวํ โวหรนฺโต สยเมว กลหํ ภณฺฑนํ วิคฺคหํ วิวาทํ เมธคํ อาวเหยฺย สมาวเหยฺย อาหเรยฺย สมาหเรยฺย อากฑฺเฒยฺย สมากฑฺเฒยฺย คณฺเหยฺย ปรามเสยฺย อภินิวิเสยฺยาติ – สยํว โส เมธคมาวเหยฺย ปรํ วทํ พาลมสุทฺธิธมฺมํ.
เตนาห ภควา –
‘‘สกายเน วาปิ ทฬฺหํ วทาโน, กเมตฺถ พาโลติ ปรํ ทเหยฺย;
สยํว ¶ โส เมธคมาวเหยฺย, ปรํ วทํ พาลมสุทฺธิธมฺม’’นฺติ.
วินิจฺฉเย ตฺวา สยํ ปมาย, อุทฺธํส[อุทฺธํ โส (สฺยา.)]โลกสฺมึ วิวาทเมติ;
หิตฺวาน สพฺพานิ วินิจฺฉยานิ, น เมธคํ กุพฺพติ ชนฺตุ โลเก.
วินิจฺฉเย ¶ ตฺวา สยํ ปมายาติ. วินิจฺฉยา วุจฺจนฺติ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ. วินิจฺฉยทิฏฺิยา ตฺวา ปติฏฺหิตฺวา คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวา วินิจฺฉเย ตฺวา. สยํ ปมายาติ สยํ ปมาย ปมินิตฺวา. ‘‘อยํ สตฺถา สพฺพฺู’’ติ สยํ ปมาย ปมินิตฺวา, ‘‘อยํ ธมฺโม สฺวากฺขาโต… อยํ คโณ สุปฺปฏิปนฺโน… อยํ ทิฏฺิ ภทฺทิกา… อยํ ปฏิปทา สุปฺตฺตา… อยํ มคฺโค นิยฺยานิโก’’ติ สยํ ปมาย ปมินิตฺวาติ – วินิจฺฉเย ตฺวา สยํ ปมาย.
อุทฺธํส โลกสฺมึ วิวาทเมตีติ. อุทฺธํโส วุจฺจติ อนาคตํ. อตฺตโน วาทํ อุทฺธํ เปตฺวา สยเมว กลหํ ภณฺฑนํ วิคฺคหํ วิวาทํ เมธคํ เอติ อุเปติ อุปคจฺฉติ คณฺหาติ ปรามสติ อภินิวิสตีติ. เอวมฺปิ อุทฺธํส โลกสฺมึ วิวาทเมติ. อถ วา อฺเน อุทฺธํ วาเทน สทฺธึ กลหํ กโรติ ภณฺฑนํ กโรติ วิคฺคหํ กโรติ วิวาทํ กโรติ เมธคํ กโรติ – ‘‘น ตฺวํ ¶ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ…เป… นิพฺเพเหิ วา สเจ ปโหสี’’ติ. เอวมฺปิ อุทฺธํส โลกสฺมึ วิวาทเมติ.
หิตฺวาน ¶ ¶ สพฺพานิ วินิจฺฉยานีติ. วินิจฺฉยา วุจฺจนฺติ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ. ทิฏฺิวินิจฺฉยา สพฺเพ วินิจฺฉเย [สพฺพา วินิจฺฉิตทิฏฺิโย (สฺยา.), สพฺพา วินิจฺฉยทิฏฺิโย (ก.)] หิตฺวา จชิตฺวา ปริจฺจชิตฺวา ชหิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตึ กริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – หิตฺวาน สพฺพานิ วินิจฺฉยานิ.
น เมธคํ กุพฺพติ ชนฺตุ โลเกติ. น กลหํ กโรติ, น ภณฺฑนํ กโรติ, น วิคฺคหํ กโรติ, น วิวาทํ กโรติ, น เมธคํ กโรติ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘เอวํ วิมุตฺตจิตฺโต โข, อคฺคิเวสฺสน, ภิกฺขุ น เกนจิ สํวทติ, น เกนจิ วิวทติ, ยฺจ โลเก วุตฺตํ เตน จ โวหรติ อปรามส’’นฺติ. ชนฺตูติ สตฺโต นโร มานโว โปโส ¶ ปุคฺคโล ชีโว ชาคุ ชนฺตุ อินฺทคุ มนุโช. โลเกติ อปายโลเก…เป… อายตนโลเกติ – น เมธคํ กุพฺพติ ชนฺตุ โลเกติ.
เตนาห ภควา –
‘‘วินิจฺฉเย ตฺวา สยํ ปมาย, อุทฺธํส โลกสฺมึ วิวาทเมติ;
หิตฺวาน สพฺพานิ วินิจฺฉยานิ, น เมธคํ กุพฺพติ ชนฺตุ โลเก’’ติ.
จูฬวิยูหสุตฺตนิทฺเทโส ทฺวาทสโม.