📜
๑๓. มหาวิยูหสุตฺตนิทฺเทโส
อถ ¶ มหาวิยูหสุตฺตนิทฺเทสํ วกฺขติ –
เย ¶ ¶ เกจิเม ทิฏฺิปริพฺพสานา, อิทเมว สจฺจนฺติ จ วาทยนฺติ[สจฺจนฺติ ปวาทยนฺติ (สฺยา.)];
สพฺเพว เต นินฺทมนฺวานยนฺติ, อโถ ปสํสมฺปิ ลภนฺติ ตตฺถ.
เย เกจิเม ทิฏฺิปริพฺพสานาติ. เย เกจีติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ – เย เกจีติ. ทิฏฺิปริพฺพสานาติ. สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา ทิฏฺิคติกา; เต ทฺวาสฏฺิยา ทิฏฺิคตานํ อฺตรฺตรํ ทิฏฺิคตํ คเหตฺวา อุคฺคเหตฺวา คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา ¶ อภินิวิสิตฺวา สกาย สกาย ทิฏฺิยา วสนฺติ สํวสนฺติ อาวสนฺติ ปริวสนฺติ. ยถา อคาริกา วา ฆเรสุ วสนฺติ, สาปตฺติกา วา อาปตฺตีสุ วสนฺติ, สกิเลสา วา กิเลเสสุ วสนฺติ; เอวเมว สนฺเตเก…เป… ปริวสนฺตีติ – เย เกจิเม ทิฏฺิปริพฺพสานา.
อิทเมว สจฺจนฺติ จ วาทยนฺตีติ. ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ. ‘‘อสสฺสโต โลโก…เป… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ ¶ โมฆมฺ’’นฺติ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ ¶ โวหรนฺตีติ – อิทเมว สจฺจนฺติ จ วาทยนฺติ.
สพฺเพว เต นินฺทมนฺวานยนฺตีติ. สพฺเพว เต สมณพฺราหฺมณา นินฺทเมว อนฺเวนฺติ, ครหเมว อนฺเวนฺติ, อกิตฺติเมว อนฺเวนฺติ; สพฺเพ นินฺทิตาเยว โหนฺติ, ครหิตาเยว โหนฺติ, อกิตฺติตาเยว โหนฺตีติ – สพฺเพว เต นินฺทมนฺวานยนฺติ.
อโถ ปสํสมฺปิ ลภนฺติ ตตฺถาติ. ตตฺถ สกาย ทิฏฺิยา สกาย ขนฺติยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยา ปสํสํ โถมนํ กิตฺตึ วณฺณหาริกํ ลภนฺติ ปฏิลภนฺติ อุปคจฺฉนฺติ วินฺทนฺตีติ – อโถ ปสํสมฺปิ ลภนฺติ ตตฺถ.
เตนาห ¶ โส นิมฺมิโต –
‘‘เย เกจิเม ทิฏฺิปริพฺพสานา, อิทเมว สจฺจนฺติ จ วาทยนฺติ;
สพฺเพว เต นินฺทมนฺวานยนฺติ, อโถ ปสํสมฺปิ ลภนฺติ ตตฺถา’’ติ.
อปฺปฺหิ เอตํ น อลํ สมาย, ทุเว วิวาทสฺส ผลานิ พฺรูมิ;
เอตมฺปิ ทิสฺวา น วิวาทเยถ, เขมาภิปสฺสํ อวิวาทภูมึ.
อปฺปฺหิ เอตํ น อลํ สมายาติ. อปฺปฺหิ เอตนฺติ อปฺปกํ เอตํ, โอมกํ เอตํ, โถกกํ เอตํ, ลามกํ เอตํ, ฉตุกฺกํ เอตํ, ปริตฺตกํ เอตนฺติ – อปฺปฺหิ เอตํ. น อลํ สมายาติ นาลํ ราคสฺส ¶ สมาย, โทสสฺส สมาย, โมหสฺส สมาย ¶ , โกธสฺส… อุปนาหสฺส… มกฺขสฺส… ปฬาสสฺส… อิสฺสาย… มจฺฉริยสฺส… มายาย… สาเยฺยสฺส… ถมฺภสฺส… สารมฺภสฺส… มานสฺส… อติมานสฺส… มทสฺส… ปมาทสฺส… สพฺพกิเลสานํ… สพฺพทุจฺจริตานํ… สพฺพทรถานํ ¶ … สพฺพปริฬาหานํ… สพฺพสนฺตาปานํ… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สมาย อุปสมาย วูปสมาย นิพฺพานาย ปฏินิสฺสคฺคาย ปฏิปสฺสทฺธิยาติ – อปฺปฺหิ เอตํ น อลํ สมาย.
ทุเว วิวาทสฺส ผลานิ พฺรูมีติ. ทิฏฺิกลหสฺส ทิฏฺิภณฺฑนสฺส ทิฏฺิวิคฺคหสฺส ทิฏฺิวิวาทสฺส ทิฏฺิเมธคสฺส ทฺเว ผลานิ โหนฺติ – ชยปราชโย โหติ, ลาภาลาโภ โหติ, ยสายโส โหติ, นินฺทาปสํโส โหติ, สุขทุกฺขํ โหติ, โสมนสฺสโทมนสฺสํ โหติ, อิฏฺานิฏฺํ โหติ, อนุนยปฏิฆํ โหติ, อุคฺฆาตินิคฺฆาติ โหติ, อนุโรธวิโรโธ โหติ. อถ วา ตํ กมฺมํ นิรยสํวตฺตนิกํ, ติรจฺฉานโยนิสํวตฺตนิกํ, เปตฺติวิสยสํวตฺตนิกนฺติ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปฺเปมิ ปฏฺเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ – ทุเว วิวาทสฺส ผลานิ พฺรูมิ.
เอตมฺปิ ทิสฺวา น วิวาทเยถาติ. เอตมฺปิ ทิสฺวาติ เอตํ อาทีนวํ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ทิฏฺิกลเหสุ ทิฏฺิภณฺฑเนสุ ทิฏฺิวิคฺคเหสุ ทิฏฺิวิวาเทสุ ทิฏฺิเมธเคสูติ – เอตมฺปิ ทิสฺวา. น วิวาทเยถาติ น กลหํ ¶ กเรยฺย, น ภณฺฑนํ กเรยฺย, น วิคฺคหํ กเรยฺย, น วิวาทํ กเรยฺย, น เมธคํ กเรยฺย, กลหํ ภณฺฑนํ วิคฺคหํ วิวาทํ เมธคํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺตึ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, กลหา ภณฺฑนา วิคฺคหา ¶ วิวาทา เมธคา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – เอตมฺปิ ทิสฺวา น วิวาทเยถ.
เขมาภิปสฺสํ ¶ อวิวาทภูมินฺติ. อวิวาทภูมึ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ. โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. เอตํ อวิวาทภูมึ เขมโต ตาณโต เลณโต สรณโต อภยโต อจฺจุตโต อมตโต นิพฺพานโต ปสฺสนฺโต ทกฺขนฺโต โอโลเกนฺโต นิชฺฌายนฺโต อุปปริกฺขนฺโตติ – เขมาภิปสฺสํ อวิวาทภูมึ.
เตนาห ภควา –
‘‘อปฺปฺหิ ¶ เอตํ น อลํ สมาย, ทุเว วิวาทสฺส ผลานิ พฺรูมิ;
เอตมฺปิ ทิสฺวา น วิวาทเยถ, เขมาภิปสฺสํ อวิวาทภูมิ’’นฺติ.
ยา กาจิมา สมฺมุติโย ปุถุชฺชา, สพฺพาว เอตา น อุเปติ วิทฺวา;
อนูปโย โส อุปยํ กิเมยฺย, ทิฏฺเ สุเต ขนฺติมกุพฺพมาโน.
ยา ¶ กาจิมา สมฺมุติโย ปุถุชฺชาติ. ยา กาจีติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ – ยา กาจีติ. สมฺมุติโยติ. สมฺมุติโย วุจฺจนฺติ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ ทิฏฺิสมฺมุติโย. ปุถุชฺชาติ ปุถุชฺชเนหิ ชนิตา สมฺมุติโยติ ปุถุชฺชา, ปุถุ นานาชเนหิ ชนิตา วา สมฺมุติโยติ ปุถุชฺชาติ – ยา กาจิมา สมฺมุติโย ปุถุชฺชา.
สพฺพาว เอตา น อุเปติ วิทฺวาติ. วิทฺวา วิชฺชาคโต าณี วิภาวี เมธาวี. สพฺพาว เอตา ทิฏฺิสมฺมุติโย เนติ น อุเปติ น อุปคจฺฉติ น คณฺหาติ น ปรามสติ นาภินิวิสตีติ – สพฺพาว เอตา น อุเปติ วิทฺวา.
อนูปโย โส อุปยํ กิเมยฺยาติ. อุปโยติ ทฺเว อุปยา – ตณฺหูปโย จ ทิฏฺูปโย จ…เป… อยํ ตณฺหูปโย…เป… อยํ ทิฏฺูปโย. ตสฺส ตณฺหูปโย ปหีโน, ทิฏฺูปโย ปฏินิสฺสฏฺโ; ตณฺหูปยสฺส ปหีนตฺตา, ทิฏฺูปยสฺส ปฏินิสฺสฏฺตฺตา อนูปโย ปุคฺคโล กึ รูปํ อุเปยฺย อุปคจฺเฉยฺย คณฺเหยฺย ปรามเสยฺย อภินิวิเสยฺย ¶ อตฺตา เมติ. กึ เวทนํ… กึ สฺํ… กึ สงฺขาเร… กึ วิฺาณํ… กึ คตึ… กึ อุปปตฺตึ… กึ ปฏิสนฺธึ… กึ ภวํ ¶ … กึ สํสารํ… กึ วฏฺฏํ อุเปยฺย อุปคจฺเฉยฺย คณฺเหยฺย ปรามเสยฺย อภินิเวเสยฺยาติ – อนูปโย โส อุปยํ กิเมยฺย.
ทิฏฺเ สุเต ขนฺติมกุพฺพมาโนติ. ทิฏฺเ วา ทิฏฺสุทฺธิยา วา สุเต วา สุตสุทฺธิยา วา มุเต วา มุตสุทฺธิยา วา ขนฺตึ ¶ อกุพฺพมาโน ฉนฺทํ อกุพฺพมาโน เปมํ อกุพฺพมาโน ราคํ อกุพฺพมาโน อชนยมาโน อสฺชนยมาโน อนิพฺพตฺตยมาโน อนภินิพฺพตฺตยมาโนติ – ทิฏฺเ สุเต ขนฺติมกุพฺพมาโน.
เตนาห ภควา –
‘‘ยา ¶ กาจิมา สมฺมุติโย ปุถุชฺชา, สพฺพาว เอตา น อุเปติ วิทฺวา;
อนูปโย โส อุปยํ กิเมยฺย, ทิฏฺเ สุเต ขนฺติมกุพฺพมาโน’’ติ.
สีลุตฺตมา สฺเมนาหุ สุทฺธึ, วตํ สมาทาย อุปฏฺิตาเส;
อิเธว สิกฺเขม อถสฺส สุทฺธึ, ภวูปนีตา กุสลาวทานา.
สีลุตฺตมา สฺเมนาหุ สุทฺธินฺติ. สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา สีลุตฺตมวาทา; เต สีลมตฺเตน สฺมมตฺเตน สํวรมตฺเตน อวีติกฺกมมตฺเตน สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริวิสุทฺธึ, มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริวิมุตฺตึ อาหุ [อาหํสุ (สี. ก.)] วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ.
สมณมุณฺฑิกาปุตฺโต เอวมาห – ‘‘จตูหิ โข อหํ, คหปติ, ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ ปุริสปุคฺคลํ ปฺเปมิ สมฺปนฺนกุสลํ ปรมกุสลํ อุตฺตมปตฺติปตฺตํ ¶ สมณํ อโยชฺฌํ. กตเมหิ จตูหิ? อิธ, คหปติ, น กาเยน ปาปกมฺมํ กโรติ, น ปาปิกํ [ปาปกํ (สี.)] วาจํ ภาสติ, น ปาปกํ สงฺกปฺปํ สงฺกปฺเปติ, น ปาปกํ อาชีวํ อาชีวติ. อิเมหิ โข อหํ, คหปติ ¶ , จตูหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ ปุริสปุคฺคลํ ปฺเปมิ สมฺปนฺนกุสลํ ปรมกุสลํ อุตฺตมปตฺติปตฺตํ สมณํ อโยชฺฌํ; เอวเมว สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา สีลุตฺตมวาทา; เต สีลมตฺเตน สฺมมตฺเตน สํวรมตฺเตน อวีติกฺกมมตฺเตน สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ, มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ อาหุ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตี’’ติ – สีลุตฺตมา สฺเมนาหุ สุทฺธึ.
วตํ สมาทาย อุปฏฺิตาเสติ. วตนฺติ หตฺถิวตํ วา อสฺสวตํ วา โควตํ วา กุกฺกุรวตํ วา กากวตํ วา วาสุเทววตํ วา พลเทววตํ วา ปุณฺณภทฺทวตํ วา มณิภทฺทวตํ วา อคฺคิวตํ ¶ วา นาควตํ วา สุปณฺณวตํ วา ยกฺขวตํ วา อสุรวตํ วา คนฺธพฺพวตํ วา มหาราชวตํ วา จนฺทวตํ วา สูริยวตํ วา อินฺทวตํ วา พฺรหฺมวตํ วา เทววตํ วา ทิสาวตํ วา อาทาย สมาทาย อาทิยิตฺวา สมาทิยิตฺวา คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวา ¶ อุปฏฺิตา ปจฺจุปฏฺิตา อลฺลีนา อุปคตา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตาติ – วตํ สมาทาย อุปฏฺิตาเส.
อิเธว สิกฺเขม อถสฺส สุทฺธินฺติ. อิธาติ สกาย ทิฏฺิยา สกาย ขนฺติยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยา. สิกฺเขมาติ สิกฺเขม อาจเรม สมาจเรม สมาทาย วตฺเตมาติ – อิเธว สิกฺเขม. อถสฺส สุทฺธินฺติ อถสฺส สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ, มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตินฺติ – อิเธว สิกฺเขม อถสฺส สุทฺธึ.
ภวูปนีตา ¶ กุสลาวทานาติ. ภวูปนีตาติ ภวูปนีตา ภวูปคตา ภวชฺโฌสิตา ภวาธิมุตฺตาติ – ภวูปนีตา ¶ . กุสลาวทานาติ กุสลวาทา ปณฺฑิตวาทา ถิรวาทา ายวาทา เหตุวาทา ลกฺขณวาทา การณวาทา านวาทา สกาย ลทฺธิยาติ – ภวูปนีตา กุสลาวทานา.
เตนาห ภควา –
‘‘สีลุตฺตมา สฺเมนาหุ สุทฺธึ, วตํ สมาทาย อุปฏฺิตาเส;
อิเธว สิกฺเขม อถสฺส สุทฺธึ, ภวูปนีตา กุสลาวทานา’’ติ.
สเจ จุโต สีลวตโต โหติ, ปเวธตี[ส เวธตี (สี สฺยา.)]กมฺมวิราธยิตฺวา;
ปชปฺปตี[ส ชปฺปตี (สี. สฺยา.)]ปตฺถยตี จ สุทฺธึ, สตฺถาว หีโน ปวสํ ฆรมฺหา.
สเจ จุโต สีลวตโต โหตีติ. ทฺวีหิ การเณหิ สีลวตโต จวติ – ปรวิจฺฉินฺทนาย วา จวติ, อนภิสมฺภุณนฺโต วา จวติ. กถํ ปรวิจฺฉินฺทนาย จวติ? ปโร วิจฺฉินฺทติ โส สตฺถา น สพฺพฺู, ธมฺโม น สฺวากฺขาโต, คโณ น สุปฺปฏิปนฺโน, ทิฏฺิ น ภทฺทิกา, ปฏิปทา น สุปฺตฺตา, มคฺโค น นิยฺยานิโก, นตฺเถตฺถ สุทฺธิ วา วิสุทฺธิ วา ปริสุทฺธิ วา, มุตฺติ วา วิมุตฺติ วา ปริมุตฺติ ¶ วา, นตฺเถตฺถ สุชฺฌนฺติ วา วิสุชฺฌนฺติ วา ปริสุชฺฌนฺติ วา, มุจฺจนฺติ วา วิมุจฺจนฺติ วา, ปริมุจฺจนฺติ วา, หีนา นิหีนา โอมกา ลามกา ฉตุกฺกา ปริตฺตาติ. เอวํ ปโร วิจฺฉินฺทติ. เอวํ วิจฺฉินฺทิยมาโน สตฺถารา จวติ, ธมฺมกฺขานา ¶ จวติ, คณา จวติ, ทิฏฺิยา จวติ, ปฏิปทาย จวติ, มคฺคโต จวติ. เอวํ ปริวิจฺฉินฺทนาย ¶ จวติ. กถํ ¶ อนภิสมฺภุณนฺโต จวติ? สีลํ อนภิสมฺภุณนฺโต สีลโต จวติ, วตํ อนภิสมฺภุณนฺโต วตโต จวติ, สีลพฺพตํ อนภิสมฺภุณนฺโต สีลพฺพตโต จวติ. เอวํ อนภิสมฺภุณนฺโต จวตีติ – สเจ จุโต สีลวตโต โหติ.
ปเวธติ กมฺมวิราธยิตฺวาติ. ปเวธตีติ สีลํ วา วตํ วา สีลพฺพตํ วา ‘‘วิรทฺธํ มยา, อปรทฺธํ มยา, ขลิตํ มยา, คลิตํ มยา, อฺาย อปรทฺโธ อห’’นฺติ เวธติ ปเวธติ สมฺปเวธตีติ – ปเวธติ. กมฺมวิราธยิตฺวาติ ปฺุาภิสงฺขารํ วา อปฺุาภิสงฺขารํ วา อาเนฺชาภิสงฺขารํ วา ‘‘วิรทฺธํ มยา, อปรทฺธํ มยา, ขลิตํ มยา, คลิตํ มยา, อฺาย อปรทฺโธ อห’’นฺติ เวธติ ปเวธติ สมฺปเวธตีติ – ปเวธติ กมฺมวิราธยิตฺวา.
ปชปฺปตี ปตฺถยตี จ สุทฺธินฺติ. ปชปฺปตีติ สีลํ วา ชปฺปติ, วตํ วา ชปฺปติ, สีลพฺพตํ วา ชปฺปติ ปชปฺปติ อภิชปฺปตีติ – ปชปฺปติ. ปตฺถยตี จ สุทฺธินฺติ สีลสุทฺธึ วา ปตฺเถติ, วตสุทฺธึ วา ปตฺเถติ, สีลพฺพตสุทฺธึ วา ปตฺเถติ ปิเหติ อภิชปฺปตีติ ¶ – ปชปฺปตี ปตฺถยตี จ สุทฺธึ.
สตฺถาว หีโน ปวสํ ฆรมฺหาติ. ยถา ปุริโส ฆรโต นิกฺขนฺโต สตฺเถน ปวสํ วสนฺโต สตฺถา โอหีโน, ตํ วา สตฺถํ อนุพนฺธติ สกํ วา ฆรํ ปจฺจาคจฺฉติ; เอวเมว โส ทิฏฺิคติโก ตํ วา สตฺถารํ คณฺหาติ อฺํ วา สตฺถารํ คณฺหาติ, ตํ วา ธมฺมกฺขานํ คณฺหาติ อฺํ วา ธมฺมกฺขานํ คณฺหาติ, ตํ วา คณํ คณฺหาติ อฺํ วา คณํ คณฺหาติ, ตํ วา ทิฏฺึ คณฺหาติ อฺํ วา ทิฏฺึ คณฺหาติ, ตํ วา ปฏิปทํ คณฺหาติ อฺํ วา ปฏิปทํ คณฺหาติ, ตํ วา มคฺคํ คณฺหาติ อฺํ วา มคฺคํ คณฺหาติ ปรามสติ อภินิวิสตีติ ¶ – สตฺถาว หีโน ปวสํ ฆรมฺหา.
เตนาห ภควา –
‘‘สเจ จุโต สีลวตโต โหติ, ปเวธตี กมฺมวิราธยิตฺวา;
ปชปฺปตี ปตฺถยตี จ สุทฺธึ, สตฺถาว หีโน ปวสํ ฆรมฺหา’’ติ.
สีลพฺพตํ ¶ วาปิ ปหาย สพฺพํ, กมฺมฺจ สาวชฺชนวชฺชเมตํ;
สุทฺธึ อสุทฺธินฺติ อปตฺถยาโน, วิรโต จเร สนฺติมนุคฺคหาย.
สีลพฺพตํ ¶ วาปิ ปหาย สพฺพนฺติ. สพฺพา สีลสุทฺธิโย ปหาย ¶ ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตึ กริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวา, สพฺพา วตสุทฺธิโย ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตึ กริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวา, สพฺพา สีลพฺพตสุทฺธิโย ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตึ กริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – สีลพฺพตํ วาปิ ปหาย สพฺพํ.
กมฺมฺจ สาวชฺชนวชฺชเมตนฺติ. สาวชฺชกมฺมํ วุจฺจติ – กณฺหํ กณฺหวิปากํ. อนวชฺชกมฺมํ วุจฺจติ – สุกฺกํ สุกฺกวิปากํ. สาวชฺชฺจ กมฺมํ อนวชฺชฺจ กมฺมํ ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตึ กริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – กมฺมฺจ สาวชฺชนวชฺชเมตํ.
สุทฺธึ อสุทฺธินฺติ อปตฺถยาโนติ. อสุทฺธินฺติ อสุทฺธึ ปตฺเถนฺติ, อกุสเล ธมฺเม ปตฺเถนฺติ. สุทฺธินฺติ สุทฺธึ ปตฺเถนฺติ, ปฺจ กามคุเณ ปตฺเถนฺติ; อสุทฺธึ ปตฺเถนฺติ, อกุสเล ธมฺเม ปตฺเถนฺติ, ปฺจ กามคุเณ ปตฺเถนฺติ; สุทฺธึ ปตฺเถนฺติ, ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ ปตฺเถนฺติ, อสุทฺธึ ปตฺเถนฺติ, อกุสเล ธมฺเม ปตฺเถนฺติ, ปฺจ กามคุเณ ปตฺเถนฺติ, ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ ปตฺเถนฺติ; สุทฺธึ ปตฺเถนฺติ, เตธาตุเก กุสเล ธมฺเม ปตฺเถนฺติ, อสุทฺธึ ปตฺเถนฺติ, อกุสเล ธมฺเม ปตฺเถนฺติ, ปฺจ กามคุเณ ปตฺเถนฺติ, ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ ปตฺเถนฺติ, เตธาตุเก กุสเล ¶ ธมฺเม ปตฺเถนฺติ; สุทฺธึ ปตฺเถนฺติ, ปุถุชฺชนกลฺยาณกา [กลฺยาณปุถุชฺชนา (สฺยา.) เอวมีทิเสสุ าเนสุ] นิยามาวกฺกนฺตึ [นิยามาวตฺตนฺตึ (ก.)] ปตฺเถนฺติ. เสกฺขา อคฺคธมฺมํ ¶ อรหตฺตํ ปตฺเถนฺติ. อรหตฺเต ปตฺเต อรหา เนว อกุสเล ธมฺเม ปตฺเถติ, นปิ ปฺจ กามคุเณ ปตฺเถติ, นปิ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ ปตฺเถติ, นปิ เตธาตุเก กุสเล ธมฺเม ปตฺเถติ, นปิ นิยามาวกฺกนฺตึ ปตฺเถติ, นปิ อคฺคธมฺมํ อรหตฺตํ ปตฺเถติ. ปตฺถนา สมติกฺกนฺโต อรหา วุทฺธิปาริหานิวีติวตฺโต [วุทฺธิปาริหานึ วีติวตฺโต (สี.)]. โส วุฏฺวาโส จิณฺณจรโณ…เป… ชาติชรามรณสํสาโร นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ – สุทฺธึ อสุทฺธินฺติ อปตฺถยาโน.
วิรโต ¶ จเร สนฺติมนุคฺคหายาติ. วิรโตติ สุทฺธิอสุทฺธิยา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต, วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – วิรโต. จเรติ จเรยฺย วิจเรยฺย วิหเรยฺย อิริเยยฺย วตฺเตยฺย ปาเลยฺย ยเปยฺย ยาเปยฺยาติ – วิรโต จเร. สนฺติมนุคฺคหายาติ สนฺติโย วุจฺจนฺติ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ ทิฏฺิสนฺติโย อคณฺหนฺโต อปรามสนฺโต อนภินิวิสนฺโตติ – วิรโต จเร สนฺติมนุคฺคหาย.
เตนาห ¶ ภควา –
‘‘สีลพฺพตํ วาปิ ปหาย สพฺพํ, กมฺมฺจ สาวชฺชนวชฺชเมตํ;
สุทฺธึ อสุทฺธินฺติ อปตฺถยาโน, วิรโต จเร สนฺติมนุคฺคหายา’’ติ.
ตมูปนิสฺสาย ¶ ¶ ชิคุจฺฉิตํ วา, อถ วาปิ ทิฏฺํ ว สุตํ มุตํ วา;
อุทฺธํสรา สุทฺธิมนุตฺถุนนฺติ, อวีตตณฺหาเส ภวาภเวสุ.
ตมูปนิสฺสาย ชิคุจฺฉิตํ วาติ. สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา ตโปชิคุจฺฉวาทา ตโปชิคุจฺฉสารา ตโปชิคุจฺฉนิสฺสิตา อานิสฺสิตา อลฺลีนา อุปคตา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตาติ – ตมูปนิสฺสาย ชิคุจฺฉิตํ วา.
อถ วาปิ ทิฏฺํ ว สุตํ มุตํ วาติ. ทิฏฺํ วา ทิฏฺสุทฺธึ วา สุตํ วา สุตสุทฺธึ วา มุตํ วา มุตสุทฺธึ วา นิสฺสาย อุปนิสฺสาย คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวาติ – อถ วาปิ ทิฏฺํ ว สุตํ มุตํ วา.
อุทฺธํสรา สุทฺธิมนุตฺถุนนฺตีติ. สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา อุทฺธํสราวาทา. กตเม เต สมณพฺราหฺมณา อุทฺธํสราวาทา? เย เต สมณพฺราหฺมณา อจฺจนฺตสุทฺธิกา, สํสารสุทฺธิกา, อกิริยทิฏฺิกา, สสฺสตวาทา – อิเม เต สมณพฺราหฺมณา อุทฺธํสราวาทา. เต สํสาเร สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ, มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ ถุนนฺติ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – อุทฺธํสรา สุทฺธิมนุตฺถุนนฺติ.
อวีตตณฺหาเส ภวาภเวสูติ. ตณฺหาติ รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา โผฏฺพฺพตณฺหา ธมฺมตณฺหา. ภวาภเวสูติ ภวาภเว กมฺมภเว ปุนพฺภเว กามภเว, กมฺมภเว กามภเว ปุนพฺภเว รูปภเว ¶ , กมฺมภเว รูปภเว ปุนพฺภเว อรูปภเว, กมฺมภเว อรูปภเว ปุนพฺภเว ปุนปฺปุนพฺภเว ปุนปฺปุนคติยา ปุนปฺปุนอุปปตฺติยา ปุนปฺปุนปฏิสนฺธิยา ปุนปฺปุนอตฺตภาวาภินิพฺพตฺติยา ¶ อวีตตณฺหา อวิคตตณฺหา อจตฺตตณฺหา อวนฺตตณฺหา อมุตฺตตณฺหา อปฺปหีนตณฺหา อปฺปฏินิสฺสฏฺตณฺหาติ – อวีตตณฺหาเส ภวาภเวสุ.
เตนาห ¶ ภควา –
‘‘ตมูปนิสฺสาย ¶ ชิคุจฺฉิตํ วา, อถ วาปิ ทิฏฺํ ว สุตํ มุตํ วา;
อุทฺธํสรา สุทฺธิมนุตฺถุนนฺติ, อวีตตณฺหาเส ภวาภเวสู’’ติ.
ปตฺถยมานสฺส หิ ชปฺปิตานิ, ปเวธิตํ วาปิ ปกปฺปิเตสุ;
จุตูปปาโต อิธ ยสฺส นตฺถิ, ส เกน เวเธยฺย กุหึ ว ชปฺเป.
ปตฺถยมานสฺส หิ ชปฺปิตานีติ. ปตฺถนา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. ปตฺถยมานสฺสาติ ปตฺถยมานสฺส อิจฺฉมานสฺส สาทิยมานสฺส ปิหยมานสฺส อภิชปฺปยมานสฺสาติ – ปตฺถยมานสฺส หิ. ชปฺปิตานีติ. ชปฺปนา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลนฺติ – ปตฺถยมานสฺส หิ ชปฺปิตานิ.
ปเวธิตํ วาปิ ปกปฺปิเตสูติ. ปกปฺปนาติ ทฺเว ปกปฺปนา – ตณฺหาปกปฺปนา จ ทิฏฺิปกปฺปนา จ…เป… อยํ ตณฺหาปกปฺปนา…เป… อยํ ทิฏฺิปกปฺปนา. ปเวธิตํ วาปิ ปกปฺปิเตสูติ. ปกปฺปิตํ วตฺถุํ อจฺเฉทสงฺกิโนปิ เวเธนฺติ, อจฺฉิชฺชนฺเตปิ ¶ เวเธนฺติ, อจฺฉินฺเนปิ เวเธนฺติ; ปกปฺปิตํ วตฺถุํ วิปริณามสงฺกิโนปิ เวเธนฺติ, วิปริณมนฺเตปิ เวเธนฺติ, วิปริณเตปิ เวเธนฺติ ปเวเธนฺติ สมฺปเวเธนฺตีติ – ปเวธิตํ วาปิ ปกปฺปิเตสุ.
จุตูปปาโต อิธ ยสฺส นตฺถีติ. ยสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺส. ยสฺส คมนํ อาคมนํ คมนาคมนํ กาลํคติ ภวาภโว จุติ จ อุปปตฺติ จ นิพฺพตฺติ จ เภโท จ ชาติ จ ชรามรณฺจ นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา ¶ าณคฺคินา ทฑฺฒาติ – จุตูปปาโต อิธ ยสฺส นตฺถิ.
ส ¶ เกน เวเธยฺย กุหึ ว ชปฺเปติ. โส เกน ราเคน เวเธยฺย, เกน โทเสน เวเธยฺย, เกน โมเหน เวเธยฺย, เกน มาเนน เวเธยฺย, กาย ทิฏฺิยา เวเธยฺย, เกน อุทฺธจฺเจน เวเธยฺย, กาย วิจิกิจฺฉาย เวเธยฺย, เกหิ อนุสเยหิ เวเธยฺย – รตฺโตติ วา ทุฏฺโติ วา มูฬฺโหติ วา วินิพทฺโธติ วา ปรามฏฺโติ วา วิกฺเขปคโตติ วา อนิฏฺงฺคโตติ วา ถามคโตติ วา. เต อภิสงฺขารา ปหีนา; อภิสงฺขารานํ ปหีนตฺตา คติยา เกน เวเธยฺย – เนรยิโกติ วา ติรจฺฉานโยนิโกติ วา เปตฺติวิสยิโกติ วา มนุสฺโสติ วา เทโวติ วา รูปีติ วา อรูปีติ ¶ วา สฺีติ วา อสฺีติ วา เนวสฺีนาสฺีติ วา, โส เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย นตฺถิ การณํ นตฺถิ เยน เวเธยฺย ปเวเธยฺย สมฺปเวเธยฺยาติ ¶ – ส เกน เวเธยฺย. กุหึว ชปฺเปติ กุหึ วา ชปฺเปยฺย กิมฺหิ ชปฺเปยฺย, กตฺถ ชปฺเปยฺย ปชปฺเปยฺย อภิชปฺเปยฺยาติ – ส เกน เวเธยฺย กุหึ ว ชปฺเป.
เตนาห ภควา –
‘‘ปตฺถยมานสฺส หิ ชปฺปิตานิ, ปเวธิตํ วาปิ ปกปฺปิเตสุ;
จุตูปปาโต อิธ ยสฺส นตฺถิ, ส เกน เวเธยฺย กุหึ ว ชปฺเป’’ติ.
ยมาหุ ธมฺมํ ปรมนฺติ เอเก, ตเมว หีนนฺติ ปนาหุ อฺเ;
สจฺโจ นุ วาโท กตโม อิเมสํ, สพฺเพว หีเม กุสลาวทานา.
ยมาหุ ธมฺมํ ปรมนฺติ เอเกติ. ยํ ธมฺมํ ทิฏฺึ ปฏิปทํ มคฺคํ เอเก สมณพฺราหฺมณา ‘‘อิทํ ปรมํ อคฺคํ เสฏฺํ วิสิฏฺํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวร’’นฺติ ¶ , เอวมาหํสุ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ – ยมาหุ ธมฺมํ ปรมนฺติ เอเก.
ตเมว หีนนฺติ ปนาหุ อฺเติ ตเมว ธมฺมํ ทิฏฺึ ปฏิปทํ มคฺคํ เอเก สมณพฺราหฺมณา ‘‘หีนํ เอตํ, นิหีนํ เอตํ, โอมกํ เอตํ, ลามกํ เอตํ, ฉตุกฺกํ เอตํ, ปริตฺตกํ เอต’’นฺติ, เอวมาหํสุ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ – ตเมว หีนนฺติ ปนาหุ อฺเ.
สจฺโจ ¶ ¶ นุ วาโท กตโม อิเมสนฺติ. อิเมสํ สมณพฺราหฺมณานํ วาโท กตโม สจฺโจ ตจฺโฉ ตโถ ภูโต ยาถาโว อวิปรีโตติ – สจฺโจ นุ วาโท กตโม อิเมสํ.
สพฺเพว หีเม กุสลาวทานาติ. สพฺเพวิเม สมณพฺราหฺมณา กุสลวาทา ปณฺฑิตวาทา ถิรวาทา ายวาทา เหตุวาทา ลกฺขณวาทา การณวาทา านวาทา สกาย ลทฺธิยาติ – สพฺเพว หีเม กุสลาวทานา.
เตนาห ¶ โส นิมฺมิโต –
‘‘ยมาหุ ธมฺมํ ปรมนฺติ เอเก, ตเมว หีนนฺติ ปนาหุ อฺเ;
สจฺโจ นุ วาโท กตโม อิเมสํ, สพฺเพว หีเม กุสลาวทานา’’ติ.
สกฺหิ ธมฺมํ ปริปุณฺณมาหุ, อฺสฺส ธมฺมํ ปน หีนมาหุ;
เอวมฺปิ วิคฺคยฺห วิวาทยนฺติ, สกํ สกํ สมฺมุติมาหุ สจฺจํ.
สกฺหิ ธมฺมํ ปริปุณฺณมาหูติ สกํ ธมฺมํ ทิฏฺึ ปฏิปทํ มคฺคํ เอเก สมณพฺราหฺมณา ‘‘อิทํ สมตฺตํ ปริปุณฺณํ อโนม’’นฺติ, เอวมาหํสุ…เป… เอวํ โวหรนฺตีติ – สกฺหิ ธมฺมํ ปริปุณฺณมาหุ.
อฺสฺส ¶ ธมฺมํ ปน หีนมาหูติ. อฺสฺส ธมฺมํ ทิฏฺึ ปฏิปทํ ¶ มคฺคํ เอเก สมณพฺราหฺมณา ‘‘หีนํ เอตํ, นิหีนํ เอตํ, โอมกํ เอตํ, ลามกํ เอตํ, ฉตุกฺกํ เอตํ, ปริตฺตกํ เอต’’นฺติ, เอวมาหํสุ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ – อฺสฺส ธมฺมํ ปน หีนมาหุ.
เอวมฺปิ วิคฺคยฺห วิวาทยนฺตีติ เอวํ คเหตฺวา อุคฺคเหตฺวา คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวา วิวาทยนฺติ, กลหํ กโรนฺติ, ภณฺฑนํ กโรนฺติ, วิคฺคหํ กโรนฺติ, วิวาทํ กโรนฺติ, เมธคํ กโรนฺติ – ‘‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ…เป… นิพฺเพเหิ วา สเจ ปโหสี’’ติ – เอวมฺปิ วิคฺคยฺห วิวาทยนฺติ.
สกํ สกํ สมฺมุติมาหุ สจฺจนฺติ. ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ – สกํ สกํ สมฺมุติมาหุ สจฺจํ. ‘‘อสสฺสโต โลโก ¶ …เป… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ – สกํ สกํ สมฺมุติมาหุ สจฺจํ.
เตนาห ภควา –
‘‘สกฺหิ ธมฺมํ ปริปุณฺณมาหุ, อฺสฺส ธมฺมํ ปน หีนมาหุ;
เอวมฺปิ วิคฺคยฺห วิวาทยนฺติ, สกํ สกํ สมฺมุติมาหุ สจฺจ’’นฺติ.
ปรสฺส ¶ เจ วมฺภยิเตน หีโน, น โกจิ ธมฺเมสุ วิเสสิ อสฺส;
ปุถู หิ อฺสฺส วทนฺติ ธมฺมํ, นิหีนโต สมฺหิ ทฬฺหํ วทานา.
ปรสฺส ¶ เจ วมฺภยิเตน หีโนติ ปรสฺส เจ วมฺภยิตการณา นินฺทิตการณา ครหิตการณา อุปวทิตการณา ปโร พาโล โหติ หีโน นิหีโน โอมโก ลามโก ฉตุกฺโก ปริตฺโตติ – ปรสฺส เจ วมฺภยิเตน หีโน.
น โกจิ ธมฺเมสุ วิเสสิ อสฺสาติ. ธมฺเมสุ น โกจิ อคฺโค เสฏฺโ วิสิฏฺโ ปาโมกฺโข อุตฺตโม ปวโร อสฺสาติ – น โกจิ ธมฺเมสุ วิเสสิ อสฺส.
ปุถู ¶ หิ อฺสฺส วทนฺติ ธมฺมํ, นิหีนโตติ. พหุกาปิ พหูนํ ธมฺมํ วทนฺติ อุปวทนฺติ นินฺทนฺติ ครหนฺติ หีนโต นิหีนโต โอมกโต ลามกโต ฉตุกฺกโต ปริตฺตโต, พหุกาปิ เอกสฺส ธมฺมํ วทนฺติ อุปวทนฺติ นินฺทนฺติ ครหนฺติ หีนโต นิหีนโต โอมกโต ลามกโต ฉตุกฺกโต ปริตฺตโต, เอโกปิ พหูนํ ธมฺมํ วทติ อุปวทติ นินฺทติ ครหติ หีนโต นิหีนโต โอมกโต ลามกโต ฉตุกฺกโต ปริตฺตโต, เอโกปิ เอกสฺส ธมฺมํ วทติ อุปวทติ นินฺทติ ครหติ หีนโต นิหีนโต โอมกโต ลามกโต ฉตุกฺกโต ปริตฺตโตติ – ปุถู หิ อฺสฺส วทนฺติ ธมฺมํ.
นิหีนโต สมฺหิ ทฬฺหํ วทานาติ. ธมฺโม สกายนํ, ทิฏฺิ สกายนํ, ปฏิปทา สกายนํ, มคฺโค สกายนํ, สกายเน ทฬฺหวาทา ถิรวาทา พลิกวาทา ¶ อฏฺิตวาทาติ – นิหีนโต สมฺหิ ทฬฺหํ วทานา.
เตนาห ภควา –
‘‘ปรสฺส ¶ เจ วมฺภยิเตน หีโน, น โกจิ ธมฺเมสุ วิเสสิ อสฺส;
ปุถู หิ อฺสฺส วทนฺติ ธมฺมํ, นิหีนโต สมฺหิ ทฬฺหํ วทานา’’ติ.
สทฺธมฺมปูชาปิ[สทฺธมฺมปูชา จ (สี. สฺยา.)]ปนา ตเถว, ยถา ปสํสนฺติ สกายนานิ;
สพฺเพว วาทา[สพฺเพ ปวาทา (สฺยา.)]ตถิยา[ตถิ วา (พหูสุ)]ภเวยฺยุํ, สุทฺธี หิ เนสํ ปจฺจตฺตเมว.
สทฺธมฺมปูชาปิ ปนา ตเถวาติ. กตมา สทฺธมฺมปูชา? สกํ สตฺถารํ สกฺกโรติ ครุํ กโรติ ¶ มาเนติ ปูเชติ ‘‘อยํ สตฺถา สพฺพฺู’’ติ – อยํ สทฺธมฺมปูชา. สกํ ธมฺมกฺขานํ สกํ คณํ สกํ ทิฏฺึ สกํ ปฏิปทํ สกํ มคฺคํ สกฺกโรติ ครุํ กโรติ มาเนติ ปูเชติ ‘‘อยํ มคฺโค นิยฺยานิโก’’ติ – อยํ สทฺธมฺมปูชา ¶ . สทฺธมฺมปูชาปิ ปนา ตเถวาติ สทฺธมฺมปูชา ตถา ตจฺฉา ภูตา ยาถาวา อวิปรีตาติ – สทฺธมฺมปูชาปิ ปนา ตเถว.
ยถา ปสํสนฺติ สกายนานีติ. ธมฺโม สกายนํ ทิฏฺิ สกายนํ ปฏิปทา สกายนํ มคฺโค สกายนํ, สกายนานิ ปสํสนฺติ โถเมนฺติ กิตฺเตนฺติ วณฺเณนฺตีติ – ยถา ปสํสนฺติ สกายนานิ.
สพฺเพว วาทา ตถิยา ภเวยฺยุนฺติ สพฺเพว วาทา ตถา ตจฺฉา ภูตา ยาถาวา อวิปรีตา ภเวยฺยุนฺติ – สพฺเพว วาทา ตถิยา ภเวยฺยุํ.
สุทฺธี ¶ หิ เนสํ ปจฺจตฺตเมวาติ. ปจฺจตฺตเมว เตสํ สมณพฺราหฺมณานํ สุทฺธิ วิสุทฺธิ ปริสุทฺธิ, มุตฺติ วิมุตฺติ ปริมุตฺตีติ – สุทฺธี หิ เนสํ ปจฺจตฺตเมว.
เตนาห ภควา –
‘‘สทฺธมฺมปูชาปิ ปนา ตเถว, ยถา ปสํสนฺติ สกายนานิ;
สพฺเพว วาทา ตถิยา ภเวยฺยุํ, สุทฺธี หิ เนสํ ปจฺจตฺตเมวา’’ติ.
น ¶ พฺราหฺมณสฺส ปรเนยฺยมตฺถิ, ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตํ;
ตสฺมา วิวาทานิ อุปาติวตฺโต, น หิ เสฏฺโต ปสฺสติ ธมฺมมฺํ.
น พฺราหฺมณสฺส ปรเนยฺยมตฺถีติ. นาติ ปฏิกฺเขโป. พฺราหฺมโณติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ พาหิตตฺตา พฺราหฺมโณ…เป… อสิโต ตาทิ ปวุจฺจเต ส พฺรหฺมา. น พฺราหฺมณสฺส ปรเนยฺยมตฺถีติ พฺราหฺมณสฺส ปรเนยฺยตา นตฺถิ, พฺราหฺมโณ น ปรเนยฺโย, น ปรปตฺติโย, น ปรปจฺจโย, น ปรปฏิพทฺธคู [ปรปฏิพนฺธคู (ก.)] ชานาติ ปสฺสติ อสมฺมูฬฺโห สมฺปชาโน ปฏิสฺสโต. ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ พฺราหฺมณสฺส ปรเนยฺยตา นตฺถิ, พฺราหฺมโณ น ปรเนยฺโย, น ปรปตฺติโย, น ปรปจฺจโย, น ปรปฏิพทฺธคู ชานาติ ¶ ปสฺสติ อสมฺมูฬฺโห สมฺปชาโน ปฏิสฺสโต. ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ…เป… ‘‘ยํ ¶ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ พฺราหฺมณสฺส ปรเนยฺยตา นตฺถิ, พฺราหฺมโณ น ปรเนยฺโย ¶ , น ปรปตฺติโย, น ปรปจฺจโย, น ปรปฏิพทฺธคู ชานาติ ปสฺสติ อสมฺมูฬฺโห สมฺปชาโน ปฏิสฺสโตติ – น พฺราหฺมณสฺส ปรเนยฺยมตฺถิ.
ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตนฺติ. ธมฺเมสูติ ทฺวาสฏฺิยา ทิฏฺิคเตสุ. นิจฺเฉยฺยาติ นิจฺฉินิตฺวา วินิจฺฉินิตฺวา วิจินิตฺวา ปวิจินิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา. โอธิคฺคาโห พิลคฺคาโห วรคฺคาโห โกฏฺาสคฺคาโห อุจฺจยคฺคาโห สมุจฺจยคฺคาโห ‘‘อิทํ สจฺจํ ตถํ ภูตํ ยาถาวํ อวิปรีต’’นฺติ คหิตํ ปรามฏฺํ อภินิวิฏฺํ อชฺโฌสิตํ อธิมุตฺตํ นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ, ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฏิปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ าณคฺคินา ทฑฺฒนฺติ – ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตํ.
ตสฺมา วิวาทานิ อุปาติวตฺโตติ. ตสฺมาติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา ทิฏฺิกลหานิ ทิฏฺิภณฺฑนานิ ทิฏฺิวิคฺคหานิ ทิฏฺิวิวาทานิ ทิฏฺิเมธคานิ อุปาติวตฺโต อติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต วีติวตฺโตติ – ตสฺมา วิวาทานิ อุปาติวตฺโต.
น หิ เสฏฺโต ปสฺสติ ธมฺมมฺนฺติ. อฺํ สตฺถารํ ธมฺมกฺขานํ คณํ ทิฏฺึ ปฏิปทํ มคฺคํ อฺตฺร สติปฏฺาเนหิ, อฺตฺร สมฺมปฺปธาเนหิ, อฺตฺร อิทฺธิปาเทหิ ¶ , อฺตฺร อินฺทฺริเยหิ, อฺตฺร พเลหิ, อฺตฺร โพชฺฌงฺเคหิ, อฺตฺร อริยา ¶ อฏฺงฺคิกา มคฺคา, อคฺคํ เสฏฺํ วิสิฏฺํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ ธมฺมํ น ปสฺสติ น ทกฺขติ น โอโลเกติ น นิชฺฌายติ ¶ น อุปปริกฺขตีติ – น หิ เสฏฺโต ปสฺสติ ธมฺมมฺํ.
เตนาห ภควา –
‘‘น พฺราหฺมณสฺส ปรเนยฺยมตฺถิ, ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตํ;
ตสฺมา วิวาทานิ อุปาติวตฺโต, น หิ เสฏฺโต ปสฺสติ ธมฺมมฺ’’นฺติ.
ชานามิ ปสฺสามิ ตเถว เอตํ, ทิฏฺิยา เอเก ปจฺเจนฺติ สุทฺธึ;
อทกฺขิ เจ กิฺหิ ตุมสฺส เตน, อติสิตฺวา อฺเน วทนฺติ สุทฺธึ.
ชานามิ ปสฺสามิ ตเถว เอตนฺติ. ชานามีติ ปรจิตฺตาเณน [ปรจิตฺตวิชานนาเณน (สี.) อฏฺกถา โอโลเกตพฺพา] วา ชานามิ, ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาเณน วา ชานามิ. ปสฺสามีติ มํสจกฺขุนา วา ปสฺสามิ, ทิพฺเพน จกฺขุนา ¶ วา ปสฺสามิ. ตเถว เอตนฺติ เอตํ ตถํ ตจฺฉํ ภูตํ ยาถาวํ อวิปรีตนฺติ – ชานามิ ปสฺสามิ ตเถว เอตํ.
ทิฏฺิยา เอเก ปจฺเจนฺติ สุทฺธินฺติ. ทิฏฺิยา เอเก สมณพฺราหฺมณา สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ, มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ ปจฺเจนฺติ. ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ ทิฏฺิยา เอเก สมณพฺราหฺมณา สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ, มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ ¶ ปจฺเจนฺติ. ‘‘อสสฺสโต โลโก…เป… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ ทิฏฺิยา เอเก สมณพฺราหฺมณา สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ, มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ ปจฺเจนฺตีติ – ทิฏฺิยา เอเก ปจฺเจนฺติ สุทฺธึ.
อทกฺขิ เจ กิฺหิ ตุมสฺส เตนาติ. อทกฺขีติ ปรจิตฺตาเณน วา อทกฺขิ, ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาเณน วา อทกฺขิ, มํสจกฺขุนา วา อทกฺขิ, ทิพฺเพน จกฺขุนา วา อทกฺขีติ – อทกฺขิ เจ. กิฺหิ ตุมสฺส เตนาติ. ตสฺส เตน ทสฺสเนน กึ กตํ? น ทุกฺขปริฺา อตฺถิ, น สมุทยสฺส ปหานํ อตฺถิ, น มคฺคภาวนา อตฺถิ, น ¶ ผลสจฺฉิกิริยา อตฺถิ, น ราคสฺส สมุจฺเฉทปหานํ อตฺถิ, น โทสสฺส สมุจฺเฉทปหานํ อตฺถิ, น โมหสฺส สมุจฺเฉทปหานํ อตฺถิ ¶ , น กิเลสานํ สมุจฺเฉทปหานํ อตฺถิ, น สํสารวฏฺฏสฺส อุปจฺเฉโท อตฺถีติ – อทกฺขิ เจ กิฺหิ ตุมสฺส เตน.
อติสิตฺวา อฺเน วทนฺติ สุทฺธินฺติ เต ติตฺถิยา สุทฺธิมคฺคํ วิสุทฺธิมคฺคํ ปริสุทฺธิมคฺคํ โวทาตมคฺคํ ปริโวทาตมคฺคํ อติกฺกมิตฺวา สมติกฺกมิตฺวา วีติวตฺติตฺวา อฺตฺร สติปฏฺาเนหิ, อฺตฺร สมฺมปฺปธาเนหิ, อฺตฺร อิทฺธิปาเทหิ, อฺตฺร อินฺทฺริเยหิ, อฺตฺร พเลหิ อฺตฺร โพชฺฌงฺเคหิ, อฺตฺร อริยา อฏฺงฺคิกา มคฺคา สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ, มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ. เอวมฺปิ อติสิตฺวา อฺเน ¶ วทนฺติ สุทฺธึ.
อถ วา พุทฺธา จ พุทฺธสาวกา จ ปจฺเจกพุทฺธา จ เตสํ ติตฺถิยานํ อสุทฺธิมคฺคํ อวิสุทฺธิมคฺคํ อปริสุทฺธิมคฺคํ อโวทาตมคฺคํ อปริโวทาตมคฺคํ อติกฺกมิตฺวา สมติกฺกมิตฺวา วีติวตฺติตฺวา จตูหิ สติปฏฺาเนหิ จตูหิ สมฺมปฺปธาเนหิ จตูหิ อิทฺธิปาเทหิ ปฺจหิ อินฺทฺริเยหิ ปฺจหิ พเลหิ สตฺตหิ โพชฺฌงฺเคหิ อริเยน อฏฺงฺคิเกน มคฺเคน สุทฺธึ วิสุทฺธึ ¶ ปริสุทฺธึ, มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – เอวมฺปิ อติสิตฺวา อฺเน วทนฺติ สุทฺธึ.
เตนาห ภควา –
‘‘ชานามิ ปสฺสามิ ตเถว เอตํ, ทิฏฺิยา เอเก ปจฺเจนฺติ สุทฺธึ;
อทกฺขิ เจ กิฺหิ ตุมสฺส เตน, อติสิตฺวา อฺเน วทนฺติ สุทฺธิ’’นฺติ.
ปสฺสํ นโร ทกฺขติ นามรูปํ, ทิสฺวาน วา ายติ[สฺสติ (สี. สฺยา.)]ตานิเมว;
กามํ พหุํ ปสฺสตุ อปฺปกํ วา, น หิ เตน สุทฺธึ กุสลา วทนฺติ.
ปสฺสํ ¶ นโร ทกฺขติ นามรูปนฺติ ปสฺสํ นโร ทกฺขติ ปรจิตฺตาเณน วา ปสฺสนฺโต, ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาเณน วา ปสฺสนฺโต, มํสจกฺขุนา วา ปสฺสนฺโต, ทิพฺเพน จกฺขุนา วา ปสฺสนฺโต นามรูปํเยว ทกฺขติ นิจฺจโต สุขโต อตฺตโต, น เตสํ ธมฺมานํ สมุทยํ วา ¶ อตฺถงฺคมํ วา อสฺสาทํ วา อาทีนวํ วา นิสฺสรณํ วา ทกฺขตีติ – ปสฺสํ นโร ทกฺขติ นามรูปํ.
ทิสฺวาน ¶ วา ายติ ตานิเมวาติ. ทิสฺวาติ ปรจิตฺตาเณน วา ทิสฺวา, ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาเณน วา ทิสฺวา, มํสจกฺขุนา วา ทิสฺวา, ทิพฺเพน จกฺขุนา วา ทิสฺวา, นามรูปํเยว ทิสฺวา ายติ นิจฺจโต สุขโต อตฺตโต, น เตสํ ธมฺมานํ สมุทยํ วา อตฺถงฺคมํ วา อสฺสาทํ วา อาทีนวํ วา นิสฺสรณํ วา ายตีติ – ทิสฺวาน วา ายติ ตานิเมว.
กามํ พหุํ ปสฺสตุ อปฺปกํ วาติ. กามํ พหุกํ วา ปสฺสนฺโต นามรูปํ อปฺปกํ วา นิจฺจโต สุขโต อตฺตโตติ – กามํ พหุํ ปสฺสตุ อปฺปกํ วา.
น หิ เตน สุทฺธึ กุสลา วทนฺตีติ. กุสลาติ เย เต ขนฺธกุสลา ธาตุกุสลา อายตนกุสลา ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสลา สติปฏฺานกุสลา สมฺมปฺปธานกุสลา อิทฺธิปาทกุสลา อินฺทฺริยกุสลา พลกุสลา โพชฺฌงฺคกุสลา มคฺคกุสลา ผลกุสลา นิพฺพานกุสลา, เต กุสลา ปรจิตฺตาเณน วา ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาเณน วา มํสจกฺขุนา วา ทิพฺเพน จกฺขุนา วา นามรูปทสฺสเนน ¶ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ น วทนฺติ น กเถนฺติ น ภณนฺติ น ทีปยนฺติ น โวหรนฺตีติ – น หิ เตน สุทฺธึ กุสลา วทนฺติ.
เตนาห ภควา –
‘‘ปสฺสํ ¶ นโร ทกฺขติ นามรูปํ, ทิสฺวาน วา ายติ ตานิเมว;
กามํ พหุํ ปสฺสตุ อปฺปกํ วา, น หิ เตน สุทฺธึ กุสลา วทนฺตี’’ติ.
นิวิสฺสวาที ¶ น หิ สุพฺพินาโย, ปกปฺปิตา ทิฏฺิปุเรกฺขราโน;
ยํ นิสฺสิโต ตตฺถ สุภํ วทาโน, สุทฺธึ วโท ตตฺถ ตถทฺทสา โส.
นิวิสฺสวาที น หิ สุพฺพินาโยติ. ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ นิวิสฺสวาที, ‘‘อสสฺสโต โลโก…เป… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ – นิวิสฺสวาที. น หิ สุพฺพินาโยติ. นิวิสฺสวาที ทุพฺพินโย ทุปฺปฺาปโย [ทุปฺปฺาปิโย (สี.) เอวมีทิเสสุ าเนสุ] ทุนฺนิชฺฌาปโย ¶ ทุปฺเปกฺขาปโย ทุปฺปสาทโยติ – นิวิสฺสวาที น หิ สุพฺพินาโย.
ปกปฺปิตา ทิฏฺิปุเรกฺขราโนติ. กปฺปิตา ปกปฺปิตา อภิสงฺขตา สณฺปิตา ทิฏฺึ ปุเรกฺขโต กตฺวา จรติ. ทิฏฺิธโช ทิฏฺิเกตุ ทิฏฺาธิปเตยฺโย ทิฏฺิยา ปริวาริโต จรตีติ – ปกปฺปิตา ทิฏฺิปุเรกฺขราโน.
ยํ นิสฺสิโต ตตฺถ สุภํ วทาโนติ. ยํ นิสฺสิโตติ ยํ สตฺถารํ ธมฺมกฺขานํ คณํ ทิฏฺึ ปฏิปทํ มคฺคํ นิสฺสิโต อานิสฺสิโต อลฺลีโน ¶ อุปคโต อชฺโฌสิโต อธิมุตฺโตติ – ยํ นิสฺสิโต. ตตฺถาติ สกาย ทิฏฺิยา สกาย ขนฺติยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยา. สุภํ วทาโนติ สุภวาโท โสภนวาโท ปณฺฑิตวาโท ถิรวาโท ายวาโท เหตุวาโท ลกฺขณวาโท การณวาโท านวาโท สกาย ลทฺธิยาติ – ยํ นิสฺสิโต ตตฺถ สุภํ วทาโน.
สุทฺธึ วโท ตตฺถ ตถทฺทสา โสติ. สุทฺธิวาโท ¶ วิสุทฺธิวาโท ปริสุทฺธิวาโท โวทาตวาโท ปริโวทาตวาโท. อถ วา สุทฺธิทสฺสโน วิสุทฺธิทสฺสโน ปริสุทฺธิทสฺสโน โวทาตทสฺสโน ปริโวทาตทสฺสโนติ – สุทฺธึ วาโท. ตตฺถาติ สกาย ทิฏฺิยา สกาย ขนฺติยา สกาย รุจิยา ¶ สกาย ลทฺธิยา ตถํ ตจฺฉํ ภูตํ ยาถาวํ อวิปรีตนฺติ อทฺทสฺส อทกฺขิ อปสฺสิ ปฏิวิชฺฌีติ – สุทฺธึ วาโท ตตฺถ ตถทฺทสา โส.
เตนาห ภควา –
‘‘นิวิสฺสวาที น หิ สุพฺพินาโย, ปกปฺปิตา ทิฏฺิปุเรกฺขราโน;
ยํ นิสฺสิโต ตตฺถ สุภํ วทาโน, สุทฺธึ วโท ตตฺถ ตถทฺทสา โส’’ติ.
น พฺราหฺมโณ กปฺปมุเปติ สงฺขา, น ทิฏฺิสารี นปิ าณพนฺธุ;
ตฺวา จ โส สมฺมุติโย ปุถุชฺชา, อุเปกฺขตี อุคฺคหณนฺติ มฺเ.
น ¶ พฺราหฺมโณ กปฺปมุเปติ สงฺขาติ. นาติ ปฏิกฺเขโป. พฺราหฺมโณติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ พาหิตตฺตา พฺราหฺมโณ…เป… อสิโต ตาทิ ปวุจฺจเต ส พฺรหฺมา. กปฺปาติ ทฺเว กปฺปา – ตณฺหากปฺโป จ ทิฏฺิกปฺโป จ…เป… อยํ ตณฺหากปฺโป…เป… อยํ ทิฏฺิกปฺโป. สงฺขา วุจฺจติ าณํ. ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ¶ ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ. น พฺราหฺมโณ กปฺปมุเปติ สงฺขาติ. พฺราหฺมโณ สงฺขาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา. ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา… สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา…เป… ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ สงฺขาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ตณฺหากปฺปํ วา ทิฏฺิกปฺปํ ¶ วา เนติ น อุเปติ น อุปคจฺฉติ น คณฺหาติ น ปรามสติ นาภินิวิสตีติ – น พฺราหฺมโณ กปฺปมุเปติ สงฺขา.
น ทิฏฺิสารี นปิ าณพนฺธูติ. ตสฺส ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฏิปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ าณคฺคินา ทฑฺฒานิ. โส ทิฏฺิยา น ยายติ น นียติ น วุยฺหติ น สํหรียติ นปิ ตํ ทิฏฺิคตํ สารโต ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉตีติ – น ทิฏฺิสารี. นปิ าณพนฺธูติ อฏฺสมาปตฺติาเณน วา ปฺจาภิฺาาเณน วา ตณฺหาพนฺธุํ วา ทิฏฺิพนฺธุํ วา น กโรติ น ชเนติ น สฺชเนติ น นิพฺพตฺเตติ ¶ นาภินิพฺพตฺเตตีติ – น ทิฏฺิสารี นปิ าณพนฺธุ.
ตฺวา จ โส สมฺมุติโย ปุถุชฺชาติ. ตฺวาติ ตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา. ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ ตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ…เป… ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ ¶ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ ตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – ตฺวา จ โส. สมฺมุติโย วุจฺจนฺติ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ ทิฏฺิสมฺมุติโย. ปุถุชฺชาติ ปุถุชฺชเนหิ ชนิตา วา ตา สมฺมุติโยติ – ปุถุชฺชา. ปุถุ นานาชเนหิ ชนิตา วา สมฺมุติโยติ ปุถุชฺชาติ – ตฺวา จ โส สมฺมุติโย ปุถุชฺชา.
อุเปกฺขตี อุคฺคหณนฺติ มฺเติ. อฺเ ตณฺหาวเสน ทิฏฺิวเสน คณฺหนฺติ ปรามสนฺติ อภินิวิสนฺติ. อรหา อุเปกฺขติ น คณฺหาติ น ปรามสติ นาภินิวิสตีติ – อุเปกฺขตี อุคฺคหณนฺติ มฺเ.
เตนาห ภควา –
‘‘น พฺราหฺมโณ กปฺปมุเปติ สงฺขา, น ทิฏฺิสารี นปิ าณพนฺธุ;
ตฺวา จ โส สมฺมุติโย ปุถุชฺชา, อุเปกฺขตี อุคฺคหณนฺติ มฺเ’’ติ.
วิสฺสชฺช ¶ ¶ คนฺถานิ มุนีธ โลเก, วิวาทชาเตสุ น วคฺคสารี;
สนฺโต ¶ อสนฺเตสุ อุเปกฺขโก โส, อนุคฺคโห อุคฺคหณนฺติ มฺเ.
วิสฺสชฺช คนฺถานิ มุนีธ โลเกติ. คนฺถาติ จตฺตาโร คนฺถา – อภิชฺฌา กายคนฺโถ, พฺยาปาโท กายคนฺโถ, สีลพฺพตปรามาโส กายคนฺโถ, อิทํสจฺจาภินิเวโส กายคนฺโถ. อตฺตโน ทิฏฺิยา ราโค อภิชฺฌา กายคนฺโถ, ปรวาเทสุ อาฆาโต อปฺปจฺจโย พฺยาปาโท กายคนฺโถ, อตฺตโน สีลํ วา วตํ วา สีลพฺพตํ วา ปรามสติ สีลพฺพตปรามาโส กายคนฺโถ, อตฺตโน ทิฏฺึ อภินิเวโส กายคนฺโถ อิทํสจฺจาภินิเวโส กายคนฺโถ. วิสฺสชฺชาติ คนฺเถ โวสฺสชฺชิตฺวา วิสฺสชฺช. อถ วา คนฺเถ คธิเต คนฺถิเต [คถิเต คณฺิเต (พหูสุ) สุทฺธฏฺกสุตฺเต สตฺตมคาถาวณฺณนา โอโลเกตพฺพา] พนฺเธ วิพนฺเธ อาพนฺเธ [พทฺเธ วิพทฺเธ อาพทฺเธ (สี.)] ลคฺเค ลคฺคิเต ปลิพุทฺเธ พนฺธเน โผฏยิตฺวา วิสฺสชฺช. ยถา วยฺหํ วา รถํ วา สกฏํ วา สนฺทมานิกํ วา สชฺชํ วิสฺสชฺชํ กโรนฺติ วิโกเปนฺติ; เอวเมว คนฺเถ โวสฺสชฺชิตฺวา วิสฺสชฺช. อถ วา คนฺเถ คถิเต คณฺิเต พนฺเธ วิพนฺเธ อาพนฺเธ ลคฺเค ลคฺคิเต ปลิพุทฺเธ พนฺธเน โผฏยิตฺวา วิสฺสชฺช. มุนีติ. โมนํ วุจฺจติ าณํ…เป… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิ. อิธาติ อิมิสฺสา ทิฏฺิยา…เป… อิมสฺมึ มนุสฺสโลเกติ – วิสฺสชฺช คนฺถานิ มุนีธ โลเก.
วิวาทชาเตสุ น วคฺคสารีติ. วิวาทชาเตสุ สฺชาเตสุ นิพฺพตฺเตสุ อภินิพฺพตฺเตสุ ปาตุภูเตสุ [วิวาเท ชาเต สฺชาเต นิพฺพตฺเต อภินิพฺพตฺเต ปาตุภูเต (สี. ก.)] ฉนฺทาคตึ คจฺฉนฺเตสุ โทสาคตึ ¶ คจฺฉนฺเตสุ ¶ ภยาคตึ คจฺฉนฺเตสุ โมหาคตึ คจฺฉนฺเตสุ ¶ น ฉนฺทาคตึ คจฺฉติ, น โทสาคตึ คจฺฉติ, น ภยาคตึ คจฺฉติ, น โมหาคตึ คจฺฉติ, น ราควเสน คจฺฉติ, น โทสวเสน คจฺฉติ, น โมหวเสน คจฺฉติ, น มานวเสน คจฺฉติ, น ทิฏฺิวเสน คจฺฉติ, น อุทฺธจฺจวเสน คจฺฉติ, น วิจิกิจฺฉาวเสน คจฺฉติ, น อนุสยวเสน คจฺฉติ, น วคฺเคหิ ธมฺเมหิ ยายติ นียติ วุยฺหติ สํหรียตีติ – วิวาทชาเตสุ น วคฺคสารี.
สนฺโต อสนฺเตสุ อุเปกฺขโก โสติ. สนฺโตติ ราคสฺส สนฺตตฺตา สนฺโต, โทสสฺส สนฺตตฺตา สนฺโต, โมหสฺส สนฺตตฺตา สนฺโต…เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺตตฺตา สมิตตฺตา วูปสมิตตฺตา วิชฺฌาตตฺตา นิพฺพุตตฺตา ¶ วิคตตฺตา ปฏิปสฺสทฺธตฺตา สนฺโต อุปสนฺโต วูปสนฺโต นิพฺพุโต ปฏิปสฺสทฺโธติ – สนฺโต. อสนฺเตสูติ อสนฺเตสุ อนุปสนฺเตสุ อวูปสนฺเตสุ อนิพฺพุเตสุ อปฺปฏิปสฺสทฺเธสูติ – สนฺโต อสนฺเตสุ. อุเปกฺขโก โสติ อรหา ฉฬงฺคุเปกฺขาย สมนฺนาคโต จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… กาลํ กงฺขติ ภาวิโต สนฺโตติ – สนฺโต อสนฺเตสุ อุเปกฺขโก โส.
อนุคฺคโห อุคฺคหณนฺติ มฺเติ. อฺเ ตณฺหาวเสน ทิฏฺิวเสน คณฺหนฺเต ปรามสนฺเต อภินิวิสนฺเต. อรหา อุเปกฺขติ น ¶ คณฺหาติ น ปรามสติ นาภินิวิสตีติ – อนุคฺคโห อุคฺคหณนฺติ มฺเ.
เตนาห ภควา –
‘‘วิสฺสชฺช คนฺถานิ มุนีธ โลเก, วิวาทชาเตสุ น วคฺคสารี;
สนฺโต อสนฺเตสุ อุเปกฺขโก โส, อนุคฺคโห อุคฺคหณนฺติ มฺเ’’ติ.
ปุพฺพาสเว หิตฺวา นเว อกุพฺพํ, น ฉนฺทคู โนปิ นิวิสฺสวาที;
ส วิปฺปมุตฺโต ทิฏฺิคเตหิ ธีโร, น ลิมฺปติ โลเก อนตฺตครหี.
ปุพฺพาสเว ¶ หิตฺวา นเว อกุพฺพนฺติ. ปุพฺพาสวา วุจฺจนฺติ อตีตา รูปเวทนาสฺาสงฺขารวิฺาณา. อตีเต สงฺขาเร อารพฺภ เย กิเลสา อุปฺปชฺเชยฺยุํ เต กิเลเส หิตฺวา จชิตฺวา ปริจฺจชิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตึ กริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – ปุพฺพาสเว หิตฺวา. นเว อกุพฺพนฺติ นวา วุจฺจนฺติ ปจฺจุปฺปนฺนา รูปเวทนาสฺาสงฺขารวิฺาณา. ปจฺจุปฺปนฺเน ¶ สงฺขาเร อารพฺภ ฉนฺทํ [ขนฺตึ (ก.)] อกุพฺพมาโน เปมํ อกุพฺพมาโน ราคํ อกุพฺพมาโน อชนยมาโน อสฺชนยมาโน อนิพฺพตฺตยมาโน อนภินิพฺพตฺตยมาโนติ – ปุพฺพาสเว หิตฺวา นเว อกุพฺพํ.
น ฉนฺทคู โนปิ นิวิสฺสวาทีติ. น ฉนฺทาคตึ คจฺฉติ ¶ , น โทสาคตึ คจฺฉติ, น โมหาคตึ คจฺฉติ, น ภยาคตึ คจฺฉติ, น ราควเสน คจฺฉติ ¶ , น โทสวเสน คจฺฉติ, น โมหวเสน คจฺฉติ, น มานวเสน คจฺฉติ, น ทิฏฺิวเสน คจฺฉติ, น อุทฺธจฺจวเสน คจฺฉติ, น วิจิกิจฺฉาวเสน คจฺฉติ, น อนุสยวเสน คจฺฉติ, น วคฺเคหิ ธมฺเมหิ ยายติ นียติ วุยฺหติ น สํหรียตีติ – น ฉนฺทคู. โนปิ นิวิสฺสวาทีติ ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ น นิวิสฺสวาที…เป… ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ น นิวิสฺสวาทีติ – น ฉนฺทคู โนปิ นิวิสฺสวาที.
ส วิปฺปมุตฺโต ทิฏฺิคเตหิ ธีโรติ ตสฺส ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฏิปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ าณคฺคินา ทฑฺฒานิ. โส ทิฏฺิคเตหิ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรติ. ธีโรติ ธีโร ปณฺฑิโต ปฺวา พุทฺธิมา าณี วิภาวี เมธาวีติ – ส วิปฺปมุตฺโต ทิฏฺิคเตหิ ธีโร.
น ลิมฺปติ โลเก อนตฺตครหีติ. เลปาติ ทฺเว เลปา – ตณฺหาเลโป จ ทิฏฺิเลโป จ…เป… อยํ ตณฺหาเลโป ¶ …เป… อยํ ทิฏฺิเลโป. ตสฺส ตณฺหาเลโป ปหีโน, ทิฏฺิเลโป ปฏินิสฺสฏฺโ; ตสฺส ตณฺหาเลปสฺส ปหีนตฺตา, ทิฏฺิเลปสฺส ปฏินิสฺสฏฺตฺตา อปายโลเก น ลิมฺปติ, มนุสฺสโลเก น ลิมฺปติ, เทวโลเก น ¶ ลิมฺปติ, ขนฺธโลเก น ลิมฺปติ, ธาตุโลเก น ลิมฺปติ, อายตนโลเก น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ, อลิตฺโต อปลิตฺโต อนุปลิตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – น ลิมฺปติ โลเก.
อนตฺตครหีติ ทฺวีหิ การเณหิ อตฺตานํ ครหติ – กตตฺตา จ อกตตฺตา จ. กถํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อตฺตานํ ครหติ? ‘‘กตํ เม กายทุจฺจริตํ, อกตํ เม กายสุจริต’’นฺติ อตฺตานํ ครหติ. ‘‘กตํ เม วจีทุจฺจริตํ…เป… กตํ เม มโนทุจฺจริตํ ¶ … กโต เม ปาณาติปาโต…เป… กตา เม มิจฺฉาทิฏฺิ, อกตา เม สมฺมาทิฏฺี’’ติ อตฺตานํ ครหติ. เอวํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อตฺตานํ ครหติ.
อถ วา ‘‘สีเลสุมฺหิ น ปริปูรการี’’ติ อตฺตานํ ครหติ. ‘‘อินฺทฺริเยสุมฺหิ อคุตฺตทฺวาโร’’ติ… ‘‘โภชเนมฺหิ อมตฺตฺู’’ติ… ‘‘ชาคริยมฺหิ อนนุยุตฺโต’’ติ… ‘‘น สติสมฺปชฺเนามฺหิ สมนฺนาคโต’’ติ… ‘‘อภาวิตา เม ¶ จตฺตาโร สติปฏฺานา’’ติ… ‘‘อภาวิตา เม จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา’’ติ… ‘‘อภาวิตา เม จตฺตาโร อิทฺธิปาทา’’ติ… ‘‘อภาวิตานิ เม ปฺจินฺทฺริยานี’’ติ… ‘‘อภาวิตานิ เม ปฺจ พลานี’’ติ… ‘‘อภาวิตา เม สตฺต โพชฺฌงฺคา’’ติ… ‘‘อภาวิโต เม อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค’’ติ… ‘‘ทุกฺขํ เม อปริฺาต’’นฺติ… ‘‘ทุกฺขสมุทโย เม อปฺปหีโน’’ติ… ‘‘มคฺโค เม อภาวิโต’’ติ… ‘‘นิโรโธ เม อสจฺฉิกโต’’ติ อตฺตานํ ครหติ. เอวํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อตฺตานํ ครหติ. เอวํ อตฺตครหี. ตยิทํ กมฺมํ อกุพฺพมาโน อชนยมาโน อสฺชนยมาโน ¶ ¶ อนิพฺพตฺตยมาโน อนภินิพฺพตฺตยมาโน อนตฺตครหีติ – น ลิมฺปติ โลเก อนตฺตครหี.
เตนาห ภควา –
‘‘ปุพฺพาสเว หิตฺวา นเว อกุพฺพํ, น ฉนฺทคู โนปิ นิวิสฺสวาที;
ส วิปฺปมุตฺโต ทิฏฺิคเตหิ ธีโร, น ลิมฺปติ โลเก อนตฺตครหี’’ติ.
ส สพฺพธมฺเมสุ วิเสนิภูโต, ยํ กิฺจิ ทิฏฺํ ว สุตํ มุตํ วา;
ส ปนฺนภาโร มุนิ วิปฺปมุตฺโต, น กปฺปิโย นูปรโต น ปตฺถิโย.[อิติ ภควา]
ส สพฺพธมฺเมสุ วิเสนิภูโต ยํ กิฺจิ ทิฏฺํ ว สุตํ มุตํ วาติ. เสนา วุจฺจติ มารเสนา. กายทุจฺจริตํ มารเสนา, วจีทุจฺจริตํ มารเสนา, มโนทุจฺจริตํ มารเสนา, ราโค… โทโส… โมโห… โกโธ… อุปนาโห… มกฺโข… ปฬาโส… อิสฺสา… มจฺฉริยํ… มายา… สาเยฺยํ… ถมฺโภ… สารมฺโภ… มาโน… อติมาโน… มโท… ปมาโท… สพฺเพ กิเลสา… สพฺเพ ทุจฺจริตา… สพฺเพ ทรถา… สพฺเพ ปริฬาหา… สพฺเพ สนฺตาปา… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา มารเสนา.
วุตฺตฺเหตํ ¶ ภควตา –
‘‘กามา เต ปมา เสนา, ทุติยา อรติ วุจฺจติ…เป… ¶ ¶ ;
น นํ อสุโร ชินาติ, เชตฺวาว ลภเต สุข’’นฺติ.
ยโต จตูหิ อริยมคฺเคหิ สพฺพา จ มารเสนา สพฺเพ จ ปฏิเสนิกรา กิเลสา ชิตา จ ปราชิตา จ ภคฺคา วิปฺปลุคฺคา ปรมฺมุขา – โส วุจฺจติ วิเสนิภูโต. โส ทิฏฺเ วิเสนิภูโต, สุเต… มุเต ¶ … วิฺาเต วิเสนิภูโตติ – ส สพฺพธมฺเมสุ วิเสนิภูโต, ยํ กิฺจิ ทิฏฺํ ว สุตํ มุตํ วา.
ส ปนฺนภาโร มุนิ วิปฺปมุตฺโตติ. ภาราติ ตโย ภารา – ขนฺธภาโร, กิเลสภาโร, อภิสงฺขารภาโร. กตโม ขนฺธภาโร? ปฏิสนฺธิยา รูปํ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณํ – อยํ ขนฺธภาโร. กตโม กิเลสภาโร? ราโค โทโส โมโห…เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา – อยํ กิเลสภาโร. กตโม อภิสงฺขารภาโร? ปฺุาภิสงฺขาโร อปฺุาภิสงฺขาโร อาเนฺชาภิสงฺขาโร – อยํ อภิสงฺขารภาโร. ยโต ขนฺธภาโร จ กิเลสภาโร จ อภิสงฺขารภาโร จ ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา, โส วุจฺจติ ปนฺนภาโร ปติตภาโร โอโรปิตภาโร สโมโรปิตภาโร นิกฺขิตฺตภาโร ปฏิปสฺสทฺธภาโร.
มุนีติ ¶ โมนํ วุจฺจติ าณํ. ยา ปฺา ปชานนา วิจโย ปวิจโย ธมฺมวิจโย สลฺลกฺขณา อุปลกฺขณา ปจฺจุปลกฺขณา, ปณฺฑิจฺจํ โกสลฺลํ เนปฺุํ เวภพฺยา จินฺตา อุปปริกฺขา ภูริ เมธา ปรินายิกา วิปสฺสนา สมฺปชฺํ ปโตโท ปฺา ปฺินฺทฺริยํ ปฺาพลํ ปฺาสตฺถํ ปฺาปาสาโท ปฺาอาโลโก ปฺาโอภาโส ปฺาปชฺโชโต ปฺารตนํ ¶ อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ. เตน าเณน สมนฺนาคโต มุนิ โมนปฺปตฺโต.
ตีณิ โมเนยฺยานิ – กายโมเนยฺยํ, วจีโมเนยฺยํ, มโนโมเนยฺยํ. กตมํ กายโมเนยฺยํ? ติวิธานํ กายทุจฺจริตานํ [ติวิธกายทุจฺจริตานํ (ก.) มหานิ. ๑๔] ปหานํ กายโมเนยฺยํ, ติวิธํ กายสุจริตํ กายโมเนยฺยํ, กายารมฺมเณ าณํ กายโมเนยฺยํ, กายปริฺา กายโมเนยฺยํ, ปริฺาสหคโต มคฺโค กายโมเนยฺยํ, กาเย ฉนฺทราคสฺส ปหานํ กายโมเนยฺยํ, กายสงฺขารนิโรโธ จตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติ กายโมเนยฺยํ – อิทํ กายโมเนยฺยํ.
กตมํ ¶ วจีโมเนยฺยํ? จตุพฺพิธานํ วจีทุจฺจริตานํ ปหานํ วจีโมเนยฺยํ, จตุพฺพิธํ วจีสุจริตํ วจีโมเนยฺยํ, วาจารมฺมเณ าณํ วจีโมเนยฺยํ, วาจาปริฺา วจีโมเนยฺยํ, ปริฺาสหคโต มคฺโค วจีโมเนยฺยํ, วาจาย ฉนฺทราคสฺส ปหานํ วจีโมเนยฺยํ, วจีสงฺขารนิโรโธ ทุติยชฺฌานสมาปตฺติ วจีโมเนยฺยํ – อิทํ วจีโมเนยฺยํ.
กตมํ ¶ มโนโมเนยฺยํ? ติวิธานํ มโนทุจฺจริตานํ ปหานํ มโนโมเนยฺยํ, ติวิธํ มโนสุจริตํ มโนโมเนยฺยํ, จิตฺตารมฺมเณ ¶ าณํ มโนโมเนยฺยํ, จิตฺตปริฺา มโนโมเนยฺยํ, ปริฺาสหคโต มคฺโค มโนโมเนยฺยํ, จิตฺเต ฉนฺทราคสฺส ปหานํ มโนโมเนยฺยํ, จิตฺตสงฺขารนิโรโธ สฺาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ มโนโมเนยฺยํ – อิทํ มโนโมเนยฺยํ.
‘‘กายมุนึ วาจามุนึ, มโนมุนิมนาสวํ;
มุนึ โมเนยฺยสมฺปนฺนํ, อาหุ สพฺพปฺปหายินํ.
‘‘กายมุนึ วาจามุนึ, มโนมุนิมนาสวํ;
มุนึ โมเนยฺยสมฺปนฺนํ, อาหุ นินฺหาตปาปก’’นฺติ [นินหาตปาปกนฺติ (สี.)].
อิเมหิ ¶ ตีหิ โมเนยฺเยหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตา ฉ มุนิโน [มุนโย (สี. สฺยา. ก.)] – อคารมุนิโน, อนคารมุนิโน, เสขมุนิโน, อเสขมุนิโน, ปจฺเจกมุนิโน, มุนิมุนิโนติ [มุนิมุนิโน (สี. สฺยา. ก.) มหานิ. ๑๔]. กตเม อคารมุนิโน? เย เต อคาริกา ทิฏฺปทา วิฺาตสาสนา – อิเม อคารมุนิโน. กตเม อนคารมุนิโน? เย เต ปพฺพชิตา ทิฏฺปทา วิฺาตสาสนา – อิเม อนคารมุนิโน. สตฺต เสขา เสขมุนิโน, อรหนฺโต อเสขมุนิโน. ปจฺเจกพุทฺธา ปจฺเจกมุนิโน. มุนิมุนิโน วุจฺจนฺติ ตถาคตา อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา.
‘‘น โมเนน มุนิ โหติ, มูฬฺหรูโป อวิทฺทสุ;
โย จ ตุลํว ปคฺคยฺห, วรมาทาย ปณฺฑิโต.
‘‘ปาปานิ ¶ ปริวชฺเชติ, ส มุนิ เตน โส มุนิ;
โย มุนาติ อุโภ โลเก, มุนิ เตน ปวุจฺจติ.
‘‘อสตฺจ ¶ สตฺจ ตฺวา ธมฺมํ, อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา จ สพฺพโลเก;
เทวมนุสฺเสหิ ปูชิโต โย, สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิ’’.
วิปฺปมุตฺโตติ มุนิโน ราคา จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ; โทสา จิตฺตํ… โมหา จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ…เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขาเรหิ จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ – ส ปนฺนภาโร มุนิ วิปฺปมุตฺโต.
น กปฺปิโย นูปรโต น ปตฺถิโยติ ภควาติ. กปฺปาติ ทฺเว กปฺปา – ตณฺหากปฺโป จ ทิฏฺิกปฺโป จ…เป… อยํ ตณฺหากปฺโป…เป… อยํ ทิฏฺิกปฺโป. ตสฺส ตณฺหากปฺโป ปหีโน, ทิฏฺิกปฺโป ปฏินิสฺสฏฺโ; ตณฺหากปฺปสฺส ปหีนตฺตา ¶ ทิฏฺิกปฺปสฺส ปฏินิสฺสฏฺตฺตา ตณฺหากปฺปํ ¶ วา ทิฏฺิกปฺปํ วา น กปฺเปติ น ชเนติ น สฺชเนติ น นิพฺพตฺเตติ นาภินิพฺพตฺเตตีติ – น กปฺปิโย. นูปรโตติ. สพฺเพ พาลปุถุชฺชนา รชฺชนฺติ, ปุถุชฺชนกลฺยาณกํ อุปาทาย สตฺต เสขา อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา อนธิคตสฺส อธิคมาย อสจฺฉิกตสฺส สจฺฉิกิริยาย อารมนฺติ วิรมนฺติ ปฏิวิรมนฺติ, อรหา อารโต วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต ¶ วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – น กปฺปิโย นูปรโต. น ปตฺถิโยติ. ปตฺถนา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. ยสฺเสสา ปตฺถนา ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ น ปตฺถิโย.
ภควาติ คารวาธิวจนํ. อปิ จ ภคฺคราโคติ ภควา, ภคฺคโทโสติ ภควา, ภคฺคโมโหติ ภควา, ภคฺคมาโนติ ภควา, ภคฺคทิฏฺีติ ภควา, ภคฺคกณฺฑโกติ ภควา, ภคฺคกิเลโสติ ภควา, ภชิ วิภชิ ปวิภชิ ธมฺมรตนนฺติ ภควา, ภวานํ อนฺตกโรติ ภควา, ภาวิตกาโย ภาวิตสีโล ภาวิตจิตฺโต ภาวิตปฺโติ ภควา; ภาคี วา ภควา อรฺวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิคฺโฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกานิ ปฏิสลฺลานสารุปฺปานีติ ภควา, ภาคี วา ภควา จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา อตฺถรสสฺส ธมฺมรสสฺส วิมุตฺติรสสฺส อธิสีลสฺส อธิจิตฺตสฺส อธิปฺายาติ ภควา, ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ ฌานานํ จตุนฺนํ อปฺปมฺานํ จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา อฏฺนฺนํ วิโมกฺขานํ อฏฺนฺนํ อภิภายตนานํ นวนฺนํ อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีนนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา ¶ ทสนฺนํ สฺาภาวนานํ ทสนฺนํ กสิณสมาปตฺตีนํ อานาปานสฺสติสมาธิสฺส อสุภสมาปตฺติยาติ ¶ ภควา, ภาคี วา ภควา ¶ จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปฺจนฺนํ พลานํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺสาติ ภควา, ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ ตถาคตพลานํ จตุนฺนํ เวสารชฺชานํ จตุนฺนํ ปฏิสมฺภิทานํ ฉนฺนํ อภิฺานํ ฉนฺนํ พุทฺธธมฺมานนฺติ ภควา, ภควาติ เนตํ นามํ มาตรา กตํ น ปิตรา กตํ น ภาตรา กตํ น ภคินิยา กตํ น มิตฺตามจฺเจหิ กตํ น าติสาโลหิเตหิ ¶ กตํ น สมณพฺราหฺมเณหิ กตํ น เทวตาหิ กตํ; วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา มูเล สห สพฺพฺุตฺาณสฺส ปฏิลาภา สจฺฉิกา ปฺตฺติ ยทิทํ ภควาติ – น กปฺปิโย นูปรโต น ปตฺถิโย อิติ ภควา.
เตนาห ภควา –
‘‘ส สพฺพธมฺเมสุ วิเสนิภูโต, ยํ กิฺจิ ทิฏฺํ ว สุตํ มุตํ วา;
ส ปนฺนภาโร มุนิ วิปฺปมุตฺโต, น กปฺปิโย นูปรโต น ปตฺถิโย’’.[อิติ ภควาติ]
มหาวิยูหสุตฺตนิทฺเทโส เตรสโม.