📜
๑๔. ตุวฏฺฏกสุตฺตนิทฺเทโส
อถ ¶ ตุวฏฺฏกสุตฺตนิทฺเทสํ วกฺขติ –
ปุจฺฉามิ ¶ ¶ ตํ อาทิจฺจพนฺธุ,[อาทิจฺจพนฺธู (สี. สฺยา.)]วิเวกํ สนฺติปทฺจ มเหสิ[มเหสึ (สี. สฺยา.)];
กถํ ทิสฺวา นิพฺพาติ ภิกฺขุ, อนุปาทิยาโน โลกสฺมึ กิฺจิ.
ปุจฺฉามิ ตํ อาทิจฺจพนฺธูติ. ปุจฺฉาติ ติสฺโส ปุจฺฉา – อทิฏฺโชตนา ปุจฺฉา, ทิฏฺสํสนฺทนา ปุจฺฉา, วิมติจฺเฉทนา ปุจฺฉา. กตมา อทิฏฺโชตนา ปุจฺฉา? ปกติยา ลกฺขณํ อฺาตํ โหติ อทิฏฺํ อตุลิตํ อตีริตํ อวิภูตํ อวิภาวิตํ, ตสฺส าณาย ทสฺสนาย ตุลนาย ตีรณาย วิภาวนาย ปฺหํ ปุจฺฉติ – อยํ อทิฏฺโชตนา ปุจฺฉา. กตมา ทิฏฺสํสนฺทนา ปุจฺฉา? ปกติยา ลกฺขณํ าตํ โหติ ทิฏฺํ ตุลิตํ ตีริตํ วิภูตํ วิภาวิตํ, อฺเหิ ปณฺฑิเตหิ สทฺธึ สํสนฺทนตฺถาย ปฺหํ ปุจฺฉติ – อยํ ทิฏฺสํสนฺทนา ปุจฺฉา. กตมา วิมติจฺเฉทนา ปุจฺฉา? ปกติยา สํสยปกฺขนฺโท [สํสยปกฺขนฺโน (สี. สฺยา.)] โหติ วิมติปกฺขนฺโท ทฺเวฬฺหกชาโต, ‘‘เอวํ นุ โข, น นุ โข, กึ นุ โข, กถํ นุ โข’’ติ โส วิมติจฺเฉทนตฺถาย ปฺหํ ปุจฺฉติ – อยํ วิมติจฺเฉทนา ปุจฺฉา. อิมา ติสฺโส ปุจฺฉา.
อปราปิ ¶ ติสฺโส ปุจฺฉา – มนุสฺสปุจฺฉา, อมนุสฺสปุจฺฉา, นิมฺมิตปุจฺฉา. กตมา ¶ ¶ มนุสฺสปุจฺฉา? มนุสฺสา พุทฺธํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปฺหํ ปุจฺฉนฺติ, ภิกฺขู ปุจฺฉนฺติ, ภิกฺขุนิโย ปุจฺฉนฺติ, อุปาสกา ปุจฺฉนฺติ, อุปาสิกาโย ปุจฺฉนฺติ, ราชาโน ปุจฺฉนฺติ, ขตฺติยา ปุจฺฉนฺติ, พฺราหฺมณา ปุจฺฉนฺติ, เวสฺสา ปุจฺฉนฺติ, สุทฺทา ปุจฺฉนฺติ, คหฏฺา ปุจฺฉนฺติ, ปพฺพชิตา ปุจฺฉนฺติ – อยํ มนุสฺสปุจฺฉา. กตมา อมนุสฺสปุจฺฉา? อมนุสฺสา พุทฺธํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปฺหํ ปุจฺฉนฺติ, นาคา ปุจฺฉนฺติ, สุปณฺณา ปุจฺฉนฺติ, ยกฺขา ปุจฺฉนฺติ, อสุรา ปุจฺฉนฺติ, คนฺธพฺพา ปุจฺฉนฺติ, มหาราชาโน ปุจฺฉนฺติ, อินฺทา ปุจฺฉนฺติ, พฺรหฺมาโน ปุจฺฉนฺติ, เทวตาโย ปุจฺฉนฺติ – อยํ อมนุสฺสปุจฺฉา. กตมา นิมฺมิตปุจฺฉา? ยํ ภควา รูปํ อภินิมฺมินาติ มโนมยํ สพฺพงฺคปจฺจงฺคํ อหีนินฺทฺริยํ ตํ โส นิมฺมิโต พุทฺธํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ¶ ปฺหํ ปุจฺฉติ, ภควา ตสฺส [นตฺถิ สี. สฺยา. โปตฺถเกสุ] วิสชฺเชติ – อยํ นิมฺมิตปุจฺฉา. อิมา ติสฺโส ปุจฺฉา.
อปราปิ ¶ ติสฺโส ปุจฺฉา – อตฺตตฺถปุจฺฉา, ปรตฺถปุจฺฉา, อุภยตฺถปุจฺฉา. อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – ทิฏฺธมฺมิกตฺถปุจฺฉา, สมฺปรายิกตฺถปุจฺฉา, ปรมตฺถปุจฺฉา. อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – อนวชฺชตฺถปุจฺฉา, นิกฺกิเลสตฺถปุจฺฉา [นิกฺเขปตฺถปุจฺฉา (สี. ก.)], โวทานตฺถปุจฺฉา. อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – อตีตปุจฺฉา, อนาคตปุจฺฉา, ปจฺจุปฺปนฺนปุจฺฉา. อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – อชฺฌตฺตปุจฺฉา, พหิทฺธาปุจฺฉา, อชฺฌตฺตพหิทฺธาปุจฺฉา. อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – กุสลปุจฺฉา, อกุสลปุจฺฉา, อพฺยากตปุจฺฉา. อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – ขนฺธปุจฺฉา, ธาตุปุจฺฉา, อายตนปุจฺฉา. อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – สติปฏฺานปุจฺฉา, สมฺมปฺปธานปุจฺฉา, อิทฺธิปาทปุจฺฉา. อปราปิ ¶ ติสฺโส ปุจฺฉา – อินฺทฺริยปุจฺฉา, พลปุจฺฉา, โพชฺฌงฺคปุจฺฉา. อปราปิ ติสฺโส ปุจฺฉา – มคฺคปุจฺฉา, ผลปุจฺฉา, นิพฺพานปุจฺฉา.
ปุจฺฉามิ ตนฺติ ปุจฺฉามิ ตํ ยาจามิ ตํ อชฺเฌสามิ ตํ ปสาเทมิ ตํ, ‘‘กถยสฺสุ เม’’ติ – ปุจฺฉามิ ตํ. อาทิจฺจพนฺธูติ. อาทิจฺโจ วุจฺจติ สูริโย [สุริโย (สี. สฺยา.)]. สูริโย โคตโม โคตฺเตน, ภควาปิ โคตโม โคตฺเตน, ภควา สูริยสฺส โคตฺตาตโก โคตฺตพนฺธุ; ตสฺมา พุทฺโธ อาทิจฺจพนฺธูติ – ปุจฺฉามิ ตํ อาทิจฺจพนฺธุ.
วิเวกํ สนฺติปทฺจ มเหสีติ. วิเวกาติ ตโย วิเวกา – กายวิเวโก ¶ , จิตฺตวิเวโก, อุปธิวิเวโก. กตโม กายวิเวโก? อิธ ¶ ภิกฺขุ วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชติ อรฺํ รุกฺขมูลํ ปพฺพตํ กนฺทรํ คิริคุหํ สุสานํ วนปตฺถํ อพฺโภกาสํ ปลาลปฺุชํ กาเยน วิวิตฺเตน วิหรติ. โส เอโก คจฺฉติ, เอโก ติฏฺติ, เอโก นิสีทติ, เอโก เสยฺยํ กปฺเปติ, เอโก คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ, เอโก ปฏิกฺกมติ, เอโก รโห นิสีทติ, เอโก จงฺกมํ อธิฏฺาติ, เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ – อยํ กายวิเวโก.
กตโม จิตฺตวิเวโก? ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นีวรเณหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ, ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วิตกฺกวิจาเรหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ, ตติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส ปีติยา จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ, จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส สุขทุกฺเขหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ, อากาสานฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส รูปสฺาย ปฏิฆสฺาย นานตฺตสฺาย จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ, วิฺาณฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส อากาสานฺจายตนสฺาย จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ, อากิฺจฺายตนํ ¶ สมาปนฺนสฺส วิฺาณฺจายตนสฺาย จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ ¶ , เนวสฺานาสฺายตนํ สมาปนฺนสฺส อากิฺจฺายตนสฺาย จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ. โสตาปนฺนสฺส สกฺกายทิฏฺิยา วิจิกิจฺฉาย สีลพฺพตปรามาสา ทิฏฺานุสยา วิจิกิจฺฉานุสยา, ตเทกฏฺเหิ จ กิเลเสหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ. สกทาคามิสฺส โอฬาริกา กามราคสฺโชนา ¶ ปฏิฆสฺโชนา โอฬาริกา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา, ตเทกฏฺเหิ จ กิเลเสหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ. อนาคามิสฺส อนุสหคตา กามราคสฺโชนา ปฏิฆสฺโชนา อนุสหคตา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา, ตเทกฏฺเหิ จ กิเลเสหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ. อรหโต รูปราคา อรูปราคา มานา อุทฺธจฺจา อวิชฺชาย มานานุสยา ภวราคานุสยา อวิชฺชานุสยา, ตเทกฏฺเหิ จ กิเลเสหิ พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ – อยํ จิตฺตวิเวโก.
กตโม อุปธิวิเวโก? อุปธิ วุจฺจติ กิเลสา จ ขนฺธา จ อภิสงฺขารา จ. อุปธิวิเวโก วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ. โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ – อยํ อุปธิวิเวโก. กายวิเวโก จ วิเวกฏฺกายานํ [วูปกฏฺกายานํ (สี.)] เนกฺขมฺมาภิรตานํ, จิตฺตวิเวโก จ ปริสุทฺธจิตฺตานํ ปรมโวทานปตฺตานํ, อุปธิวิเวโก จ ¶ นิรุปธีนํ ปุคฺคลานํ วิสงฺขารคตานํ. สนฺตีติ เอเกน อากาเรน สนฺติปิ สนฺติปทมฺปิ ตํเยว อมตํ นิพฺพานํ, โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘สนฺตเมตํ ปทํ, ปณีตเมตํ ปทํ, ยทิทํ สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพาน’’นฺติ. อถ อปเรน ¶ อากาเรน เย ธมฺมา สนฺตาธิคมาย ¶ สนฺติผุสนาย สนฺติสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺติ, เสยฺยถิทํ – จตฺตาโร สติปฏฺานา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, ปฺจินฺทฺริยานิ, ปฺจ พลานิ, สตฺต โพชฺฌงฺคา, อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค – อิเม วุจฺจนฺติ สนฺติปทํ ตาณปทํ เลณปทํ สรณปทํ อภยปทํ อจฺจุตปทํ อมตปทํ นิพฺพานปทํ.
มเหสีติ มเหสิ ภควา. มหนฺตํ สีลกฺขนฺธํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหนฺตํ สมาธิกฺขนฺธํ…เป… มหนฺตํ ปฺากฺขนฺธํ… มหนฺตํ วิมุตฺติกฺขนฺธํ… มหนฺตํ วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺธํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ; มหโต ตโมกายสฺส ปทาลนํ, มหโต วิปลฺลาสสฺส เภทนํ, มหโต ตณฺหาสลฺลสฺส อพฺพหนํ [อพฺพูหนํ (สี. สฺยา.), อพฺภุหนํ (ก.)], มหโต ทิฏฺิสงฺฆาตสฺส วินิเวนํ, มหโต มานธชสฺส ปปาตนํ [ปวาหนํ (สฺยา.)], มหโต อภิสงฺขารสฺส วูปสมํ, มหโต โอฆสฺส นิตฺถรณํ, มหโต ภารสฺส นิกฺเขปนํ, มหโต สํสารวฏฺฏสฺส อุปจฺเฉทํ, มหโต สนฺตาปสฺส นิพฺพาปนํ ¶ , มหโต ปริฬาหสฺส ปฏิปสฺสทฺธึ, มหโต ธมฺมธชสฺส อุสฺสาปนํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ, มหนฺเต สติปฏฺาเน มหนฺเต สมฺมปฺปธาเน มหนฺเต อิทฺธิปาเท มหนฺตานิ อินฺทฺริยานิ มหนฺตานิ พลานิ มหนฺเต โพชฺฌงฺเค มหนฺตํ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ มหนฺตํ ปรมตฺถํ อมตํ นิพฺพานํ เอสี คเวสี ปริเยสีติ มเหสิ; มเหสกฺเขหิ วา สตฺเตหิ เอสิโต คเวสิโต ปริเยสิโต กหํ ¶ พุทฺโธ กหํ ภควา กหํ เทวเทโว กหํ นราสโภติ มเหสีติ – วิเวกํ สนฺติปทฺจ มเหสิ.
กถํ ทิสฺวา นิพฺพาติ ภิกฺขูติ. กถํ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ¶ ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา อตฺตโน ราคํ นิพฺพาเปติ, โทสํ นิพฺพาเปติ, โมหํ นิพฺพาเปติ, โกธํ…เป… อุปนาหํ… มกฺขํ… ปฬาสํ… อิสฺสํ… มจฺฉริยํ… มายํ… สาเยฺยํ… ถมฺภํ… สารมฺภํ… มานํ… อติมานํ… มทํ… ปมาทํ… สพฺเพ กิเลเส… สพฺเพ ทุจฺจริเต… สพฺเพ ทรเถ… สพฺเพ ปริฬาเห… สพฺเพ สนฺตาเป ¶ … สพฺพากุสลาภิสงฺขาเร นิพฺพาเปติ สเมติ อุปสเมติ วูปสเมติ ปฏิปสฺสมฺเภติ. ภิกฺขูติ ปุถุชฺชนกลฺยาณโก วา ภิกฺขุ เสโข วา ภิกฺขูติ – กถํ ทิสฺวา นิพฺพาติ ภิกฺขุ.
อนุปาทิยาโน โลกสฺมึ กิฺจีติ. จตูหิ อุปาทาเนหิ อนุปาทิยมาโน อคณฺหยมาโน อปรามสมาโน อนภินิวิสมาโน. โลกสฺมินฺติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก, ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเก. กิฺจีติ กิฺจิ รูปคตํ เวทนาคตํ สฺาคตํ สงฺขารคตํ วิฺาณคตนฺติ – อนุปาทิยาโน โลกสฺมึ กิฺจิ.
เตนาห โส นิมฺมิโต –
‘‘ปุจฺฉามิ ตํ อาทิจฺจพนฺธุ, วิเวกํ สนฺติปทฺจ มเหสิ;
กถํ ทิสฺวา นิพฺพาติ ภิกฺขุ, อนุปาทิยาโน โลกสฺมึ กิฺจี’’ติ.
มูลํ ¶ ปปฺจสงฺขาย, [อิติ ภควา]
มนฺตา อสฺมีติ สพฺพมุปรุนฺเธ[สพฺพมุปรุทฺเธ (สฺยา.)];
ยา กาจิ ตณฺหา อชฺฌตฺตํ, ตาสํ วินยา สทา สโต สิกฺเข.
มูลํ ปปฺจสงฺขาย, [อิติ ภควา] มนฺตา อสฺมีติ สพฺพมุปรุนฺเธติ. ปปฺจาเยว ปปฺจสงฺขา. ตณฺหาปปฺจสงฺขา ทิฏฺิปปฺจสงฺขา. กตมํ ตณฺหาปปฺจสฺส มูลํ? อวิชฺชามูลํ, อโยนิโสมนสิกาโร ¶ มูลํ, อสฺมิมาโน มูลํ, อหิริกํ มูลํ ¶ , อโนตฺตปฺปํ มูลํ, อุทฺธจฺจํ มูลํ – อิทํ ตณฺหาปปฺจสฺส มูลํ. กตมํ ทิฏฺิปปฺจสฺส มูลํ? อวิชฺชามูลํ, อโยนิโสมนสิกาโร มูลํ, อสฺมิมาโน มูลํ, อหิริกํ มูลํ, อโนตฺตปฺปํ มูลํ, อุทฺธจฺจํ มูลํ – อิทํ ทิฏฺิปปฺจสฺส มูลํ.
ภควาติ คารวาธิวจนํ. อปิ จ ภคฺคราโคติ ภควา, ภคฺคโทโสติ ภควา, ภคฺคโมโหติ ภควา, ภคฺคมาโนติ ภควา, ภคฺคทิฏฺีติ ภควา, ภคฺคกณฺฑโกติ ภควา, ภคฺคกิเลโสติ ภควา, ภชิ วิภชิ ปวิภชิ ธมฺมรตนนฺติ ภควา, ภวานํ อนฺตกโรติ ภควา, ภาวิตกาโย ภาวิตสีโล ภาวิตจิตฺโต ภาวิตปฺโติ ภควา; ภาคี วา ภควา ¶ อรฺวนปตฺถานิ ¶ ปนฺตานิ เสนาสนานิ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิคฺโฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกานิ ปฏิสลฺลานสารุปฺปานีติ ภควา, ภาคี วา ภควา จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา อตฺถรสสฺส ธมฺมรสสฺส วิมุตฺติรสสฺส อธิสีลสฺส อธิจิตฺตสฺส อธิปฺายาติ ภควา, ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ ฌานานํ จตุนฺนํ อปฺปมฺานํ จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา อฏฺนฺนํ วิโมกฺขานํ อฏฺนฺนํ อภิภายตนานํ นวนฺนํ อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีนนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ สฺาภาวนานํ ทสนฺนํ กสิณสมาปตฺตีนํ อานาปานสฺสติสมาธิสฺส อสุภสมาปตฺติยาติ ภควา, ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปฺจนฺนํ พลานํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺสาติ ภควา, ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ ตถาคตพลานํ จตุนฺนํ เวสารชฺชานํ จตุนฺนํ ปฏิสมฺภิทานํ ฉนฺนํ อภิฺานํ ฉนฺนํ พุทฺธธมฺมานนฺติ ¶ ภควา, ภควาติ เนตํ นามํ มาตรา กตํ น ปิตรา กตํ น ภาตรา กตํ น ภคินิยา กตํ น มิตฺตามจฺเจหิ กตํ น าติสาโลหิเตหิ กตํ น สมณพฺราหฺมเณหิ กตํ น เทวตาหิ กตํ; วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา มูเล สห สพฺพฺุตาณสฺส ปฏิลาภา สจฺฉิกา ปฺตฺติ ยทิทํ ภควาติ – มูลํ ปปฺจสงฺขาย อิติ ภควา.
มนฺตา อสฺมีติ สพฺพมุปรุนฺเธติ. มนฺตา วุจฺจติ ปฺา. ยา ปฺา ¶ ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ. อสฺมีติ รูเป อสฺมีติ มาโน อสฺมีติ ฉนฺโท อสฺมีติ อนุสโย; เวทนาย… สฺาย… สงฺขาเรสุ… วิฺาเณ อสฺมีติ มาโน อสฺมีติ ฉนฺโท อสฺมีติ อนุสโยติ. มูลํ ปปฺจสงฺขาย อิติ ภควา. มนฺตา อสฺมีติ สพฺพมุปรุนฺเธติ. ปปฺจสงฺขาย มูลฺจ อสฺมิมานฺจ มนฺตาย สพฺพํ รุนฺเธยฺย อุปรุนฺเธยฺย นิโรเธยฺย วูปสเมยฺย อตฺถงฺคเมยฺย ¶ ปฏิปสฺสมฺเภยฺยาติ – มูลํ ปปฺจสงฺขาย อิติ ภควา, มนฺตา อสฺมีติ สพฺพมุปรุนฺเธ.
ยา กาจิ ตณฺหา อชฺฌตฺตนฺติ. ยา กาจีติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ – ยา กาจีติ. ตณฺหาติ รูปตณฺหา…เป… ธมฺมตณฺหา. อชฺฌตฺตนฺติ อชฺฌตฺตสมุฏฺานา วา [อชฺฌตฺตํ สมุฏฺาติ (สฺยา.)] สา ตณฺหาติ – อชฺฌตฺตํ ¶ . อถ วา อชฺฌตฺติกํ วุจฺจติ จิตฺตํ. ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชา มโนวิฺาณธาตุ. จิตฺเตน สา ตณฺหา สหคตา สหชาตา สํสฏฺา สมฺปยุตฺตา เอกุปฺปาทา เอกนิโรธา เอกวตฺถุกา เอการมฺมณาติปิ อชฺฌตฺตนฺติ – ยา กาจิ ตณฺหา อชฺฌตฺตํ.
ตาสํ วินยา สทา สโต สิกฺเขติ. สทาติ สทา สพฺพทา ¶ สพฺพกาลํ นิจฺจกาลํ ธุวกาลํ, สตตํ สมิตํ อพฺโพกิณฺณํ โปงฺขานุโปงฺขํ อุทกูมิคชาตํ อวีจิสนฺตติสหิตํ ผุสิตํ, ปุเรภตฺตํ ปจฺฉาภตฺตํ ¶ , ปุริมํ ยามํ มชฺฌิมํ ยามํ ปจฺฉิมํ ยามํ, กาเฬ ชุณฺเห, วสฺเส เหมนฺเต คิมฺเห, ปุริเม วโยขนฺเธ มชฺฌิเม วโยขนฺเธ ปจฺฉิเม วโยขนฺเธ. สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต, เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต. อปเรหิปิ จตูหิ การเณหิ สโต – อสติ ปริวชฺชนาย สโต, สติกรณียานํ ธมฺมานํ กตตฺตา สโต, สติปฏิปกฺขานํ ธมฺมานํ หตตฺตา สโต, สตินิมิตฺตานํ อสมฺมุฏฺตฺตา สโต. อปเรหิปิ จตูหิ การเณหิ สโต – สติยา สมนฺนาคตตฺตา สโต, สติยา วสิตตฺตา สโต, สติยา ปาคฺุตาย สโต, สติยา อปจฺโจโรหนตาย สโต. อปเรหิปิ จตูหิ การเณหิ สโต – สตฺตตฺตา สโต, สนฺตตฺตา สโต, สมิตตฺตา สโต, สนฺตธมฺมสมนฺนาคตตฺตา สโต. พุทฺธานุสฺสติยา สโต, ธมฺมานุสฺสติยา สโต, สงฺฆานุสฺสติยา สโต, สีลานุสฺสติยา สโต, จาคานุสฺสติยา สโต, เทวตานุสฺสติยา สโต, อานาปานสฺสติยา สโต, มรณสฺสติยา สโต, กายคตาสติยา สโต, อุปสมานุสฺสติยา สโต. ยา สติ อนุสฺสติ ปฏิสฺสติ, สติ สรณตา ธารณตา อปิลาปนตา อสมฺมุสฺสนตา, สติ สตินฺทฺริยํ สติพลํ สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค เอกายนมคฺโค – อยํ วุจฺจติ สติ. อิมาย สติยา อุเปโต สมุเปโต, อุปคโต สมุปคโต, อุปปนฺโน สมุปปนฺโน, สมนฺนาคโต โส วุจฺจติ สโต.
สิกฺเขติ ¶ ติสฺโส สิกฺขา – อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปฺาสิกฺขา. กตมา ¶ อธิสีลสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ สีลวา โหติ, ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปนฺโน, อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ¶ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ, ขุทฺทโก สีลกฺขนฺโธ… มหนฺโต ¶ สีลกฺขนฺโธ, สีลํ ปติฏฺา อาทิ จรณํ สํยโม สํวโร มุขํ ปมุขํ กุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา – อยํ อธิสีลสิกฺขา.
กตมา อธิจิตฺตสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ, ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ ‘‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’’ติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ อธิจิตฺตสิกฺขา.
กตมา อธิปฺาสิกฺขา? อิธ ภิกฺขุ ปฺวา โหติ, อุทยตฺถคามินิยา ปฺาย สมนฺนาคโต อริยาย นิพฺเพธิกาย สมฺมาทุกฺขกฺขยคามินิยา. โส อิทํ ทุกฺขนฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ ทุกฺขสมุทโยติ ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ ทุกฺขนิโรโธติ ยถาภูตํ ปชานาติ ¶ , อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาติ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิเม อาสวาติ ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ อาสวสมุทโยติ ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ อาสวนิโรโธติ ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฏิปทาติ ยถาภูตํ ปชานาติ – อยํ อธิปฺาสิกฺขา.
ตาสํ วินยา สทา สโต สิกฺเขติ. ตาสํ ตณฺหานํ วินยาย ปฏิวินยาย ปหานาย วูปสมาย ปฏินิสฺสคฺคาย ปฏิปสฺสทฺธิยา อธิสีลมฺปิ สิกฺเขยฺย, อธิจิตฺตมฺปิ สิกฺเขยฺย, อธิปฺมฺปิ สิกฺเขยฺย; อิมา ติสฺโส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺเขยฺย, ปชานนฺโต สิกฺเขยฺย, ปสฺสนฺโต ¶ สิกฺเขยฺย, ปจฺจเวกฺขนฺโต สิกฺเขยฺย, จิตฺตํ อธิฏฺหนฺโต สิกฺเขยฺย, สทฺธาย อธิมุจฺจนฺโต สิกฺเขยฺย, วีริยํ ปคฺคณฺหนฺโต สิกฺเขยฺย, สตึ อุปฏฺเปนฺโต สิกฺเขยฺย, จิตฺตํ สมาทหนฺโต สิกฺเขยฺย, ปฺาย ปชานนฺโต สิกฺเขยฺย, อภิฺเยฺยํ อภิชานนฺโต สิกฺเขยฺย, ปริฺเยฺยํ ปริชานนฺโต สิกฺเขยฺย, ปหาตพฺพํ ปชหนฺโต สิกฺเขยฺย, ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺโต สิกฺเขยฺย, สจฺฉิกาตพฺพํ ¶ สจฺฉิกโรนฺโต สิกฺเขยฺย อาจเรยฺย สมาจเรยฺย สมาทาย วตฺเตยฺยาติ – ตาสํ วินยา สทา สโต สิกฺเข.
เตนาห ¶ ภควา –
‘‘มูลํ ปปฺจสงฺขาย, [อิติ ภควา]
มนฺตา อสฺมีติ สพฺพมุปรุนฺเธ;
ยา กาจิ ตณฺหา อชฺฌตฺตํ, ตาสํ วินยา สทา สโต สิกฺเข’’ติ.
ยํ ¶ กิฺจิ ธมฺมมภิชฺา, อชฺฌตฺตํ อถ วาปิ พหิทฺธา;
น เตน ถามํ กุพฺเพถ, น หิ สา นิพฺพุติ สตํ วุตฺตา.
ยํ กิฺจิ ธมฺมมภิชฺา อชฺฌตฺตนฺติ. ยํ กิฺจิ อตฺตโน คุณํ ชาเนยฺย กุสเล วา ธมฺเม อพฺยากเต วา ธมฺเม. กตเม อตฺตโน คุณา? อุจฺจา กุลา ปพฺพชิโต วา อสฺสํ [อสฺส (สฺยา.)], มหาโภคกุลา ปพฺพชิโต วา อสฺสํ, อุฬารโภคกุลา ปพฺพชิโต วา อสฺสํ, าโต ยสสฺสี สคหฏฺปพฺพชิตานนฺติ วา อสฺสํ, ลาภิมฺหิ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺติ วา อสฺสํ, สุตฺตนฺติโก วา อสฺสํ, วินยธโร วา อสฺสํ, ธมฺมกถิโก วา อสฺสํ, อารฺิโก วา อสฺสํ, ปิณฺฑปาติโก วา อสฺสํ, ปํสุกูลิโก วา อสฺสํ, เตจีวริโก วา อสฺสํ, สปทานจาริโก วา อสฺสํ, ขลุปจฺฉาภตฺติโก วา อสฺสํ, เนสชฺชิโก วา อสฺสํ, ยถาสนฺถติโก วา อสฺสํ, ปมสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา อสฺสํ, ทุติยสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา อสฺสํ, ตติยสฺส ฌานสฺส ¶ ลาภีติ วา อสฺสํ, จตุตฺถสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา อสฺสํ, อากาสานฺจายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา อสฺสํ, วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติยา… อากิฺจฺายตนสมาปตฺติยา… เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา อสฺสํ – อิเม วุจฺจนฺติ อตฺตโน คุณา ¶ . ยํ กิฺจิ อตฺตโน คุณํ ชาเนยฺย อาชาเนยฺย วิชาเนยฺย ปฏิวิชาเนยฺย ปฏิวิชฺเฌยฺยาติ – ยํ กิฺจิ ธมฺมมภิชฺา อชฺฌตฺตํ. อถ วาปิ พหิทฺธาติ. อุปชฺฌายสฺส วา อาจริยสฺส วา เต คุณา อสฺสูติ [อสฺสูติ อชฺฌตฺตํ (พหูสุ)] – อถ วาปิ พหิทฺธา.
น ¶ เตน ถามํ กุพฺเพถาติ. อตฺตโน วา คุเณน ปเรสํ วา คุเณน ถามํ น กเรยฺย, ถมฺภํ น กเรยฺย, มานํ น กเรยฺย, อุนฺนตึ น กเรยฺย, อุนฺนมํ น กเรยฺย, น เตน มานํ ชเนยฺย, น เตน ถทฺโธ อสฺส ปตฺถทฺโธ ปคฺคหิตสิโรติ – น เตน ถามํ กุพฺเพถ.
น หิ สา นิพฺพุติ สตํ วุตฺตาติ. สตานํ สนฺตานํ สปฺปุริสานํ พุทฺธานํ พุทฺธสาวกานํ ปจฺเจกพุทฺธานํ สา นิพฺพุตีติ น วุตฺตา น ปวุตฺตา น อาจิกฺขิตา น เทสิตา น ปฺปิตา ¶ น ปฏฺปิตา น วิวฏา น วิภตฺตา น อุตฺตานีกตา นปฺปกาสิตาติ – น หิ สา นิพฺพุติ สตํ วุตฺตา.
เตนาห ภควา –
‘‘ยํ กิฺจิ ธมฺมมภิชฺา, อชฺฌตฺตํ อถ วาปิ พหิทฺธา;
น เตน ถามํ กุพฺเพถ, น หิ สา นิพฺพุติ สตํ วุตฺตา’’ติ.
เสยฺโย น เตน มฺเยฺย, นีเจยฺโย อถ วาปิ สริกฺโข;
ผุฏฺโ ¶ อเนกรูเปหิ, นาตุมานํ วิกปฺปยํ ติฏฺเ.
เสยฺโย น เตน มฺเยฺยาติ. ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ อติมานํ น ชเนยฺย ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย ¶ วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อฺตรฺตเรน วา วตฺถุนาติ – เสยฺโย น เตน มฺเยฺย.
นีเจยฺโย อถ วาปิ สริกฺโขติ. ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ โอมานํ น ชเนยฺย ชาติยา วา โคตฺเตน วา…เป… อฺตรฺตเรน วา วตฺถุนา. ‘‘สทิโสหมสฺมี’’ติ มานํ น ชเนยฺย ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อฺตรฺตเรน วา วตฺถุนาติ – นีเจยฺโย อถ วาปิ สริกฺโข.
ผุฏฺโ อเนกรูเปหีติ. อเนกวิเธหิ อากาเรหิ ผุฏฺโ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโตติ – ผุฏฺโ อเนกรูเปหิ.
นาตุมานํ ¶ วิกปฺปยํ ติฏฺเติ. อาตุมา วุจฺจติ อตฺตา. อตฺตานํ กปฺเปนฺโต วิกปฺเปนฺโต วิกปฺปํ อาปชฺชนฺโต น ติฏฺเยฺยาติ – นาตุมานํ วิกปฺปยํ ติฏฺเ.
เตนาห ภควา –
‘‘เสยฺโย ¶ น เตน มฺเยฺย, นีเจยฺโย อถ วาปิ สริกฺโข;
ผุฏฺโ อเนกรูเปหิ, นาตุมานํ วิกปฺปยํ ติฏฺเ’’ติ.
อชฺฌตฺตเมวุปสเม ¶ , น อฺโต ภิกฺขุ สนฺติเมเสยฺย;
อชฺฌตฺตํ อุปสนฺตสฺส, นตฺถิ อตฺตา[อตฺตํ (สฺยา.)]กุโต นิรตฺตา[นิรตฺตํ (สฺยา.)]วา.
อชฺฌตฺตเมวุปสเมติ. อชฺฌตฺตํ ราคํ สเมยฺย, โทสํ สเมยฺย, โมหํ สเมยฺย, โกธํ…เป… อุปนาหํ… มกฺขํ… ปฬาสํ… อิสฺสํ… มจฺฉริยํ… มายํ… สาเยฺยํ… ถมฺภํ… สารมฺภํ ¶ … มานํ… อติมานํ… มทํ… ปมาทํ… สพฺเพ กิเลเส… สพฺเพ ทุจฺจริเต… สพฺเพ ทรเถ… สพฺเพ ปริฬาเห… สพฺเพ สนฺตาเป… สพฺพากุสลาภิสงฺขาเร สเมยฺย อุปสเมยฺย วูปสเมยฺย นิพฺพาเปยฺย ปฏิปสฺสมฺเภยฺยาติ – อชฺฌตฺตเมวุปสเม.
น อฺโต ภิกฺขุ สนฺติเมเสยฺยาติ. อฺโต อสุทฺธิมคฺเคน, มิจฺฉาปฏิปทาย, อนิยฺยานปเตน, อฺตฺร สติปฏฺาเนหิ, อฺตฺร สมฺมปฺปธาเนหิ, อฺตฺร อิทฺธิปาเทหิ, อฺตฺร อินฺทฺริเยหิ, อฺตฺร พเลหิ, อฺตฺร โพชฺฌงฺเคหิ, อฺตฺร อริยา อฏฺงฺคิกา มคฺคา สนฺตึ อุปสนฺตึ วูปสนฺตึ นิพฺพุตึ ปฏิปสฺสทฺธึ น เอเสยฺย น คเวเสยฺย น ปริเยเสยฺยาติ – น อฺโต ภิกฺขุ สนฺติเมเสยฺย.
อชฺฌตฺตํ ¶ อุปสนฺตสฺสาติ. อชฺฌตฺตํ ราคํ สนฺตสฺส, โทสํ สนฺตสฺส, โมหํ สนฺตสฺส…เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขาเร สนฺตสฺส อุปสนฺตสฺส วูปสนฺตสฺส นิพฺพุตสฺส ปฏิปสฺสทฺธิยาติ – อชฺฌตฺตํ อุปสนฺตสฺส.
นตฺถิ อตฺตา กุโต นิรตฺตา วาติ. นตฺถีติ ปฏิกฺเขโป. อตฺตาติ อตฺตทิฏฺิ นตฺถิ; นิรตฺตาติ อุจฺเฉททิฏฺิ นตฺถิ. อตฺตาติ คหิตํ นตฺถิ; นิรตฺตาติ มฺุจิตพฺพํ นตฺถิ. ยสฺสตฺถิ คหิตํ, ตสฺสตฺถิ มฺุจิตพฺพํ. ตสฺส คหิตํ คาหํ ¶ มฺุจนํ สมติกฺกนฺโต อรหา วุทฺธิปาริหานิวีติวตฺโต. โส วุฏฺวาโส จิณฺณจรโณ…เป… ชาติมรณสํสาโร, นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ – นตฺถิ อตฺตา กุโต นิรตฺตา วา.
เตนาห ภควา –
‘‘อชฺฌตฺตเมวุปสเม, น อฺโต ภิกฺขุ สนฺติเมเสยฺย;
อชฺฌตฺตํ อุปสนฺตสฺส, นตฺถิ อตฺตา กุโต นิรตฺตา วา’’ติ.
มชฺเฌ ¶ ¶ ยถา สมุทฺทสฺส, อูมิ โน ชายตี ิโต โหติ;
เอวํ ิโต อเนชสฺส, อุสฺสทํ ภิกฺขุ น กเรยฺย[กเร (สี.)]กุหิฺจิ.
มชฺเฌ ยถา สมุทฺทสฺส, อูมิ โน ชายตี ิโต โหตีติ. สมุทฺโท จตุราสีติโยชนสหสฺสานิ อุพฺเพเธน คมฺภีโร. เหฏฺา จตฺตารีสโยชนสหสฺสานิ ¶ อุทกํ มจฺฉกจฺฉเปหิ กมฺปติ. อุปริ จตฺตารีสโยชนสหสฺสานิ อุทกํ วาเตหิ กมฺปติ. มชฺเฌ จตฺตารีสโยชนสหสฺสานิ อุทกํ น กมฺปติ น วิกมฺปติ น จลติ น เวธติ นปฺปเวธติ น สมฺปเวธติ. อเนริโต อฆฏฺฏิโต อจลิโต อลุฬิโต อภนฺโต วูปสนฺโต ตตฺร อูมิ โน ชายติ, ิโต โหติ สมุทฺโทติ. เอวมฺปิ มชฺเฌ ยถา สมุทฺทสฺส อูมิ โน ชายตี ิโต โหติ.
อถ วา สตฺตนฺนํ ปพฺพตานํ อนฺตริกาสุ สตฺตสีทนฺตรา มหาสมุทฺทา. [สีทนฺตรสมุทฺโท (สฺยา.)] ตตฺร อุทกํ น กมฺปติ น วิกมฺปติ น จลติ น เวธติ นปฺปเวธติ น สมฺปเวธติ. อเนริโต อฆฏฺฏิโต อจลิโต อลุฬิโต อภนฺโต วูปสนฺโต ตตฺร อูมิ โน ชายติ, ิโต โหติ สมุทฺโทติ. เอวมฺปิ มชฺเฌ ยถา สมุทฺทสฺส อูมิ โน ชายตี ิโต โหติ.
เอวํ ิโต อเนชสฺสาติ. เอวนฺติ โอปมฺมสมฺปฏิปาทนํ. ิโตติ ลาเภปิ น กมฺปติ, อลาเภปิ น กมฺปติ, ยเสปิ น กมฺปติ, อยเสปิ น กมฺปติ, ปสํสายปิ น กมฺปติ, นินฺทายปิ น กมฺปติ, สุเขปิ น กมฺปติ, ทุกฺเขปิ น กมฺปติ น วิกมฺปติ น จลติ น เวธติ นปฺปเวธติ น สมฺปเวธตีติ – เอวํ ิโต. อเนชสฺสาติ เอชา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค ¶ สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. ยสฺเสสา เอชา ตณฺหา ปหีนา อุจฺฉินฺนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ อเนโช. เอชาย ปหีนตฺตา อเนโช ¶ ; โส ลาเภปิ น อิฺชติ, อลาเภปิ น อิฺชติ, ยเสปิ น อิฺชติ, อยเสปิ ¶ น อิฺชติ, ปสํสายปิ น อิฺชติ, นินฺทายปิ น อิฺชติ, สุเขปิ น อิฺชติ, ทุกฺเขปิ น อิฺชติ, น จลติ น เวธติ นปฺปเวธติ น สมฺปเวธตีติ – เอวํ ิโต อเนชสฺส.
อุสฺสทํ ภิกฺขุ น กเรยฺย กุหิฺจีติ. อุสฺสทาติ สตฺตุสฺสทา – ราคุสฺสทํ [ราคุสฺสโท (สฺยา.)], โทสุสฺสทํ, โมหุสฺสทํ, มานุสฺสทํ, ทิฏฺุสฺสทํ, กิเลสุสฺสทํ, กมฺมุสฺสทํ น กเรยฺย น ชเนยฺย น สฺชเนยฺย น ¶ นิพฺพตฺเตยฺย นาภินิพฺพตฺเตยฺย. กุหิฺจีติ กุหิฺจิ กิสฺมิฺจิ กตฺถจิ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา อชฺฌตฺตพหิทฺธา วาติ – อุสฺสทํ ภิกฺขุ น กเรยฺย กุหิฺจิ.
เตนาห ภควา –
‘‘มชฺเฌ ยถา สมุทฺทสฺส, อูมิ โน ชายตี ิโต โหติ;
เอวํ ิโต อเนชสฺส, อุสฺสทํ ภิกฺขุ น กเรยฺย กุหิฺจี’’ติ.
อกิตฺตยี วิวฏจกฺขุ, สกฺขิธมฺมํ ปริสฺสยวินยํ;
ปฏิปทํ วเทหิ ภทฺทนฺเต, ปาติโมกฺขํ อถ วาปิ สมาธึ.
อกิตฺตยี วิวฏจกฺขูติ. อกิตฺตยีติ กิตฺติตํ อาจิกฺขิตํ เทสิตํ ปฺปิตํ ปฏฺปิตํ วิวฏํ วิภตฺตํ อุตฺตานีกตํ ปกาสิตนฺติ ¶ – อกิตฺตยิ [อกิตฺตยีติ อกิตฺตยิ ปริกิตฺตยิ อาจิกฺขิ เทเสสิ ปฺเปสิ ปฏฺเปสิ วิวริ วิภชิ อุตฺตานิมกาสิ ปกาเสสีติ อกิตฺตยิ (สฺยา.)]. วิวฏจกฺขูติ ภควา ปฺจหิ จกฺขูหิ วิวฏจกฺขุ – มํสจกฺขุนาปิ วิวฏจกฺขุ, ทิพฺเพน จกฺขุนาปิ วิวฏจกฺขุ, ปฺาจกฺขุนาปิ วิวฏจกฺขุ, พุทฺธจกฺขุนาปิ วิวฏจกฺขุ, สมนฺตจกฺขุนาปิ วิวฏจกฺขุ.
กถํ ภควา มํสจกฺขุนาปิ วิวฏจกฺขุ? มํสจกฺขุมฺหิปิ ภควโต ปฺจ วณฺณา สํวิชฺชนฺติ – นีโล จ วณฺโณ, ปีตโก จ วณฺโณ, โลหิตโก จ ¶ วณฺโณ, กณฺโห จ วณฺโณ, โอทาโต ¶ จ วณฺโณ. อกฺขิโลมานิ จ ภควโต ยตฺถ จ อกฺขิโลมานิ ปติฏฺิตานิ ตํ นีลํ โหติ สุนีลํ ปาสาทิกํ ทสฺสเนยฺยํ อุมาปุปฺผสมานํ [อุมฺมาปุปฺผสมานํ (สี. ก.), อุมฺมารปุปฺผสมานํ (สฺยา.)]. ตสฺส ปรโต ปีตกํ โหติ สุปีตกํ สุวณฺณวณฺณํ ปาสาทิกํ ทสฺสเนยฺยํ กณิการปุปฺผสมานํ. อุภยโต จ อกฺขิกูฏานิ ภควโต โลหิตกานิ โหนฺติ สุโลหิตกานิ ปาสาทิกานิ ทสฺสเนยฺยานิ อินฺทโคปกสมานานิ. มชฺเฌ กณฺหํ โหติ สุกณฺหํ อลูขํ สินิทฺธํ ปาสาทิกํ ทสฺสเนยฺยํ อทฺทาริฏฺกสมานํ [อฬาริฏฺกสมานํ (สฺยา.)]. ตสฺส ปรโต โอทาตํ โหติ สุโอทาตํ เสตํ ปณฺฑรํ ปาสาทิกํ ทสฺสเนยฺยํ โอสธิตารกสมานํ. เตน ภควา ปากติเกน มํสจกฺขุนา อตฺตภาวปริยาปนฺเนน ปุริมสุจริตกมฺมาภินิพฺพตฺเตน สมนฺตา โยชนํ ปสฺสติ ทิวา เจว รตฺติฺจ. ยทา หิปิ จตุรงฺคสมนฺนาคโต อนฺธกาโร โหติ. สูริโย วา อตฺถงฺคโต โหติ. กาฬปกฺโข จ อุโปสโถ โหติ. ติพฺโพ จ วนสณฺโฑ โหติ. มหา จ กาฬเมโฆ [อกาลเมโฆ (สฺยา.)] อพฺภุฏฺิโต โหติ. เอวรูเปปิ จตุรงฺคสมนฺนาคเต อนฺธกาเร สมนฺตา โยชนํ ¶ ปสฺสติ. นตฺถิ โส กุฏฺโฏ [กุฑฺโฑ (สี.)] วา กวาฏํ วา ปากาโร วา ปพฺพโต วา คจฺโฉ วา ลตา วา อาวรณํ รูปานํ ทสฺสนาย. เอกฺเจ ติลผลํ นิมิตฺตํ ¶ กตฺวา ติลวาเห ปกฺขิเปยฺย. ตฺเว ติลผลํ อุทฺธเรยฺย. เอวํ ปริสุทฺธํ ภควโต ปากติกํ มํสจกฺขุ. เอวํ ภควา มํสจกฺขุนาปิ วิวฏจกฺขุ.
กถํ ภควา ทิพฺเพน จกฺขุนาปิ วิวฏจกฺขุ? ภควา ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ สุคเต ทุคฺคเต. ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ – ‘‘อิเม วต โภนฺโต สตฺตา กายทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา วจีทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา มโนทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อุปวาทกา มิจฺฉาทิฏฺิกา มิจฺฉาทิฏฺิกมฺมสมาทานา ¶ , เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปนฺนา. อิเม วา ปน โภนฺโต สตฺตา กายสุจริเตน สมนฺนาคตา วจีสุจริเตน สมนฺนาคตา มโนสุจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อนุปวาทกา สมฺมาทิฏฺิกา สมฺมาทิฏฺิกมฺมสมาทานา, เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนา’’ติ ¶ . อิติ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ สุคเต ทุคฺคเต; ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ. อากงฺขมาโน จ ภควา เอกมฺปิ โลกธาตุํ ปสฺเสยฺย, ทฺเวปิ โลกธาตุโย ปสฺเสยฺย, ติสฺโสปิ โลกธาตุโย ¶ ปสฺเสยฺย, จตสฺโสปิ โลกธาตุโย ปสฺเสยฺย, ปฺจปิ โลกธาตุโย ปสฺเสยฺย, ทสปิ โลกธาตุโย ปสฺเสยฺย, วีสมฺปิ โลกธาตุโย ปสฺเสยฺย, ตึสมฺปิ โลกธาตุโย ปสฺเสยฺย, จตฺตาลีสมฺปิ โลกธาตุโย ปสฺเสยฺย, ปฺาสมฺปิ โลกธาตุโย ปสฺเสยฺย, สตมฺปิ โลกธาตุโย ปสฺเสยฺย, สหสฺสิมฺปิ จูฬนิกํ โลกธาตุํ ปสฺเสยฺย, ทฺวิสหสฺสิมฺปิ มชฺฌิมิกํ โลกธาตุํ ปสฺเสยฺย, ติสหสฺสิมฺปิ โลกธาตุํ ปสฺเสยฺย, มหาสหสฺสิมฺปิ [ติสหสฺสึ มหาสหสฺสิมฺปิ (สี. ก.)] โลกธาตุํ ปสฺเสยฺย. ยาวตกํ วา ปน อากงฺเขยฺย ตาวตกํ ปสฺเสยฺย. เอวํ ปริสุทฺธํ ภควโต ทิพฺพจกฺขุ. เอวํ ภควา ทิพฺเพน จกฺขุนาปิ วิวฏจกฺขุ.
กถํ ภควา ปฺาจกฺขุนาปิ วิวฏจกฺขุ? ภควา มหาปฺโ ปุถุปฺโ หาสปฺโ ชวนปฺโ ติกฺขปฺโ นิพฺเพธิกปฺโ ปฺาปเภทกุสโล ปภินฺนาโณ อธิคตปฏิสมฺภิโท จตุเวสารชฺชปฺปตฺโต ทสพลธารี ปุริสาสโภ ปุริสสีโห ปุริสนาโค ปุริสาชฺโ ปุริสโธรยฺโห อนนฺตาโณ อนนฺตเตโช อนนฺตยโส อฑฺโฒ มหทฺธโน ธนวา เนตา วิเนตา อนุเนตา ปฺาเปตา อนิชฺฌาเปตา เปกฺเขตา ปสาเทตา. โส หิ ภควา อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา, อสฺชาตสฺส มคฺคสฺส สฺชเนตา, อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตา, มคฺคฺู มคฺควิทู มคฺคโกวิโท มคฺคานุคา จ ปน เอตรหิ สาวกา วิหรนฺติ ปจฺฉา สมนฺนาคตา.
โส ¶ หิ ภควา ชานํ ชานาติ ¶ ปสฺสํ ปสฺสติ, จกฺขุภูโต าณภูโต ¶ ธมฺมภูโต พฺรหฺมภูโต วตฺตา ปวตฺตา อตฺถสฺส นินฺเนตา อมตสฺส ทาตา ธมฺมสฺสามี ตถาคโต. นตฺถิ ตสฺส ภควโต อฺาตํ อทิฏฺํ อวิทิตํ อสจฺฉิกตํ อผสฺสิตํ ปฺาย. อตีตํ อนาคตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ [อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ (สฺยา.) มหานิ. ๖๙] อุปาทาย สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต าณมุเข อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ. ยํ กิฺจิ เนยฺยํ นาม อตฺถิ ชานิตพฺพํ [อตฺถิ ธมฺมํ ชานิตพฺพํ (สี. ก.)] อตฺตตฺโถ วา ปรตฺโถ วา อุภยตฺโถ วา ทิฏฺธมฺมิโก วา อตฺโถ ¶ สมฺปรายิโก วา อตฺโถ อุตฺตาโน วา อตฺโถ คมฺภีโร วา อตฺโถ คูฬฺโห วา อตฺโถ ปฏิจฺฉนฺโน วา อตฺโถ เนยฺโย วา อตฺโถ นีโต วา อตฺโถ อนวชฺโช วา อตฺโถ นิกฺกิเลโส วา อตฺโถ โวทาโน วา อตฺโถ ปรมตฺโถ วา อตฺโถ, สพฺพํ ตํ [ปรมตฺโถ วา, สพฺพนฺตํ (สฺยา.)] อนฺโตพุทฺธาเณ ปริวตฺตติ.
สพฺพํ กายกมฺมํ พุทฺธสฺส ภควโต าณานุปริวตฺติ สพฺพํ วจีกมฺมํ… สพฺพํ มโนกมฺมํ… อตีเต พุทฺธสฺส ภควโต อปฺปฏิหตํ าณํ, อนาคเต ปจฺจุปฺปนฺเน อปฺปฏิหตํ าณํ. ยาวตกํ เนยฺยํ ตาวตกํ าณํ, ยาวตกํ าณํ ตาวตกํ เนยฺยํ; เนยฺยปริยนฺติกํ าณํ าณปริยนฺติกํ เนยฺยํ, เนยฺยํ อติกฺกมิตฺวา าณํ นปฺปวตฺตติ, าณํ อติกฺกมิตฺวา เนยฺยปโถ นตฺถิ. อฺมฺปริยนฺตฏฺายิโน เต ธมฺมา. ยถา ทฺวินฺนํ สมุคฺคปฏลานํ สมฺมาผุสิตานํ เหฏฺิมํ สมุคฺคปฏลํ อุปริมํ นาติวตฺตติ, อุปริมํ สมุคฺคปฏลํ เหฏฺิมํ นาติวตฺตติ, อฺมฺปริยนฺตฏฺายิโน; เอวเมว พุทฺธสฺส ¶ ภควโต เนยฺยฺจ าณฺจ อฺมฺปริยนฺตฏฺายิโน. ยาวตกํ เนยฺยํ ตาวตกํ ¶ าณํ, ยาวตกํ าณํ ตาวตกํ เนยฺยํ; เนยฺยปริยนฺติกํ าณํ าณปริยนฺติกํ เนยฺยํ. เนยฺยํ อติกฺกมิตฺวา าณํ นปฺปวตฺตติ, าณํ อติกฺกมิตฺวา เนยฺยปโถ นตฺถิ. อฺมฺปริยนฺตฏฺายิโน เต ธมฺมา.
สพฺพธมฺเมสุ พุทฺธสฺส ภควโต าณํ ปวตฺตติ. สพฺเพ ธมฺมา พุทฺธสฺส ภควโต อาวชฺชนปฏิพทฺธา อากงฺขปฏิพทฺธา มนสิการปฏิพทฺธา จิตฺตุปฺปาทปฏิพทฺธา. สพฺพสตฺเตสุ พุทฺธสฺส ภควโต าณํ ปวตฺตติ. สพฺเพสํ สตฺตานํ ภควา อาสยํ ชานาติ, อนุสยํ ชานาติ, จริตํ ชานาติ, อธิมุตฺตึ ชานาติ, อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย สฺวากาเร ทฺวากาเร สุวิฺาปเย ทุวิฺาปเย ภพฺพาภพฺเพ สตฺเต ปชานาติ. สเทวโก โลโก สมารโก สพฺรหฺมโก สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสา อนฺโตพุทฺธาเณ ปริวตฺตติ [ปริวตฺตนฺติ (ก.) ปสูรสุตฺตนิทฺเทเส อวสาเนปิ].
ยถา เย เกจิ มจฺฉกจฺฉปา อนฺตมโส ติมิติมิงฺคลํ อุปาทาย อนฺโตมหาสมุทฺเท ปริวตฺตนฺติ; เอวเมว สเทวโก โลโก สมารโก สพฺรหฺมโก สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสา ¶ อนฺโตพุทฺธาเณ ปริวตฺตติ [ปริวตฺตนฺติ (ก.) ปสูรสุตฺตนิทฺเทเส อวสาเนปิ]. ยถา เย เกจิ ปกฺขี อนฺตมโส ครุฬํ เวนเตยฺยํ อุปาทาย อากาสสฺส ปเทเส ปริวตฺตนฺติ; เอวเมว เยปิ เต ¶ สาริปุตฺตสมา ปฺาย เตปิ พุทฺธาณสฺส ปเทเส ปริวตฺตนฺติ; พุทฺธาณํ เทวมนุสฺสานํ ปฺํ ผริตฺวา อภิภวิตฺวา ติฏฺติ. เยปิ เต ขตฺติยปณฺฑิตา พฺราหฺมณปณฺฑิตา ¶ คหปติปณฺฑิตา สมณปณฺฑิตา นิปุณา กตปรปฺปวาทา วาลเวธิรูปา โวภินฺทนฺตา มฺเ จรนฺติ ปฺาคเตน ทิฏฺิคตานิ, เต ปฺหํ อภิสงฺขริตฺวา อภิสงฺขริตฺวา ตถาคตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉนฺติ คูฬฺหานิ จ ปฏิจฺฉนฺนานิ จ. กถิตา วิสชฺชิตา จ เต ปฺหา ภควตา โหนฺติ นิทฺทิฏฺการณา. อุปกฺขิตฺตกา จ ¶ เต ภควโต สมฺปชฺชนฺติ. อถ โข ภควา ตตฺถ อติโรจติ ยทิทํ ปฺายาติ. เอวํ ภควา ปฺาจกฺขุนาปิ วิวฏจกฺขุ.
กถํ ภควา พุทฺธจกฺขุนาปิ วิวฏจกฺขุ? ภควา พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต อทฺทส สตฺเต อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย สฺวากาเร ทฺวากาเร สุวิฺาปเย ทุวิฺาปเย อปฺเปกจฺเจ ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน วิหรนฺเต, อปฺเปกจฺเจ น ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน วิหรนฺเต. เสยฺยถาปิ นาม อุปฺปลินิยํ วา ปทุมินิยํ วา ปุณฺฑรีกินิยํ วา อปฺเปกจฺจานิ อุปฺปลานิ วา ปทุมานิ วา ปุณฺฑรีกานิ วา อุทเก ชาตานิ อุทเก สํวฑฺฒานิ อุทกา อนุคฺคตานิ อนฺโตนิมุคฺคโปสีนิ, อปฺเปกจฺจานิ อุปฺปลานิ วา ปทุมานิ วา ปุณฺฑรีกานิ วา อุทเก ชาตานิ อุทเก สํวฑฺฒานิ สโมทกํ ิตานิ, อปฺเปกจฺจานิ อุปฺปลานิ วา ปทุมานิ วา ปุณฺฑรีกานิ วา อุทเก ชาตานิ อุทเก สํวฑฺฒานิ อุทกา อจฺจุคฺคมฺม ติฏฺนฺติ อนุปลิตฺตานิ อุทเกน; เอวเมว ภควา พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต อทฺทส สตฺเต อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย สฺวากาเร ทฺวากาเร สุวิฺาปเย ทุวิฺาปเย อปฺเปกจฺเจ ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน ¶ วิหรนฺเต, อปฺเปกจฺเจ น ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน วิหรนฺเต. ชานาติ ภควา – ‘‘อยํ ปุคฺคโล ราคจริโต, อยํ โทสจริโต, อยํ โมหจริโต, อยํ วิตกฺกจริโต, อยํ สทฺธาจริโต, อยํ าณจริโต’’ติ. ราคจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส อสุภกถํ กเถติ; โทสจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส เมตฺตาภาวนํ อาจิกฺขติ; โมหจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส อุทฺเทเส ปริปุจฺฉาย กาเลน ธมฺมสฺสวเน กาเลน ธมฺมสากจฺฉาย ครุสํวาเส นิเวเสติ; วิตกฺกจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส อานาปานสฺสตึ อาจิกฺขติ; สทฺธาจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส ปสาทนียํ นิมิตฺตํ อาจิกฺขติ พุทฺธสุโพธึ ¶ ¶ [พุทฺธสุพุทฺธตํ (ก.)] ธมฺมสุธมฺมตํ สงฺฆสุปฺปฏิปตฺตึ สีลานิ จ; อตฺตโน าณจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส อาจิกฺขติ วิปสฺสนานิมิตฺตํ อนิจฺจาการํ ทุกฺขาการํ อนตฺตาการํ.
‘‘เสเล ¶ ยถา ปพฺพตมุทฺธนิฏฺิโต, ยถาปิ ปสฺเส ชนตํ สมนฺตโต;
ตถูปมํ ธมฺมมยํ สุเมธ, ปาสาทมารุยฺห สมนฺตจกฺขุ;
โสกาวติณฺณํ ชนตมเปตโสโก, อเวกฺขสฺสุ ชาติชราภิภูต’’นฺติ.
เอวํ ภควา พุทฺธจกฺขุนาปิ วิวฏจกฺขุ.
กถํ ภควา สมนฺตจกฺขุนาปิ วิวฏจกฺขุ? สมนฺตจกฺขุ วุจฺจติ สพฺพฺุตาณํ. ภควา สพฺพฺุตาเณน อุเปโต สมุเปโต อุปคโต ¶ สมุปคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต.
‘‘น ตสฺส อทิฏฺมิธตฺถิ กิฺจิ, อโถ อวิฺาตมชานิตพฺพํ;
สพฺพํ อภิฺาสิ ยทตฺถิ เนยฺยํ, ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขู’’ติ.
เอวํ ภควา สมนฺตจกฺขุนาปิ วิวฏจกฺขูติ – อกิตฺตยิ วิวฏจกฺขุ.
สกฺขิธมฺมํ ปริสฺสยวินยนฺติ. สกฺขิธมฺมนฺติ น อิติหิติหํ, น อิติกิราย, น ปรมฺปราย, น ปิฏกสมฺปทาย, น ตกฺกเหตุ, น นยเหตุ, น อาการปริวิตกฺเกน, น ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา สามํ สยมภิฺาตํ อตฺตปจฺจกฺขํ ธมฺมนฺติ – สกฺขิธมฺมํ. ปริสฺสยวินยนฺติ. ปริสฺสยาติ ทฺเว ปริสฺสยา – ปากฏปริสฺสยา จ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา จ. กตเม ปากฏปริสฺสยา? สีหา พฺยคฺฆา ทีปี อจฺฉา ตรจฺฉา ¶ โกกา มหึสา [โคมหิสา (สฺยา.) มหานิ. ๕] หตฺถี อหิ วิจฺฉิกา สตปที, โจรา วา อสฺสุ มานวา วา กตกมฺมา วา อกตกมฺมา วา, จกฺขุโรโค โสตโรโค ฆานโรโค ชิวฺหาโรโค กายโรโค สีสโรโค กณฺณโรโค มุขโรโค ทนฺตโรโค กาโส สาโส ปินาโส ฑาโห [ฑโห (สี. สฺยา.) มหานิ. ๕] ชโร กุจฺฉิโรโค มุจฺฉา ปกฺขนฺทิกา สูลา วิสูจิกา กุฏฺํ คณฺโฑ กิลาโส โสโส อปมาโร ¶ ททฺทุ กณฺฑุ กจฺฉุ รขสา วิตจฺฉิกา โลหิตปิตฺตํ [โลหิตํ ปิตฺตํ (สฺยา. ก.)] มธุเมโห อํสา ปิฬกา ภคนฺทลา, ปิตฺตสมุฏฺานา อาพาธา เสมฺหสมุฏฺานา อาพาธา ¶ วาตสมุฏฺานา อาพาธา สนฺนิปาติกา อาพาธา อุตุปริณามชา อาพาธา วิสมปริหารชา อาพาธา โอปกฺกมิกา อาพาธา กมฺมวิปากชา อาพาธา, สีตํ อุณฺหํ ชิฆจฺฉา ปิปาสา อุจฺจาโร ปสฺสาโว ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสา อิติ วา – อิเม วุจฺจนฺติ ปากฏปริสฺสยา.
กตเม ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา? กายทุจฺจริตํ วจีทุจฺจริตํ มโนทุจฺจริตํ กามจฺฉนฺทนีวรณํ ¶ พฺยาปาทนีวรณํ ถินมิทฺธนีวรณํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํ วิจิกิจฺฉานีวรณํ ราโค โทโส โมโห โกโธ อุปนาโห มกฺโข ปฬาโส อิสฺสา มจฺฉริยํ มายา สาเยฺยํ ถมฺโภ สารมฺโภ มาโน อติมาโน มโท ปมาโท, สพฺเพ กิเลสา สพฺเพ ทุจฺจริตา สพฺเพ ทรถา สพฺเพ ปริฬาหา สพฺเพ สนฺตาปา สพฺพากุสลาภิสงฺขารา – อิเม วุจฺจนฺติ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา.
ปริสฺสยาติ เกนฏฺเน ปริสฺสยา? ปริสหนฺตีติ ปริสฺสยา, ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ ปริสฺสยา, ตตฺราสยาติ ปริสฺสยา. กถํ ปริสหนฺตีติ ปริสฺสยา? เต ปริสฺสยา ตํ ปุคฺคลํ สหนฺติ ปริสหนฺติ อภิภวนฺติ อชฺโฌตฺถรนฺติ ปริยาทิยนฺติ มทฺทนฺติ. เอวํ ปริสหนฺตีติ – ปริสฺสยา.
กถํ ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ ปริสฺสยา? เต ปริสฺสยา กุสลานํ ธมฺมานํ อนฺตรายาย ปริหานาย สํวตฺตนฺติ. กตเมสํ กุสลานํ ธมฺมานํ? สมฺมาปฏิปทาย อนุโลมปฏิปทาย อปจฺจนีกปฏิปทาย ¶ ¶ อวิรุทฺธปฏิปทาย อนฺวตฺถปฏิปทาย ธมฺมานุธมฺมปฏิปทาย สีเลสุ ปริปูรการิตาย อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตาย โภชเน มตฺตฺุตาย ชาคริยานุโยคสฺส สติสมฺปชฺสฺส จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวนานุโยคสฺส จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปฺจนฺนํ พลานํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส ภาวนานุโยคสฺส – อิเมสํ กุสลานํ ธมฺมานํ อนฺตรายาย ปริหานาย สํวตฺตนฺติ. เอวมฺปิ ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ – ปริสฺสยา.
กถํ ¶ ตตฺราสยาติ ปริสฺสยา? ตตฺเถเต ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ อตฺตภาวสนฺนิสฺสยา. ยถา พิเล พิลาสยา ปาณา สยนฺติ, ทเก ทกาสยา ปาณา สยนฺติ, วเน วนาสยา ปาณา สยนฺติ, รุกฺเข รุกฺขาสยา ปาณา สยนฺติ; เอวเมว ตตฺเถเต ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ อตฺตภาวสนฺนิสฺสยาติ. เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยา.
วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘สานฺเตวาสิโก, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สาจริยโก ทุกฺขํ น ผาสุ วิหรติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สานฺเตวาสิโก สาจริยโก ทุกฺขํ น ผาสุ วิหรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา อุปฺปชฺชนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สรสงฺกปฺปา สฺโชนิยา, ตฺยสฺส อนฺโต วสนฺติ อนฺวาสฺสวนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ. ตสฺมา ¶ สานฺเตวาสิโกติ วุจฺจติ. เต นํ สมุทาจรนฺติ, สมุทาจรนฺติ [สมุทาจาเรนฺติ (สี.)] นํ ปาปกา ¶ อกุสลา ธมฺมาติ. ตสฺมา สาจริยโกติ วุจฺจติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา ¶ … มนสา ธมฺมํ วิฺาย อุปฺปชฺชนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สรสงฺกปฺปา สฺโชนิยา, ตฺยสฺส อนฺโต วสนฺติ อนฺวาสฺสวนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ. ตสฺมา สานฺเตวาสิโกติ วุจฺจติ. เต นํ สมุทาจรนฺติ, สมุทาจรนฺติ นํ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ. ตสฺมา สาจริยโกติ วุจฺจติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สานฺเตวาสิโก สาจริยโก ทุกฺขํ น ผาสุ วิหรตี’’ติ. เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยา.
วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, อนฺตรามลา อนฺตราอมิตฺตา อนฺตราสปตฺตา อนฺตราวธกา อนฺตราปจฺจตฺถิกา. กตเม ตโย? โลโภ, ภิกฺขเว, อนฺตรามโล [อนฺตรามลํ (สี. ก.) อิติวุ. ๘๘] อนฺตราอมิตฺโต อนฺตราสปตฺโต อนฺตราวธโก อนฺตราปจฺจตฺถิโก; โทโส, ภิกฺขเว…เป… โมโห, ภิกฺขเว, อนฺตรามโล อนฺตราอมิตฺโต อนฺตราสปตฺโต อนฺตราวธโก อนฺตราปจฺจตฺถิโก. อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย อนฺตรามลา อนฺตราอมิตฺตา อนฺตราสปตฺตา อนฺตราวธกา อนฺตราปจฺจตฺถิกา’’ติ.
‘‘อนตฺถชนโน ¶ โลโภ, โลโภ จิตฺตปฺปโกปโน;
ภยมนฺตรโต ชาตํ, ตํ ชโน นาวพุชฺฌติ.
‘‘ลุทฺโธ ¶ อตฺถํ น ชานาติ, ลุทฺโธ ธมฺมํ น ปสฺสติ;
อนฺธนฺตมํ [อนฺธตมํ (สฺยา.) อิติวุ. ๘๘] ตทา โหติ, ยํ โลโภ สหเต นรํ.
‘‘อนตฺถชนโน โทโส, โทโส จิตฺตปฺปโกปโน;
ภยมนฺตรโต ชาตํ, ตํ ชโน นาวพุชฺฌติ.
‘‘กุทฺโธ อตฺถํ น ชานาติ, กุทฺโธ ธมฺมํ น ปสฺสติ;
อนฺธนฺตมํ ตทา โหติ, ยํ โทโส สหเต นรํ.
‘‘อนตฺถชนโน ¶ ¶ โมโห, โมโห จิตฺตปฺปโกปโน;
ภยมนฺตรโต ชาตํ, ตํ ชโน นาวพุชฺฌติ.
‘‘มูฬฺโห อตฺถํ น ชานาติ, มูฬฺโห ธมฺมํ น ปสฺสติ;
อนฺธนฺตมํ ตทา โหติ, ยํ โมโห สหเต นร’’นฺติ.
เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยา.
วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘ตโย โข, มหาราช, ปุริสสฺส ธมฺมา อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชนฺติ อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหาราย. กตเม ตโย? โลโภ โข, มหาราช, ปุริสสฺส ธมฺโม อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหาราย; โทโส โข, มหาราช…เป… โมโห โข, มหาราช, ปุริสสฺส ธมฺโม อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหาราย. อิเม โข, มหาราช, ตโย ปุริสสฺส ธมฺมา อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชนฺติ อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหาราย.
‘‘โลโภ ¶ โทโส จ โมโห จ, ปุริสํ ปาปเจตสํ;
หึสนฺติ อตฺตสมฺภูตา, ตจสารํว สมฺผล’’นฺติ.
เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยา.
วุตฺตฺเหตํ ¶ ภควตา –
‘‘ราโค จ โทโส จ อิโต นิทานา, อรตี รตี โลมหํโส อิโตชา;
อิโต สมุฏฺาย มโนวิตกฺกา, กุมารกา ธงฺกมิโวสฺสชนฺตี’’ติ.
เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยา.
ปริสฺสยวินยนฺติ ¶ ปริสฺสยวินยํ ปริสฺสยปฺปหานํ ปริสฺสยวูปสมํ ปริสฺสยปฏินิสฺสคฺคํ ปริสฺสยปฏิปสฺสทฺธึ อมตํ นิพฺพานนฺติ – สกฺขิธมฺมํ ปริสฺสยวินยํ.
ปฏิปทํ วเทหิ ภทฺทนฺเตติ. ปฏิปทํ วเทหิ – สมฺมาปฏิปทํ อนุโลมปฏิปทํ อปจฺจนีกปฏิปทํ ¶ อวิรุทฺธปฏิปทํ อนฺวตฺถปฏิปทํ ธมฺมานุธมฺมปฏิปทํ สีเลสุ ปริปูรการิตํ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตํ โภชเน มตฺตฺุตํ ชาคริยานุโยคํ สติสมฺปชฺํ จตฺตาโร สติปฏฺาเน จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน จตฺตาโร อิทฺธิปาเท ปฺจินฺทฺริยานิ ปฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺเค อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ นิพฺพานฺจ นิพฺพานคามินิฺจ ปฏิปทํ วเทหิ อาจิกฺข เทเสหิ ปฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวร วิภช อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – ปฏิปทํ วเทหิ. ภทฺทนฺเตติ โส นิมฺมิโต ¶ พุทฺธํ ภควนฺตํ อาลปติ. อถ วา ยํ ตฺวํ ธมฺมํ อาจิกฺขสิ เทเสสิ ปฺเปสิ ปฏฺเปสิ วิวริ วิภชิ อุตฺตานีอกาสิ ปกาเสสิ สพฺพํ ตํ สุนฺทรํ ภทฺทกํ กลฺยาณํ อนวชฺชํ เสวิตพฺพนฺติ – ปฏิปทํ วเทหิ ภทฺทนฺเต.
ปาติโมกฺขํ อถ วาปิ สมาธินฺติ. ปาติโมกฺขนฺติ สีลํ ปติฏฺา อาทิ จรณํ สํยโม สํวโร มุขํ ปมุขํ กุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา. อถ วาปิ สมาธินฺติ ยา จิตฺตสฺส ิติ สณฺิติ อวฏฺิติ อวิสาหาโร อวิกฺเขโป อวิสาหตมานสตา สมโถ สมาธินฺทฺริยํ สมาธิพลํ สมฺมาสมาธีติ – ปาติโมกฺขํ อถ วาปิ สมาธึ.
เตนาห โส นิมฺมิโต –
‘‘อกิตฺตยี วิวฏจกฺขุ, สกฺขิธมฺมํ ปริสฺสยวินยํ;
ปฏิปทํ วเทหิ ภทฺทนฺเต, ปาติโมกฺขํ อถ วาปิ สมาธิ’’นฺติ.
จกฺขูหิ ¶ เนว โลลสฺส, คามกถาย อาวรเย โสตํ;
รเส จ นานุคิชฺเฌยฺย, น จ มมาเยถ กิฺจิ โลกสฺมึ.
จกฺขูหิ ¶ เนว โลลสฺสาติ. กถํ จกฺขุโลโลติ? อิเธกจฺโจ จกฺขุโลลิเยน สมนฺนาคโต โหติ – ‘‘อทิฏฺํ ทกฺขิตพฺพํ ¶ , ทิฏฺํ สมติกฺกมิตพฺพ’’นฺติ อาราเมน อารามํ อุยฺยาเนน อุยฺยานํ คาเมน คามํ นิคเมน นิคมํ นคเรน นครํ รฏฺเน รฏฺํ ชนปเทน ชนปทํ ทีฆจาริกํ อนวฏฺิตจาริกํ [อนวตฺถิตจาริกํ (สี. สฺยา.)] อนุยุตฺโต จ โหติ รูปสฺส ทสฺสนาย. เอวมฺปิ จกฺขุโลโล โหติ.
อถ วา ภิกฺขุ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโ วีถึ ปฏิปนฺโน อสํวุโต คจฺฉติ หตฺถึ โอโลเกนฺโต, อสฺสํ โอโลเกนฺโต, รถํ โอโลเกนฺโต, ปตฺตึ โอโลเกนฺโต, อิตฺถิโย โอโลเกนฺโต, ปุริเส โอโลเกนฺโต, กุมารเก โอโลเกนฺโต, กุมาริกาโย โอโลเกนฺโต, อนฺตราปณํ โอโลเกนฺโต ¶ , ฆรมุขานิ โอโลเกนฺโต, อุทฺธํ โอโลเกนฺโต, อโธ โอโลเกนฺโต, ทิสาวิทิสํ วิเปกฺขมาโน คจฺฉติ. เอวมฺปิ จกฺขุโลโล โหติ.
อถ วา ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา นิมิตฺตคฺคาหี โหติ อนุพฺยฺชนคฺคาหี. ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย น ปฏิปชฺชติ, น รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย น สํวรํ อาปชฺชติ. เอวมฺปิ จกฺขุโลโล โหติ.
ยถา วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภฺุชิตฺวา เต เอวรูปํ วิสูกทสฺสนํ อนุยุตฺตา วิหรนฺติ, เสยฺยถิทํ – นจฺจํ คีตํ วาทิตํ เปกฺขํ อกฺขานํ ปาณิสฺสรํ เวตาฬํ กุมฺภถูณํ [กุมฺภถูนํ (สี. สฺยา. ก.)] โสภนกํ [โสภนครกํ (สี. สฺยา.)] จณฺฑาลํ วํสํ โธวนํ หตฺถิยุทฺธํ อสฺสยุทฺธํ มหึสยุทฺธํ [มหิสยุทฺธํ (สี. สฺยา.)] อุสภยุทฺธํ อชยุทฺธํ เมณฺฑยุทฺธํ กุกฺกุฏยุทฺธํ วฏฺฏกยุทฺธํ ทณฺฑยุทฺธํ มุฏฺิยุทฺธํ นิพฺพุทฺธํ อุยฺโยธิกํ ¶ พลคฺคํ เสนาพฺยูหํ อนีกทสฺสนํ อิติ วา ¶ . เอวมฺปิ จกฺขุโลโล โหติ.
กถํ ¶ น จกฺขุโลโล โหติ? อิธ ภิกฺขุ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโ วีถึ ปฏิปนฺโน สํวุโต คจฺฉติ น หตฺถึ โอโลเกนฺโต, น อสฺสํ โอโลเกนฺโต, น รถํ โอโลเกนฺโต, น ปตฺตึ โอโลเกนฺโต, น อิตฺถิโย โอโลเกนฺโต, น ปุริเส โอโลเกนฺโต, น กุมารเก โอโลเกนฺโต, น กุมาริกาโย โอโลเกนฺโต, น อนฺตราปณํ โอโลเกนฺโต, น ฆรมุขานิ โอโลเกนฺโต, น อุทฺธํ โอโลเกนฺโต, น อโธ โอโลเกนฺโต, น ทิสาวิทิสาวิเปกฺขมาโน คจฺฉติ. เอวมฺปิ น จกฺขุโลโล โหติ.
อถ วา ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยฺชนคฺคาหี. ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชติ, รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชติ. เอวมฺปิ น จกฺขุโลโล โหติ.
ยถา วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภฺุชิตฺวา เต เอวรูปํ วิสูกทสฺสนํ อนนุยุตฺตา วิหรนฺติ, เสยฺยถิทํ – นจฺจํ คีตํ วาทิตํ เปกฺขํ อกฺขานํ…เป… อนีกทสฺสนํ อิติ วา. เอวรูปา วิสูกทสฺสนา ปฏิวิรโต โหติ. เอวมฺปิ น จกฺขุโลโล โหติ.
จกฺขูหิ ¶ เนว โลลสฺสาติ. จกฺขุโลลิยํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺตึ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, จกฺขุโลลิยา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา ¶ วิหเรยฺยาติ – จกฺขูหิ เนว โลลสฺส.
คามกถาย อาวรเย โสตนฺติ. คามกถา วุจฺจติ พาตฺตึส ติรจฺฉานกถา, เสยฺยถิทํ – ราชกถา โจรกถา มหามตฺตกถา เสนากถา ภยกถา ยุทฺธกถา อนฺนกถา ปานกถา วตฺถกถา ยานกถา สยนกถา มาลากถา คนฺธกถา าติกถา คามกถา นิคมกถา ¶ นครกถา ชนปทกถา อิตฺถิกถา [อิตฺถิกถา ปุริสกถา (พหูสุ)] สูรกถา วิสิขากถา กุมฺภฏฺานกถา ปุพฺพเปตกถา นานตฺตกถา โลกกฺขายิกา สมุทฺทกฺขายิกา อิติภวาภวกถา อิติ วา. คามกถาย อาวรเย โสตนฺติ ¶ . คามกถาย โสตํ อาวเรยฺย นิวาเรยฺย สํวเรยฺย รกฺเขยฺย โคเปยฺย ปิทเหยฺย ปจฺฉินฺเทยฺยาติ – คามกถาย อาวรเย โสตํ.
รเส จ นานุคิชฺเฌยฺยาติ. รเส จาติ มูลรโส ขนฺธรโส ตจรโส ปตฺตรโส ปุปฺผรโส ผลรโส อมฺพิลํ มธุรํ ติตฺตกํ กฏุกํ โลณิกํ ขาริกํ ลมฺพิกํ กสาโว สาทุ อสาทุ สีตํ อุณฺหํ. สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา รสคิทฺธา; เต ชิวฺหคฺเคน รสคฺคานิ ปริเยสนฺตา อาหิณฺฑนฺติ, เต อมฺพิลํ ลภิตฺวา อนมฺพิลํ ปริเยสนฺติ, อนมฺพิลํ ลภิตฺวา อมฺพิลํ ปริเยสนฺติ…เป… สีตํ ลภิตฺวา อุณฺหํ ปริเยสนฺติ, อุณฺหํ ลภิตฺวา สีตํ ปริเยสนฺติ. เต ยํ ยํ ลภิตฺวา เตน เตน น ตุสฺสนฺติ, อปราปรํ ปริเยสนฺติ, มนาปิเกสุ รเสสุ รตฺตา คิทฺธา คธิตา มุจฺฉิตา อชฺโฌสนฺนา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธา. ยสฺเสสา รสตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา…เป… าณคฺคินา ¶ ทฑฺฒา, โส ปฏิสงฺขา โยนิโส อาหารํ อาหาเรติ เนว ทวาย…เป… อนวชฺชตา จ ผาสุวิหาโร จาติ.
ยถา วณํ อาลิมฺเปยฺย ยาวเทว อารุหณตฺถาย [อารุหนตฺถาย (ก.) ปุราเภทสุตฺตนิทฺเทเส สตฺตมคาถาวณฺณนายํ], ยถา วา ปน อกฺขํ อพฺภฺเชยฺย ยาวเทว ภารสฺส นิตฺถรณตฺถาย, ยถา วา ปุตฺตมํสํ อาหารํ อาหาเรยฺย ยาวเทว กนฺตารสฺส นิตฺถรณตฺถาย; เอวเมวํ ภิกฺขุ ปฏิสงฺขา โยนิโส อาหารํ ¶ อาหาเรติ เนว ทวาย…เป… อนวชฺชตา จ ผาสุวิหาโร จาติ รสตณฺหํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺตึ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, รสตณฺหาย อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – รเส จ นานุคิชฺเฌยฺย.
น จ มมาเยถ กิฺจิ โลกสฺมินฺติ. มมตฺตาติ ทฺเว มมตฺตา – ตณฺหามมตฺตฺจ ทิฏฺิมมตฺตฺจ ¶ …เป… อิทํ ตณฺหามมตฺตํ…เป… อิทํ ทิฏฺิมมตฺตํ. ตณฺหามมตฺตํ ปหาย ทิฏฺิมมตฺตํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา จกฺขุํ น มมาเยยฺย น คณฺเหยฺย น ปรามเสยฺย นาภินิวิเสยฺย; โสตํ… ฆานํ… ชิวฺหํ… กายํ… รูเป… สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺพฺเพ… กุลํ… คณํ… อาวาสํ… ลาภํ… ยสํ… ปสํสํ… สุขํ… จีวรํ… ปิณฺฑปาตํ… เสนาสนํ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ… กามธาตุํ… รูปธาตุํ… อรูปธาตุํ… กามภวํ… รูปภวํ… อรูปภวํ… สฺาภวํ… อสฺาภวํ… เนวสฺานาสฺาภวํ ¶ … เอกโวการภวํ… จตุโวการภวํ… ปฺจโวการภวํ ¶ … อตีตํ… อนาคตํ… ปจฺจุปฺปนฺนํ… ทิฏฺสุตมุตวิฺาตพฺเพ ธมฺเม น มมาเยยฺย น คณฺเหยฺย น ปรามเสยฺย นาภินิวิเสยฺย. กิฺจีติ กิฺจิ รูปคตํ เวทนาคตํ สฺาคตํ สงฺขารคตํ วิฺาณคตํ. โลกสฺมินฺติ อปายโลเก…เป… อายตนโลเกติ – น จ มมาเยถ กิฺจิ โลกสฺมึ.
เตนาห ภควา –
‘‘จกฺขูหิ เนว โลลสฺส, คามกถาย อาวรเย โสตํ;
รเส จ นานุคิชฺเฌยฺย, น จ มมาเยถ กิฺจิ โลกสฺมิ’’นฺติ.
ผสฺเสน ยทา ผุฏฺสฺส, ปริเทวํ ภิกฺขุ น กเรยฺย กุหิฺจิ;
ภวฺจ นาภิชปฺเปยฺย, เภรเวสุ จ น สมฺปเวเธยฺย.
ผสฺเสน ¶ ยทา ผุฏฺสฺสาติ. ผสฺโสติ โรคผสฺโส. โรคผสฺเสน ผุฏฺโ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต อสฺส; จกฺขุโรเคน ผุฏฺโ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต อสฺส, โสตโรเคน…เป… ฆานโรเคน… ชิวฺหาโรเคน… กายโรเคน… สีสโรเคน… กณฺณโรเคน… มุขโรเคน… ทนฺตโรเคน… กาเสน… สาเสน… ปินาเสน… ฑาเหน… ชเรน… กุจฺฉิโรเคน… มุจฺฉาย… ปกฺขนฺทิกาย… สูลาย… วิสูจิกาย… กุฏฺเน… คณฺเฑน… กิลาเสน… โสเสน… อปมาเรน… ททฺทุยา… กณฺฑุยา ¶ … กจฺฉุยา… รขสาย… วิตจฺฉิกาย… โลหิเตน… ปิตฺเตน… มธุเมเหน… อํสาย… ปิฬกาย… ภคนฺทเลน… ปิตฺตสมุฏฺาเนน อาพาเธน… เสมฺหสมุฏฺาเนน อาพาเธน… วาตสมุฏฺาเนน อาพาเธน… สนฺนิปาติเกน อาพาเธน… อุตุปริณามเชน อาพาเธน… วิสมปริหารเชน อาพาเธน… โอปกฺกมิเกน อาพาเธน… กมฺมวิปากเชน อาพาเธน… สีเตน… อุณฺเหน… ชิฆจฺฉาย… ปิปาสาย… อุจฺจาเรน… ปสฺสาเวน… ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺเสหิ ผุฏฺโ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต อสฺสาติ – ผสฺเสน ยทา ผุฏฺสฺส.
ปริเทวํ ¶ ภิกฺขุ น กเรยฺย กุหิฺจีติ. อาเทวํ ปริเทวํ อาเทวนํ ปริเทวนํ อาเทวิตตฺตํ ปริเทวิตตฺตํ วาจา ปลาปํ วิปฺปลาปํ ลาลปฺปํ ลาลปฺปายนํ ลาลปฺปายิตตฺตํ น กเรยฺย น ชเนยฺย น สฺชเนยฺย น ¶ นิพฺพตฺเตยฺย นาภินิพฺพตฺเตยฺย. กุหิฺจีติ กุหิฺจิ กิมฺหิจิ กตฺถจิ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา อชฺฌตฺตพหิทฺธา วาติ – ปริเทวํ ภิกฺขุ น กเรยฺย กุหิฺจิ.
ภวฺจ นาภิชปฺเปยฺยาติ. กามภวํ น ชปฺเปยฺย, รูปภวํ น ชปฺเปยฺย, อรูปภวํ น ชปฺเปยฺย น ปชปฺเปยฺย นาภิชปฺเปยฺยาติ – ภวฺจ นาภิชปฺเปยฺย.
เภรเวสุ จ น สมฺปเวเธยฺยาติ. เภรวาติ เอเกนากาเรน ภยมฺปิ เภรวมฺปิ ตฺเว. วุตฺตฺเหตํ ¶ ภควตา – ‘‘เอตํ นูน ตํ ภยํ เภรวํ น ชเห อาคจฺฉตี’’ติ. พหิทฺธารมฺมณํ วุตฺตํ สีหา พฺยคฺฆา ¶ ทีปี อจฺฉา ตรจฺฉา โกกา มหึสา อสฺสา หตฺถี อหิ วิจฺฉิกา สตปที, โจรา วา อสฺสุ มานวา วา กตกมฺมา วา อกตกมฺมา วา. อถาปเรน อากาเรน ภยํ วุจฺจติ อชฺฌตฺติกํ จิตฺตสมุฏฺานํ ภยํ ภยานกํ ฉมฺภิตตฺตํ โลมหํโส เจตโส อุพฺเพโค อุตฺราโส, ชาติภยํ ชราภยํ พฺยาธิภยํ มรณภยํ ราชภยํ โจรภยํ อคฺคิภยํ อุทกภยํ อตฺตานุวาทภยํ ปรานุวาทภยํ ทณฺฑภยํ ทุคฺคติภยํ อูมิภยํ กุมฺภีลภยํ อาวฏฺฏภยํ สุสุกาภยํ [สุํสุกาภยํ (สฺยา.)] อาชีวิกภยํ อสิโลกภยํ ปริสาย สารชฺชภยํ มทนภยํ ทุคฺคติภยํ ภยํ ภยานกํ ฉมฺภิตตฺตํ โลมหํโส เจตโส อุพฺเพโค อุตฺราโส. เภรเวสุ จ น สมฺปเวเธยฺยาติ เภรเว ปสฺสิตฺวา วา สุณิตฺวา วา น เวเธยฺย น ปเวเธยฺย น สมฺปเวเธยฺย น ตเสยฺย น อุตฺตเสยฺย น ปริตเสยฺย น ภาเยยฺย น สนฺตาสํ อาปชฺเชยฺย, อภีรู อสฺส อฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี, ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโส วิหเรยฺยาติ – เภรเวสุ จ น สมฺปเวเธยฺย.
เตนาห ภควา –
‘‘ผสฺเสน ยทา ผุฏฺสฺส, ปริเทวํ ภิกฺขุ น กเรยฺย กุหิฺจิ;
ภวฺจ นาภิชปฺเปยฺย, เภรเวสุ จ น สมฺปเวเธยฺยา’’ติ.
อนฺนานมโถ ปานานํ, ขาทนียานมโถปิ วตฺถานํ;
ลทฺธา ¶ น สนฺนิธึ กยิรา, น จ ปริตฺตเส ตานิ อลภมาโน.
อนฺนานมโถ ¶ ¶ ปานานํ, ขาทนียานมโถปิ วตฺถานนฺติ. อนฺนานนฺติ โอทโน กุมฺมาโส สตฺตุ มจฺโฉ มํสํ. ปานานนฺติ อฏฺ ปานานิ – อมฺพปานํ, ชมฺพุปานํ, โจจปานํ, โมจปานํ, มธุปานํ ¶ , มุทฺทิกปานํ, สาลุกปานํ, ผารุสกปานํ. อปรานิปิ อฏฺ ปานานิ – โกสมฺพปานํ, โกลปานํ, พทรปานํ, ฆตปานํ, เตลปานํ, ปโยปานํ, ยาคุปานํ, รสปานํ. ขาทนียานนฺติ ปิฏฺขชฺชกํ, ปูวขชฺชกํ, มูลขชฺชกํ, ตจขชฺชกํ, ปตฺตขชฺชกํ, ปุปฺผขชฺชกํ, ผลขชฺชกํ. วตฺถานนฺติ ฉ จีวรานิ – โขมํ, กปฺปาสิกํ, โกเสยฺยํ, กมฺพลํ, สาณํ, ภงฺคนฺติ – อนฺนานมโถ ปานานํ ขาทนียานมโถปิ วตฺถานํ.
ลทฺธา น สนฺนิธึ กยิราติ. ลทฺธาติ ลทฺธา ลภิตฺวา อธิคนฺตฺวา วินฺทิตฺวา ปฏิลภิตฺวา น กุหนาย, น ลปนาย, น เนมิตฺติกตาย, น นิปฺเปสิกตาย, น ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนตาย [นิชิคึสนตาย (สี. สฺยา.)], น กฏฺทาเนน, น เวฬุทาเนน, น ปตฺตทาเนน, น ปุปฺผทาเนน, น ผลทาเนน, น สินานทาเนน, น จุณฺณทาเนน, น มตฺติกาทาเนน, น ทนฺตกฏฺทาเนน, น มุโขทกทาเนน, น จาฏุกมฺยตาย, น มุคฺคสูปฺยตาย [น มุคฺคสุปฺปตาย (สี.), น มุคฺคสูปตาย (สฺยา.)], น ปาริภฏยยตาย, น ปีมทฺทิกตาย [ปิฏฺิมํสิกตาย (สี.), ปิฏฺิมทฺทิกตาย (ก.)], น วตฺถุวิชฺชาย, น ติรจฺฉานวิชฺชาย, น องฺควิชฺชาย, น นกฺขตฺตวิชฺชาย, น ทูตคมเนน, น ปหิณคมเนน, น ชงฺฆเปสนิเยน, น เวชฺชกมฺเมน, น นวกมฺเมน, น ปิณฺฑปฏิปิณฺฑเกน, น ¶ ทานานุปฺปทาเนน ธมฺเมน สเมน ลทฺธา ลภิตฺวา อธิคนฺตฺวา วินฺทิตฺวา ปฏิลภิตฺวาติ – ลทฺธา. น สนฺนิธึ กยิราติ อนฺนสนฺนิธึ ปานสนฺนิธึ วตฺถสนฺนิธึ ยานสนฺนิธึ สยนสนฺนิธึ คนฺธสนฺนิธึ อามิสสนฺนิธึ น กเรยฺย น ชเนยฺย น สฺชเนยฺย น นิพฺพตฺเตยฺย นาภินิพฺพตฺเตยฺยาติ – ลทฺธา น สนฺนิธึ กยิรา.
น จ ปริตฺตเส ตานิ อลภมาโนติ. อนฺนํ วา น ลภามิ ¶ , ปานํ วา น ลภามิ, วตฺถํ วา น ลภามิ, กุลํ วา น ลภามิ, คณํ วา น ลภามิ, อาวาสํ วา น ลภามิ, ลาภํ วา น ลภามิ, ยสํ วา น ลภามิ, ปสํสํ วา น ลภามิ, สุขํ วา น ลภามิ, จีวรํ วา น ลภามิ, ปิณฺฑปาตํ วา น ลภามิ, เสนาสนํ วา น ลภามิ, คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ วา น ลภามิ, คิลานุปฏฺากํ วา น ลภามิ, ‘‘อปฺปฺาโตมฺหี’’ติ น ตเสยฺย น อุตฺตเสยฺย น ปริตฺตเสยฺย น ภาเยยฺย น สนฺตาสํ อาปชฺเชยฺย ¶ , อภีรู อสฺส อฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี, ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโส วิหเรยฺยาติ – น จ ปริตฺตเส ตานิ อลภมาโน.
เตนาห ภควา –
‘‘อนฺนานมโถ ปานานํ, ขาทนียานมโถปิ วตฺถานํ;
ลทฺธา น สนฺนิธึ กยิรา, น จ ปริตฺตเส ตานิ อลภมาโน’’ติ.
ฌายี ¶ ¶ น ปาทโลลสฺส, วิรเม กุกฺกุจฺจา นปฺปมชฺเชยฺย;
อถาสเนสุ สยเนสุ, อปฺปสทฺเทสุ ภิกฺขุ วิหเรยฺย.
ฌายี น ปาทโลลสฺสาติ. ฌายีติ ปเมนปิ ฌาเนน ฌายี, ทุติเยนปิ ฌาเนน ฌายี, ตติเยนปิ ฌาเนน ฌายี, จตุตฺเถนปิ ฌาเนน ฌายี, สวิตกฺกสวิจาเรนปิ ฌาเนน ฌายี, อวิตกฺกวิจารมตฺเตนปิ ฌาเนน ฌายี, อวิตกฺกอวิจาเรนปิ ฌาเนน ฌายี, สปฺปีติเกนปิ ฌาเนน ฌายี, นิปฺปีติเกนปิ ฌาเนน ฌายี, ปีติสหคเตนปิ ฌาเนน ฌายี, สาตสหคเตนปิ ฌาเนน ฌายี, สุขสหคเตนปิ ฌาเนน ฌายี, อุเปกฺขาสหคเตนปิ ฌาเนน ฌายี, สฺุเตนปิ ฌาเนน ฌายี, อนิมิตฺเตนปิ ฌาเนน ฌายี, อปฺปณิหิเตนปิ ฌาเนน ฌายี, โลกิเยนปิ ฌาเนน ฌายี, โลกุตฺตเรนปิ ฌาเนน ฌายี, ฌานรโต เอกตฺตมนุยุตฺโต ปรมตฺถครุโกติ [สทตฺถครุโกติ (สี. สฺยา.)] – ฌายี.
น ¶ ปาทโลลสฺสาติ. กถํ ปาทโลโล โหติ? อิเธกจฺโจ ปาทโลลิเยน สมนฺนาคโต โหติ อาราเมน อารามํ อุยฺยาเนน อุยฺยานํ คาเมน คามํ นิคเมน นิคมํ นคเรน นครํ รฏฺเน รฏฺํ ชนปเทน ชนปทํ ทีฆจาริกํ อนวฏฺิตจาริกํ อนุยุตฺโต วิหรติ. เอวมฺปิ ปาทโลโล โหติ.
อถ วา ภิกฺขุ อนฺโตปิสงฺฆาราเม ปาทโลลิเยน สมนฺนาคโต โหติ. น อตฺถเหตุ น การณเหตุ อุทฺธโต อวูปสนฺตจิตฺโต ¶ ปริเวณโต ปริเวณํ คจฺฉติ วิหารโต วิหารํ คจฺฉติ อฑฺฒโยคโต ¶ อฑฺฒโยคํ คจฺฉติ ปาสาทโต ปาสาทํ คจฺฉติ หมฺมิยโต หมฺมิยํ คจฺฉติ คุหาย คุหํ คจฺฉติ เลณโต เลณํ คจฺฉติ กุฏิโต กุฏึ คจฺฉติ กูฏาคารโต กูฏาคารํ คจฺฉติ อฏฺฏโต อฏฺฏํ คจฺฉติ มาฬโต มาฬํ คจฺฉติ อุทฺทณฺฑโต อุทฺทณฺฑํ คจฺฉติ อุปฏฺานสาลโต อุปฏฺานสาลํ คจฺฉติ มณฺฑลมาฬโต มณฺฑลมาฬํ คจฺฉติ รุกฺขมูลโต รุกฺขมูลํ คจฺฉติ. ยตฺถ วา ปน ภิกฺขู นิสีทนฺติ ตหึ คจฺฉติ, ตตฺถ เอกสฺส วา ทุติโย โหติ, ทฺวินฺนํ วา ตติโย โหติ, ติณฺณํ วา จตุตฺโถ โหติ. ตตฺถ พหุํ สมฺผปฺปลาปํ ปลปติ, เสยฺยถิทํ – ราชกถํ โจรกถํ มหามตฺตกถํ เสนากถํ ภยกถํ ยุทฺธกถํ อนฺนกถํ ปานกถํ วตฺถกถํ ยานกถํ สยนกถํ มาลากถํ คนฺธกถํ าติกถํ คามกถํ นิคมกถํ นครกถํ ชนปทกถํ อิตฺถิกถํ สูรกถํ วิสิขากถํ กุมฺภฏฺานกถํ ปุพฺพเปตกถํ นานตฺตกถํ โลกกฺขายิกํ สมุทฺทกฺขายิกํ อิติ ภวาภวกถํ อิติ วา. เอวมฺปิ ปาทโลโล โหติ.
น ¶ ปาทโลลสฺสาติ. ปาทโลลิยํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺตึ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, ปาทโลลิยา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต ¶ นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺย จเรยฺย วิจเรยฺย อิริเยยฺย วตฺเตยฺย ปาเลยฺย ยเปยฺย ยาเปยฺย, ปฏิสลฺลานาราโม อสฺส ปฏิสลฺลานรโต อชฺฌตฺตํ เจโตสมถมนุยุตฺโต ¶ อนิรากตชฺฌาโน วิปสฺสนา สมนฺนาคโต พฺรูเหตา สฺุาคารานํ ฌายี ฌานรโต เอกตฺตมนุยุตฺโต ปรมตฺถครุโกติ – ฌายี น ปาทโลลสฺส.
วิรเม กุกฺกุจฺจา นปฺปมชฺเชยฺยาติ. กุกฺกุจฺจนฺติ หตฺถกุกฺกุจฺจมฺปิ กุกฺกุจฺจํ, ปาทกุกฺกุจฺจมฺปิ กุกฺกุจฺจํ, หตฺถปาทกุกฺกุจฺจมฺปิ กุกฺกุจฺจํ, อกปฺปิเย กปฺปิยสฺิตา, กปฺปิเย อกปฺปิยสฺิตา, อวชฺเช วชฺชสฺิตา, วชฺเช อวชฺชสฺิตา, ยํ เอวรูปํ กุกฺกุจฺจํ กุกฺกุจฺจายนา กุกฺกุจฺจายิตตฺตํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข – อิทํ วุจฺจติ กุกฺกุจฺจํ.
อปิ จ ทฺวีหิ การเณหิ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข – กตตฺตา จ อกตตฺตา จ. กถํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข? ‘‘กตํ เม กายทุจฺจริตํ, อกตํ เม กายสุจริต’’นฺติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส ¶ วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข, ‘‘กตํ เม วจีทุจฺจริตํ, อกตํ เม วจีสุจริต’’นฺติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข, ‘‘กตํ เม มโนทุจฺจริตํ, อกตํ เม มโนสุจริตนฺติ…เป… ‘‘กโต เม ปาณาติปาโต, อกตา เม ปาณาติปาตา เวรมณี’’ติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ…เป… มโนวิเลโข, ‘‘กตํ เม อทินฺนาทานํ… กโต เม กาเมสุมิจฺฉาจาโร… กโต เม มุสาวาโท… กตา เม ปิสุณวาจา… กตา เม ผรุสวาจา… กโต เม สมฺผปฺปลาโป… กตา เม อภิชฺฌา… กโต เม พฺยาปาโท… กตา เม มิจฺฉาทิฏฺิ, อกตา เม สมฺมาทิฏฺี’’ติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข ¶ . เอวํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข.
อถ วา ‘‘สีเลสุมฺหิ ¶ น ปริปูรการี’’ติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข, ‘‘อินฺทฺริเยสุมฺหิ อคุตฺตทฺวาโร’’ติ…เป… ‘‘โภชเน อมตฺตฺุมฺหี’’ติ… ‘‘ชาคริยํ อนนุยุตฺโตมฺหี’’ติ… ‘‘น สติสมฺปชฺเน สมนฺนาคโตมฺหี’’ติ… ‘‘อภาวิตา เม จตฺตาโร สติปฏฺานา’’ติ… ‘‘อภาวิตา เม จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา’’ติ… ‘‘อภาวิตา เม จตฺตาโร ¶ อิทฺธิปาทา’’ติ… ‘‘อภาวิตานิ เม ปฺจินฺทฺริยานี’’ติ… ‘‘อภาวิตานิ เม ปฺจ พลานี’’ติ… ‘‘อภาวิตา เม สตฺต โพชฺฌงฺคา’’ติ… ‘‘อภาวิโต เม อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค’’ติ… ‘‘ทุกฺขํ เม อปริฺาต’’นฺติ… ‘‘สมุทโย เม อปฺปหีโน’’ติ… ‘‘มคฺโค เม อภาวิโต’’ติ… ‘‘นิโรโธ เม อสจฺฉิกโต’’ติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข. วิรเม กุกฺกุจฺจาติ กุกฺกุจฺจา อารเมยฺย วิรเมยฺย ปฏิวิรเมยฺย กุกฺกุจฺจํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺตึ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย. กุกฺกุจฺจา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – วิรเม กุกฺกุจฺจา.
นปฺปมชฺเชยฺยาติ สกฺกจฺจการี อสฺส สาตจฺจการี อฏฺิตการี อโนลีนวุตฺติโก อนิกฺขิตฺตจฺฉนฺโท อนิกฺขิตฺตธุโร อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสุ. ‘‘กทาหํ อปริปูรํ วา สีลกฺขนฺธํ ปริปูเรยฺยํ, ปริปูรํ วา สีลกฺขนฺธํ ตตฺถ ตตฺถ ปฺาย อนุคฺคณฺเหยฺย’’นฺติ? โย ตตฺถ ฉนฺโท จ วายาโม จ อุสฺสาโห จ อุสฺโสฬฺหี จ ถาโม จ อปฺปฏิวานี จ สติ ¶ จ สมฺปชฺฺจ อาตปฺปํ ปธานํ อธิฏฺานํ อนุโยโค อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสุ ¶ . ‘‘กทาหํ อปริปูรํ วา สมาธิกฺขนฺธํ…เป… ปฺากฺขนฺธํ… วิมุตฺติกฺขนฺธํ… วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺธํ… กทาหํ อปริฺาตํ วา ทุกฺขํ ปริชาเนยฺยํ, อปฺปหีเน วา กิเลเส ปชเหยฺยํ, อภาวิตํ วา มคฺคํ ภาเวยฺยํ, อสจฺฉิกตํ วา นิโรธํ สจฺฉิกเรยฺย’’นฺติ? โย ตตฺถ ฉนฺโท จ วายาโม จ อุสฺสาโห จ อุสฺโสฬฺหี จ ถาโม จ อปฺปฏิวานี จ สติ จ สมฺปชฺฺจ อาตปฺปํ ¶ ปธานํ อธิฏฺานํ อนุโยโค อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสูติ – วิรเม กุกฺกุจฺจา นปฺปมชฺเชยฺย.
อถาสเนสุ สยเนสุ, อปฺปสทฺเทสุ ภิกฺขุ วิหเรยฺยาติ. อถาติ ปทสนฺธิ…เป… อาสนํ วุจฺจติ ยตฺถ นิสีทติ – มฺโจ ปีํ ภิสิ ตฏฺฏิกา จมฺมขณฺโฑ ติณสนฺถาโร ปณฺณสนฺถาโร ปลาลสนฺถาโร. สยนํ วุจฺจติ เสนาสนํ วิหาโร อฑฺฒโยโค ปาสาโท หมฺมิยํ คุหาติ – อถาสเนสุ สยเนสุ.
อปฺปสทฺเทสุ ภิกฺขุ วิหเรยฺยาติ. อปฺปสทฺเทสุ อปฺปนิคฺโฆเสสุ วิชนวาเตสุ มนุสฺสราหสฺเสยฺยเกสุ ปฏิสลฺลานสารุปฺเปสุ เสนาสเนสุ จเรยฺย วิจเรยฺย วิหเรยฺย อิริเยยฺย วตฺเตยฺย ปาเลยฺย ยเปยฺย ยาเปยฺยาติ – อถาสเนสุ สยเนสุ อปฺปสทฺเทสุ ภิกฺขุ วิหเรยฺย.
เตนาห ¶ ภควา –
‘‘ฌายี น ปาทโลลสฺส, วิรเม กุกฺกุจฺจา นปฺปมชฺเชยฺย;
อถาสเนสุ ¶ สยเนสุ, อปฺปสทฺเทสุ ภิกฺขุ วิหเรยฺยา’’ติ.
นิทฺทํ น พหุลีกเรยฺย, ชาคริยํ ภเชยฺย อาตาปี;
ตนฺทึ มายํ หสฺสํ ขิฑฺฑํ, เมถุนํ วิปฺปชเห สวิภูสํ.
นิทฺทํ น พหุลีกเรยฺยาติ. รตฺตินฺทิวํ ฉโกฏฺาสํ กาเรตฺวา ปฺจโกฏฺาสํ ปฏิปชฺเชยฺย เอกโกฏฺาสํ นิปฺปชฺเชยฺยาติ – นิทฺทํ น พหุลีกเรยฺย.
ชาคริยํ ภเชยฺย อาตาปีติ. อิธ ภิกฺขุ ทิวสํ จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธยฺย, รตฺติยา ปมํ ยามํ จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธยฺย, รตฺติยา มชฺฌิมํ ¶ ยามํ ¶ ทกฺขิเณน ปสฺเสน สีหเสยฺยํ กปฺเปยฺย ปาเทปาทํ อจฺจาธาย สโต สมฺปชาโน อุฏฺานสฺํ มนสิกริตฺวา, รตฺติยา ปจฺฉิมํ ยามํ ปจฺจุฏฺาย จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธยฺย.
ชาคริยํ ภเชยฺยาติ ชาคริยํ ภเชยฺย สมฺภเชยฺย เสเวยฺย นิเสเวยฺย สํเสเวยฺย ปฏิเสเวยฺยาติ – ชาคริยํ ภเชยฺย.
อาตาปีติ. อาตปฺปํ วุจฺจติ วีริยํ [วิริยํ (สี. สฺยา.)]. โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ นิกฺกโม ปรกฺกโม อุยฺยาโม วายาโม อุสฺสาโห อุสฺโสฬฺหี ถาโม ิติ อสิถิลปรกฺกมตา อนิกฺขิตฺตจฺฉนฺทตา อนิกฺขิตฺตธุรตา ธุรสมฺปคฺคโห วีริยํ ¶ วีริยินฺทฺริยํ วีริยพลํ สมฺมาวายาโม. อิมินา อาตาเปน อุเปโต สมุเปโต อุปคโต สมุปคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต โส วุจฺจติ อาตาปีติ – ชาคริยํ ภเชยฺย อาตาปี.
ตนฺทึ มายํ หสฺสํ ขิฑฺฑํ, เมถุนํ วิปฺปชเห สวิภูสนฺติ. ตนฺทีติ [ตนฺทินฺติ (สี.)] ตนฺที ตนฺทิยนา ตนฺทิยิตตฺตํ [นตฺถิ อตฺตทณฺฑสุตฺตนิทฺเทเส ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺเคปิ] ตนฺทิมนกตา อาลสฺยํ อาลสฺยายนา อาลสฺยายิตตฺตํ. มายา วุจฺจติ วฺจนิกา จริยา. อิเธกจฺโจ กาเยน ทุจฺจริตํ จริตฺวา…เป… วาจาย มนสา ทุจฺจริตํ จริตฺวา ตสฺส ปฏิจฺฉาทนเหตุ ปาปิกํ อิจฺฉํ ปณิทหติ. มา มํ ชฺาติ [ชฺูติ (ก.)] อิจฺฉติ, มา มํ ชฺาติ สงฺกปฺเปติ, มา มํ ชฺาติ วาจํ ภาสติ, มา มํ ชฺาติ กาเยน ปรกฺกมติ. ยา เอวรูปา ¶ มายาวิตา อจฺจสรา วฺจนา นิกติ นิกิรณา ปริหรณา คูหนา ปริคูหนา ฉาทนา ปริจฺฉาทนา [ปฏิจฺฉาทนา (สี. ก.) มหานิทฺเทเส] อนุตฺตานีกมฺมํ อนาวิกมฺมํ โวจฺฉาทนา ปาปกิริยา – อยํ วุจฺจติ มายา. หสฺสนฺติ อิเธกจฺโจ อติเวลํ ทนฺตวิทํสกํ หสติ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘กุมารกมิทํ, ภิกฺขเว ¶ , อริยสฺส วินเย ยทิทํ อติเวลํ ทนฺตวิทํสกํ หสิต’’นฺติ.
ขิฑฺฑาติ ทฺเว ขิฑฺฑา – กายิกา จ ขิฑฺฑา วาจสิกา จ ขิฑฺฑา. กตมา กายิกา ขิฑฺฑา? หตฺถีหิปิ กีฬนฺติ, อสฺเสหิปิ กีฬนฺติ, รเถหิปิ กีฬนฺติ, ธนูหิปิ กีฬนฺติ, อฏฺปเทหิปิ กีฬนฺติ, ทสปเทหิปิ กีฬนฺติ, อากาเสปิ กีฬนฺติ, ปริหารปเถปิ กีฬนฺติ, สนฺติกายปิ กีฬนฺติ ¶ , ขลิกายปิ กีฬนฺติ, ฆฏิกายปิ กีฬนฺติ, สลากหตฺเถนปิ กีฬนฺติ, อกฺเขนปิ กีฬนฺติ, ปงฺกจีเรนปิ กีฬนฺติ ¶ , วงฺกเกนปิ กีฬนฺติ, โมกฺขจิกายปิ กีฬนฺติ, จิงฺคุลเกนปิ กีฬนฺติ, ปตฺตาฬฺหเกนปิ กีฬนฺติ, รถเกนปิ กีฬนฺติ, ธนุเกนปิ กีฬนฺติ, อกฺขริกายปิ กีฬนฺติ, มเนสิกายปิ กีฬนฺติ, ยถาวชฺเชนปิ กีฬนฺติ – อยํ กายิกา ขิฑฺฑา. กตมา วาจสิกา ขิฑฺฑา? มุขเภริกํ [มุขเภริยํ (สฺยา.)] มุขาลมฺพรํ มุขฑิณฺฑิมกํ [มุขเทณฺฑิมกํ (สี. สฺยา.)] มุขวลิมกํ มุขเภรุฬกํ [มุขเภรุลกํ (สี.)] มุขททฺทริกํ นาฏกํ ลาปํ คีตํ ทวกมฺมํ – อยํ วาจสิกา ขิฑฺฑา.
เมถุนธมฺโม นาม โย โส อสทฺธมฺโม คามธมฺโม วสลธมฺโม ทุฏฺุลฺโล โอทกนฺติโก รหสฺโส ทฺวยํทฺวยสมาปตฺติ. กึการณา วุจฺจติ เมถุนธมฺโม? อุภินฺนํ รตฺตานํ สารตฺตานํ อวสฺสุตานํ ปริยุฏฺิตานํ ปริยาทินฺนจิตฺตานํ อุภินฺนํ สทิสานํ ธมฺโมติ, ตํการณา วุจฺจติ เมถุนธมฺโม. ยถา อุโภ กลหการกา เมถุนกาติ วุจฺจนฺติ, อุโภ ภณฺฑนการกา…เป… อุโภ ภสฺสการกา… อุโภ อธิกรณการกา… อุโภ วิวาทการกา… อุโภ วาทิโน… อุโภ สลฺลาปกา เมถุนกาติ วุจฺจนฺติ ¶ ; เอวเมว อุภินฺนํ รตฺตานํ สารตฺตานํ อวสฺสุตานํ ปริยุฏฺิตานํ ปริยาทินฺนจิตฺตานํ อุภินฺนํ สทิสานํ ธมฺโมติ, ตํการณา วุจฺจติ เมถุนธมฺโม.
วิภูสาติ ทฺเว วิภูสา – อตฺถิ อคาริยสฺส วิภูสา, อตฺถิ ปพฺพชิตสฺส วิภูสา. กตมา อคาริยสฺส วิภูสา? เกสา จ มสฺสุ จ มาลา จ คนฺธา ¶ จ วิเลปนา จ อาภรณา จ ปิลนฺธนา จ วตฺถฺจ สยนาสนฺจ เวนฺจ อุจฺฉาทนํ ปริมทฺทนํ นฺหาปนํ สมฺพาหนํ อาทาสํ อฺชนํ มาลาวิเลปนํ มุขจุณฺณกํ มุขเลปํ หตฺถพนฺธํ สิขาพนฺธํ [วสิกฺขาพนฺธํ (สฺยา.)] ทณฺฑนาฬิยํ ขคฺคํ ฉตฺตํ จิตฺรา อุปาหนา อุณฺหีสํ มณึ วาฬพีชนึ โอทาตานิ วตฺถานิ ทีฆทสานิ อิติ วา – อยํ อคาริยสฺส วิภูสา. กตมา ปพฺพชิตสฺส วิภูสา? จีวรมณฺฑนา ¶ ปตฺตมณฺฑนา เสนาสนมณฺฑนา อิมสฺส วา ปูติกายสฺส พาหิรานํ วา ปริกฺขารานํ มณฺฑนา วิภูสนา เกฬนา ปริเกฬนา เคธิตตา เคธิตตฺตํ จปลตา จาปลฺยํ – อยํ ปพฺพชิตสฺส วิภูสา.
ตนฺทึ มายํ หสฺสํ ขิฑฺฑํ, เมถุนํ วิปฺปชเห สวิภูสนฺติ. ตนฺทิฺจ มายฺจ หสฺสฺจ ขิฑฺฑฺจ เมถุนธมฺมฺจ สวิภูสํ สปริวารํ สปริภณฺฑํ สปริกฺขารํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺตึ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺยาติ – ตนฺทึ มายํ หสฺสํ ขิฑฺฑํ, เมถุนํ วิปฺปชเห สวิภูสํ.
เตนาห ภควา –
‘‘นิทฺทํ ¶ น พหุลีกเรยฺย, ชาคริยํ ภเชยฺย อาตาปี;
ตนฺทึ มายํ หสฺสํ ขิฑฺฑํ, เมถุนํ วิปฺปชเห สวิภูส’’นฺติ.
อาถพฺพณํ ¶ สุปินํ ลกฺขณํ, โน วิทเห อโถปิ นกฺขตฺตํ;
วิรุตฺจ ¶ คพฺภกรณํ, ติกิจฺฉํ มามโก น เสเวยฺย.
อาถพฺพณํ สุปินํ ลกฺขณํ, โน วิทเห อโถปิ นกฺขตฺตนฺติ. อาถพฺพณิกา อาถพฺพณํ ปโยเชนฺติ, นคเร วา รุทฺเธ [รุนฺเธ (ก.)] สงฺคาเม วา ปจฺจุปฏฺิเต ปรเสนปจฺจตฺถิเกสุ ปจฺจามิตฺเตสุ อีตึ อุปฺปาเทนฺติ, อุปทฺทวํ อุปฺปาเทนฺติ, โรคํ อุปฺปาเทนฺติ, ปชฺชรกํ กโรนฺติ, สูลํ กโรนฺติ, วิสูจิกํ กโรนฺติ, ปกฺขนฺทิกํ กโรนฺติ. เอวํ อาถพฺพณิกา อาถพฺพณํ ปโยเชนฺติ.
สุปินปากา สุปินํ อาทิสนฺติ, โย ปุพฺพณฺหสมยํ สุปินํ ปสฺสติ, เอวํ วิปาโก โหติ. โย มชฺฌนฺหิกสมยํ [มชฺฌนฺติกสมยํ (พหูสุ)] สุปินํ ปสฺสติ, เอวํ วิปาโก โหติ. โย สายนฺหสมยํ สุปินํ ปสฺสติ, เอวํ วิปาโก โหติ. โย ปุริเม ยาเม…เป… โย มชฺฌิเม ยาเม… โย ปจฺฉิเม ยาเม… โย ทกฺขิเณน ปสฺเสน นิปนฺโน… โย วาเมน ปสฺเสน นิปนฺโน… โย อุตฺตานํ นิปนฺโน… โย อวกุชฺช นิปนฺโน… โย จนฺทํ ปสฺสติ… โย สูริยํ ปสฺสติ… โย มหาสมุทฺทํ ปสฺสติ… โย สิเนรุํ ปพฺพตราชานํ ปสฺสติ… โย หตฺถึ ปสฺสติ… โย อสฺสํ ปสฺสติ… โย รถํ ปสฺสติ… โย ปตฺตึ ปสฺสติ… โย เสนาพฺยูหํ ปสฺสติ… โย อารามรามเณยฺยกํ ปสฺสติ… โย วนรามเณยฺยกํ ปสฺสติ… โย ภูมิรามเณยฺยกํ ปสฺสติ… โย โปกฺขรณีรามเณยฺยกํ [โปกฺขรณิรามเณยฺยกํ (สฺยา.)] ปสฺสติ, เอวํ วิปาโก โหตีติ. เอวํ สุปินปากา สุปินํ อาทิสนฺติ.
ลกฺขณปากา ¶ ลกฺขณํ อาทิสนฺติ – มณิลกฺขณํ ทณฺฑลกฺขณํ ¶ วตฺถลกฺขณํ อสิลกฺขณํ อุสุลกฺขณํ ธนุลกฺขณํ อาวุธลกฺขณํ อิตฺถิลกฺขณํ ปุริสลกฺขณํ กุมาริกาลกฺขณํ กุมารลกฺขณํ ทาสิลกฺขณํ ทาสลกฺขณํ หตฺถิลกฺขณํ อสฺสลกฺขณํ มหึสลกฺขณํ อุสภลกฺขณํ โคณลกฺขณํ ¶ อชลกฺขณํ เมณฺฑลกฺขณํ ¶ กุกฺกุฏลกฺขณํ วฏฺฏลกฺขณํ โคธาลกฺขณํ กณฺณิกาลกฺขณํ กจฺฉปลกฺขณํ มิคลกฺขณํ อิติ วาติ. เอวํ ลกฺขณปากา ลกฺขณํ อาทิสนฺติ.
นกฺขตฺตปากา นกฺขตฺตํ อาทิสนฺติ. อฏฺวีสติ นกฺขตฺตานิ. อิมินา นกฺขตฺเตน ฆรปฺปเวโส กตฺตพฺโพ, อิมินา นกฺขตฺเตน มกุฏํ พนฺธิตพฺพํ, อิมินา นกฺขตฺเตน วาเรยฺยํ กาเรตพฺพํ, อิมินา นกฺขตฺเตน พีชนีหาโร [พีชนิหาโร (สฺยา. ก.)] กตฺตพฺโพ, อิมินา นกฺขตฺเตน สํวาโส [ฆรวาโส (สฺยา.)] คนฺตพฺโพติ. เอวํ นกฺขตฺตปากา นกฺขตฺตํ อาทิสนฺติ.
อาถพฺพณํ สุปินํ ลกฺขณํ, โน วิทเห อโถปิ นกฺขตฺตนฺติ. อาถพฺพณฺจ สุปินฺจ ลกฺขณฺจ นกฺขตฺตฺจ โน วิทเหยฺย น จเรยฺย น สมาจเรยฺย น สมาทาย วตฺเตยฺย. อถ วา น คณฺเหยฺย น อุคฺคณฺเหยฺย น ธาเรยฺย น อุปธาเรยฺย น อุปลกฺเขยฺย นปฺปโยเชยฺยาติ – อาถพฺพณํ สุปินํ ลกฺขณํ, โน วิทเห อโถปิ นกฺขตฺตํ.
วิรุตฺจ คพฺภกรณํ, ติกิจฺฉํ มามโก น เสเวยฺยาติ. วิรุตํ วุจฺจติ มิควากฺกํ. มิควากฺกปากา [มิคจกฺกํ. มิคจกฺกปากา (สฺยา.)] มิควากฺกํ อาทิสนฺติ – สกุนฺตานํ วา จตุปฺปทานํ วา รุตํ [รุทํ (สฺยา.)] วสฺสิตํ ชานนฺตีติ. เอวํ มิควากฺกปากา มิควากฺกํ อาทิสนฺติ. คพฺภกรณียา คพฺภํ สณฺาเปนฺติ. ทฺวีหิ ¶ การเณหิ คพฺโภ น สณฺาติ – ปาณเกหิ วา วาตกุปฺเปหิ วา. ปาณกานํ วา วาตกุปฺปานํ วา ปฏิฆาตาย โอสธํ เทนฺตีติ. เอวํ คพฺภกรณียา คพฺภํ สณฺาเปนฺติ. ติกิจฺฉาติ ปฺจ ติกิจฺฉา – สาลากิยํ, สลฺลกตฺติยํ, กายติกิจฺฉํ, ภูติยํ, โกมารภจฺจํ. มามโกติ พุทฺธมามโก ธมฺมมามโก สงฺฆมามโก, โส วา ภควนฺตํ มมายติ ภควา วา ตํ ปุคฺคลํ ปริคฺคณฺหาติ. วุตฺตฺเหตํ ¶ ภควตา – ‘‘เย เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู กุหา ถทฺธา ลปา สิงฺคี อุนฺนฬา อสมาหิตา น เม เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู มามกา, อปคตา จ เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อิมสฺมา ธมฺมวินยา, น จ เต ภิกฺขู อิมสฺมึ ธมฺมวินเย วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺติ. เย จ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขู นิกฺกุหา นิลฺลปา ธีรา อตฺถทฺธา สุสมาหิตา เต โข เม, ภิกฺขเว, ภิกฺขู มามกา น จ อปคตา เต ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขู อิมสฺมา ธมฺมวินยา, เต จ ภิกฺขู อิมสฺมึ ธมฺมวินเย วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺติ’’.
‘‘กุหา ¶ ถทฺธา ลปา สิงฺคี, อุนฺนฬา อสมาหิตา;
น เต ธมฺเม วิรูหนฺติ, สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิเต.
‘‘นิกฺกุหา นิลฺลปา ธีรา, อตฺถทฺธา สุสมาหิตา;
เต เว ธมฺเม วิรูหนฺติ, สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิเต’’.
วิรุตฺจ คพฺภกรณํ, ติกิจฺฉํ มามโก น เสเวยฺยาติ. วิรุตฺจ คพฺภกรณฺจ ติกิจฺฉฺจ มามโก น เสเวยฺย น นิเสเวยฺย น สํเสเวยฺย นปฺปฏิเสเวยฺย น จเรยฺย น สมาจเรยฺย น สมาทาย วตฺเตยฺย. อถ ¶ วา น คณฺเหยฺย น อุคฺคณฺเหยฺย น ธาเรยฺย น อุปธาเรยฺย น อุปลกฺเขยฺย นปฺปโยเชยฺยาติ – วิรุตฺจ คพฺภกรณํ ติกิจฺฉํ มามโก น เสเวยฺย.
เตนาห ภควา –
‘‘อาถพฺพณํ สุปินํ ลกฺขณํ, โน วิทเห อโถปิ นกฺขตฺตํ;
วิรุตฺจ คพฺภกรณํ, ติกิจฺฉํ มามโก น เสเวยฺยา’’ติ.
นินฺทาย ¶ นปฺปเวเธยฺย, น อุนฺนเมยฺย ปสํสิโต ภิกฺขุ;
โลภํ สห มจฺฉริเยน, โกธํ เปสุณิยฺจ ปนุเทยฺย.
นินฺทาย นปฺปเวเธยฺยาติ. อิเธกจฺเจ ภิกฺขู นินฺทนฺติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อฺตรฺตเรน วา วตฺถุนา นินฺทนฺติ ครหนฺติ อุปวทนฺติ, นินฺทิโต ครหิโต อุปวทิโต นินฺทาย ครหาย อุปวาเทน อกิตฺติยา อวณฺณหาริกาย น เวเธยฺย นปฺปเวเธยฺย น สมฺปเวเธยฺย น ตเสยฺย น อุตฺตเสยฺย น ปริตเสยฺย น ภาเยยฺย น สนฺตาสํ อาปชฺเชยฺย, อภีรู อสฺส อฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี, ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโส วิหเรยฺยาติ ¶ – นินฺทาย นปฺปเวเธยฺย.
น ¶ อุนฺนเมยฺย ปสํสิโต ภิกฺขูติ. อิเธกจฺเจ ภิกฺขู ปสํสนฺติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺาเนน วา ¶ สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อฺตรฺตเรน วา วตฺถุนา ปสํสนฺติ โถเมนฺติ กิตฺเตนฺติ วณฺเณนฺติ, ปสํสิโต โถมิโต กิตฺติโต วณฺณิโต ปสํสาย โถมเนน กิตฺติยา วณฺณหาริกาย อุนฺนตึ น กเรยฺย อุนฺนมํ น กเรยฺย มานํ น กเรยฺย ถมฺภํ น กเรยฺย, น เตน มานํ ชเนยฺย น เตน ถทฺโธ อสฺส ปตฺถทฺโธ ปคฺคหิตสิโรติ – น อุนฺนเมยฺย ปสํสิโต ภิกฺขุ.
โลภํ สห มจฺฉริเยน, โกธํ เปสุณิยฺจ ปนุเทยฺยาติ. โลโภติ โย โลโภ ลุพฺภนา ลุพฺภิตตฺตํ สาราโค สารชฺชนา สารชฺชิตตฺตํ อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. มจฺฉริยนฺติ ปฺจ มจฺฉริยานิ – อาวาสมจฺฉริยํ…เป… คาโห วุจฺจติ มจฺฉริยํ. โกโธติ โย จิตฺตสฺส อาฆาโต ปฏิฆาโต ปฏิฆํ ปฏิวิโรโธ, โกโป ปโกโป สมฺปโกโป, โทโส ปโทโส สมฺปโทโส, จิตฺตสฺส พฺยาปตฺติ มโนปโทโส, โกโธ กุชฺฌนา กุชฺฌิตตฺตํ, โทโส ทุสฺสนา ทุสฺสิตตฺตํ, พฺยาปตฺตึ พฺยาปชฺชนา พฺยาปชฺชิตตฺตํ, วิโรโธ ¶ ปฏิวิโรโธ จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส. เปสฺุนฺติ อิเธกจฺโจ ปิสุณวาโจ โหติ อิโต สุตฺวา อมุตฺร อกฺขาตา อิเมสํ เภทาย, อมุตฺร วา สุตฺวา อิเมสํ อกฺขาตา อมูสํ เภทาย. อิติ สมคฺคานํ วา เภตฺตา ภินฺนานํ วา อนุปฺปทาตา, วคฺคาราโม วคฺครโต วคฺคนนฺที วคฺคกรณึ ¶ วาจํ ภาสิตา โหติ – อิทํ วุจฺจติ เปสฺุํ.
อปิ จ ทฺวีหิ การเณหิ เปสฺุํ อุปสํหรติ – ปิยกมฺยตาย วา เภทาธิปฺปาเยน วา. กถํ ปิยกมฺยตาย เปสฺุํ อุปสํหรติ? อิมสฺส ปิโย ภวิสฺสามิ มนาโป ภวิสฺสามิ วิสฺสาสิโก ภวิสฺสามิ อพฺภนฺตริโก ภวิสฺสามิ สุหทโย ภวิสฺสามีติ. เอวํ ปิยกมฺยตาย เปสฺุํ อุปสํหรติ. กถํ เภทาธิปฺปาเยน เปสฺุํ อุปสํหรติ? กถํ อิเม นานา อสฺสุ วินา อสฺสุ วคฺคา อสฺสุ ทฺเวธา อสฺสุ ทฺเวชฺฌา อสฺสุ ทฺเว ปกฺขา อสฺสุ ภิชฺเฌยฺยุํ น สมาคจฺเฉยฺยุํ ทุกฺขํ น ผาสุ วิหเรยฺยุนฺติ. เอวํ เภทาธิปฺปาเยน เปสฺุํ อุปสํหรติ. โลภํ สห มจฺฉริเยน, โกธํ เปสุณิยฺจ ปนุเทยฺยาติ. โลภฺจ มจฺฉริยฺจ โกธฺจ เปสฺฺุจ นุเทยฺย ปนุเทยฺย ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺตึ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺยาติ – โลภํ สห มจฺฉริเยน, โกธํ เปสุณิยฺจ ปนุเทยฺย.
เตนาห ¶ ภควา –
‘‘นินฺทาย ¶ นปฺปเวเธยฺย, น อุนฺนเมยฺย ปสํสิโต ภิกฺขุ;
โลภํ สห มจฺฉริเยน, โกธํ เปสุณิยฺจ ปนุเทยฺยา’’ติ.
กยวิกฺกเย น ติฏฺเยฺย, อุปวาทํ ภิกฺขุ น กเรยฺย กุหิฺจิ;
คาเม จ นาภิสชฺเชยฺย, ลาภกมฺยา ชนํ น ลปเยยฺย.
กยวิกฺกเย ¶ ¶ น ติฏฺเยฺยาติ. เย กยวิกฺกยา วินเย ปฏิกฺขิตฺตา น เต อิมสฺมึ อตฺเถ อธิปฺเปตา. กถํ กยวิกฺกเย ติฏฺติ? ปฺจนฺนํ สทฺธึ ปตฺตํ วา จีวรํ วา อฺํ วา กิฺจิ ปริกฺขารํ วฺจนิยํ วา กโรนฺโต อุทยํ วา ปตฺถยนฺโต ปริวตฺเตติ. เอวํ กยวิกฺกเย ติฏฺติ. กถํ กยวิกฺกเย น ติฏฺติ? ปฺจนฺนํ สทฺธึ ปตฺตํ วา จีวรํ วา อฺํ วา กิฺจิ ปริกฺขารํ น วฺจนิยํ วา กโรนฺโต น อุทยํ วา ปตฺถยนฺโต ปริวตฺเตติ. เอวํ กยวิกฺกเย น ติฏฺติ. กยวิกฺกเย น ติฏฺเยฺยาติ. กยวิกฺกเย น ติฏฺเยฺย น สนฺติฏฺเยฺย, กยวิกฺกยํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺตึ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, กยวิกฺกยา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – กยวิกฺกเย น ติฏฺเยฺย.
อุปวาทํ ภิกฺขุ น กเรยฺย กุหิฺจีติ. กตเม อุปวาทกราติ กิเลสา? สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา อิทฺธิมนฺโต ทิพฺพจกฺขุกา ปรจิตฺตวิทุโน, เต ทูรโตปิ ปสฺสนฺติ อาสนฺนาปิ น ทิสฺสนฺติ เจตสาปิ จิตฺตํ ปชานนฺติ, เทวตาปิ โข สนฺติ อิทฺธิมนฺตินิโย ทิพฺพจกฺขุกา ปรจิตฺตวิทุนิโย, ตา ทูรโตปิ ปสฺสนฺติ, อาสนฺนาปิ น ทิสฺสนฺติ เจตสาปิ จิตฺตํ ปชานนฺติ. เต โอฬาริเกหิ วา กิเลเสหิ มชฺฌิเมหิ วา กิเลเสหิ สุขุเมหิ วา กิเลเสหิ อุปวเทยฺยุํ. กตเม โอฬาริกา กิเลสา? กายทุจฺจริตํ วจีทุจฺจริตํ มโนทุจฺจริตํ – อิเม ¶ วุจฺจนฺติ โอฬาริกา กิเลสา. กตเม มชฺฌิมา กิเลสา? กามวิตกฺโก พฺยาปาทวิตกฺโก วิหึสาวิตกฺโก – อิเม วุจฺจนฺติ มชฺฌิมา กิเลสา. กตเม สุขุมา กิเลสา? าติวิตกฺโก, ชนปทวิตกฺโก, อปรวิตกฺโก, ปรานุทยตา ปฏิสฺุตฺโต วิตกฺโก ¶ , ลาภสกฺการสิโลกปฏิสฺุตฺโต วิตกฺโก, อนวฺตฺติปฏิสฺุตฺโต วิตกฺโก – อิเม วุจฺจนฺติ สุขุมา กิเลสา. เต โอฬาริเกหิ วา กิเลเสหิ มชฺฌิเมหิ วา กิเลเสหิ สุขุเมหิ วา กิเลเสหิ น อุปวเทยฺย อุปวาทํ น กเรยฺย อุปวาทกเร กิเลเส น กเรยฺย น ชเนยฺย น สฺชเนยฺย น นิพฺพตฺเตยฺย นาภินิพฺพตฺเตยฺย, อุปวาทกเร กิเลเส ปชเหยฺย วิโนเทยฺย ¶ ¶ พฺยนฺตึ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, อุปวาทกเรหิ กิเลเสหิ อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺย. กุหิฺจีติ กุหิฺจิ กิมฺหิจิ กตฺถจิ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา อชฺฌตฺตพหิทฺธา วาติ – อุปวาทํ ภิกฺขุ น กเรยฺย กุหิฺจิ.
คาเม จ นาภิสชฺเชยฺยาติ. กถํ คาเม สชฺชติ? อิธ ภิกฺขุ คาเม คิหีหิ สํสฏฺโ วิหรติ สหนนฺที สหโสกี สุขิเตสุ สุขิโต ทุกฺขิเตสุ ทุกฺขิโต, อุปฺปนฺเนสุ กิจฺจกรณีเยสุ อตฺตนา โวโยคํ อาปชฺชติ. เอวมฺปิ คาเม สชฺชติ.
อถ วา ภิกฺขุ ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย ปวิสติ อรกฺขิเตเนว กาเยน อรกฺขิตาย วาจาย อรกฺขิเตน จิตฺเตน อนุปฏฺิตาย ¶ สติยา อสํวุเตหิ อินฺทฺริเยหิ. โส ตตฺร ตตฺร สชฺชติ ตตฺร ตตฺร คณฺหาติ ตตฺร ตตฺร พชฺฌติ ตตฺร ตตฺร อนยพฺยสนํ อาปชฺชติ. เอวมฺปิ คาเม สชฺชติ.
กถํ คาเม น สชฺชติ? อิธ ภิกฺขุ คาเม คิหีหิ อสํสฏฺโ วิหรติ น สหนนฺที น สหโสกี น สุขิเตสุ สุขิโต น ทุกฺขิเตสุ ทุกฺขิโต, อุปฺปนฺเนสุ กิจฺจกรณีเยสุ น อตฺตนา โวโยคํ อาปชฺชติ. เอวมฺปิ คาเม น สชฺชติ.
อถ วา ภิกฺขุ ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย ปวิสติ รกฺขิเตเนว กาเยน รกฺขิตาย วาจาย รกฺขิเตน จิตฺเตน อุปฏฺิตาย สติยา สํวุเตหิ อินฺทฺริเยหิ. โส ตตฺร ตตฺร น สชฺชติ ตตฺร ตตฺร น คณฺหาติ ตตฺร ตตฺร น พชฺฌติ ตตฺร ตตฺร น อนยพฺยสนํ อาปชฺชติ. เอวมฺปิ คาเม น สชฺชติ. คาเม จ นาภิสชฺเชยฺยาติ คาเม น สชฺเชยฺย น คณฺเหยฺย น พชฺเฌยฺย น ปลิพชฺเฌยฺย, อคิทฺโธ ¶ อสฺส อคธิโต อมุจฺฉิโต อนชฺโฌสนฺโน วีตเคโธ วิคตเคโธ จตฺตเคโธ…เป… พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหเรยฺยาติ – คาเม จ นาภิสชฺเชยฺย.
ลาภกมฺยา ชนํ น ลปเยยฺยาติ. กตมา ลปนา? ลาภสกฺการสิโลกสนฺนิสฺสิตสฺส ปาปิจฺฉสฺส อิจฺฉาปกตสฺส อามิสจกฺขุกสฺส ¶ โลกธมฺมครุกสฺส ยา ปเรสํ อาลปนา ลปนา สลฺลปนา อุลฺลปนา สมุลฺลปนา อุนฺนหนา สมุนฺนหนา อุกฺกาจนา สมุกฺกาจนา [อุกฺกาปนา สมุกฺกาปนา (สฺยา.)] อนุปิยภาณิตา ¶ จาตุกมฺยตา มุคฺคสูปฺยตา ปาริภฏยตา ปรปิฏฺิมํสิกตา [ปิฏฺิมํสิกตา (ก.) วิสุทฺธิมคฺเค สีลนิทฺเทสวณฺณนา โอโลเกตพฺพา], ยา ¶ ตตฺถ สณฺหวาจตา สขิลวาจตา สิถิลวาจตา [เมตฺตวาจกตา (สฺยา.)] อผรุสวาจตา – อยํ วุจฺจติ ลปนา.
อปิ จ ทฺวีหิ การเณหิ ชนํ ลปติ – อตฺตานํ วา นีจํ เปนฺโต ปรํ อุจฺจํ เปนฺโต ชนํ ลปติ, อตฺตานํ วา อุจฺจํ เปนฺโต ปรํ นีจํ เปนฺโต ชนํ ลปติ. กถํ อตฺตานํ นีจํ เปนฺโต ปรํ อุจฺจํ เปนฺโต ชนํ ลปติ? ‘‘ตุมฺเห เม พหูปการา, อหํ ตุมฺเห นิสฺสาย ลภามิ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ, เยปิ เม อฺเ ทาตุํ วา กาตุํ วา มฺนฺติ, ตุมฺเห นิสฺสาย ตุมฺเห สมฺปสฺสนฺตา ยมฺปิ เม ปุราณํ มาตาเปตฺติกํ นามเธยฺยํ ตมฺปิ เม อนฺตรหิตํ. ตุมฺเหหิ อหํ ายามิ อสุกสฺส กุลูปโก อสุกาย กุลูปโก’’ติ. เอวํ อตฺตานํ นีจํ เปนฺโต ปรํ อุจฺจํ เปนฺโต ชนํ ลปติ.
กถํ อตฺตานํ อุจฺจํ เปนฺโต ปรํ นีจํ เปนฺโต ชนํ ลปติ? ‘‘อหํ ตุมฺหากํ พหูปกาโร, ตุมฺเห มํ อาคมฺม พุทฺธํ สรณํ คตา, ธมฺมํ สรณํ คตา, สงฺฆํ สรณํ คตา, ปาณาติปาตา ปฏิวิรตา, อทินฺนาทานา ปฏิวิรตา, กาเมสุมิจฺฉาจารา ปฏิวิรตา, มุสาวาทา ปฏิวิรตา, สุราเมรยมชฺชปฺปมาทฏฺานา ปฏิวิรตา. อหํ ตุมฺหากํ อุทฺเทสํ เทมิ, ปริปุจฺฉํ เทมิ, อุโปสถํ อาจิกฺขามิ, นวกมฺมํ อธิฏฺามิ. อถ ปน ตุมฺเห มํ อุชฺฌิตฺวา อฺเ สกฺกโรถ ครุํ กโรถ มาเนถ ปูเชถา’’ติ. เอวํ อตฺตานํ อุจฺจํ เปนฺโต ปรํ นีจํ เปนฺโต ¶ ชนํ ลปติ.
ลาภกมฺยา ¶ ¶ ชนํ น ลปเยยฺยาติ. ลาภเหตุ ลาภปจฺจยา ลาภการณา ลาภาภินิพฺพตฺติยา ลาภํ ปริปาเจนฺโต ชนํ น ลปเยยฺย, ลปนํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺตึ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, ลปนา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – ลาภกมฺยา ชนํ น ลปเยยฺย.
เตนาห ภควา –
‘‘กยวิกฺกเย น ติฏฺเยฺย, อุปวาทํ ภิกฺขุ น กเรยฺย กุหิฺจิ;
คาเม จ นาภิสชฺเชยฺย, ลาภกมฺยา ชนํ น ลปเยยฺยา’’ติ.
น จ กตฺถิโก[กตฺถิตา (สฺยา. ก.)]สิยา ภิกฺขุ, น จ วาจํ ปยุตฺตํ ภาเสยฺย;
ปาคพฺภิยํ น สิกฺเขยฺย, กถํ วิคฺคาหิกํ น กถเยยฺย.
น ¶ จ กตฺถิโก สิยา ภิกฺขูติ. อิเธกจฺโจ กตฺถี โหติ วิกตฺถี. โส กตฺถติ วิกตฺถติ อหมสฺมิ สีลสมฺปนฺโนติ วา วตสมฺปนฺโนติ วา สีลพฺพตสมฺปนฺโนติ วา ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อฺตรฺตเรน วา วตฺถุนา. อุจฺจา กุลา ปพฺพชิโตติ ¶ วา มหาโภคกุลา ปพฺพชิโตติ วา อุฬารโภคกุลา ปพฺพชิโตติ วา สุตฺตนฺติโกติ วา วินยธโรติ วา ธมฺมกถิโกติ วา อารฺิโกติ วา…เป… เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา กตฺถติ วิกตฺถติ. เอวํ น กตฺเถยฺย น วิกตฺเถยฺย, กตฺถํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺตึ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, กตฺถนา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – น จ กตฺถิโก สิยา ภิกฺขุ.
น ¶ จ วาจํ ปยุตฺตํ ภาเสยฺยาติ. กตมา ปยุตฺตวาจา? อิเธกจฺโจ ¶ จีวรปยุตฺตํ วาจํ ภาสติ, ปิณฺฑปาตปยุตฺตํ วาจํ ภาสติ, เสนาสนปยุตฺตํ วาจํ ภาสติ, คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารปยุตฺตํ วาจํ ภาสติ – อยมฺปิ วุจฺจติ ปยุตฺตวาจา.
อถ วา จีวรเหตุ ปิณฺฑปาตเหตุ เสนาสนเหตุ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารเหตุ สจฺจมฺปิ ภณติ มุสาปิ ภณติ, ปิสุณมฺปิ ภณติ อปิสุณมฺปิ ภณติ, ผรุสมฺปิ ภณติ อผรุสมฺปิ ภณติ, สมฺผปฺปลาปมฺปิ ภณติ อสมฺผปฺปลาปมฺปิ ภณติ, มนฺตาปิ วาจํ ภาสติ – อยมฺปิ วุจฺจติ ปยุตฺตวาจา. อถ วา ปสนฺนจิตฺโต ปเรสํ ธมฺมํ เทเสติ – ‘‘อโห วต เม ธมฺมํ สุเณยฺยุํ, สุตฺวาว ธมฺมํ ปสีเทยฺยุํ, ปสนฺนา จ เม ปสนฺนาการํ กเรยฺยุ’’นฺติ – อยํ วุจฺจติ ปยุตฺตวาจา. น จ วาจํ ปยุตฺตํ ภาเสยฺยาติ. อนฺตมโส ธมฺมเทสนํ วาจํ อุปาทาย ปยุตฺตวาจํ น ภาเสยฺย ¶ น กเถยฺย น ภเณยฺย น ทีเปยฺย น โวหเรยฺย, ปยุตฺตํ วาจํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺตึ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, ปยุตฺตวาจาย อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – น จ วาจํ ปยุตฺตํ ภาเสยฺย.
ปาคพฺภิยํ น สิกฺเขยฺยาติ. ปาคพฺภิยนฺติ ตีณิ ปาคพฺภิยานิ – กายิกํ ปาคพฺภิยํ, วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ, เจตสิกํ ปาคพฺภิยํ. กตมํ กายิกํ ปาคพฺภิยํ? อิเธกจฺโจ สงฺฆคโตปิ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ, คณคโตปิ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ, โภชนสาลายปิ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ, ชนฺตาฆเรปิ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ, อุทกติตฺเถปิ ¶ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ, อนฺตรฆรํ ปวิสนฺโตปิ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ, อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโปิ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ.
กถํ สงฺฆคโต กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ? อิเธกจฺโจ สงฺฆคโต อจิตฺตีการกโต เถเร ภิกฺขู ฆฏฺฏยนฺโตปิ ติฏฺติ, ฆฏฺฏยนฺโตปิ นิสีทติ, ปุรโตปิ ติฏฺติ, ปุรโตปิ นิสีทติ, อุจฺเจปิ อาสเน นิสีทติ, สสีสํ ปารุปิตฺวา นิสีทติ ¶ , ิตโกปิ ภณติ, พาหาวิกฺเขปโกปิ ภณติ. เอวํ สงฺฆคโต กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ.
กถํ ¶ คณคโต กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ? อิเธกจฺโจ คณคโต อจิตฺตีการกโต เถรานํ ภิกฺขูนํ อนุปาหนานํ จงฺกมนฺตานํ สอุปาหโน จงฺกมติ ¶ , นีเจ จงฺกเม จงฺกมนฺตานํ อุจฺเจ จงฺกเม จงฺกมติ, ฉมาย จงฺกมนฺตานํ จงฺกเม จงฺกมติ, ฆฏฺฏยนฺโตปิ ติฏฺติ, ฆฏฺฏยนฺโตปิ นิสีทติ, ปุรโตปิ ติฏฺติ, ปุรโตปิ นิสีทติ, อุจฺเจปิ อาสเน นิสีทติ, สสีสํ ปารุปิตฺวาปิ นิสีทติ, ิโตปิ ภณติ, พาหาวิกฺเขปโกปิ ภณติ. เอวํ คณคโต กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ.
กถํ โภชนสาลาย กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ? อิเธกจฺโจ โภชนสาลาย อจิตฺตีการกโต เถเร ภิกฺขู อนุปขชฺช นิสีทติ, นเวปิ ภิกฺขู อาสเนน ปฏิพาหติ, ฆฏฺฏยนฺโตปิ ติฏฺติ, ฆฏฺฏยนฺโตปิ นิสีทติ, ปุรโตปิ ติฏฺติ, ปุรโตปิ นิสีทติ, อุจฺเจปิ อาสเน นิสีทติ, สสีสํ ปารุปิตฺวา นิสีทติ, ิตโกปิ ภณติ, พาหาวิกฺเขปโกปิ ภณติ. เอวํ โภชนสาลาย กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ.
กถํ ชนฺตาฆเร กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ? อิเธกจฺโจ ชนฺตาฆเร อจิตฺตีการกโต เถเร ภิกฺขู ฆฏฺฏยนฺโตปิ ติฏฺติ, ฆฏฺฏยนฺโตปิ นิสีทติ, ปุรโตปิ ติฏฺติ, ปุรโตปิ นิสีทติ, อุจฺเจปิ อาสเน นิสีทติ, อนาปุจฺฉาปิ กฏฺํ ปกฺขิปติ, อนาปุจฺฉาปิ ทฺวารํ ปิทหติ. เอวํ ชนฺตาฆเร กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ.
กถํ อุทกติตฺเถ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ? อิเธกจฺโจ อุทกติตฺเถ อจิตฺตีการกโต เถเร ภิกฺขู ฆฏฺฏยนฺโตปิ โอตรติ, ปุรโตปิ โอตรติ, ฆฏฺฏยนฺโตปิ นฺหายติ, ปุรโตปิ นฺหายติ, อุปริโตปิ นฺหายติ, ฆฏฺฏยนฺโตปิ อุตฺตรติ, ปุรโตปิ อุตฺตรติ ¶ . เอวํ อุทกติตฺเถ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ.
กถํ ¶ อนฺตรฆรํ ปวิสนฺโต กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ? อิเธกจฺโจ อนฺตรฆรํ ปวิสนฺโต อจิตฺตีการกโต เถเร ภิกฺขู ฆฏฺฏยนฺโตปิ คจฺฉติ, ปุรโตปิ คจฺฉติ, โวกฺกมฺมปิ เถรานํ ภิกฺขูนํ ปุรโต คจฺฉติ ¶ . เอวํ อนฺตรฆรํ ปวิสนฺโต กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ.
กถํ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ? อิเธกจฺโจ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโ ‘‘น ปวิส, ภนฺเต’’ติ วุจฺจมาโน ปวิสติ, ‘‘น ติฏฺ, ภนฺเต’’ติ วุจฺจมาโน ¶ ติฏฺติ, ‘‘น นิสีท, ภนฺเต’’ติ วุจฺจมาโน นิสีทติ, อโนกาสมฺปิ ปวิสติ, อโนกาเสปิ ติฏฺติ, อโนกาเสปิ นิสีทติ, ยานิปิ ตานิ โหนฺติ กุลานํ โอวรกานิ คูฬฺหานิ จ ปฏิจฺฉนฺนานิ จ, ยตฺถ กุลิตฺถิโย กุลธีตโร กุลสุณฺหาโย กุลกุมาริโย นิสีทนฺติ ตตฺถปิ สหสา ปวิสติ, กุมารกสฺส สีสมฺปิ ปรามสติ. เอวํ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ – อิทํ กายิกํ ปาคพฺภิยํ.
กตมํ วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ? อิเธกจฺโจ สงฺฆคโตปิ วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ, คณคโตปิ วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ, อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโปิ วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ. กถํ สงฺฆคโต วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ? อิเธกจฺโจ สงฺฆคโต อจิตฺตีการกโต เถเร ภิกฺขู อนาปุจฺฉํ วา อนชฺฌิฏฺโ วา อารามคตานํ ภิกฺขูนํ ธมฺมํ ภณติ, ปฺหํ วิสชฺเชติ, ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสติ ¶ , ิตโกปิ ภณติ, พาหาวิกฺเขปโกปิ ภณติ. เอวํ สงฺฆคโต วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ.
กถํ คณคโต วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ? อิเธกจฺโจ คณคโต อจิตฺตีการกโต เถเร ภิกฺขู อนาปุจฺฉํ วา อนชฺฌิฏฺโ วา อารามคตานํ ภิกฺขูนํ ธมฺมํ ภณติ, ปฺหํ วิสชฺเชติ, ิตโกปิ ภณติ, พาหาวิกฺเขปโกปิ ภณติ; อารามคตานํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานํ ธมฺมํ ภณติ, ปฺหํ วิสชฺเชติ, ิตโกปิ ภณติ, พาหาวิกฺเขปโกปิ ภณติ. เอวํ คณคโต วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ.
กถํ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโ วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ? อิเธกจฺโจ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโ อิตฺถึ วา กุมารึ วา เอวมาห – ‘‘อิตฺถนฺนาเม อิตฺถํโคตฺเต กึ อตฺถิ? ยาคุ อตฺถิ, ภตฺตํ อตฺถิ, ขาทนียํ อตฺถิ? กึ ปิวิสฺสาม ¶ , กึ ภฺุชิสฺสาม, กึ ขาทิสฺสาม, กึ วา อตฺถิ, กึ ¶ วา เม ทสฺสถา’’ติ วิปฺปลปติ. เอวํ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโ วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ – อิทํ วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ.
กตมํ เจตสิกํ ปาคพฺภิยํ? อิเธกจฺโจ น อุจฺจา กุลา ปพฺพชิโต สมาโน อุจฺจา กุลา ปพฺพชิเตน สทฺธึ สทิสํ อตฺตานํ กโรติ จิตฺเตน, น มหาโภคกุลา ปพฺพชิโต สมาโน มหาโภคกุลา ปพฺพชิเตน สทฺธึ สทิสํ อตฺตานํ กโรติ จิตฺเตน, น อุฬารโภคกุลา ปพฺพชิโต ¶ สมาโน อุฬารโภคกุลา ปพฺพชิเตน สทฺธึ สทิสํ อตฺตานํ กโรติ จิตฺเตน, น สุตฺตนฺติโก ¶ สมาโน สุตฺตนฺติเกน สทฺธึ สทิสํ อตฺตานํ กโรติ จิตฺเตน, น วินยธโร สมาโน วินยธเรน… น ธมฺมกถิโก สมาโน ธมฺมกถิเกน… น อารฺิโก สมาโน อารฺเกน… น ปิณฺฑปาติโก สมาโน ปิณฺฑปาติเกน… น ปํสุกูลิโก สมาโน ปํสุกูลิเกน… น เตจีวริโก สมาโน เตจีวรเกน… น สปทานจาริโก สมาโน สปทานจาริเกน… น ขลุปจฺฉาภตฺติโก สมาโน ขลุปจฺฉาภตฺติเกน… น เนสชฺชิโก สมาโน เนสฺิเกน… น ยถาสนฺถติโก สมาโน ยถาสนฺถติเกน สทฺธึ สทิสํ อตฺตานํ กโรติ จิตฺเตน, น ปมสฺส ฌานสฺส ลาภี สมาโน ปมสฺส ฌานสฺส ลาภินา สทฺธึ สทิสํ อตฺตานํ กโรติ จิตฺเตน, น ทุติยสฺส ฌานสฺส ลาภี สมาโน ทุติยสฺส… น ตติยสฺส ฌานสฺส ลาภี สมาโน ตติยสฺส… น จตุตฺถสฺส ฌานสฺส ลาภี สมาโน ลาภี สมาโน จตุตฺถสฺส… น อากาสานฺจายตนสมาปตฺติยา ลาภี สมาโน อากาสนฺจายตนสมาปตฺติยา… น วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติยา ลาภี สมาโน วิฺาณฺจายตน สมาปตฺติยา… น อากิฺจฺายตนสมาปตฺติยา ลาภี สมาโน อากิฺจฺายตน สมาปตฺติยา… น เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยา ลาภี สมาโน เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยา ลาภินา สทฺธึ สทิสํ อตฺตานํ กโรติ จิตฺเตน – อิทํ เจตสิกํ ปาคพฺภิยํ. น สิกฺเขยฺยาติ ปาคพฺภิยํ น สิกฺเขยฺย น จเรยฺย น อาจเรยฺย น สมาจเรยฺย น สมาทาย วตฺเตยฺย, ปาคพฺภิยํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺตึ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, ปาคพฺภิยา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – ปาคพฺภิยํ น สิกฺเขยฺย.
กถํ ¶ ¶ วิคฺคาหิกํ น กถเยยฺยาติ. กตมา วิคฺคาหิกา กถา? อิเธกจฺโจ เอวรูปึ กถํ กตฺตา โหติ – ‘‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ…เป… นิพฺเพเหิ วา สเจ ปโหสี’’ติ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘วิคฺคาหิกาย โข, โมคฺคลฺลาน, กถาย สติ กถาพาหุลฺลํ ปาฏิกงฺขํ, กถาพาหุลฺเล สติ อุทฺธจฺจํ, อุทฺธตสฺส อสํวโร, อสํวุตสฺส อารา จิตฺตํ ¶ สมาธิมฺหา’’ติ. กถํ วิคฺคาหิกํ น กถเยยฺยาติ. วิคฺคาหิกํ กถํ น กเถยฺย น ภเณยฺย น ทีเปยฺย น โวหเรยฺย, วิคฺคาหิกํ กถํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺตึ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, วิคฺคาหิกกถาย อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – กถํ วิคฺคาหิกํ น กถเยยฺย.
เตนาห ภควา –
‘‘น ¶ จ กตฺถิโก สิยา ภิกฺขุ, น จ วาจํ ปยุตฺตํ ภาเสยฺย;
ปาคพฺภิยํ น สิกฺเขยฺย, กถํ วิคฺคาหิกํ น กถเยยฺยา’’ติ.
โมสวชฺเช น นิยฺเยถ, สมฺปชาโน สานิ น กยิรา;
อถ ชีวิเตน ปฺาย, สีลพฺพเตน นาฺมติมฺเ.
โมสวชฺเช น นิยฺเยถาติ. โมสวชฺชํ วุจฺจติ มุสาวาโท. อิเธกจฺโจ ¶ สภคฺคโต [สภาคคฺคโต (สี. ก.)] วา ปริสคฺคโต [ปริสคโต (สี. ก.)] วา…เป… อามิสกิฺจิกฺขเหตุ วา สมฺปชานมุสา ภาสิตา โหติ – อิทํ วุจฺจติ โมสวชฺชํ. อปิ จ ตีหากาเรหิ มุสาวาโท โหติ – ปุพฺเพวสฺส โหติ ‘‘มุสา ภณิสฺส’’นฺติ, ภณนฺตสฺส โหติ ‘‘มุสา ภณามี’’ติ, ภณิตสฺส โหติ ‘‘มุสา มยา ภณิต’’นฺติ, อิเมหิ ตีหากาเรหิ มุสาวาโท โหติ. อปิ จ จตูหากาเรหิ… ปฺจหากาเรหิ… ฉหากาเรหิ… สตฺตหากาเรหิ… อฏฺหากาเรหิ… มุสาวาโท โหติ – ปุพฺเพวสฺส โหติ ‘‘มุสา ภณิสฺส’’นฺติ, ภณนฺตสฺส โหติ ‘‘มุสา ภณามี’’ติ, ภณิตสฺส โหติ ‘‘มุสา มยา ¶ ภณิต’’นฺติ วินิธาย ทิฏฺึ วินิธาย ขนฺตึ วินิธาย รุจึ วินิธาย สฺํ วินิธาย ภาวํ – อิเมหิ อฏฺหากาเรหิ มุสาวาโท โหติ. โมสวชฺเช น นิยฺเยถาติ. โมสวชฺเช น ยาเยยฺย น นิยฺยาเยยฺย น วเหยฺย [น วุยฺเหยฺย (สี. ก.), นตฺถิ สฺยา. โปตฺถเก] น สํหเรยฺย, โมสวชฺชํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺตึ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, โมสวชฺชา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – โมสวชฺเช น นิยฺเยถ.
สมฺปชาโน สานิ น กยิราติ. กตมํ สาเยฺยํ? อิเธกจฺโจ สโ โหติ ปริสโ, ยํ ตตฺถ สํ สตา สาเยฺยํ กกฺกรตา กกฺกริยํ ปริกฺขตฺตตา ปาริกฺขตฺติยํ – อิทํ วุจฺจติ สาเยฺยํ. สมฺปชาโน สานิ น กยิราติ. สมฺปชาโน หุตฺวา สาเยฺยํ น กเรยฺย น ชเนยฺย น สฺชเนยฺย น นิพฺพตฺเตยฺย นาภินิพฺพตฺเตยฺย, สาเยฺยํ ¶ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺตึ กเรยฺย ¶ อนภาวํ คเมยฺย, สาเยฺยา อารโต อสฺส ¶ วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – สมฺปชาโน สานิ น กยิรา.
อถ ชีวิเตน ปฺาย, สีลพฺพเตน นาฺมติมฺเติ. อถาติ ปทสนฺธิ…เป… ปทานุปุพฺพตาเปตํ – อถาติ. อิเธกจฺโจ ลูขชีวิตํ ชีวนฺโต ปรํ ปณีตชีวิตํ ชีวนฺตํ อติมฺติ – ‘‘กึ ปนายํ พหุลาชีโว สพฺพํ สํภกฺเขติ, เสยฺยถิทํ – มูลพีชํ ขนฺธพีชํ ผฬุพีชํ อคฺคพีชํ พีชพีชเมว ปฺจมํ อสนิวิจกฺกทนฺตกูฏสมณปฺปธาเนนา’’ติ [อสนีว จกฺกํ ทนฺตกูฏํ สมณปฺปธาเนนาติ (สี.)]. โส ตาย ลูขชีวิตาย ปรํ ปณีตชีวิตํ ชีวนฺตํ อติมฺติ.
อิเธกจฺโจ ปณีตชีวิตํ ชีวนฺโต ปรํ ลูขชีวิตํ ชีวนฺตํ อติมฺติ – ‘‘กึ ปนายํ อปฺปปฺุโ อปฺเปสกฺโข น ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราน’’นฺติ. โส ตาย ปณีตชีวิตาย ¶ ปรํ ลูขชีวิตํ ชีวนฺตํ อติมฺติ. อิเธกจฺโจ ปฺาสมฺปนฺโน โหติ. โส ปุฏฺโ ปฺหํ วิสชฺเชติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อหมสฺมิ ปฺาสมฺปนฺโน, อิเม ปนฺเ น ปฺาสมฺปนฺนา’’ติ. โส ตาย ปฺาสมฺปทาย ปรํ อติมฺติ. อิเธกจฺโจ สีลสมฺปนฺโน โหติ, ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปนฺโน, อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อหมสฺมิ สีลสมฺปนฺโน, อิเม ปนฺเ ¶ ภิกฺขู ทุสฺสีลา ปาปธมฺมา’’ติ. โส ตาย สีลสมฺปทาย ปรํ อติมฺติ. อิเธกจฺโจ วตสมฺปนฺโน โหติ อารฺิโก วา ปิณฺฑปาติโก วา ปํสุกูลิโก วา เตจีวริโก วา สปทานจาริโก วา ขลุปจฺฉาภตฺติโก วา เนสชฺชิโก วา ยถาสนฺถติโก วา. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อหมสฺมิ วต สมฺปนฺโน, อิเม ปนฺเ น วตสมฺปนฺนา’’ติ. โส ตาย วตสมฺปทาย ปรํ อติมฺติ. อถ ชีวิเตน ปฺาย, สีลพฺพเตน นาฺมติมฺเติ. ลูขชีวิตาย วา ปณีตชีวิตาย วา ปฺาสมฺปทาย วา สีลสมฺปทาย วา วตสมฺปทาย วา ปรํ นาติมฺเยฺย, นาวชาเนยฺย, น เตน มานํ ชเนยฺย, น เตน ถทฺโธ อสฺส, ปตฺถทฺโธ ปคฺคหิตสิโรติ – อถ ชีวิเตน ปฺาย สีลพฺพเตน นาฺมติมฺเ.
เตนาห ภควา –
‘‘โมสวชฺเช น นิยฺเยถ, สมฺปชาโน สานิ น กยิรา;
อถ ชีวิเตน ปฺาย, สีลพฺพเตน นาฺมติมฺเ’’ติ.
สุตฺวา ¶ ¶ รุสิโต[ทูสิโต (สี. สฺยา.)]พหุํ วาจํ, สมณานํ วา ปุถุชนานํ[ปุถุวจนานํ (สี. สฺยา.)];
ผรุเสน เน น ปฏิวชฺชา, น หิ สนฺโต ปฏิเสนึ กโรนฺติ[ปฏิเสนิ กโรติ (สฺยา.)].
สุตฺวา ¶ ¶ รุสิโต พหุํ วาจํ, สมณานํ ปุถุชนานนฺติ. รุสิโตติ ทูสิโต ขุํสิโต ฆฏฺฏิโต วมฺภิโต ครหิโต อุปวทิโต. สมณานนฺติ เย เกจิ อิโต พหิทฺธา ปริพฺพชูปคตา ปริพฺพชสมาปนฺนา. ปุถุชนานนฺติ ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฏฺา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา จ, เต พหุกาหิ วาจาหิ อนิฏฺาหิ อกนฺตาหิ อมนาปาหิ อกฺโกเสยฺยุํ ปริภาเสยฺยุํ โรเสยฺยุํ วิโรเสยฺยุํ หึเสยฺยุํ วิหึเสยฺยุํ เหเยฺยุํ วิเหเยฺยุํ ฆาเตยฺยุํ อุปฆาเตยฺยุํ อุปฆาตํ กเรยฺยุํ เตสํ พหุํ วาจํ อนิฏฺํ อกนฺตํ อมนาปํ สุตฺวา สุณิตฺวา อุคฺคหิตฺวา อุปธารยิตฺวา อุปลกฺขยิตฺวาติ – สุตฺวา รุสิโต พหุํ วาจํ, สมณานํ วา ปุถุชนานํ.
ผรุเสน เน น ปฏิวชฺชาติ. ผรุเสนาติ ผรุเสน กกฺขเฬน น ปฏิวชฺชา นปฺปฏิภเณยฺย, อกฺโกสนฺตํ น ปจฺจกฺโกเสยฺย, โรสนฺตํ นปฺปฏิโรเสยฺย, ภณฺฑนํ นปฺปฏิภณฺเฑยฺย น กลหํ กเรยฺย น ภณฺฑนํ กเรยฺย น วิคฺคหํ กเรยฺย น วิวาทํ กเรยฺย น เมธคํ กเรยฺย, กลหภณฺฑนวิคฺคหวิวาทเมธคํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺตึ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, กลหภณฺฑนวิคฺคหวิวาทเมธคา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – ผรุเสน เน น ปฏิวชฺชา.
น หิ สนฺโต ปฏิเสนึ กโรนฺตีติ. สนฺโตติ ราคสฺส สนฺตตฺตา สนฺโต, โทสสฺส… โมหสฺส… โกธสฺส… อุปนาหสฺส…เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ ¶ สนฺตตฺตา สมิตตฺตา วูปสมิตตฺตา วิชฺฌาตตฺตา นิพฺพุตตฺตา วิคตตฺตา ปฏิปสฺสทฺธตฺตา สนฺโต อุปสนฺโต วูปสนฺโต นิพฺพุโต ปฏิปสฺสทฺโธติ – สนฺโต. น หิ สนฺโต ปฏิเสนึ กโรนฺตีติ. สนฺโต ปฏิเสนึ ปฏิมลฺลํ ปฏิกณฺฏกํ [ปฏิพนฺธนํ (สี.)] ปฏิปกฺขํ น กโรนฺติ น ชเนนฺติ ¶ น สฺชเนนฺติ ¶ น นิพฺพตฺเตนฺติ นาภินิพฺพตฺเตนฺตีติ – น หิ สนฺโต ปฏิเสนึ กโรนฺติ.
เตนาห ภควา –
‘‘สุตฺวา รุสิโต พหุํ วาจํ, สมณานํ วา ปุถุชนานํ;
ผรุเสน เน น ปฏิวชฺชา, น หิ สนฺโต ปฏิเสนึ กโรนฺตี’’ติ.
เอตฺจ ¶ ธมฺมมฺาย, วิจินํ ภิกฺขุ สทา สโต สิกฺเข;
สนฺตีติ นิพฺพุตึ ตฺวา, สาสเน โคตมสฺส นปฺปมชฺเชยฺย.
เอตฺจ ธมฺมมฺายาติ. เอตนฺติ อาจิกฺขิตํ เทสิตํ ปฺปิตํ ปฏฺปิตํ วิวฏํ วิภตฺตํ อุตฺตานีกตํ ปกาสิตํ ธมฺมํ อฺาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ. เอวมฺปิ เอตฺจ ธมฺมมฺาย. อถ วา สมฺจ วิสมฺจ ปถฺจ วิปถฺจ สาวชฺชฺจ อนวชฺชฺจ หีนฺจ ปณีตฺจ กณฺหฺจ สุกฺกฺจ วิฺูครหิตฺจ วิฺูปสตฺถฺจ ธมฺมํ อฺาย ชานิตฺวา ¶ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ. เอวมฺปิ เอตฺจ ธมฺมมฺาย. อถ วา สมฺมาปฏิปทํ อนุโลมปฏิปทํ อปจฺจนีกปฏิปทํ อวิรุทฺธปฏิปทํ อนฺวตฺถปฏิปทํ ธมฺมานุธมฺมปฏิปทํ สีเลสุ ปริปูรการิตํ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตํ โภชเน มตฺตฺุตํ ชาคริยานุโยคํ สติสมฺปชฺํ, จตฺตาโร สติปฏฺาเน จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน จตฺตาโร อิทฺธิปาเท ปฺจินฺทฺริยานิ ปฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺเค อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ, นิพฺพานฺจ นิพฺพานคามินิฺจ ปฏิปทํ ธมฺมํ อฺาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ. เอวมฺปิ ตฺจ ธมฺมมฺาย.
วิจินํ ภิกฺขุ สทา สโต สิกฺเขติ. วิจินนฺติ วิจินนฺโต ปวิจินนฺโต ตุลยนฺโต ตีรยนฺโต วิภาวยนฺโต วิภูตํ กโรนฺโต. ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ…เป… ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ วิจินนฺโต ¶ ปวิจินนฺโต ตุลยนฺโต ตีรยนฺโต วิภาวยนฺโต วิภูตํ กโรนฺโตติ – วิจินํ ภิกฺขุ. สทาติ สทา สพฺพทา สพฺพกาลํ…เป… ปจฺฉิเม วโยขนฺเธ. สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต…เป… โส วุจฺจติ สโต. สิกฺเขติ ¶ ติสฺโส สิกฺขาโย – อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปฺาสิกฺขา…เป… อยํ อธิปฺาสิกฺขา. อิมา ติสฺโส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺเขยฺย…เป… สิกฺเขยฺย อาจเรยฺย สมาจเรยฺย สมาทาย วตฺเตยฺยาติ – วิจินํ ภิกฺขุ สทา สโต สิกฺเข.
สนฺตีติ ¶ นิพฺพุตึ ตฺวาติ. ราคสฺส นิพฺพุตึ สนฺตีติ ตฺวา, โทสสฺส… โมหสฺส…เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ นิพฺพุตึ สนฺตีติ ตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – สนฺตีติ นิพฺพุตึ ตฺวา.
สาสเน โคตมสฺส นปฺปมชฺเชยฺยาติ. โคตมสฺส สาสเน พุทฺธสาสเน ชินสาสเน ตถาคตสาสเน ¶ เทวสาสเน อรหนฺตสาสเน. นปฺปมชฺเชยฺยาติ สกฺกจฺจการี อสฺส สาตจฺจการี อฏฺิตการี อโนลีนวุตฺติโก อนิกฺขิตฺตจฺฉนฺโท อนิกฺขิตฺตธุโร กุสเลสุ ธมฺเมสุ. ‘‘กทาหํ อปริปูรํ วา สีลกฺขนฺธํ ปริปูเรยฺยํ…เป… อปริปูรํ วา สมาธิกฺขนฺธํ… ปฺากฺขนฺธํ… วิมุตฺติกฺขนฺธํ… วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺธํ? กทาหํ อปริฺาตํ วา ทุกฺขํ ปริชาเนยฺยํ, อปฺปหีเน วา กิเลเส ปชเหยฺยํ, อภาวิตํ วา มคฺคํ ภาเวยฺยํ, อสจฺฉิกตํ วา นิโรธํ สจฺฉิกเรยฺย’’นฺติ? โย ตตฺถ ฉนฺโท จ วายาโม จ อุสฺสาโห จ อุสฺโสฬฺหี จ ถาโม จ อปฺปฏิวานี จ สติ จ สมฺปชฺฺจ อาตปฺปํ ปธานํ อธิฏฺานํ อนุโยโค อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสูติ – สาสเน โคตมสฺส นปฺปมชฺเชยฺย.
เตนาห ภควา –
‘‘เอตฺจ ธมฺมมฺาย, วิจินํ ภิกฺขุ สทา สโต สิกฺเข;
สนฺตีติ นิพฺพุตึ ตฺวา, สาสเน โคตมสฺส นปฺปมชฺเชยฺยา’’ติ.
อภิภู ¶ ¶ หิ โส อนภิภูโต, สกฺขิธมฺมมนีติหมทฺทสิ;
ตสฺมา หิ ตสฺส ภควโต สาสเน, อปฺปมตฺโต สทา นมสฺสมนุสิกฺเข.[อิติ ภควา]
อภิภู ¶ หิ โส อนภิภูโตติ. อภิภูติ รูปาภิภู [อภิภูตรูปา (สฺยา.) เอวมฺเสุ ปฺจปเทสุปิ] สทฺทาภิภู คนฺธาภิภู รสาภิภู โผฏฺพฺพาภิภู ธมฺมาภิภู, อนภิภูโต เกหิจิ กิเลเสหิ, อภิโภสิ เน ปาปเก [อภิภู หิ เน หีเน ปาปเก (สี. ก.), อภิภู หิ ปาปเก (สฺยา.)] อกุสเล ธมฺเม สํกิเลสิเก โปโนภวิเก สทเร ทุกฺขวิปาเก อายตึ ชาติชรามรณิเยติ – อภิภู หิ โส อนภิภูโต.
สกฺขิธมฺมมนีติหมทฺทสีติ. สกฺขิธมฺมนฺติ น อิติหิติหํ น อิติกิริยาย น ปรมฺปราย น ปิฏกสมฺปทาย น ตกฺกเหตุ น นยเหตุ น อาการปริวิตกฺเกน น ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา สามํ สยมภิฺาตํ อตฺตปจฺจกฺขธมฺมํ อทฺทสิ อทฺทกฺขิ อปสฺสิ ปฏิวิชฺฌีติ – สกฺขิธมฺมมนีติหมทฺทสิ.
ตสฺมา หิ ตสฺส ภควโต สาสเนติ. ตสฺมาติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา. ตสฺส ภควโต สาสเนติ. ตสฺส ภควโต สาสเน โคตมสาสเน พุทฺธสาสเน ชินสาสเน ตถาคตสาสเน เทวสาสเน อรหนฺตสาสเนติ – ตสฺมา ตสฺส ภควโต สาสเน.
อปฺปมตฺโต ¶ ¶ สทา นมสฺสมนุสิกฺเข (อิติ ภควา)ติ. อปฺปมตฺโตติ สกฺกจฺจการี…เป… อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสุ. สทาติ สทา สพฺพกาลํ…เป… ปจฺฉิเม วโยขนฺเธ. นมสฺสนฺติ กาเยน วา นมสฺสมาโน วาจาย วา นมสฺสมาโน จิตฺเตน วา นมสฺสมาโน อนฺวตฺถปฏิปตฺติยา วา นมสฺสมาโน ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติยา ¶ วา นมสฺสมาโน สกฺกุรุมาโน ครุกุรุมาโน [สกฺการมาโน ครุการมาโน (สฺยา.)] มานยมาโน ปูชยมาโน อปจยมาโน. อนุสิกฺเขติ ติสฺโส สิกฺขาโย – อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปฺาสิกฺขา…เป… อยํ อธิปฺาสิกฺขา. อิมา ติสฺโส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺเขยฺย…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต สิกฺเขยฺย จเรยฺย อาจเรยฺย สมาจเรยฺย สมาทาย วตฺเตยฺย. ภควาติ คารวาธิวจนํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ ยทิทํ ภควาติ – อปฺปมตฺโต สทา นมสฺสมนุสิกฺเข. (อิติ ภควา).
เตนาห ภควา –
‘‘อภิภู ¶ หิ โส อนภิภูโต, สกฺขิธมฺมมนีติหมทฺทสิ;
ตสฺมา หิ ตสฺส ภควโต สาสเน, อปฺปมตฺโต สทา นมสฺสมนุสิกฺเข’’. [อิติ ภควาติ]
ตุวฏฺฏกสุตฺตนิทฺเทโส [ตุวฏกสุตฺตนิทฺเทโส (สี. สฺยา.) สุตฺตนิปาเตปิ] จุทฺทสโม.