📜
๑๕. อตฺตทณฺฑสุตฺตนิทฺเทโส
อถ ¶ อตฺตทณฺฑสุตฺตนิทฺเทสํ วกฺขติ –
อตฺตทณฺฑา ¶ ¶ ภยํ ชาตํ, ชนํ ปสฺสถ เมธคํ;
สํเวคํ กิตฺตยิสฺสามิ, ยถา สํวิชิตํ มยา.
อตฺตทณฺฑา ภยํ ชาตนฺติ. ทณฺฑาติ ตโย ทณฺฑา – กายทณฺโฑ, วจีทณฺโฑ, มโนทณฺโฑ. ติวิธํ กายทุจฺจริตํ กายทณฺโฑ, จตุพฺพิธํ วจีทุจฺจริตํ วจีทณฺโฑ, ติวิธํ มโนทุจฺจริตํ มโนทณฺโฑ. ภยนฺติ ทฺเว ภยานิ – ทิฏฺธมฺมิกฺจ ภยํ สมฺปรายิกฺจ ภยํ. กตมํ ทิฏฺธมฺมิกํ ภยํ? อิเธกจฺโจ กาเยน ทุจฺจริตํ จรติ, วาจาย ทุจฺจริตํ จรติ, มนสา ทุจฺจริตํ จรติ, ปาณมฺปิ หนติ, อทินฺนมฺปิ อาทิยติ, สนฺธิมฺปิ ฉินฺทติ, นิลฺโลปมฺปิ หรติ, เอกาคาริกมฺปิ กโรติ, ปริปนฺเถปิ ติฏฺติ, ปรทารมฺปิ คจฺฉติ, มุสาปิ ภณติ. ตเมนํ คเหตฺวา รฺโ ทสฺเสนฺติ – ‘‘อยํ, เทว, โจโร อาคุจารี. อิมสฺส ยํ อิจฺฉสิ ตํ ทณฺฑํ ปเณหี’’ติ. ตเมนํ ราชา ปริภาสติ. โส ปริภาสปจฺจยา ภยมฺปิ อุปฺปาเทติ, ทุกฺขํ โทมนสฺสํ [ทุกฺขโทมนสฺสํ (สฺยา.)] ปฏิสํเวเทติ. เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ตสฺส? อตฺตทณฺฑโต ชาตํ สฺชาตํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตํ.
เอตฺตเกนปิ ราชา น ตุสฺสติ. ตเมนํ ราชา พนฺธาเปติ อนฺทุพนฺธเนน ¶ วา รชฺชุพนฺธเนน วา สงฺขลิกพนฺธเนน วา เวตฺตพนฺธเนน วา ลตาพนฺธเนน วา ปกฺเขปพนฺธเนน วา [เปกฺขพนฺธเนน วา (สฺยา.)] ปริกฺเขปพนฺธเนน วา ¶ คามพนฺธเนน วา นิคมพนฺธเนน วา นครพนฺธเนน วา รฏฺพนฺธเนน วา ชนปทพนฺธเนน วา อนฺตมโส สวจนียมฺปิ กโรติ – ‘‘น เต ลพฺภา อิโต ปกฺกมิตุ’’นฺติ. โส พนฺธนปจฺจยาปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ¶ ปฏิสํเวเทติ. เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ตสฺส? อตฺตทณฺฑโต ชาตํ สฺชาตํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตํ.
เอตฺตเกนปิ ราชา น ตุสฺสติ. ราชา ตสฺส ธนํ อาหราเปติ – สตํ วา สหสฺสํ วา สตสหสฺสํ ¶ วา. โส ธนชานิปจฺจยาปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ. เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ตสฺส? อตฺตทณฺฑโต ชาตํ สฺชาตํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตํ.
เอตฺตเกนปิ ราชา น ตุสฺสติ. ตเมนํ ราชา วิวิธา กมฺมการณา การาเปติ – กสาหิปิ ตาเฬติ, เวตฺเตหิปิ ตาเฬติ, อฑฺฒทณฺฑเกหิปิ ตาเฬติ, หตฺถมฺปิ ฉินฺทติ, ปาทมฺปิ ฉินฺทติ, หตฺถปาทมฺปิ ฉินฺทติ, กณฺณมฺปิ ฉินฺทติ, นาสมฺปิ ฉินฺทติ, กณฺณนาสมฺปิ ฉินฺทติ, พิลงฺคถาลิกมฺปิ กโรติ, สงฺขมุณฺฑิกมฺปิ กโรติ, ราหุมุขมฺปิ กโรติ, โชติมาลิกมฺปิ กโรติ, หตฺถปชฺโชติกมฺปิ กโรติ, เอรกปตฺติกมฺปิ กโรติ, จีรกวาสิกมฺปิ กโรติ, เอเณยฺยกมฺปิ กโรติ, พฬิสมํสิกมฺปิ กโรติ, กหาปณิกมฺปิ กโรติ, ขาราปตจฺฉิกมฺปิ กโรติ, ปลิฆปริวตฺตกมฺปิ กโรติ, ปลาลปีกมฺปิ กโรติ, ตตฺเตนปิ เตเลน โอสิฺจติ, สุนเขหิปิ ขาทาเปติ, ชีวนฺตมฺปิ สูเล อุตฺตาเสติ, อสินาปิ สีสํ ฉินฺทติ. โส กมฺมการณปจฺจยาปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ. เอตํ ภยํ ทุกฺขํ ¶ โทมนสฺสํ กุโต ตสฺส? อตฺตทณฺฑโต ชาตํ สฺชาตํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตํ. ราชา อิเมสํ จตุนฺนํ ทณฺฑานํ อิสฺสโร.
โส สเกน กมฺเมน กายสฺส เภทา ปรํ ¶ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ. ตเมนํ นิรยปาลา ปฺจวิธพนฺธนํ นาม กมฺมการณํ กาเรนฺติ – ตตฺตํ อโยขิลํ หตฺเถ คเมนฺติ, ตตฺตํ อโยขิลํ ทุติเย หตฺเถ คเมนฺติ, ตตฺตํ อโยขิลํ ปาเท คเมนฺติ, ตตฺตํ อโยขิลํ ทุติเย ปาเท คเมนฺติ, ตตฺตํ อโยขิลํ มชฺเฌ อุรสฺมึ คเมนฺติ. โส ตตฺถ ทุกฺขา ติพฺพา [ติปฺปา (สฺยา.)] กฏุกา เวทนา เวเทติ; น จ ตาว กาลํกโรติ ยาว น ตํ ปาปกมฺมํ พฺยนฺตีโหติ. เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ตสฺส? อตฺตทณฺฑโต ชาตํ สฺชาตํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตํ.
ตเมนํ ¶ นิรยปาลา สํเวเสตฺวา [สํเวสิตฺวา (สฺยา.) ม. นิ. ๓.๒๖๗] กุารีหิ [กุธารีหิ (สฺยา. ก.)] ตจฺเฉนฺติ. โส ตตฺถ ทุกฺขา ติพฺพา กฏุกา เวทนา เวเทติ; น จ ตาว กาลํกโรติ ยาว น ตํ ปาปกมฺมํ พฺยนฺตีโหติ. ตเมนํ นิรยปาลา อุทฺธํปาทํ [อุทฺธปาทํ (สี.)] อโธสิรํ คเหตฺวา วาสีหิ ตจฺเฉนฺติ. ตเมนํ นิรยปาลา รเถ โยเชตฺวา อาทิตฺตาย ปถวิยา สมฺปชฺชลิตาย สโชติภูตาย สาเรนฺติปิ ปจฺจาสาเรนฺติปิ [หาเรนฺติปิ ปจฺจาหาเรนฺติปิ (สี. ก.)] …เป… ตเมนํ นิรยปาลา มหนฺตํ องฺคารปพฺพตํ อาทิตฺตํ สมฺปชฺชลิตํ สโชติภูตํ อาโรเปนฺติปิ โอโรเปนฺติปิ…เป… ตเมนํ นิรยปาลา อุทฺธํปาทํ ¶ อโธสิรํ คเหตฺวา ตตฺตาย โลหกุมฺภิยา ปกฺขิปนฺติ อาทิตฺตาย สมฺปชฺชลิตาย สโชติภูตาย. โส ตตฺถ เผณุทฺเทหกํ ปจฺจติ. โส ตตฺถ ¶ เผณุทฺเทหกํ ปจฺจมาโน สกิมฺปิ อุทฺธํ คจฺฉติ, สกิมฺปิ อโธ คจฺฉติ, สกิมฺปิ ติริยํ คจฺฉติ. โส ตตฺถ ทุกฺขา ติพฺพา กฏุกา เวทนา เวเทติ; น จ ตาว กาลํกโรติ ยาว น ตํ ปาปกมฺมํ พฺยนฺตีโหติ. เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ตสฺส? อตฺตทณฺฑโต ชาตํ สฺชาตํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตํ. ตเมนํ นิรยปาลา มหานิรเย ปกฺขิปนฺติ. โส โข ปน มหานิรโย –
‘‘จตุกฺกณฺโณ ¶ จตุทฺวาโร, วิภตฺโต ภาคโส มิโต;
อโยปาการปริยนฺโต [… ปริยตฺโต (สฺยา. ก.)], อยสา ปฏิกุชฺชิโต.
‘‘ตสฺส อโยมยา ภูมิ, ชลิตา เตชสา ยุตา;
สมนฺตา โยชนสตํ, ผริตฺวา ติฏฺติ สพฺพทา.
‘‘กทริยาตปนา โฆรา, อจฺจิมนฺโต ทุราสทา;
โลมหํสนรูปา จ, ภิสฺมา ปฏิภยา ทุขา.
‘‘ปุรตฺถิมาย ภิตฺติยา, อจฺจิกฺขนฺโธ สมุฏฺิโต;
ทหนฺโต ปาปกมฺมนฺเต, ปจฺฉิมาย ปฏิหฺติ.
‘‘ปจฺฉิมาย จ ภิตฺติยา, อจฺจิกฺขนฺโธ สมุฏฺิโต;
ทหนฺโต ปาปกมฺมนฺเต, ปุรตฺถิมาย ปฏิหฺติ.
‘‘อุตฺตราย ¶ จ ภิตฺติยา, อจฺจิกฺขนฺโธ สมุฏฺิโต;
ทหนฺโต ปาปกมฺมนฺเต, ทกฺขิณาย ปฏิหฺติ.
‘‘ทกฺขิณาย ¶ จ ภิตฺติยา, อจฺจิกฺขนฺโธ สมุฏฺิโต;
ทหนฺโต ปาปกมฺมนฺเต, อุตฺตราย ปฏิหฺติ.
‘‘เหฏฺโต จ สมุฏฺาย, อจฺจิกฺขนฺโธ ภยานโก;
ทหนฺโต ปาปกมฺมนฺเต, ฉทนสฺมึ ปฏิหฺติ.
‘‘ฉทนมฺหา ¶ สมุฏฺาย, อจฺจิกฺขนฺโธ ภยานโก;
ทหนฺโต ปาปกมฺมนฺเต, ภูมิยํ ปฏิหฺติ.
‘‘อโยกปาลมาทิตฺตํ, สนฺตตฺตํ ชลิตํ ยถา;
เอวํ อวีจินิรโย, เหฏฺา อุปริ ปสฺสโต.
‘‘ตตฺถ สตฺตา มหาลุทฺทา, มหากิพฺพิสการิโน;
อจฺจนฺตปาปกมฺมนฺตา, ปจฺจนฺติ น จ มิยฺยเร [มียเร (สี.)].
‘‘ชาตเวทสโม กาโย, เตสํ นิรยวาสินํ;
ปสฺส กมฺมานํ ทฬฺหตฺตํ, น ภสฺมา โหติ นปี มสิ.
‘‘ปุรตฺถิเมนปิ ธาวนฺติ, ตโต ธาวนฺติ ปจฺฉิมํ;
อุตฺตเรนปิ ธาวนฺติ, ตโต ธาวนฺติ ทกฺขิณํ.
‘‘ยํ ยํ ทิสํ ปธาวนฺติ [ทิสมฺปิ ธาวนฺติ (สฺยา.)], ตํ ตํ ทฺวารํ ปิธียติ [ปิถียติ (สี. สฺยา.)];
อภินิกฺขมิตาสา เต, สตฺตา โมกฺขคเวสิโน.
‘‘น เต ตโต นิกฺขมิตุํ, ลภนฺติ กมฺมปจฺจยา;
เตสฺจ ปาปกมฺมนฺตํ, อวิปกฺกํ กตํ พหุ’’นฺติ.
เอตํ ¶ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ตสฺส? อตฺตทณฺฑโต ชาตํ สฺชาตํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตํ. ยานิ ¶ จ เนรยิกานิ ทุกฺขานิ ยานิ จ ติรจฺฉานโยนิกานิ ทุกฺขานิ ยานิ จ เปตฺติวิสยิกานิ ทุกฺขานิ ยานิ จ มานุสิกานิ ทุกฺขานิ; ตานิ กุโต ชาตานิ กุโต สฺชาตานิ กุโต นิพฺพตฺตานิ กุโต อภินิพฺพตฺตานิ กุโต ปาตุภูตานิ? อตฺตทณฺฑโต ชาตานิ สฺชาตานิ นิพฺพตฺตานิ อภินิพฺพตฺตานิ ปาตุภูตานีติ – อตฺตทณฺฑา ภยํ ชาตํ.
ชนํ ปสฺสถ เมธคนฺติ. ชนนฺติ ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฏฺา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา จ เมธคํ ชนํ กลหํ ชนํ วิรุทฺธํ ชนํ ปฏิวิรุทฺธํ ชนํ ¶ อาหตํ ชนํ ปจฺจาหตํ ชนํ อาฆาติตํ ชนํ ปจฺจาฆาติตํ ¶ ชนํ ปสฺสถ ทกฺขถ โอโลเกถ นิชฺฌาเยถ อุปปริกฺขถาติ – ชนํ ปสฺสถ เมธคํ.
สํเวคํ กิตฺตยิสฺสามีติ. สํเวคํ อุพฺเพคํ อุตฺราสํ ภยํ ปีฬนํ ฆฏฺฏนํ อุปทฺทวํ อุปสคฺคํ. กิตฺตยิสฺสามีติ ปกิตฺตยิสฺสามิ อาจิกฺขิสฺสามิ เทเสสฺสามิ ปฺเปสฺสามิ ปฏฺเปสฺสามิ วิวริสฺสามิ วิภชิสฺสามิ อุตฺตานีกริสฺสามิ ปกาสิสฺสามีติ – สํเวคํ กิตฺตยิสฺสามิ.
ยถา สํวิชิตํ มยาติ. ยถา มยา อตฺตนาเยว อตฺตานํ สํเวชิโต อุพฺเพชิโต สํเวคมาปาทิโตติ – ยถา สํวิชิตํ มยา.
เตนาห ภควา –
‘‘อตฺตทณฺฑา ภยํ ชาตํ, ชนํ ปสฺสถ เมธคํ;
สํเวคํ กิตฺตยิสฺสามิ, ยถา สํวิชิตํ มยา’’ติ.
ผนฺทมานํ ¶ ปชํ ทิสฺวา, มจฺเฉ อปฺโปทเก ยถา;
อฺมฺเหิ พฺยารุทฺเธ, ทิสฺวา มํ ภยมาวิสิ.
ผนฺทมานํ ปชํ ทิสฺวาติ. ปชาติ สตฺตาธิวจนํ. ปชํ ตณฺหาผนฺทนาย ผนฺทมานํ ทิฏฺิผนฺทนาย ผนฺทมานํ ¶ กิเลสผนฺทนาย ผนฺทมานํ ทุจฺจริตผนฺทนาย ผนฺทมานํ ปโยคผนฺทนาย ผนฺทมานํ วิปากผนฺทนาย ผนฺทมานํ รตฺตํ ราเคน ผนฺทมานํ ทุฏฺํ โทเสน ผนฺทมานํ มูฬฺหํ โมเหน ผนฺทมานํ วินิพทฺธํ มาเนน ผนฺทมานํ ปรามฏฺํ ทิฏฺิยา ผนฺทมานํ วิกฺเขปคตํ อุทฺธจฺเจน ผนฺทมานํ อนิฏฺงฺคตํ วิจิกิจฺฉาย ผนฺทมานํ ถามคตํ อนุสเยหิ ผนฺทมานํ ลาเภน ผนฺทมานํ อลาเภน ผนฺทมานํ ยเสน ผนฺทมานํ อยเสน ผนฺทมานํ ปสํสาย ผนฺทมานํ นินฺทาย ผนฺทมานํ สุเขน ผนฺทมานํ ทุกฺเขน ผนฺทมานํ ชาติยา ผนฺทมานํ ชราย ผนฺทมานํ พฺยาธินา ผนฺทมานํ มรเณน ผนฺทมานํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาเสหิ ผนฺทมานํ เนรยิเกน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ ติรจฺฉานโยนิเกน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ เปตฺติวิสยิเกน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ มานุสิเกน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ คพฺโภกฺกนฺติมูลเกน ทุกฺเขน… คพฺภฏฺิติมูลเกน [คพฺเภิตีมูลเกน (ก.) มหานิ. ๑๑] ทุกฺเขน… คพฺภาวุฏฺานมูลเกน ทุกฺเขน… ชาตสฺสูปนิพนฺธเกน ทุกฺเขน… ชาตสฺส ปราเธยฺยเกน ทุกฺเขน… อตฺตูปกฺกเมน ทุกฺเขน… ปรูปกฺกเมน ทุกฺเขน… ทุกฺขทุกฺเขน… สงฺขารทุกฺเขน… วิปริณามทุกฺเขน… จกฺขุโรเคน ทุกฺเขน… โสตโรเคน ¶ … ฆานโรเคน… ชิวฺหาโรเคน ¶ … กายโรเคน… สีสโรเคน ¶ … กณฺณโรเคน… มุขโรเคน… ทนฺตโรเคน… กาเสน… สาเสน… ปินาเสน… ฑาเหน… ชเรน… กุจฺฉิโรเคน… มุจฺฉาย… ปกฺขนฺทิกาย… สูลาย… วิสูจิกาย… กุฏฺเน… คณฺเฑน… กิลาเสน… โสเสน… อปมาเรน… ททฺทุยา… กณฺฑุยา… กจฺฉุยา… รขสาย… วิตจฺฉิกาย… โลหิเตน… ปิตฺเตน… มธุเมเหน… อํสาย… ปีฬกาย… ภคนฺทเลน… ปิตฺตสมุฏฺาเนน อาพาเธน… เสมฺหสมุฏฺาเนน อาพาเธน… วาตสมุฏฺาเนน อาพาเธน… สนฺนิปาติเกน อาพาเธน… อุตุปริณามเชน อาพาเธน… วิสมปริหารเชน อาพาเธน ¶ … โอปกฺกมิเกน อาพาเธน… กมฺมวิปากเชน อาพาเธน… สีเตน… อุณฺเหน… ชิฆจฺฉาย… ปิปาสาย… อุจฺจาเรน… ปสฺสาเวน… ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺเสน ทุกฺเขน… มาตุมรเณน ทุกฺเขน… ปิตุมรเณน ทุกฺเขน… ภาตุมรเณน ทุกฺเขน… ภคินิมรเณน ทุกฺเขน… ปุตฺตมรเณน ทุกฺเขน… ธีตุมรเณน ทุกฺเขน… าติมรเณน ทุกฺเขน… โภคพฺยสเนน ทุกฺเขน… โรคพฺยสเนน ทุกฺเขน… สีลพฺยสเนน ทุกฺเขน… ทิฏฺิพฺยสเนน ทุกฺเขน ผนฺทมานํ สมฺผนฺทมานํ วิปฺผนฺทมานํ เวธมานํ ปเวธมานํ สมฺปเวธมานํ. ทิสฺวาติ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – ผนฺทมานํ ปชํ ทิสฺวา.
มจฺเฉ อปฺโปทเก ยถาติ ยถา มจฺฉา อปฺโปทเก อุทกปริยาทาเน กาเกหิ วา กุลเลหิ วา พลากาหิ วา ¶ ปริปาติยมานา อุกฺขิปิยมานา ขชฺชมานา ผนฺทนฺติ สมฺผนฺทนฺติ วิปฺผนฺทนฺติ เวธนฺติ ปเวธนฺติ สมฺปเวธนฺติ; เอวเมว ปชา ตณฺหาผนฺทนาย ผนฺทนฺติ…เป… ทิฏฺิพฺยสเนน ทุกฺเขน ผนฺทนฺติ สมฺผนฺทนฺติ วิปฺผนฺทนฺติ เวธนฺติ ปเวธนฺติ สมฺปเวธนฺตีติ – มจฺเฉ อปฺโปทเก ยถา.
อฺมฺเหิ พฺยารุทฺเธติ อฺมฺํ สตฺตา วิรุทฺธา ปฏิวิรุทฺธา อาหตา ปจฺจาหตา อาฆาติตา ปจฺจาฆาติตา. ราชาโนปิ ราชูหิ วิวทนฺติ, ขตฺติยาปิ ขตฺติเยหิ วิวทนฺติ, พฺราหฺมณาปิ พฺราหฺมเณหิ วิวทนฺติ, คหปตีปิ คหปตีหิ วิวทนฺติ, มาตาปิ ปุตฺเตน วิวทติ, ปุตฺโตปิ มาตรา วิวทติ, ปิตาปิ ปุตฺเตน วิวทติ, ปุตฺโตปิ ปิตรา วิวทติ, ภาตาปิ ภาตรา วิวทติ, ภคินีปิ ภคินิยา วิวทติ, ภาตาปิ ภคินิยา วิวทติ, ภคินิปิ ภาตรา วิวทติ, สหาโยปิ สหาเยน วิวทติ; เต ตตฺถ กลหวิคฺคหวิวาทาปนฺนา อฺมฺํ ปาณีหิปิ อุปกฺกมนฺติ, เลฑฺฑูหิปิ อุปกฺกมนฺติ, ทณฺเฑหิปิ อุปกฺกมนฺติ, สตฺเถหิปิ อุปกฺกมนฺติ, เต ตตฺถ มรณมฺปิ นิคจฺฉนฺติ มรณมตฺตมฺปิ ทุกฺขนฺติ – อฺมฺเหิ พฺยารุทฺเธ.
ทิสฺวา ¶ ¶ ¶ มํ ภยมาวิสีติ. ทิสฺวาติ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ภยํ ปีฬนํ ฆฏฺฏนํ อุปทฺทโว อุปสคฺโค อาวิสีติ [อาวีสีติ (สี.), อาวิสตีติ (สฺยา.)] – ทิสฺวา มํ ภยมาวิสิ.
เตนาห ภควา –
‘‘ผนฺทมานํ ¶ ปชํ ทิสฺวา, มจฺเฉ อปฺโปทเก ยถา;
อฺมฺเหิ พฺยารุทฺเธ, ทิสฺวา มํ ภยมาวิสี’’ติ.
สมนฺตมสาโร โลโก, ทิสา สพฺพา สเมริตา;
อิจฺฉํ ภวนมตฺตโน, นาทฺทสาสึ อโนสิตํ.
สมนฺตมสาโร โลโกติ. โลโกติ นิรยโลโก ติรจฺฉานโยนิโลโก เปตฺติวิสยโลโก มนุสฺสโลโก เทวโลโก, ขนฺธโลโก ธาตุโลโก อายตนโลโก, อยํ โลโก ปโร โลโก, พฺรหฺมโลโก เทวโลโก – อยํ วุจฺจติ โลโก. นิรยโลโก อสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต นิจฺจสารสาเรน วา สุขสารสาเรน วา อตฺตสารสาเรน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา. ติรจฺฉานโยนิโลโก…เป… เปตฺติวิสยโลโก… มนุสฺสโลโก… เทวโลโก… ขนฺธโลโก… ธาตุโลโก… อายตนโลโก… อยํ โลโก… ปโร โลโก… พฺรหฺมโลโก… เทวโลโก อสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต นิจฺจสารสาเรน วา สุขสารสาเรน วา อตฺตสารสาเรน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา.
ยถา ปน นโฬ อสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต, ยถา เอรณฺโฑ อสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต, ยถา อุทุมฺพโร อสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต, ยถา เสตกจฺโฉ ¶ อสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต, ยถา ปาริภทฺทโก อสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต, ยถา เผณปิณฺโฑ อสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต, ยถา อุทกปุพฺพุฬํ [พุพฺพุลกํ (สี.), ปุพฺพุฬกํ (สฺยา.)] อสารํ นิสฺสารํ สาราปคตํ ¶ , ยถา มรีจิ อสารา นิสฺสารา สาราปคตา, ยถา กทลิกฺขนฺโธ อสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต, ยถา มายา อสารา นิสฺสารา สาราปคตา; เอวเมว นิรยโลโก อสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต นิจฺจสารสาเรน ¶ วา สุขสารสาเรน วา อตฺตสารสาเรน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา.
ติรจฺฉานโยนิโลโก… เปตฺติวิสยโลโก… มนุสฺสโลโก… เทวโลโก อสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต ¶ นิจฺจสารสาเรน วา สุขสารสาเรน วา อตฺตสารสาเรน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา. ขนฺธโลโก… ธาตุโลโก… อายตนโลโก… อยํ โลโก… ปโร โลโก… พฺรหฺมโลโก… เทวโลโก อสาโร นิสฺสาโร สาราปคโต นิจฺจสารสาเรน วา สุขสารสาเรน วา อตฺตสารสาเรน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วาติ – สมนฺตมสาโร โลโก.
ทิสา สพฺพา สเมริตาติ. เย ปุรตฺถิมาย ทิสาย สงฺขารา, เตปิ เอริตา สเมริตา จลิตา ฆฏฺฏิตา อนิจฺจตาย ชาติยา อนุคตา ชราย อนุสฏา พฺยาธินา อภิภูตา มรเณน อพฺภาหตา ทุกฺเข ปติฏฺิตา อตาณา อเลณา อสรณา อสรณีภูตา. เย ปจฺฉิมาย ทิสาย สงฺขารา…เป… เย อุตฺตราย ทิสาย สงฺขารา… เย ทกฺขิณาย ทิสาย สงฺขารา… เย ปุรตฺถิมาย อนุทิสาย สงฺขารา… เย ปจฺฉิมาย อนุทิสาย สงฺขารา… เย อุตฺตราย อนุทิสาย สงฺขารา… เย ทกฺขิณาย อนุทิสาย สงฺขารา… เย เหฏฺิมาย ทิสาย สงฺขารา… เย อุปริมาย ทิสาย สงฺขารา… เย ทสสุ ทิสาสุ สงฺขารา, เตปิ เอริตา สเมริตา จลิตา ฆฏฺฏิตา อนิจฺจตาย ชาติยา อนุคตา ชราย อนุสฏา พฺยาธินา อภิภูตา มรเณน ¶ อพฺภาหตา ทุกฺเข ปติฏฺิตา อตาณา อเลณา อสรณา อสรณีภูตา. ภาสิตมฺปิ เจตํ –
‘‘กิฺจาปิ ¶ เจตํ ชลตี วิมานํ, โอภาสยํ อุตฺตริยํ ทิสาย;
รูเป รณํ ทิสฺวา สทา ปเวธิตํ, ตสฺมา น รูเป รมตี สุเมโธ.
‘‘มจฺจุนาพฺภาหโต โลโก, ชราย ปริวาริโต;
ตณฺหาสลฺเลน โอติณฺโณ, อิจฺฉาธูมายิโต [อิจฺฉาธุมายิโก (สฺยา.)] สทา.
‘‘สพฺโพ อาทีปิโต ¶ โลโก, สพฺโพ โลโก ปธูปิโต;
สพฺโพ ปชฺชลิโต โลโก, สพฺโพ โลโก ปกมฺปิโต’’ติ.
ทิสา สพฺพา สเมริตา.
อิจฺฉํ ภวนมตฺตโนติ. อตฺตโน ภวนํ ตาณํ เลณํ สรณํ คตึ ปรายนํ อิจฺฉนฺโต สาทิยนฺโต ปตฺถยนฺโต ปิหยนฺโต อภิชปฺปนฺโตติ – อิจฺฉํ ภวนมตฺตโน. นาทฺทสาสึ อโนสิตนฺติ. อชฺโฌสิตํเยว อทฺทสํ, อนชฺโฌสิตํ นาทฺทสํ, สพฺพํ โยพฺพฺํ ชราย โอสิตํ, สพฺพํ ¶ อาโรคฺยํ พฺยาธินา โอสิตํ, สพฺพํ ชีวิตํ มรเณน โอสิตํ, สพฺพํ ลาภํ อลาเภน โอสิตํ, สพฺพํ ยสํ อยเสน โอสิตํ, สพฺพํ ปสํสํ นินฺทาย โอสิตํ, สพฺพํ สุขํ ทุกฺเขน โอสิตํ.
‘‘ลาโภ ¶ อลาโภ ยโส อยโส จ, นินฺทา ปสํสา จ สุขํ ทุขฺจ;
เอเต อนิจฺจา มนุเชสุ ธมฺมา, อสสฺสตา วิปริณามธมฺมา’’ติ.
นาทฺทสาสึ อโนสิตํ.
เตนาห ภควา –
‘‘สมนฺตมสาโร โลโก, ทิสา สพฺพา สเมริตา;
อิจฺฉํ ภวนมตฺตโน, นาทฺทสาสึ อโนสิต’’นฺติ.
โอสาเน ¶ ตฺเวว พฺยารุทฺเธ, ทิสฺวา เม อรตี อหุ;
อเถตฺถ สลฺลมทฺทกฺขึ, ทุทฺทสํ หทยสฺสิตํ.
โอสาเน ตฺเวว พฺยารุทฺเธติ. โอสาเน ตฺเววาติ สพฺพํ โยพฺพฺํ ชรา โอสาเปติ, สพฺพํ อาโรคฺยํ พฺยาธิ โอสาเปติ, สพฺพํ ชีวิตํ มรณํ โอสาเปติ, สพฺพํ ลาภํ อลาโภ โอสาเปติ, สพฺพํ ยสํ อยโส โอสาเปติ, สพฺพํ ปสํสํ นินฺทา โอสาเปติ, สพฺพํ สุขํ ทุกฺขํ โอสาเปตีติ – โอสาเน ตฺเวว. พฺยารุทฺเธติ โยพฺพฺกามา สตฺตา ชราย ปฏิวิรุทฺธา, อาโรคฺยกามา สตฺตา พฺยาธินา ปฏิวิรุทฺธา, ชีวิตุกามา สตฺตา มรเณน ปฏิวิรุทฺธา, ลาภกามา สตฺตา อลาเภน ปฏิวิรุทฺธา, ยสกามา สตฺตา อยเสน ปฏิวิรุทฺธา, ปสํสกามา สตฺตา นินฺทาย ปฏิวิรุทฺธา, สุขกามา สตฺตา ทุกฺเขน ปฏิวิรุทฺธา อาหตา ปจฺจาหตา อาฆาติตา ปจฺจาฆาติตาติ – โอสาเน ตฺเวว พฺยารุทฺเธ.
ทิสฺวา ¶ ¶ เม อรตี อหูติ. ทิสฺวาติ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – ทิสฺวา. เม อรตีติ ยา อรติ ยา อนภิรติ ยา อนภิรมนา ยา อุกฺกณฺิตา ยา ปริตสิตา อหูติ – ทิสฺวา เม อรตี อหุ.
อเถตฺถ สลฺลมทฺทกฺขินฺติ. อถาติ ปทสนฺธิ…เป… ปทานุปุพฺพตาเปตํ – อถาติ. เอตฺถาติ ¶ สตฺเตสุ. สลฺลนฺติ สตฺต สลฺลานิ – ราคสลฺลํ, โทสสลฺลํ, โมหสลฺลํ, มานสลฺลํ, ทิฏฺิสลฺลํ, โสกสลฺลํ, กถํกถาสลฺลํ. อทฺทกฺขินฺติ อทฺทสํ อทกฺขึ อปสฺสึ ปฏิวิชฺฌินฺติ – อเถตฺถ สลฺลมทฺทกฺขึ.
ทุทฺทสํ หทยสฺสิตนฺติ. ทุทฺทสนฺติ ทุทฺทสํ ทุทฺทกฺขํ ทุปฺปสฺสํ ทุพฺพุชฺฌํ ทุรนุพุชฺฌํ ทุปฺปฏิวิชฺฌนฺติ – ทุทฺทสํ. หทยสฺสิตนฺติ หทยํ วุจฺจติ จิตฺตํ. ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชา มโนวิฺาณธาตุ. หทยสฺสิตนฺติ หทยนิสฺสิตํ จิตฺตสิตํ จิตฺตนิสฺสิตํ จิตฺเตน สหคตํ สหชาตํ สํสฏฺํ สมฺปยุตฺตํ เอกุปฺปาทํ เอกนิโรธํ เอกวตฺถุกํ ¶ เอการมฺมณนฺติ – ทุทฺทสํ หทยสฺสิตํ.
เตนาห ภควา –
‘‘โอสาเน ตฺเวว พฺยารุทฺเธ, ทิสฺวา เม อรตี อหุ;
อเถตฺถ สลฺลมทฺทกฺขึ, ทุทฺทสํ หทยสฺสิต’’นฺติ.
เยน สลฺเลน โอติณฺโณ, ทิสา สพฺพา วิธาวติ;
ตเมว สลฺลมพฺพุยฺห, น ธาวติ น สีทติ.
เยน ¶ สลฺเลน โอติณฺโณ, ทิสา สพฺพา วิธาวตีติ. สลฺลนฺติ. สตฺต สลฺลานิ – ราคสลฺลํ, โทสสลฺลํ, โมหสลฺลํ, มานสลฺลํ, ทิฏฺิสลฺลํ, โสกสลฺลํ, กถํกถาสลฺลํ. กตมํ ราคสลฺลํ? โย ราโค สาราโค อนุนโย อนุโรโธ นนฺทิราโค จิตฺตสฺส สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ – อิทํ ราคสลฺลํ.
กตมํ โทสสลฺลํ? ‘‘อนตฺถํ เม อจรี’’ติ อาฆาโต ชายติ ‘‘อนตฺถํ เม จรตี’’ติ อาฆาโต ชายติ, ‘‘อนตฺถํ เม จริสฺสตี’’ติ อาฆาโต ชายติ…เป… จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อิทํ โทสสลฺลํ.
กตมํ โมหสลฺลํ? ทุกฺเข อฺาณํ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อฺาณํ, ปุพฺพนฺเต อฺาณํ, อปรนฺเต อฺาณํ, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต อฺาณํ ¶ , อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อฺาณํ. ยํ เอวรูปํ อทสฺสนํ อนภิสมโย อนนุโพโธ อสมฺโพโธ อปฺปฏิเวโธ อสงฺคาหณา อปริโยคาหณา [อสงฺคาหตา อปริโยคาหตา (สฺยา.), อสงฺคาหนา อปริโยคาหนา (ก.)] อสมเปกฺขนา อปจฺจเวกฺขนา อปจฺจกฺขกมฺมํ ¶ ทุมฺเมชฺฌํ พาลฺยํ โมโห ปโมโห สมฺโมโห อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺานํ อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อิทํ โมหสลฺลํ.
กตมํ มานสลฺลํ? ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ มาโน, ‘‘สทิโสหมสฺมี’’ติ มาโน, ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ มาโน. โย เอวรูโป มาโน มฺนา มฺิตตฺตํ ¶ อุนฺนติ อุนฺนโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อิทํ มานสลฺลํ.
กตมํ ทิฏฺิสลฺลํ? วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺิ, ทสวตฺถุกา ¶ มิจฺฉาทิฏฺิ, ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ. ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ ทิฏฺิคหนํ ทิฏฺิกนฺตาโร ทิฏฺิวิสูกายิกํ ทิฏฺิวิปฺผนฺทิตํ ทิฏฺิสฺโชนํ คาโห ปฏิคฺคาโห อภินิเวโส ปรามาโส กุมฺมคฺโค [กุมคฺโค (ก.) มหานิ. ๓๘] มิจฺฉาปโถ มิจฺฉตฺตํ ติตฺถายตนํ วิปริยาสคฺคาโห วิปรีตคฺคาโห วิปลฺลาสคฺคาโห มิจฺฉาคาโห อยาถาวกสฺมึ ‘‘ยาถาวก’’นฺติ คาโห ยาวตา ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ – อิทํ ทิฏฺิสลฺลํ.
กตมํ โสกสลฺลํ? าติพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส ทิฏฺิพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส อฺตรฺตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส อฺตรฺตเรน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺสฺส โสโก โสจนา โสจิตตฺตํ อนฺโตโสโก อนฺโตปริโสโก อนฺโตฑาโห อนฺโตปริฑาโห เจตโส ปริชฺฌายนา โทมนสฺสํ – อิทํ โสกสลฺลํ.
กตมํ กถํกถาสลฺลํ? ทุกฺเข กงฺขา, ทุกฺขสมุทเย กงฺขา, ทุกฺขนิโรเธ กงฺขา, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย กงฺขา, ปุพฺพนฺเต กงฺขา, อปรนฺเต กงฺขา, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต กงฺขา, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กงฺขา. ยา เอวรูปา กงฺขา กงฺขายนา กงฺขายิตตฺตํ วิมติ วิจิกิจฺฉา ทฺเวฬฺหกํ ทฺเวธาปโถ สํสโย อเนกํสคฺคาโห ¶ อาสปฺปนา ปริสปฺปนา อปริโยคาหณา ฉมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส มโนวิเลโข – อิทํ กถํกถาสลฺลํ.
เยน ¶ สลฺเลน โอติณฺโณ, ทิสา สพฺพา วิธาวตีติ. ราคสลฺเลน โอติณฺโณ วิทฺโธ ผุฏฺโ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต กาเยน ทุจฺจริตํ จรติ, วาจาย ทุจฺจริตํ จรติ, มนสา ทุจฺจริตํ จรติ, ปาณมฺปิ หนติ, อทินฺนมฺปิ อาทิยติ, สนฺธิมฺปิ ฉินฺทติ, นิลฺโลปมฺปิ หรติ, เอกาคาริกมฺปิ กโรติ, ปริปนฺเถปิ ติฏฺติ, ปรทารมฺปิ คจฺฉติ, มุสาปิ ภณติ; เอวมฺปิ ราคสลฺเลน โอติณฺโณ วิทฺโธ ผุฏฺโ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต ธาวติ วิธาวติ ¶ สนฺธาวติ สํสรติ. อถ วา ราคสลฺเลน โอติณฺโณ วิทฺโธ ผุฏฺโ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต โภเค ปริเยสนฺโต นาวาย มหาสมุทฺทํ ปกฺขนฺทติ. สีตสฺส ¶ ปุรกฺขโต อุณฺหสฺส ปุรกฺขโต ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺเสหิ ปีฬิยมาโน [ริสฺสมาโน (สี. สฺยา.)] ขุปฺปิปาสาย มิยฺยมาโน ติคุมฺพํ คจฺฉติ, ตกฺโกลํ คจฺฉติ, ตกฺกสีลํ คจฺฉติ, กาฬมุขํ คจฺฉติ, ปุรปูรํ คจฺฉติ, เวสุงฺคํ คจฺฉติ, เวราปถํ คจฺฉติ, ชวํ คจฺฉติ, ตามลึ คจฺฉติ, วงฺกํ คจฺฉติ, เอฬพนฺธนํ คจฺฉติ, สุวณฺณกูฏํ คจฺฉติ, สุวณฺณภูมึ คจฺฉติ, ตมฺพปณฺณึ คจฺฉติ, สุปฺปาทกํ [สุปฺปารกํ (สี. ก.), สุปฺปารํ (สฺยา.)] คจฺฉติ, ภารุกจฺฉํ คจฺฉติ, สุรฏฺํ คจฺฉติ, ภงฺคโลกํ [องฺคโลกํ (สี.), องฺคเณกํ (สฺยา.)] คจฺฉติ, ภงฺคณํ [คงฺคณํ (สี. สฺยา.)] คจฺฉติ, ปรมภงฺคณํ คจฺฉติ, โยนํ คจฺฉติ, ปรมโยนํ คจฺฉติ, วินกํ คจฺฉติ, มูลปทํ คจฺฉติ, มรุกนฺตารํ คจฺฉติ, ชณฺณุปถํ คจฺฉติ, อชปถํ คจฺฉติ ¶ , เมณฺฑปถํ คจฺฉติ, สงฺกุปถํ คจฺฉติ, ฉตฺตปถํ คจฺฉติ, วํสปถํ คจฺฉติ, สกุณปถํ คจฺฉติ, มูสิกปถํ คจฺฉติ, ทริปถํ คจฺฉติ, เวตฺตาจารํ คจฺฉติ; ปริเยสนฺโต น ลภติ, อลาภมูลกมฺปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ, ปริเยสนฺโต ลภติ, ลทฺธา อารกฺขมูลกมฺปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ ‘‘กินฺติ เม โภเค เนว ราชาโน หเรยฺยุํ น โจรา หเรยฺยุํ น อคฺคิ ทเหยฺย น อุทกํ วเหยฺย น อปฺปิยา ทายาทา หเรยฺยุ’’นฺติ. ตสฺส เอวํ อารกฺขโต โคปยโต เต โภคา วิปฺปลุชฺชนฺติ ¶ , โส วิปฺปโยคมูลกมฺปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ. เอวมฺปิ ราคสลฺเลน โอติณฺโณ วิทฺโธ ผุฏฺโ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต ธาวติ วิธาวติ สนฺธาวติ สํสรติ.
โทสสลฺเลน…เป… โมหสลฺเลน… มานสลฺเลน โอติณฺโณ วิทฺโธ ผุฏฺโ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต กาเยน ทุจฺจริตํ จรติ, วาจาย ¶ ทุจฺจริตํ จรติ, มนสา ทุจฺจริตํ จรติ, ปาณมฺปิ หนติ, อทินฺนมฺปิ อาทิยติ, สนฺธิมฺปิ ฉินฺทติ, นิลฺโลปมฺปิ หรติ, เอกาคาริกมฺปิ กโรติ, ปริปนฺเถปิ ติฏฺติ, ปรทารมฺปิ คจฺฉติ, มุสาปิ ภณติ. เอวํ มานสลฺเลน โอติณฺโณ วิทฺโธ ผุฏฺโ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต ธาวติ วิธาวติ สนฺธาวติ สํสรติ.
ทิฏฺิสลฺเลน โอติณฺโณ วิทฺโธ ผุฏฺโ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต อเจลโก โหติ มุตฺตาจาโร หตฺถาปเลขโน [หตฺถาวเลขโน (สฺยา.)], น เอหิภทนฺติโก ¶ , น ติฏฺภทนฺติโก; นาภิหฏํ, น อุทฺทิสฺสกตํ, น นิมนฺตนํ สาทิยติ, โส น กุมฺภิมุขา ปฏิคฺคณฺหาติ, น กโฬปิมุขา [ขโฬปิมุขา (สี.)] ปฏิคฺคณฺหาติ, น เอฬกมนฺตรํ, น ทณฺฑมนฺตรํ, น มุสลมนฺตรํ, น ทฺวินฺนํ ภฺุชมานานํ, น คพฺภินิยา, น ปายมานาย, น ปุริสนฺตรคตาย, น สํกิตฺตีสุ, น ยตฺถ สา อุปฏฺิโต โหติ, น ยตฺถ มกฺขิกา สณฺฑสณฺฑจารินี. น มจฺฉํ น มํสํ น สุรํ น เมรยํ น ถุโสทกํ ปิวติ. โส ¶ เอกาคาริโก วา โหติ เอกาโลปิโก, ทฺวาคาริโก วา โหติ ทฺวาโลปิโก…เป… สตฺตาคาริโก วา โหติ สตฺตาโลปิโก. เอกิสฺสาปิ ภตฺติยา ยาเปติ, ทฺวีหิปิ ภตฺตีหิ ยาเปติ…เป… สตฺตหิปิ ภตฺตีหิ ยาเปติ. เอกาหิกมฺปิ อาหารํ อาหาเรติ, ทฺวีหิกมฺปิ อาหารํ อาหาเรติ…เป… สตฺตาหิกมฺปิ อาหารํ อาหาเรติ. อิติ เอวรูปํ อฑฺฒมาสิกมฺปิ ปริยายภตฺตโภชนานุโยคมนุยุตฺโต วิหรติ. เอวมฺปิ ทิฏฺิสลฺเลน โอติณฺโณ วิทฺโธ ผุฏฺโ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต ธาวติ วิธาวติ สนฺธาวติ สํสรติ.
อถ วา ทิฏฺิสลฺเลน โอติณฺโณ วิทฺโธ ผุฏฺโ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต โส สากภกฺโข วา โหติ, สามากภกฺโข วา โหติ, นีวารภกฺโข วา โหติ, ททฺทุลภกฺโข วา โหติ, หฏภกฺโข วา โหติ, กณภกฺโข วา โหติ, อาจามภกฺโข วา ¶ โหติ, ปิฺากภกฺโข วา โหติ, ติลภกฺโข วา โหติ, ติณภกฺโข วา โหติ, โคมยภกฺโข วา โหติ, วนมูลผลาหาโร ยาเปติ ปวตฺตผลโภชโน. โส สาณานิปิ ธาเรติ, มสาณานิปิ ¶ ธาเรติ, ฉวทุสฺสานิปิ ธาเรติ, ปํสุกูลานิปิ ธาเรติ, ติรีฏานิปิ ธาเรติ, อชินานิปิ ธาเรติ, อชินกฺขิปมฺปิ ธาเรติ, กุสจีรมฺปิ ธาเรติ, วากจีรมฺปิ ¶ ธาเรติ, ผลกจีรมฺปิ ธาเรติ, เกสกมฺพลมฺปิ ธาเรติ, อุลูกปกฺขมฺปิ ธาเรติ, เกสมสฺสุโลจโกปิ โหติ, เกสมสฺสุโลจนานุโยคมนุยุตฺโต วิหรติ. อุพฺภฏฺโกปิ โหติ อาสนปฏิกฺขิตฺโต, อุกฺกุฏิโกปิ โหติ อุกฺกุฏิกปฺปธานมนุยุตฺโต, กณฺฏกาปสฺสยิโก โหติ, กณฺฏกาปสฺสเย เสยฺยํ กปฺเปติ, ผลกเสยฺยมฺปิ กปฺเปติ, ถณฺฑิลเสยฺยมฺปิ กปฺเปติ, เอกาปสฺสยิโก โหติ รโชชลฺลธโร, อพฺโภกาสิโกปิ โหติ ยถาสนฺถติโก, เวกฏิโกปิ โหติ วิกฏโภชนานุโยคมนุยุตฺโต, อปานโกปิ โหติ อปานกตฺตมนุยุตฺโต, สายตติยกมฺปิ อุทโกโรหนานุโยคมนุยุตฺโต วิหรติ. อิติ เอวรูปํ อเนกวิหิตํ กายสฺส อาตาปนปริตาปนานุโยคมนุยุตฺโต วิหรติ. เอวมฺปิ ทิฏฺิสลฺเลน โอติณฺโณ วิทฺโธ ผุฏฺโ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต ธาวติ วิธาวติ สนฺธาวติ สํสรติ.
โสกสลฺเลน โอติณฺโณ วิทฺโธ ผุฏฺโ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต โสจติ กิลมติ ปริเทวติ อุรตฺตาฬึ กนฺทติ สมฺโมหํ อาปชฺชติ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา –
‘‘ภูตปุพฺพํ, พฺราหฺมณ, อิมิสฺสาเยว สาวตฺถิยา อฺตริสฺสา อิตฺถิยา มาตา กาลมกาสิ. สา ตสฺสา กาลํ กิริยาย อุมฺมตฺติกา ขิตฺตจิตฺตา รถิยาย รถิยํ, สิงฺฆาฏเกน ¶ สิงฺฆาฏกํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวมาห – ‘อปิ เม มาตรํ อทฺทสฺสถ, อปิ เม มาตรํ อทฺทสฺสถา’ติ ¶ .
‘‘ภูตปุพฺพํ, พฺราหฺมณ, อิมิสฺสาเยว สาวตฺถิยา อฺตริสฺสา ¶ อิตฺถิยา ปิตา กาลมกาสิ… ภาตา กาลมกาสิ… ภคินี กาลมกาสิ… ปุตฺโต กาลมกาสิ… ธีตา กาลมกาสิ… สามิโก กาลมกาสิ. สา ตสฺส กาลํ กิริยาย อุมฺมตฺติกา ขิตฺตจิตฺตา รถิยาย รถิยํ, สิงฺฆาฏเกน สิงฺฆาฏกํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวมาห – ‘อปิ เม สามิกํ อทฺทสฺสถ, อปิ เม สามิกํ อทฺทสฺสถา’ติ.
‘‘ภูตปุพฺพํ, พฺราหฺมณ, อิมิสฺสาเยว สาวตฺถิยา อฺตรสฺส ปุริสสฺส มาตา กาลมกาสิ. โส ตสฺสา กาลํ กิริยาย อุมฺมตฺตโก ขิตฺตจิตฺโต รถิยาย รถิยํ, สิงฺฆาฏเกน สิงฺฆาฏกํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวมาห – ‘อปิ เม มาตรํ อทฺทสฺสถ, อปิ เม มาตรํ อทฺทสฺสถา’ติ.
‘‘ภูตปุพฺพํ ¶ , พฺราหฺมณ, อิมิสฺสาเยว สาวตฺถิยา อฺตรสฺส ปุริสสฺส ปิตา กาลมกาสิ… ภาตา กาลมกาสิ… ภคินี กาลมกาสิ… ปุตฺโต กาลมกาสิ… ธีตา กาลมกาสิ… ปชาปติ กาลมกาสิ. โส ตสฺสา กาลํ กิริยาย อุมฺมตฺตโก ขิตฺตจิตฺโต รถิยาย รถิยํ, สิงฺฆาฏเกน สิงฺฆาฏกํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวมาห – ‘อปิ เม ปชาปตึ อทฺทสฺสถ, อปิ เม ปชาปตึ อทฺทสฺสถา’ติ.
‘‘ภูตปุพฺพํ, พฺราหฺมณ, อิมิสฺสาเยว สาวตฺถิยา อฺตรา อิตฺถี าติกุลํ อคมาสิ. ตสฺสา เต าตกา สามิกํ อจฺฉินฺทิตฺวา อฺสฺส ทาตุกามา, สา จ นํ น อิจฺฉติ. อถ โข สา อิตฺถี สามิกํ เอตทโวจ – ‘อิเม, อยฺยปุตฺต, าตกา ตว อจฺฉินฺทิตฺวา อฺสฺส ทาตุกามา, อุโภ มยํ ¶ มริสฺสามา’ติ. อถ โข โส ปุริโส ตํ อิตฺถึ ทฺวิธา เฉตฺวา อตฺตานํ โอปาเตติ – ‘อุโภ เปจฺจ ภวิสฺสามา’’’ติ. เอวํ โสกสลฺเลน โอติณฺโณ วิทฺโธ ผุฏฺโ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต ธาวติ วิธาวติ สนฺธาวติ สํสรติ.
กถํกถาสลฺเลน โอติณฺโณ วิทฺโธ ผุฏฺโ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต สํสยปกฺขนฺโท โหติ วิมติปกฺขนฺโท ทฺเวฬฺหกชาโต – ‘‘อโหสึ นุ โข อหํ อตีตมทฺธานํ, นนุ โข อโหสึ อตีตมทฺธานํ, กึ นุ โข อโหสึ อตีตมทฺธานํ, กถํ นุ โข อโหสึ อตีตมทฺธานํ ¶ , กึ หุตฺวา กึ อโหสึ นุ โข อตีตมทฺธานํ, ภวิสฺสามิ นุ โข อหํ อนาคตมทฺธานํ, นนุ ¶ โข ภวิสฺสามิ อนาคตมทฺธานํ, กึ นุ โข ภวิสฺสามิ อนาคตมทฺธานํ, กถํ นุ โข ภวิสฺสามิ อนาคตมทฺธานํ, กึ หุตฺวา กึ ภวิสฺสามิ นุ โข อนาคตมทฺธานํ, เอตรหิ วา ปจฺจุปฺปนฺนํ อทฺธานํ อชฺฌตฺตํ กถํกถี โหติ, อหํ นุ โขสฺมิ, โน นุ โขสฺมิ, กึ นุ โขสฺมิ กถํ นุ โขสฺมิ, อยํ นุ โข สตฺโต กุโต อาคโต, โส กุหึ คามี ภวิสฺสตี’’ติ. เอวํ กถํกถาสลฺเลน โอติณฺโณ วิทฺโธ ผุฏฺโ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต ธาวติ วิธาวติ สนฺธาวติ สํสรติ.
เต สลฺเล อภิสงฺขโรติ; เต สลฺเล อภิสงฺขโรนฺโต สลฺลาภิสงฺขารวเสน ปุรตฺถิมํ ทิสํ ธาวติ, ปจฺฉิมํ ทิสํ ธาวติ, อุตฺตรํ ทิสํ ธาวติ, ทกฺขิณํ ทิสํ ธาวติ. เต สลฺลาภิสงฺขารา อปฺปหีนา; สลฺลาภิสงฺขารานํ อปฺปหีนตฺตา คติยา ธาวติ, นิรเย ธาวติ ¶ , ติรจฺฉานโยนิยา ธาวติ, เปตฺติวิสเย ธาวติ, มนุสฺสโลเก ธาวติ, เทวโลเก ธาวติ, คติยา ¶ คตึ, อุปปตฺติยา อุปปตฺตึ, ปฏิสนฺธิยา ปฏิสนฺธึ, ภเวน ภวํ, สํสาเรน สํสารํ, วฏฺเฏน วฏฺฏํ ธาวติ วิธาวติ สนฺธาวติ สํสรตีติ – เยน สลฺเลน โอติณฺโณ ทิสา สพฺพา วิธาวติ.
ตเมว สลฺลมพฺพุยฺห, น ธาวติ น สีทตีติ. ตเมว ราคสลฺลํ โทสสลฺลํ โมหสลฺลํ มานสลฺลํ ทิฏฺิสลฺลํ โสกสลฺลํ กถํกถาสลฺลํ อพฺพุยฺห อพฺพุหิตฺวา อุทฺธริตฺวา สมุทฺธริตฺวา อุปฺปาฏยิตฺวา สมุปฺปาฏยิตฺวา [อุปฺปาทยิตฺวา สมุปฺปาทยิตฺวา (สฺยา. ก.)] ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตึ กริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวา เนว ปุรตฺถิมํ ทิสํ ธาวติ น ปจฺฉิมํ ทิสํ ธาวติ น อุตฺตรํ ทิสํ ธาวติ น ทกฺขิณํ ทิสํ ธาวติ. เต สลฺลาภิสงฺขารา ปหีนา; สลฺลาภิสงฺขารานํ ปหีนตฺตา คติยา น ธาวติ, นิรเย น ธาวติ, ติรจฺฉานโยนิยา น ธาวติ, เปตฺติวิสเย น ธาวติ, มนุสฺสโลเก น ธาวติ, เทวโลเก น ธาวติ, น คติยา คตึ, น อุปปตฺติยา อุปปตฺตึ, น ปฏิสนฺธิยา ปฏิสนฺธึ, น ภเวน ภวํ, น สํสาเรน สํสารํ, น วฏฺเฏน วฏฺฏํ ธาวติ วิธาวติ สนฺธาวติ สํสรตีติ – ตเมว สลฺลมพฺพุยฺห น ธาวติ. น สีทตีติ ¶ กาโมเฆ น สีทติ, ภโวเฆ น สีทติ, ทิฏฺโเฆ น สีทติ, อวิชฺโชเฆ น สีทติ, น สํสีทติ น โอสีทติ น อวสีทติ น คจฺฉติ น อวคจฺฉตีติ – ตเมว สลฺลมพฺพุยฺห, น ธาวติ น สีทติ.
เตนาห ¶ ภควา –
‘‘เยน สลฺเลน โอติณฺโณ, ทิสา สพฺพา วิธาวติ;
ตเมว สลฺลมพฺพุยฺห, น ธาวติ น สีทตี’’ติ.
ตตฺถ ¶ สิกฺขานุคียนฺติ, ยานิ โลเก คธิตานิ;
น เตสุ ปสุโต สิยา, นิพฺพิชฺฌ สพฺพโส กาเม;
สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโน.
ตตฺถ สิกฺขานุคียนฺติ, ยานิ โลเก คธิตานีติ. สิกฺขาติ หตฺถิสิกฺขา อสฺสสิกฺขา รถสิกฺขา ธนุสิกฺขา สาลากิยํ สลฺลกตฺติยํ กายติกิจฺฉํ ภูติยํ โกมารภจฺจํ [โกมารติกิจฺฉํ (สฺยา.), โกมารสจฺจํ (ก.)]. อนุคียนฺตีติ คียนฺติ นิคฺคียนฺติ กถียนฺติ ภณียนฺติ ทีปียนฺติ โวหรียนฺติ. อถ วา คียนฺติ คณฺหียนฺติ อุคฺคณฺหียนฺติ ¶ ธารียนฺติ อุปธารียนฺติ อุปลกฺขียนฺติ คธิตปฏิลาภาย. คธิตา วุจฺจนฺติ ปฺจ กามคุณา – จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสฺหิตา รชนียา, โสตวิฺเยฺยา สทฺทา…เป… ฆานวิฺเยฺยา คนฺธา… ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา… กายวิฺเยฺยา โผฏฺพฺพา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสฺหิตา รชนียา. กึการณา คธิตา วุจฺจนฺติ ปฺจ กามคุณา? เยภุยฺเยน เทวมนุสฺสา ปฺจ กามคุเณ อิจฺฉนฺติ สาทิยนฺติ ปตฺถยนฺติ ปิหยนฺติ อภิชปฺปนฺติ ตํการณา คธิตา วุจฺจนฺติ ปฺจ กามคุณา. โลเกติ มนุสฺสโลเกติ – ตตฺถ สิกฺขานุคียนฺติ, ยานิ โลเก คธิตานิ.
น เตสุ ปสุโต สิยาติ. ตาสุ วา สิกฺขาสุ เตสุ วา ปฺจสุ กามคุเณสุ น ปสุโต สิยา, น ตนฺนินฺโน อสฺส, น ตปฺโปโณ, น ตปฺปพฺภาโร, น ตทธิมุตฺโต, น ตทธิปเตยฺโยติ – น เตสุ ปสุโต สิยา.
นิพฺพิชฺฌ ¶ สพฺพโส กาเมติ. นิพฺพิชฺฌาติ ปฏิวิชฺฌิตฺวา. ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ ปฏิวิชฺฌิตฺวา, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ ปฏิวิชฺฌิตฺวา…เป… ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ¶ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ ปฏิวิชฺฌิตฺวา. สพฺพโสติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ – สพฺพโสติ. กามาติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามาติ – นิพฺพิชฺฌ สพฺพโส กาเม.
สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโนติ. สิกฺขาติ ติสฺโส สิกฺขา – อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปฺาสิกฺขา…เป… อยํ อธิปฺาสิกฺขา. นิพฺพานมตฺตโนติ อตฺตโน ราคสฺส นิพฺพาปนาย โทสสฺส นิพฺพาปนาย โมหสฺส นิพฺพาปนาย…เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ ¶ สมาย อุปสมาย วูปสมาย นิพฺพาปนาย ปฏินิสฺสคฺคาย ปฏิปสฺสทฺธิยา อธิสีลมฺปิ สิกฺเขยฺย อธิจิตฺตมฺปิ สิกฺเขยฺย อธิปฺมฺปิ สิกฺเขยฺย, อิมา ติสฺโส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺเขยฺย ชานนฺโต สิกฺเขยฺย…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต สิกฺเขยฺย อาจเรยฺย สมาจเรยฺย สมาทาย วตฺเตยฺยาติ – สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโน.
เตนาห ภควา –
‘‘ตตฺถ ¶ สิกฺขานุคียนฺติ, ยานิ โลเก คธิตานิ;
น เตสุ ปสุโต สิยา, นิพฺพิชฺฌ สพฺพโส กาเม;
สิกฺเข นิพฺพานมตฺตโน’’ติ.
สจฺโจ ¶ สิยา อปฺปคพฺโภ, อมาโย ริตฺตเปสุโณ;
อกฺโกธโน โลภปาปํ, เววิจฺฉํ วิตเร มุนิ.
สจฺโจ สิยา อปฺปคพฺโภติ. สจฺโจ สิยาติ สจฺจวาจาย สมนฺนาคโต สิยา, สมฺมาทิฏฺิยา สมนฺนาคโต สิยา, อริเยน อฏฺงฺคิเกน มคฺเคน สมนฺนาคโต สิยาติ – สจฺโจ สิยา. อปฺปคพฺโภติ ตีณิ ปาคพฺภิยานิ – กายิกํ ปาคพฺภิยํ, วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ, เจตสิกํ ปาคพฺภิยํ…เป… อิทํ เจตสิกํ ปาคพฺภิยํ. ยสฺสิมานิ ตีณิ ปาคพฺภิยานิ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฏิปสฺสทฺธานิ ¶ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ าณคฺคินา ทฑฺฒานิ, โส วุจฺจติ อปฺปคพฺโภติ – สจฺโจ สิยา อปฺปคพฺโภ.
อมาโย ริตฺตเปสุโณติ. มายา วุจฺจติ วฺจนิกา จริยา. อิเธกจฺโจ กาเยน ทุจฺจริตํ จริตฺวา วาจาย ทุจฺจริตํ จริตฺวา มนสา ทุจฺจริตํ จริตฺวา ตสฺส ปฏิจฺฉาทนเหตุ ปาปิกํ อิจฺฉํ ปณิทหติ, มา มํ ชฺาติ อิจฺฉติ, มา มํ ชฺาติ สงฺกปฺเปติ, มา มํ ชฺาติ วาจํ ภาสติ, มา มํ ชฺาติ กาเยน ปรกฺกมติ. ยา เอวรูปา มายา มายาวิตา อจฺจสรา วฺจนา นิกติ นิกิรณา ปริหรณา คูหนา ปริคูหนา ฉาทนา ปริจฺฉาทนา อนุตฺตานีกมฺมํ อนาวิกมฺมํ โวจฺฉาทนา ปาปกิริยา – อยํ วุจฺจติ มายา. ยสฺเสสา มายา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ ¶ อมาโย. ริตฺตเปสุโณติ เปสฺุนฺติ อิเธกจฺโจ ปิสุณวาโจ โหติ…เป… เอวํ เภทาธิปฺปาเยน เปสฺุํ อุปสํหรติ. ยสฺเสตํ เปสฺุํ ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฏิปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ าณคฺคินา ¶ ทฑฺฒํ, โส วุจฺจติ ริตฺตเปสุโณ วิวิตฺตเปสุโณ ปวิวิตฺตเปสุโณติ – อมาโย ริตฺตเปสุโณ.
อกฺโกธโน โลภปาปํ, เววิจฺฉํ วิตเร มุนีติ. อกฺโกธโนติ หิ โข วุตฺตํ, อปิ จ โกโธ ตาว วตฺตพฺโพ. ทสหากาเรหิ โกโธ ¶ ชายติ. ‘‘อนตฺถํ เม อจรี’’ติ โกโธ ชายติ…เป… ยสฺเสโส โกโธ ปหีโน สมุจฺฉินฺโน วูปสนฺโต ปฏิปสฺสทฺโธ อภพฺพุปฺปตฺติโก าณคฺคินา ทฑฺโฒ, โส วุจฺจติ อกฺโกธโน. โกธสฺส ปหีนตฺตา อกฺโกธโน, โกธวตฺถุสฺส ปริฺาตตฺตา อกฺโกธโน, โกธเหตุสฺส อุปจฺฉินฺนตฺตา อกฺโกธโน. โลโภติ โย โลโภ ลุพฺภนา ลุพฺภิตตฺตํ…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. เววิจฺฉํ วุจฺจติ ปฺจ มจฺฉริยานิ – อาวาสมจฺฉริยํ…เป… คาโห วุจฺจติ มจฺฉริยํ. มุนีติ. โมนํ วุจฺจติ าณํ…เป… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิ. อกฺโกธโน โลภปาปํ, เววิจฺฉํ วิตเร มุนีติ. มุนิ โลภปาปฺจ เววิจฺฉฺจ อตริ อุตฺตริ ปตริ สมติกฺกมิ วีติวตฺตยีติ ¶ [วีติวตฺตีติ (ก.)] – อกฺโกธโน โลภปาปํ, เววิจฺฉํ วิตเร มุนิ.
เตนาห ภควา –
‘‘สจฺโจ สิยา อปฺปคพฺโภ, อมาโย ริตฺตเปสุโณ;
อกฺโกธโน โลภปาปํ, เววิจฺฉํ วิตเร มุนี’’ติ.
นิทฺทํ ¶ ตนฺทึ สเห ถีนํ, ปมาเทน น สํวเส;
อติมาเน น ติฏฺเยฺย, นิพฺพานมนโส นโร.
นิทฺทํ ตนฺทึ สเห ถีนนฺติ. นิทฺทาติ ยา กายสฺส อกลฺยตา อกมฺมฺตา โอนาโห ปริโยนาโห อนฺโตสโมโรโธ มิทฺธํ สุปฺปํ ปจลายิกา สุปฺปํ สุปฺปนา สุปฺปิตตฺตํ. ตนฺทินฺติ ยา ตนฺที [ตนฺทิ (สี. สฺยา. ก.)] ตนฺทิยนา ตนฺทิยิตตฺตํ ตนฺทิมนกตา อาลสฺยํ อาลสฺยายตา อาลสฺยายิตตฺตํ. ถีนนฺติ ยา จิตฺตสฺส อกลฺยตา อกมฺมฺตา โอลียนา สลฺลียนา ลีนํ ลียนา ลียิตตฺตํ, ถินํ ถิยนา ถิยิตตฺตํ จิตฺตสฺส. นิทฺทํ ตนฺทึ สเห ถีนนฺติ. นิทฺทฺจ ตนฺทิฺจ ถินฺจ สเห สเหยฺย ปริสเหยฺย อภิภเวยฺย อชฺโฌตฺถเรยฺย ปริยาทิเยยฺย มทฺเทยฺยาติ – นิทฺทํ ตนฺทึ สเห ถีนํ.
ปมาเทน น สํวเสติ. ปมาโท วตฺตพฺโพ กายทุจฺจริเต วา วจีทุจฺจริเต วา มโนทุจฺจริเต วา ปฺจสุ วา กามคุเณสุ. จิตฺตสฺส โวสคฺโค โวสคฺคานุปฺปาทนํ [โวสฺสคฺโค โวสฺสคฺคานุปฺปาทนํ (พหูสุ)] วา กุสลานํ วา ¶ ธมฺมานํ ภาวนาย อสกฺกจฺจกิริยตา อสาตจฺจกิริยตา อนฏฺิตกิริยตา โอลีนวุตฺติตา นิกฺขิตฺตจฺฉนฺทตา นิกฺขิตฺตธุรตา อนาเสวนา อภาวนา อพหุลีกมฺมํ อนธิฏฺานํ อนนุโยโค ปมาโท. โย เอวรูโป ปมาโท ปมชฺชนา ปมชฺชิตตฺตํ ¶ – อยํ วุจฺจติ ปมาโท. ปมาเทน น สํวเสติ ปมาเทน น วเสยฺย น สํวเสยฺย น อาวเสยฺย น ปริวเสยฺย, ปมาทํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺตึ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, ปมาทา อารโต อสฺส ¶ วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – ปมาเทน น สํวเส.
อติมาเน ¶ น ติฏฺเยฺยาติ. อติมาโนติ อิเธกจฺโจ ปรํ อติมฺติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา…เป… อฺตรฺตเรน วา วตฺถุนา. โย เอวรูโป มาโน มฺนา มฺิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ อติมาโน. อติมาเน น ติฏฺเยฺยาติ. อติมาเน น ติฏฺเยฺย น สํติฏฺเยฺย, อติมานํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺตึ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, อติมานา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – อติมาเน น ติฏฺเยฺย.
นิพฺพานมนโส นโรติ. อิเธกจฺโจ ทานํ เทนฺโต สีลํ สมาทิยนฺโต อุโปสถกมฺมํ กโรนฺโต ปานียํ ปริโภชนียํ อุปฏฺเปนฺโต ปริเวณํ สมฺมชฺชนฺโต เจติยํ วนฺทนฺโต เจติเย คนฺธมาลํ อาโรเปนฺโต เจติยํ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต ยํ กิฺจิ เตธาตุกํ กุสลาภิสงฺขารํ อภิสงฺขโรนฺโต น คติเหตุ น อุปปตฺติเหตุ น ปฏิสนฺธิเหตุ น ภวเหตุ น สํสารเหตุ น วฏฺฏเหตุ, สพฺพํ ตํ วิสํโยคาธิปฺปาโย นิพฺพานนินฺโน นิพฺพานโปโณ นิพฺพานปพฺภาโร อภิสงฺขโรตีติ. เอวมฺปิ นิพฺพานมนโส นโร. อถ วา สพฺพสงฺขารธาตุยา จิตฺตํ ปฏิวาเปตฺวา [ปฏิวาเสตฺวา (ก.)] อมตาย ธาตุยา จิตฺตํ อุปสํหรติ – ‘‘เอตํ สนฺตํ ¶ เอตํ ปณีตํ ยทิทํ สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพาน’’นฺติ. เอวมฺปิ นิพฺพานมนโส นโร.
‘‘น ปณฺฑิตา อุปธิสุขสฺส เหตุ, ททนฺติ ทานานิ ปุนพฺภวาย;
กามฺจ เต อุปธิปริกฺขยาย, ททนฺติ ทานํ อปุนพฺภวาย.
‘‘น ¶ ปณฺฑิตา อุปธิสุขสฺส เหตุ, ภาเวนฺติ ฌานานิ ปุนพฺภวาย;
กามฺจ เต อุปธิปริกฺขยาย, ภาเวนฺติ ฌานํ อปุนพฺภวาย.
‘‘เต ¶ ¶ นิพฺพุตฺตึ อาสิสมานสา [อาสึสมานา (สี.), อภิมานา (สฺยา.)] ททนฺติ, ตนฺนินฺนจิตฺตา [ตนฺนินฺนา ตฺจิตฺตา (ก.)] ตทธิมุตฺตา;
นชฺโช ยถา สาครมชฺฌุเปตา [สาครมชฺฌคตา (สฺยา.)], ภวนฺติ นิพฺพานปรายนา เต’’ติ.
นิพฺพานมนโส นโร. เตนาห ภควา –
‘‘นิทฺทํ ตนฺทิ สเห ถีนํ, ปมาเทน น สํวเส;
อติมาเน น ติฏฺเยฺย, นิพฺพานมนโส นโร’’ติ.
โมสวชฺเช น นิยฺเยถ,[นีเยถ (ก.)]รูเป สฺเนหํ น กุพฺพเย;
มานฺจ ปริชาเนยฺย, สาหสา วิรโต จเร.
โมสวชฺเช ¶ น นิยฺเยถาติ. โมสวชฺชํ วุจฺจติ มุสาวาโท. อิเธกจฺโจ สภคฺคโต วา ปริสคฺคโต วา าติมชฺฌคโต วา ปูคมชฺฌคโต วา ราชกุลมชฺฌคโต วา อภินีโต สกฺขิปุฏฺโ – ‘‘เอหมฺโภ ปุริส, ยํ ชานาสิ ตํ วเทหี’’ติ, โส อชานํ วา อาห – ‘‘ชานามี’’ติ, ชานํ วา อาห – ‘‘น ชานามี’’ติ, อปสฺสํ วา อาห – ‘‘ปสฺสามี’’ติ, ปสฺสํ วา อาห – ‘‘น ปสฺสามี’’ติ. อิติ อตฺตเหตุ วา ปรเหตุ วา อามิสกิฺจิกฺขเหตุ วา สมฺปชานมุสา ภาสิตา โหติ – อิทํ วุจฺจติ โมสวชฺชํ. อปิ จ ตีหากาเรหิ…เป… จตูหากาเรหิ… ปฺจหากาเรหิ… ฉหากาเรหิ… สตฺตหากาเรหิ… อฏฺหากาเรหิ…เป… อิเมหิ อฏฺหากาเรหิ มุสาวาโท โหติ. โมสวชฺเช น นิยฺเยถาติ. โมสวชฺเช น ยาเยยฺย น นิยฺยาเยยฺย น วเหยฺย น สํหเรยฺย, โมสวชฺชํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺตึ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, โมสวชฺชา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – โมสวชฺเช น นิยฺเยถ.
รูเป ¶ สฺเนหํ น กุพฺพเยติ. รูปนฺติ จตฺตาโร จ มหาภูตา ¶ , จตุนฺนฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย รูปํ. รูเป สฺเนหํ น กุพฺพเยติ. รูเป สฺเนหํ น กเรยฺย ฉนฺทํ น กเรยฺย เปมํ น กเรยฺย ราคํ น กเรยฺย น ชเนยฺย น สฺชเนยฺย น นิพฺพตฺเตยฺย นาภินิพฺพตฺเตยฺยาติ – รูเป สฺเนหํ น กุพฺพเย.
มานฺจ ¶ ปริชาเนยฺยาติ. มาโนติ เอกวิเธน มาโน – ยา จิตฺตสฺส ¶ อุนฺนติ. ทุวิเธน มาโน – อตฺตุกฺกํสนมาโน, ปรวมฺภนมาโน. ติวิเธน มาโน – ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ มาโน, ‘‘สทิโสหมสฺมี’’ติ มาโน, ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ มาโน. จตุวิเธน มาโน – ลาเภน มานํ ชเนติ, ยเสน มานํ ชเนติ, ปสํสาย มานํ ชเนติ, สุเขน มานํ ชเนติ. ปฺจวิเธน มาโน – ‘‘ลาภิมฺหิ มนาปิกานํ รูปาน’’นฺติ มานํ ชเนติ, ‘‘ลาภิมฺหิ มนาปิกานํ สทฺทานํ…เป… คนฺธานํ… รสานํ… โผฏฺพฺพาน’’นฺติ มานํ ชเนติ. ฉพฺพิเธน มาโน – จกฺขุสมฺปทาย มานํ ชเนติ, โสตสมฺปทาย…เป… ฆานสมฺปทาย… ชิวฺหาสมฺปทาย… กายสมฺปทาย… มโนสมฺปทาย มานํ ชเนติ. สตฺตวิเธน มาโน – อติมาโน, มานาติมาโน, โอมาโน, สทิสมาโน, อธิมาโน, อสฺมิมาโน, มิจฺฉามาโน. อฏฺวิเธน มาโน – ลาเภน มานํ ชเนติ, อลาเภน โอมานํ ชเนติ, ยเสน มานํ ชเนติ, อยเสน โอมานํ ชเนติ, ปสํสาย มานํ ชเนติ, นินฺทาย โอมานํ ชเนติ, สุเขน มานํ ชเนติ, ทุกฺเขน โอมานํ ชเนติ. นววิเธน มาโน – เสยฺยสฺส ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ มาโน, เสยฺยสฺส ‘‘สทิโสหมสฺมี’’ติ มาโน, เสยฺยสฺส ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ มาโน, สทิสสฺส ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ มาโน, สทิสสฺส ‘‘สทิโสหมสฺมี’’ติ มาโน, สทิสสฺส ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ มาโน, หีนสฺส ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ มาโน, หีนสฺส ‘‘สทิโสหมสฺมี’’ติ มาโน, หีนสฺส ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ มาโน. ทสวิเธน มาโน – อิเธกจฺโจ มานํ ชเนติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา…เป… อฺตรฺตเรน วา วตฺถุนา. โย ¶ เอวรูโป มาโน มฺนา มฺิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ มาโน.
มานฺจ ปริชาเนยฺยาติ. มานํ ตีหิ ปริฺาหิ ปริชาเนยฺย – าตปริฺาย, ตีรณปริฺาย, ปหานปริฺาย. กตมา ¶ าตปริฺา? มานํ ชานาติ อยํ เอกวิเธน มาโน – ยา จิตฺตสฺส อุนฺนติ. อยํ ทุวิเธน มาโน – อตฺตุกฺกํสนมาโน ปรวมฺภนมาโน…เป… อยํ ทสวิเธน มาโน ¶ – อิเธกจฺโจ มานํ ชเนติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา…เป… อฺตรฺตเรน วา วตฺถุนาติ ชานาติ ปสฺสติ – อยํ าตปริฺา.
กตมา ตีรณปริฺา? เอตํ าตํ กตฺวา มานํ ตีเรติ อนิจฺจโต ทุกฺขโต…เป… นิสฺสรณโต ตีเรติ – อยํ ตีรณปริฺา.
กตมา ปหานปริฺา? เอวํ ตีรยิตฺวา มานํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตึ กโรติ อนภาวํ ¶ คเมติ – อยํ ปหานปริฺา. มานฺจ ปริชาเนยฺยาติ มานํ อิมาหิ ตีหิ ปริฺาหิ ปริชาเนยฺยาติ – มานฺจ ปริชาเนยฺย.
สาหสา วิรโต จเรติ. กตมา สาหสา จริยา? รตฺตสฺส ราคจริยา สาหสา จริยา, ทุฏฺสฺส โทสจริยา สาหสา จริยา, มูฬฺหสฺส โมหจริยา สาหสา จริยา, วินิพทฺธสฺส มานจริยา สาหสา จริยา, ปรามฏฺสฺส ทิฏฺิจริยา สาหสา จริยา, วิกฺเขปคตสฺส อุทฺธจฺจจริยา สาหสา จริยา, อนิฏฺงฺคตสฺส วิจิกิจฺฉาจริยา สาหสา จริยา, ถามคตสฺส อนุสยจริยา สาหสา จริยา – อยํ สาหสา จริยา. สาหสา วิรโต ¶ จเรติ สาหสา จริยาย อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺย จเรยฺย วิจเรยฺย อิริเยยฺย วตฺเตยฺย ปาเลยฺย ยเปยฺย ยาเปยฺยาติ – สาหสา วิรโต จเร.
เตนาห ภควา –
‘‘โมสวชฺเช น นิยฺเยถ, รูเป สฺเนหํ น กุพฺพเย;
มานฺจ ปริชาเนยฺย, สาหสา วิรโต จเร’’ติ.
ปุราณํ นาภินนฺเทยฺย, นเว ขนฺตึ น กุพฺพเย[ขนฺติมกุพฺพเย (พหูสุ)];
หียมาเน น โสเจยฺย, อากาสํ[อากสฺสํ (สฺยา.)]น สิโต สิยา.
ปุราณํ ¶ นาภินนฺเทยฺยาติ. ปุราณํ วุจฺจติ อตีตา รูปเวทนาสฺาสงฺขารวิฺาณา. อตีเต สงฺขาเร ตณฺหาวเสน ทิฏฺิวเสน นาภินนฺเทยฺย นาภิวเทยฺย น อชฺโฌเสยฺย, อภินนฺทนํ อภิวทนํ อชฺโฌสานํ คาหํ ปรามาสํ ¶ อภินิเวสํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺตึ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺยาติ – ปุราณํ นาภินนฺเทยฺย.
นเว ขนฺตึ น กุพฺพเยติ. นวา วุจฺจติ ปจฺจุปฺปนฺนา รูปเวทนาสฺาสงฺขารวิฺาณา. ปจฺจุปฺปนฺเน สงฺขาเร ตณฺหาวเสน ทิฏฺิวเสน ขนฺตึ น กเรยฺย ฉนฺทํ น กเรยฺย เปมํ น กเรยฺย ราคํ น กเรยฺย น ชเนยฺย น สฺชเนยฺย น นิพฺพตฺเตยฺย นาภินิพฺพตฺเตยฺยาติ – นเว ขนฺตึ น กุพฺพเย.
หียมาเน ¶ น โสเจยฺยาติ. หียมาเน หายมาเน ปริหายมาเน ¶ เวมาเน วิคจฺฉมาเน อนฺตรธายมาเน น โสเจยฺย น กิลเมยฺย น ปรามเสยฺย น ปริเทเวยฺย น อุรตฺตาฬึ กนฺเทยฺย น สมฺโมหํ อาปชฺเชยฺย. จกฺขุสฺมึ หียมาเน หายมาเน ปริหายมาเน เวมาเน วิคจฺฉมาเน อนฺตรธายมาเน, โสตสฺมึ…เป… ฆานสฺมึ… ชิวฺหาย… กายสฺมึ… รูปสฺมึ… สทฺทสฺมึ… คนฺธสฺมึ… รสสฺมึ… โผฏฺพฺพสฺมึ… กุลสฺมึ… คณสฺมึ… อาวาสสฺมึ… ลาภสฺมึ… ยสสฺมึ… ปสํสาย… สุขสฺมึ… จีวรสฺมึ… ปิณฺฑปาตสฺมึ… เสนาสนสฺมึ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารสฺมึ หียมาเน หายมาเน ปริหายมาเน เวมาเน วิคจฺฉมาเน อนฺตรธายมาเน น โสเจยฺย น กิลเมยฺย น ปรามเสยฺย น ปริเทเวยฺย น อุรตฺตาฬึ กนฺเทยฺย น สมฺโมหํ อาปชฺเชยฺยาติ – หียมาเน น โสเจยฺย.
อากาสํ น สิโต สิยาติ. อากาสํ วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. กึการณา อากาสํ วุจฺจติ ตณฺหา? ยาย ตณฺหาย รูปํ อากสฺสติ สมากสฺสติ คณฺหาติ ปรามสติ อภินิวิสติ, เวทนํ…เป… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ… คตึ… อุปปตฺตึ… ปฏิสนฺธึ… ภวํ… สํสารํ… วฏฺฏํ อากสฺสติ สมากสฺสติ คณฺหาติ ปรามสติ อภินิวิสติ; ตํการณา อากาสํ วุจฺจติ ตณฺหา. อากาสํ น สิโต สิยาติ. ตณฺหานิสฺสิโต น สิยา. ตณฺหํ ¶ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺตึ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, ตณฺหาย อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ ¶ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – อากาสํ น สิโต สิยา.
เตนาห ภควา –
‘‘ปุราณํ นาภินนฺเทยฺย, นเว ขนฺตึ น กุพฺพเย;
หียมาเน น โสเจยฺย, อากาสํ น สิโต สิยา’’ติ.
เคธํ ¶ พฺรูมิ มโหโฆติ, อาชวํ[อาจมํ (สฺยา. ก.)]พฺรูมิ ชปฺปนํ;
อารมฺมณํ ปกมฺปนํ,[ปกปฺปนํ (สฺยา. ก.)]กามปงฺโก ทุรจฺจโย.
เคธํ พฺรูมิ มโหโฆตีติ. เคโธ วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. มโหโฆ วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. เคธํ พฺรูมิ มโหโฆตีติ. เคธํ ‘‘มโหโฆ’’ติ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ เทเสมิ ปฺเปมิ ปฏฺเปมิ วิวรามิ วิภชามิ อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ – เคธํ พฺรูมิ มโหโฆติ.
อาชวํ ¶ พฺรูมิ ชปฺปนนฺติ. อาชวา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. ชปฺปนาปิ วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. อาชวํ พฺรูมิ ชปฺปนนฺติ อาชวํ ‘‘ชปฺปนา’’ติ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ…เป… อุตฺตานีกโรมิ ปกาเสมีติ – อาชวํ พฺรูมิ ชปฺปนํ.
อารมฺมณํ ปกมฺปนนฺติ. อารมฺมณมฺปิ วุจฺจติ ตณฺหา. โย ¶ ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. ปกมฺปนาปิ วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลนฺติ – อารมฺมณํ ปกมฺปนํ.
กามปงฺโก ทุรจฺจโยติ. กามปงฺโก กามกทฺทโม กามกิเลโส กามปลิโป กามปลิโพโธ [กามปลิโรโธ (สี. ก.)] ทุรจฺจโย ทุรติวตฺโต ทุตฺตโร ทุปฺปตโร ทุสฺสมติกฺกโม ทุพฺพีติวตฺโตติ – กามปงฺโก ทุรจฺจโย.
เตนาห ภควา –
‘‘เคธํ ¶ พฺรูมิ มโหโฆติ, อาชวํ พฺรูมิ ชปฺปนํ;
อารมฺมณํ ปกมฺปนํ, กามปงฺโก ทุรจฺจโย’’ติ.
สจฺจา อโวกฺกมํ มุนิ, ถเล ติฏฺติ พฺราหฺมโณ;
สพฺพํ โส ปฏินิสฺสชฺช, ส เว สนฺโตติ วุจฺจติ.
สจฺจา อโวกฺกมํ มุนีติ. สจฺจวาจาย อโวกฺกมนฺโต, สมฺมาทิฏฺิยา อโวกฺกมนฺโต, อริยา อฏฺงฺคิกา มคฺคา อโวกฺกมนฺโต. มุนีติ. โมนํ วุจฺจติ าณํ…เป… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนีติ – สจฺจา อโวกฺกมํ มุนิ.
ถเล ¶ ติฏฺติ พฺราหฺมโณติ. ถลํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ. โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. พฺราหฺมโณติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ พาหิตตฺตา พฺราหฺมโณ…เป… อสิโต ตาทิ ปวุจฺจเต ส พฺรหฺมา. ถเล ติฏฺติ พฺราหฺมโณติ. ถเล ติฏฺติ ทีเป ติฏฺติ ตาเณ ¶ ติฏฺติ เลเณ ติฏฺติ สรเณ ติฏฺติ อภเย ติฏฺติ อจฺจุเต ติฏฺติ อมเต ติฏฺติ นิพฺพาเน ติฏฺตีติ – ถเล ติฏฺติ พฺราหฺมโณ.
สพฺพํ โส ปฏินิสฺสชฺชาติ. สพฺพํ วุจฺจติ ทฺวาทสายตนานิ – จกฺขุ เจว รูปา จ ¶ …เป… มโน เจว ธมฺมา จ. ยโต อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ อายตเนสุ ฉนฺทราโค ปหีโน โหติ อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวํกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม, เอตฺตาวตาปิ สพฺพํ จตฺตํ โหติ วนฺตํ มุตฺตํ ปหีนํ ปฏินิสฺสฏฺํ. ยโต ตณฺหา จ ทิฏฺิ จ มาโน จ ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา, เอตฺตาวตาปิ สพฺพํ จตฺตํ โหติ วนฺตํ มุตฺตํ ปหีนํ ปฏินิสฺสฏฺํ. ยโต ปฺุาภิสงฺขาโร จ อปฺุาภิสงฺขาโร จ อาเนฺชาภิสงฺขาโร จ ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา ¶ , เอตฺตาวตาปิ สพฺพํ จตฺตํ โหติ วนฺตํ มุตฺตํ ปหีนํ ปฏินิสฺสฏฺนฺติ – สพฺพํ โส ปฏินิสฺสชฺช.
ส เว สนฺโตติ วุจฺจตีติ. โส สนฺโต อุปสนฺโต วูปสนฺโต นิพฺพุโต ปฏิปสฺสทฺโธติ วุจฺจติ กถียติ ภณียติ ทีปียติ โวหรียตีติ – ส เว สนฺโตติ วุจฺจติ.
เตนาห ภควา –
‘‘สจฺจา อโวกฺกมํ มุนิ, ถเล ติฏฺติ พฺราหฺมโณ;
สพฺพํ โส ปฏินิสฺสชฺช, ส เว สนฺโตติ วุจฺจตี’’ติ.
ส ¶ เว วิทฺวา[วิทฺธา (สฺยา.)]ส เวทคู, ตฺวา ธมฺมํ อนิสฺสิโต;
สมฺมา โส โลเก อิริยาโน, น ปิเหตีธ กสฺสจิ.
ส เว วิทฺวา ส เวทคูติ. วิทฺวาติ วิทฺวา วิชฺชาคโต าณี วิภาวี เมธาวี. เวทคูติ. เวทา วุจฺจนฺติ จตูสุ มคฺเคสุ าณํ…เป… สพฺพเวทนาสุ วีตราโค สพฺพเวทมติจฺจ เวทคู โสติ – ส เว วิทฺวา ส เวทคู.
ตฺวา ¶ ธมฺมํ อนิสฺสิโตติ. ตฺวาติ ตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา. ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ ตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ…เป… ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ ตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา. อนิสฺสิโตติ ทฺเว นิสฺสยา – ตณฺหานิสฺสโย จ ทิฏฺินิสฺสโย จ…เป… อยํ ตณฺหานิสฺสโย…เป… อยํ ทิฏฺินิสฺสโย. ตณฺหานิสฺสยํ ปหาย ทิฏฺินิสฺสยํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา จกฺขุํ อนิสฺสิโต… โสตํ อนิสฺสิโต… ฆานํ อนิสฺสิโต…เป… ทิฏฺสุตมุตวิฺาตพฺเพ ¶ ธมฺเม อนิสฺสิโต อนลฺลีโน อนุปคโต อนชฺโฌสิโต อนธิมุตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – ตฺวา ธมฺมํ อนิสฺสิโต.
สมฺมา โส โลเก อิริยาโนติ. ยโต อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ อายตเนสุ ฉนฺทราโค ปหีโน โหติ อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวํกโต ¶ อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม, เอตฺตาวตาปิ สมฺมา ¶ โส โลเก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ…เป… ยโต ปฺุาภิสงฺขาโร จ อปฺุาภิสงฺขาโร จ อาเนฺชาภิสงฺขาโร จ ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา, เอตฺตาวตาปิ สมฺมา โส โลเก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ – สมฺมา โส โลเก อิริยาโน.
น ปิเหตีธ กสฺสจีติ. ปิหา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. ยสฺเสสา ปิหา ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา, โส กสฺสจิ น ปิเหติ ขตฺติยสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา เวสฺสสฺส วา สุทฺทสฺส วา คหฏฺสฺส วา ปพฺพชิตสฺส วา เทวสฺส วา มนุสฺสสฺส วาติ – น ปิเหตีธ กสฺสจิ.
เตนาห ภควา –
‘‘ส เว วิทฺวา ส เวทคู, ตฺวา ธมฺมํ อนิสฺสิโต;
สมฺมา โส โลเก อิริยาโน, น ปิเหตีธ กสฺสจี’’ติ.
โยธ กาเม อจฺจตริ, สงฺคํ โลเก ทุรจฺจยํ;
น โส โสจติ นาชฺเฌติ, ฉินฺนโสโต อพนฺธโน.
โยธ ¶ กาเม อจฺจตริ, สงฺคํ โลเก ทุรจฺจยนฺติ. โยติ โย ยาทิโส ยถายุตฺโต ยถาวิหิโต ยถาปกาโร ยํ านปฺปตฺโต ยํ ¶ ธมฺมสมนฺนาคโต ขตฺติโย วา พฺราหฺมโณ วา เวสฺโส วา สุทฺโท วา คหฏฺโ วา ปพฺพชิโต วา เทโว วา มนุสฺโส วา. กามาติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. สงฺคาติ สตฺต สงฺคา – ราคสงฺโค, โทสสงฺโค, โมหสงฺโค, มานสงฺโค, ทิฏฺิสงฺโค, กิเลสสงฺโค, ทุจฺจริตสงฺโค. โลเกติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก ¶ อายตนโลเก. สงฺคํ โลเก ทุรจฺจยนฺติ. โย กาเม จ สงฺเค จ โลเก ทุรจฺจเย ทุรติวตฺเต ทุตฺตเร ทุปฺปตเร ทุสฺสมติกฺกเม ทุพฺพีติวตฺเต อตริ อุตฺตริ ปตริ สมติกฺกมิ วีติวตฺตยีติ – โยธ กาเม อจฺจตริ, สงฺคํ โลเก ทุรจฺจยํ.
น ¶ โส โสจติ นาชฺเฌตีติ. วิปริณตํ วา วตฺถุํ น โสจติ, วิปริณตสฺมึ วา วตฺถุสฺมึ น โสจติ. ‘‘จกฺขุ เม วิปริณต’’นฺติ น โสจติ…เป… โสตํ เม… ฆานํ เม… ชิวฺหา เม… กาโย เม… รูปา เม… สทฺทา เม… คนฺธา เม… รสา เม… โผฏฺพฺพา เม… กุลํ เม… คโณ เม… อาวาโส เม… ลาโภ เม… ยโส เม… ปสํสา เม… สุขํ เม… จีวรํ เม… ปิณฺฑปาโต เม… เสนาสนํ เม… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารา เม… มาตา เม… ปิตา เม… ภาตา เม… ภคินี เม… ปุตฺโต เม… ธีตา เม… มิตฺตา เม… อมจฺจา เม… าตี เม… ‘‘สาโลหิตา เม วิปริณตา’’ติ น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ น อุรตฺตาฬึ กนฺทติ น ¶ สมฺโมหํ อาปชฺชตีติ – น โสจติ. นาชฺเฌตีติ นชฺเฌติ น อชฺเฌติ น อุปนิชฺฌายติ น นิชฺฌายติ น ปชฺฌายติ. อถ วา น ชายติ น ชิยฺยติ น มิยฺยติ น จวติ น อุปปชฺชตีติ – นาชฺเฌตีติ – น โส โสจติ นาชฺเฌติ.
ฉินฺนโสโต อพนฺธโนติ. โสตํ วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. ยสฺเสสา โสตา ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา…เป… าณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ ฉินฺนโสโต. อพนฺธโนติ ราคพนฺธนํ โทสพนฺธนํ โมหพนฺธนํ มานพนฺธนํ ทิฏฺิพนฺธนํ กิเลสพนฺธนํ ทุจฺจริตพนฺธนํ, ยสฺเสเต พนฺธนา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา…เป… าณคฺคินา ¶ ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ อพนฺธโนติ – ฉินฺนโสโต อพนฺธโน.
เตนาห ภควา –
‘‘โยธ กาเม อจฺจตริ, สงฺคํ โลเก ทุรจฺจยํ;
น โส โสจติ นาชฺเฌติ, ฉินฺนโสโต อพนฺธโน’’ติ.
ยํ ปุพฺเพ ตํ วิโสเสหิ, ปจฺฉา เต มาหุ กิฺจนํ;
มชฺเฌ เจ โน คเหสฺสสิ, อุปสนฺโต จริสฺสสิ.
ยํ ¶ ¶ ปุพฺเพ ตํ วิโสเสหีติ. อตีเต สงฺขาเร อารพฺภ เย กิเลสา อุปฺปชฺเชยฺยุํ เต กิเลเส โสเสหิ วิโสเสหิ สุกฺขาเปหิ วิสุกฺขาเปหิ อพีชํ กโรหิ ปชห วิโนเทหิ พฺยนฺตึ กโรหิ อนภาวํ คเมหีติ. เอวมฺปิ ยํ ปุพฺเพ ตํ ¶ วิโสเสหิ. อถ วา เย อตีตา กมฺมาภิสงฺขารา อวิปกฺกวิปากา เต กมฺมาภิสงฺขาเร โสเสหิ วิโสเสหิ สุกฺขาเปหิ วิสุกฺขาเปหิ อพีชํ กโรหิ ปชห วิโนเทหิ พฺยนฺตึ กโรหิ อนภาวํ คเมหีติ. เอวมฺปิ ยํ ปุพฺเพ ตํ วิโสเสหิ.
ปจฺฉา เต มาหุ กิฺจนนฺติ. ปจฺฉา วุจฺจติ อนาคตํ. อนาคเต สงฺขาเร อารพฺภ ยานิ อุปฺปชฺเชยฺยุํ ราคกิฺจนํ โทสกิฺจนํ โมหกิฺจนํ มานกิฺจนํ ทิฏฺิกิฺจนํ กิเลสกิฺจนํ ทุจฺจริตกิฺจนํ, อิมานิ กิฺจนานิ [อิเม กิฺจนา (ก.) ปสฺส ที. นิ. ๓.๓๐๕] ตุยฺหํ มา อหุ มา อกาสิ มา ชเนสิ มา สฺชเนสิ มา นิพฺพตฺเตสิ มา อภินิพฺพตฺเตสิ ปชห วิโนเทหิ พฺยนฺตึ กโรหิ อนภาวํ คเมหีติ – ปจฺฉา เต มาหุ กิฺจนํ.
มชฺเฌ เจ โน คเหสฺสสีติ. มชฺฌํ วุจฺจติ ปจฺจุปฺปนฺนา รูปเวทนาสฺาสงฺขารวิฺาณา. ปจฺจุปฺปนฺเน สงฺขาเร ตณฺหาวเสน ทิฏฺิวเสน น คเหสฺสสิ น อุคฺคเหสฺสสิ น คณฺหิสฺสสิ น ปรามสิสฺสสิ นาภินนฺทิสฺสสิ นาภิจริสฺสสิ น อชฺโฌสิสฺสสิ, อภินนฺทนํ อภิวทนํ อชฺโฌสานํ คาหํ ปรามาสํ อภินิเวสํ ปชหิสฺสสิ วิโนเทสฺสสิ พฺยนฺตึ กริสฺสสิ อนภาวํ คเมสฺสสีติ – มชฺเฌ เจ โน คเหสฺสสิ.
อุปสนฺโต จริสฺสสีติ. ราคสฺส สนฺตตฺตา สมิตตฺตา อุปสมิตตฺตา, โทสสฺส สนฺตตฺตา สมิตตฺตา อุปสมิตตฺตา…เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺตตฺตา สมิตตฺตา อุปสมิตตฺตา วูปสมิตตฺตา วิชฺฌาตตฺตา นิพฺพุตตฺตา วิคตตฺตา ปฏิปสฺสทฺธตฺตา ¶ สนฺโต อุปสนฺโต วูปสนฺโต นิพฺพุโต ปฏิปสฺสทฺโธ ¶ จริสฺสสิ วิหริสฺสสิ อิริยิสฺสสิ วตฺติสฺสสิ ปาลิสฺสสิ ¶ ยปิสฺสสิ ยาปิสฺสสีติ – อุปสนฺโต จริสฺสสิ.
เตนาห ภควา –
‘‘ยํ ปุพฺเพ ตํ วิโสเสหิ, ปจฺฉา เต มาหุ กิฺจนํ;
มชฺเฌ เจ โน คเหสฺสสิ, อุปสนฺโต จริสฺสสี’’ติ.
สพฺพโส ¶ นามรูปสฺมึ, ยสฺส นตฺถิ มมายิตํ;
อสตา จ น โสจติ, ส เว โลเก น ชียติ.
สพฺพโส นามรูปสฺมึ, ยสฺส นตฺถิ มมายิตนฺติ. สพฺพโสติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ – สพฺพโสติ. นามนฺติ จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธา. รูปนฺติ จตฺตาโร จ มหาภูตา, จตุนฺนฺจ มหาภูตานํ อุปาทาย รูปํ. ยสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺส. มมายิตนฺติ ทฺเว มมตฺตา – ตณฺหามมตฺตฺจ ทิฏฺิมมตฺตฺจ…เป… อิทํ ตณฺหามมตฺตํ…เป… อิทํ ทิฏฺิมมตฺตํ. สพฺพโส นามรูปสฺมึ, ยสฺส นตฺถิ มมายิตนฺติ สพฺพโส นามรูปสฺมึ มมตฺตา ยสฺส นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒาติ – สพฺพโส นามรูปสฺมึ, ยสฺส นตฺถิ มมายิตํ.
อสตา จ น โสจตีติ. วิปริณตํ วา วตฺถุํ น โสจติ, วิปริณตสฺมึ วา วตฺถุสฺมึ น โสจติ. ‘‘จกฺขุ เม วิปริณต’’นฺติ น โสจติ, โสตํ เม… ฆานํ เม… ชิวฺหา เม… กาโย เม… รูปา เม… สทฺทา ¶ เม… คนฺธา เม… รสา เม… โผฏฺพฺพา เม… กุลํ เม… คโณ เม… อาวาโส เม… ลาโภ เม…เป… ‘‘สาโลหิตา เม วิปริณตา’’ติ น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ น อุรตฺตาฬึ กนฺทติ น สมฺโมหํ อาปชฺชตีติ. เอวมฺปิ อสตา จ น โสจติ.
อถ วา อสตาย ทุกฺขาย เวทนาย ผุฏฺโ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ น อุรตฺตาฬึ กนฺทติ น สมฺโมหํ อาปชฺชตีติ. เอวมฺปิ อสตา จ น โสจติ. อถ วา จกฺขุโรเคน ผุฏฺโ ปเรโต…เป… ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺเสน ผุฏฺโ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต น โสจติ น ¶ กิลมติ น ปริเทวติ น อุรตฺตาฬึ กนฺทติ น สมฺโมหํ อาปชฺชตีติ. เอวมฺปิ อสตา จ น โสจติ. อถ วา อสนฺเต อสํวิชฺชมาเน อนุปลพฺภมาเน ‘‘อหุ วต เม, ตํ วต เม นตฺถิ ¶ , สิยา วต เม, ตํ วตาหํ น ลภามี’’ติ น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ น อุรตฺตาฬึ กนฺทติ น สมฺโมหํ อาปชฺชตีติ. เอวมฺปิ อสตา จ น โสจติ.
ส เว โลเก น ชียตีติ. ยสฺส ‘‘มยฺหํ วา อิทํ ปเรสํ วา อิท’’นฺติ กิฺจิ รูปคตํ ¶ เวทนาคตํ สฺาคตํ สงฺขารคตํ วิฺาณคตํ คหิตํ ปรามฏฺํ อภินิวิฏฺํ อชฺโฌสิตํ อธิมุตฺตํ อตฺถิ, ตสฺส ชานิ อตฺถิ.
ภาสิตมฺปิ เหตํ –
‘‘ชีโน [ชิณฺเณ (สี.), ชินฺโน (สฺยา.)] รถสฺสํ [รถสฺเส (สี.) ปฺจกนิปาเต (อาทิมฺหิ) มณิกุณฺฑลชาตกฏฺกถา โอโลเกตพฺพา] มณิกุณฺฑเล จ, ปุตฺเต จ ทาเร จ ตเถว ชีโน;
สพฺเพสุ ¶ โภเคสุ อเสวิเตสุ, กสฺมา น สนฺตปฺปสิ โสกกาเล.
‘‘ปุพฺเพว มจฺจํ วิชหนฺติ โภคา, มจฺโจ ธเน ปุพฺพตรํ ชหาสิ;
อสสฺสตา [อสสฺสกา (สี.), อสฺสกา (สฺยา.)] ภาวิโน กามกามี, ตสฺมา น โสจามหํ โสกกาเล.
‘‘อุเทติ อาปูรติ เวติ จนฺโท, อนฺธํ ตเปตฺวาน [อตฺถํ คมิตฺวาน (พหูสุ)] ปเลติ สูริโย;
วิทิตา มยา สตฺตุก โลกธมฺมา, ตสฺมา น โสจามหํ โสกกาเล’’ติ.
ยสฺส ‘‘มยฺหํ วา อิทํ ปเรสํ วา อิท’’นฺติ กิฺจิ รูปคตํ เวทนาคตํ สฺาคตํ สงฺขารคตํ วิฺาณคตํ คหิตํ ปรามฏฺํ อภินิวิฏฺํ อชฺโฌสิตํ อธิมุตฺตํ นตฺถิ, ตสฺส ชานิ นตฺถิ. ภาสิตมฺปิ เหตํ – ‘‘‘นนฺทสิ, สมณา’ติ. ‘กึ ลทฺธา, อาวุโส’ติ? ‘เตน หิ, สมณ, โสจสี’ติ. ‘กึ ชียิตฺถ, อาวุโส’ติ? ‘เตน หิ, สมณ, เนว นนฺทสิ น โสจสี’ติ. ‘เอวมาวุโส’’’ติ.
‘‘จิรสฺสํ ¶ ¶ วต ปสฺสาม, พฺราหฺมณํ ปรินิพฺพุตํ;
อนนฺทึ อนีฆํ ภิกฺขุํ, ติณฺณํ โลเก วิสตฺติก’’นฺติ.
ส เว โลเก น ชียติ. เตนาห ภควา –
‘‘สพฺพโส ¶ นามรูปสฺมึ, ยสฺส นตฺถิ มมายิตํ;
อสตา จ น โสจติ, ส เว โลเก น ชียตี’’ติ.
ยสฺส นตฺถิ อิทํ เมติ, ปเรสํ วาปิ กิฺจนํ;
มมตฺตํ โส อสํวินฺทํ, นตฺถิ เมติ น โสจติ.
ยสฺส ¶ นตฺถิ อิทํ เมติ, ปเรสํ วาปิ กิฺจนนฺติ. ยสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺส. ยสฺส ‘‘มยฺหํ วา อิทํ ปเรสํ วา อิท’’นฺติ กิฺจิ รูปคตํ เวทนาคตํ สฺาคตํ สงฺขารคตํ วิฺาณคตํ คหิตํ ปรามฏฺํ อภินิวิฏฺํ อชฺโฌสิตํ อธิมุตฺตํ นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ, ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฏิปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ าณคฺคินา ทฑฺฒนฺติ. เอวมฺปิ ยสฺส นตฺถิ อิทํ เมติ, ปเรสํ วาปิ กิฺจนํ.
วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘นายํ, ภิกฺขเว, กาโย ตุมฺหากํ, นปิ อฺเสํ. ปุราณมิทํ, ภิกฺขเว, กมฺมํ อภิสงฺขตํ อภิสฺเจตยิตํ เวทนียํ ทฏฺพฺพํ. ตตฺร, ภิกฺขเว, สุตวา อริยสาวโก ปฏิจฺจสมุปฺปาทํเยว สาธุกํ โยนิโส มนสิกโรติ – ‘อิติ อิมสฺมึ สติ อิทํ โหติ อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชติ, อิมสฺมึ อสติ อิทํ น โหติ อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌติ, ยทิทํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ. อวิชฺชายตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหตี’’’ติ. เอวมฺปิ ยสฺส นตฺถิ อิทํ เมติ, ปเรสํ วาปิ กิฺจนํ.
วุตฺตมฺปิ ¶ เหตํ ภควตา –
‘‘สฺุโต ¶ โลกํ อเวกฺขสฺสุ, โมฆราช สทา สโต;
อตฺตานุทิฏฺึ อูหจฺจ [อุหจฺจ (ก.) สุ. นิ. ๑๑๒๕], เอวํ มจฺจุตโร สิยา;
เอวํ โลกํ อเวกฺขนฺตํ, มจฺจุราชา น ปสฺสตี’’ติ.
เอวมฺปิ ยสฺส นตฺถิ อิทํ เมติ, ปเรสํ วาปิ กิฺจนํ.
วุตฺตมฺปิ ¶ เหตํ ภควตา – ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. กิฺจ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ? รูปํ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. ตํ กึ มฺถ, ภิกฺขเว, ยํ อิมสฺมึ เชตวเน ติณกฏฺสาขาปลาสํ, ตํ ชโน หเรยฺย วา ฑเหยฺย [ทเหยฺย (สี. ก.) สํ. นิ. ๓.๓๓] วา ยถาปจฺจยํ วา กเรยฺย, อปิ นุ ตุมฺหากํ เอวมสฺส – ‘อมฺเห ชโน หรติ วา ฑหติ วา ยถาปจฺจยํ วา กโรตี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘ตํ กิสฺส เหตุ’’? ‘‘น หิ โน เอตํ, ภนฺเต, อตฺตา วา อตฺตนิยํ วา’’ติ. ‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยํ ¶ น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. กิฺจ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ? รูปํ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ. เวทนา… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหถ. ตํ โว ปหีนํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ¶ ภวิสฺสตี’’ติ. เอวมฺปิ ยสฺส นตฺถิ อิทํ เมติ, ปเรสํ วาปิ กิฺจนํ. ภาสิตมฺปิ เหตํ –
‘‘สุทฺธธมฺมสมุปฺปาทํ, สุทฺธสงฺขารสนฺตตึ;
ปสฺสนฺตสฺส ยถาภูตํ, น ภยํ โหติ คามณิ.
‘‘ติณกฏฺสมํ โลกํ, ยทา ปฺาย ปสฺสติ;
นาฺํ ปตฺถยเต กิฺจิ, อฺตฺร อปฺปฏิสนฺธิยา’’ติ [ปฏิสนฺธิยาติ (สี.)].
เอวมฺปิ ยสฺส นตฺถิ อิทํ เมติ, ปเรสํ วาปิ กิฺจนํ. วชิรา ¶ ภิกฺขุนี มารํ ปาปิมนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘กํ นุ สตฺโตติ ปจฺเจสิ, มาร ทิฏฺิคตํ นุ เต;
สุทฺธสงฺขารปฺุโชยํ, นยิธ สตฺตุปลพฺภติ.
‘‘ยถา หิ [ยถาปิ (พหูสุ) สํ. นิ. ๑.๑๗๑] องฺคสมฺภารา, โหติ สทฺโท รโถ อิติ;
เอวํ ขนฺเธสุ สนฺเตสุ, โหติ สตฺโตติ สมฺมุติ [สมฺมติ (สฺยา.)].
‘‘ทุกฺขเมว หิ สมฺโภติ, ทุกฺขํ ติฏฺติ เวติ จ;
นาฺตฺร ทุกฺขา สมฺโภติ, นาฺํ ทุกฺขา นิรุชฺฌตี’’ติ.
เอวมฺปิ ¶ ยสฺส นตฺถิ อิทํ เมติ, ปเรสํ วาปิ กิฺจนํ. วุตฺตํฺเหตํ ภควตา
‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ รูปํ สมนฺเนสติ ยาวตา รูปสฺส คติ, เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ สมนฺเนสติ ยาวตา วิฺาณสฺส คติ. ตสฺส รูปํ สมนฺเนสโต ยาวตา รูปสฺส คติ, เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ สมนฺเนสโต ยาวตา วิฺาณสฺส คติ ¶ , ยมฺปิสฺส ตํ โหติ ‘อห’นฺติ วา ‘มม’นฺติ วา, ‘อสฺมี’ติ ¶ วา, ตมฺปิ ตสฺส น โหตี’’ติ. เอวมฺปิ ยสฺส นตฺถิ อิทํ เมติ, ปเรสํ วาปิ กิฺจนํ.
อายสฺมา, อานนฺโท, ภควนฺตํ เอตทโวจ – ‘‘‘สฺุโ โลโก, สฺุโ โลโก’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ. กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, สฺุโ โลโกติ วุจฺจตี’’ติ? ‘‘ยสฺมา โข, อานนฺท, สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา, ตสฺมา สฺุโ โลโกติ วุจฺจติ. กิฺจานนฺท, สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา? จกฺขุ โข, อานนฺท, สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา. รูปา สฺุา, จกฺขุวิฺาณํ สฺุํ, จกฺขุสมฺผสฺโส สฺุโ, ยทิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา ตมฺปิ สฺุํ… โสตํ สฺุํ… สทฺทา สฺุา… ฆานํ สฺุํ… คนฺธา สฺุา… ชิวฺหา สฺุา… รสา สฺุา… กาโย สฺุโ… โผฏฺพฺพา สฺุา… มโน สฺุโ… ธมฺมา สฺุา… มโนวิฺาณํ สฺุํ… มโนสมฺผสฺโส สฺุโ, ยทิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ ¶ วา ตมฺปิ สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา. ยสฺมา โข, อานนฺท, สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา, ตสฺมา สฺุโ โลโกติ วุจฺจตี’’ติ. เอวมฺปิ ยสฺส นตฺถิ อิทํ เมติ, ปเรสํ วาปิ กิฺจนํ.
มมตฺตํ โส อสํวินฺทนฺติ. มมตฺตาติ ทฺเว มมตฺตา – ตณฺหามมตฺตฺจ ทิฏฺิมมตฺตฺจ…เป… อิทํ ตณฺหามมตฺตํ…เป… อิทํ ¶ ทิฏฺิมมตฺตํ. ตณฺหามมตฺตํ ปหาย ทิฏฺิมมตฺตํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา มมตฺตํ อวินฺทนฺโต อสํวินฺทนฺโต อนธิคจฺฉนฺโต อปฺปฏิลภนฺโตติ – มมตฺตํ โส อสํวินฺทํ.
นตฺถิ เมติ น โสจตีติ. วิปริณตํ วา วตฺถุํ น โสจติ, วิปริณตสฺมึ วา วตฺถุสฺมึ น โสจติ. ‘‘จกฺขุ เม วิปริณต’’นฺติ น โสจติ, ‘‘โสตํ เม…เป… สาโลหิตา เม วิปริณตา’’ติ น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ น อุรตฺตาฬึ กนฺทติ น สมฺโมหํ อาปชฺชตีติ – นตฺถิ เมติ น โสจติ.
เตนาห ภควา –
‘‘ยสฺส ¶ นตฺถิ อิทํ เมติ, ปเรสํ วาปิ กิฺจนํ;
มมตฺตํ โส อสํวินฺทํ, นตฺถิ เมติ น โสจตี’’ติ.
อนิฏฺุรี ¶ อนนุคิทฺโธ, อเนโช สพฺพธี สโม;
ตมานิสํสํ ปพฺรูมิ, ปุจฺฉิโต อวิกมฺปินํ.
อนิฏฺุรี อนนุคิทฺโธ อเนโช สพฺพธี สโมติ. กตมํ นิฏฺุริยํ? อิเธกจฺโจ นิฏฺุริโย โหติ, ปรลาภสกฺการครุการมานนวนฺทนปูชนาสุ อิสฺสติ อุสูยติ [อุสฺสุยฺยติ (สฺยา.), อุสฺสูยติ (ก.)] อิสฺสํ พนฺธติ. ยํ เอวรูปํ นิฏฺุริยํ นิฏฺุริยกมฺมํ อิสฺสา อิสฺสายนา อิสฺสายิตตฺตํ อุสูยา อุสูยนา อุสูยิตตฺตํ – อิทํ วุจฺจติ นิฏฺุริยํ. ยสฺเสตํ นิฏฺุริยํ ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ…เป… าณคฺคินา ทฑฺฒํ, โส วุจฺจติ อนิฏฺุรีติ. อนนุคิทฺโธติ. เคโธ วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. ยสฺเสโส ¶ เคโธ ปหีโน สมุจฺฉินฺโน…เป… ¶ าณคฺคินา ทฑฺโฒ, โส วุจฺจติ อนนุคิทฺโธ. โส รูเป อคิทฺโธ สทฺเท…เป… ทิฏฺสุตมุตวิฺาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ อคิทฺโธ อคธิโต อมุจฺฉิโต อนชฺโฌสนฺโน, วีตเคโธ วิคตเคโธ จตฺตเคโธ วนฺตเคโธ มุตฺตเคโธ ปหีนเคโธ ปฏินิสฺสฏฺเคโธ, วีตราโค วิคตราโค จตฺตราโค วนฺตราโค มุตฺตราโค ปหีนราโค ปฏินิสฺสฏฺราโค, นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีติภูโต สุขปฺปฏิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรตีติ – อนิฏฺุรี อนนุคิทฺโธ.
อเนโช สพฺพธี สโมติ. เอชา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. ยสฺเสสา เอชา ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา…เป… าณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ อเนโช. เอชาย ปหีนตฺตา อเนโช. โส ลาเภปิ น อิฺชติ, อลาเภปิ น อิฺชติ, ยเสปิ น อิฺชติ, อยเสปิ น อิฺชติ, ปสํสายปิ น อิฺชติ, นินฺทายปิ น อิฺชติ, สุเขปิ น อิฺชติ, ทุกฺเขปิ น อิฺชติ, น จลติ น เวธติ นปฺปเวธติ น สมฺปเวธตีติ – อเนโช. สพฺพธี สโมติ สพฺพํ วุจฺจติ ทฺวาทสายตนานิ. จกฺขุ เจว รูปา จ…เป… มโน เจว ธมฺมา จ. ยโต อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ อายตเนสุ ฉนฺทราโค ปหีโน โหติ อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวํกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม, โส วุจฺจติ สพฺพธิ สโม. โส สพฺพตฺถ ตาทิ สพฺพตฺถ มชฺฌตฺโต สพฺพตฺถ อุเปกฺขโกติ – อเนโช สพฺพธี สโม.
ตมานิสํสํ ¶ ¶ ปพฺรูมิ, ปุจฺฉิโต อวิกมฺปินนฺติ. อวิกมฺปินํ ปุคฺคลํ ปุฏฺโ ปุจฺฉิโต ยาจิโต อชฺเฌสิโต ปสาทิโต อิเม จตฺตาโร อานิสํเส ปพฺรูมิ. โย โส อนิฏฺุรี อนนุคิทฺโธ อเนโช สพฺพธิ สโมติ พฺรูมิ อาจิกฺขามิ…เป… ปกาเสมีติ – ตมานิสํสํ ปพฺรูมิ ปุจฺฉิโต อวิกมฺปินํ.
เตนาห ¶ ภควา –
‘‘อนิฏฺุรี อนนุคิทฺโธ, อเนโช สพฺพธี สโม;
ตมานิสํสํ ปพฺรูมิ, ปุจฺฉิโต อวิกมฺปิน’’นฺติ.
อเนชสฺส ¶ วิชานโต, นตฺถิ กาจิ นิสงฺขติ[นิสงฺขิติ (พหูสุ)];
วิรโต โส วิยารพฺภา,[วิยารมฺภา (พหูสุ)]เขมํ ปสฺสติ สพฺพธิ.
อเนชสฺส วิชานโตติ. เอชา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. ยสฺเสสา เอชา ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา…เป… าณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ อเนโช. เอชาย ปหีนตฺตา อเนโช. โส ลาเภปิ น อิฺชติ, อลาเภปิ น อิฺชติ, ยเสปิ น อิฺชติ, อยเสปิ น อิฺชติ, ปสํสายปิ น อิฺชติ, นินฺทายปิ น อิฺชติ, สุเขปิ น อิฺชติ, ทุกฺเขปิ น อิฺชติ น จลติ น เวธติ นปฺปเวธติ น สมฺปเวธตีติ – อเนชสฺส. วิชานโตติ ชานโต อาชานโต วิชานโต ปฏิวิชานโต ปฏิวิชฺฌโต. ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ ชานโต อาชานโต วิชานโต ปฏิวิชานโต ปฏิวิชฺฌโต, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ…เป… ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ¶ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ ชานโต อาชานโต วิชานโต ปฏิวิชานโต ปฏิวิชฺฌโตติ – อเนชสฺส วิชานโต.
นตฺถิ กาจิ นิสงฺขตีติ. นิสงฺขติโย วุจฺจนฺติ ปฺุาภิสงฺขาโร อปฺุาภิสงฺขาโร อาเนฺชาภิสงฺขาโร. ยโต ปฺุาภิสงฺขาโร จ อปฺุาภิสงฺขาโร จ อาเนฺชาภิสงฺขาโร จ ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา, เอตฺตาวตา นิสงฺขติโย นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒาติ – นตฺถิ กาจิ นิสงฺขติ.
วิรโต โส วิยารพฺภาติ. วิยารพฺโภ วุจฺจติ ปฺุาภิสงฺขาโร อปฺุาภิสงฺขาโร อาเนฺชาภิสงฺขาโร. ยโต ปฺุาภิสงฺขาโร จ อปฺุาภิสงฺขาโร ¶ จ อาเนฺชาภิสงฺขาโร ¶ จ ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา, เอตฺตาวตา อารพฺภา วิยารพฺภา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – วิรโต โส วิยารพฺภา.
เขมํ ¶ ปสฺสติ สพฺพธีติ. ภยกโร ราโค ภยกโร โทโส ภยกโร โมโห…เป… ภยกรา กิเลสา. ภยกรสฺส ราคสฺส ปหีนตฺตา…เป… ภยกรานํ กิเลสานํ ปหีนตฺตา สพฺพตฺถ เขมํ ปสฺสติ สพฺพตฺถ อภยํ ปสฺสติ สพฺพตฺถ อนีติกํ ปสฺสติ สพฺพตฺถ ¶ อนุปทฺทวํ ปสฺสติ สพฺพตฺถ อนุปสคฺคํ ปสฺสติ สพฺพตฺถ อนุปสฏฺตฺตํ [ปสฺสทฺธํ (สฺยา.)] ปสฺสตีติ – เขมํ ปสฺสติ สพฺพธิ.
เตนาห ภควา –
‘‘อเนชสฺส วิชานโต, นตฺถิ กาจิ นิสงฺขติ;
วิรโต โส วิยารพฺภา, เขมํ ปสฺสติ สพฺพธี’’ติ.
น สเมสุ น โอเมสุ, น อุสฺเสสุ วทเต มุนิ;
สนฺโต โส วีตมจฺฉโร,[วีตมจฺเฉโร (สี.)]นาเทติ น นิรสฺสติ. [อิติ ภควา]
น สเมสุ น โอเมสุ, น อุสฺเสสุ วทเต มุนีติ. มุนีติ. โมนํ วุจฺจติ าณํ…เป… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิ. ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ วา ‘‘สทิโสหมสฺมี’’ติ วา ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ วา น วทติ น กเถติ น ภณติ น ทีปยติ น โวหรตีติ – น สเมสุ น โอเมสุ, น อุสฺเสสุ วทเต มุนิ.
สนฺโต โส วีตมจฺฉโรติ. สนฺโตติ ราคสฺส สนฺตตฺตา สมิตตฺตา สนฺโต, โทสสฺส…เป… โมหสฺส… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺตตฺตา สมิตตฺตา วูปสมิตตฺตา วิชฺฌาตตฺตา นิพฺพุตตฺตา วิคตตฺตา ¶ ปฏิปสฺสทฺธตฺตา สนฺโต อุปสนฺโต วูปสนฺโต นิพฺพุโต ปฏิปสฺสทฺโธติ – สนฺโต. โส วีตมจฺฉโรติ. ปฺจ มจฺฉริยานิ อาวาสมจฺฉริยํ…เป… คาโห วุจฺจติ มจฺฉริยํ. ยสฺเสตํ มจฺฉริยํ ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ…เป… าณคฺคินา ทฑฺฒํ, โส วุจฺจติ วีตมจฺฉโร วิคตมจฺฉโร จตฺตมจฺฉโร วนฺตมจฺฉโร มุตฺตมจฺฉโร ปหีนมจฺฉโร ปฏินิสฺสฏฺมจฺฉโรติ – สนฺโต โส วีตมจฺฉโร.
นาเทติ ¶ ¶ น นิรสฺสติ, อิติ ภควาติ. นาเทตีติ รูปํ นาทิยติ น อุปาทิยติ น คณฺหาติ น ปรามสติ นาภินิวิสติ, เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ… คตึ… อุปปตฺตึ… ปฏิสนฺธึ… ภวํ… สํสารํ… วฏฺฏํ นาทิยติ น อุปาทิยติ น คณฺหาติ น ปรามสติ นาภินิวิสตีติ – นาเทติ. น นิรสฺสตีติ รูปํ น ปชหติ น วิโนเทติ น พฺยนฺตึ กโรติ น อนภาวํ คเมติ, เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ… คตึ… อุปปตฺตึ ¶ … ปฏิสนฺธึ… ภวํ… สํสารํ… วฏฺฏํ น ปชหติ น วิโนเทติ น พฺยนฺตึ กโรติ น อนภาวํ คเมติ. ภควาติ คารวาธิวจนํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ ยทิทํ ภควาติ.
เตนาห ภควา –
‘‘น สเมสุ น โอเมสุ, น อุสฺเสสุ วทเต มุนิ;
สนฺโต โส วีตมจฺฉโร, นาเทติ น นิรสฺสติ’’. [อิติ ภควา]
อตฺตทณฺฑสุตฺตนิทฺเทโส ปนฺนรสโม.