📜
๑๖. สาริปุตฺตสุตฺตนิทฺเทโส
อถ ¶ สาริปุตฺตสุตฺตนิทฺเทสํ วกฺขติ –
น ¶ ¶ เม ทิฏฺโ อิโต ปุพฺเพ, [อิจฺจายสฺมา สาริปุตฺโต]
น สุโต อุท กสฺสจิ;
เอวํ วคฺคุวโท สตฺถา, ตุสิตา คณิมาคโต.
น เม ทิฏฺโ อิโต ปุพฺเพติ. อิโต ปุพฺเพ เม มยา น ทิฏฺปุพฺโพ โส ภควา อิมินา จกฺขุนา อิมินา อตฺตภาเวน. ยทา ภควา ตาวตึสภวเน ปาริจฺฉตฺตกมูเล ปณฺฑุกมฺพลสิลายํ วสฺสํวุตฺโถ [วสฺสํวุฏฺโ (สฺยา.)] เทวคณปริวุโต มชฺเฌ มณิมเยน โสปาเณน สงฺกสฺสนครํ โอติณฺโณ อิมํ ทสฺสนํ ปุพฺเพ น ทิฏฺโติ – น เม ทิฏฺโ อิโต ปุพฺเพ.
อิจฺจายสฺมา สาริปุตฺโตติ. อิจฺจาติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยฺชนสิลิฏฺตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ – อิจฺจาติ. อายสฺมาติ ปิยวจนํ ครุวจนํ สคารวสปฺปติสฺสวจนเมตํ – อายสฺมาติ. สาริปุตฺโตติ ¶ ตสฺส เถรสฺส นามํ สงฺขา สมฺา ปฺตฺติ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยฺชนํ อภิลาโปติ – อิจฺจายสฺมา สาริปุตฺโต.
น สุโต อุท กสฺสจีติ. นาติ ปฏิกฺเขโป. อุทาติ ปทสนฺธิ ¶ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยฺชนสิลิฏฺตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ – อุทาติ. กสฺสจีติ ขตฺติยสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา เวสฺสสฺส วา สุทฺทสฺส วา คหฏฺสฺส วา ปพฺพชิตสฺส วา เทวสฺส วา มนุสฺสสฺส วาติ – น สุโต อุท กสฺสจิ.
เอวํ ¶ วคฺคุวโท สตฺถาติ. เอวํ วคฺคุวโท มธุรวโท เปมนียวโท หทยงฺคมวโท กรวีกรุตมฺชุโฆโส [กรวิกรุทมฺชุสฺสโร (สฺยา.)]. อฏฺงฺคสมนฺนาคโต โข ปน ตสฺส ภควโต มุขโต โฆโส นิจฺฉรติ ¶ – วิสฏฺโ จ วิฺเยฺโย จ มฺชุ จ สวนีโย จ พินฺทุ จ อวิสารี จ คมฺภีโร จ นินฺนาทิ จ. ยถา ปริสํ โข ปน โส ภควา สเรน วิฺาเปติ, น อสฺส พหิทฺธา ปริสาย โฆโส นิจฺฉรติ, พฺรหฺมสฺสโร โข ปน โส ภควา กรวีกภาณีติ – เอวํ วคฺคุวโท.
สตฺถาติ สตฺถา ภควา สตฺถวาโห. ยถา สตฺถวาโห สตฺเต กนฺตารํ ตาเรติ, โจรกนฺตารํ ตาเรติ, วาฬกนฺตารํ ตาเรติ, ทุพฺภิกฺขกนฺตารํ ตาเรติ, นิรุทกกนฺตารํ ตาเรติ อุตฺตาเรติ นิตฺตาเรติ ปตาเรติ เขมนฺตภูมึ สมฺปาเปติ; เอวเมว ภควา สตฺถวาโห สตฺเต กนฺตารํ ตาเรติ, ชาติกนฺตารํ ตาเรติ, ชรากนฺตารํ ตาเรติ, พฺยาธิกนฺตารํ…เป… มรณกนฺตารํ… โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสกนฺตารํ ตาเรติ ราคกนฺตารํ ตาเรติ โทสกนฺตารํ… โมหกนฺตารํ… มานกนฺตารํ… ทิฏฺิกนฺตารํ… กิเลสกนฺตารํ… ทุจฺจริตกนฺตารํ ตาเรติ, ราคคหนํ ตาเรติ, โทสคหนํ… โมหคหนํ… มานคหนํ… ทิฏฺิคหนํ… กิเลสคหนํ… ทุจฺจริตคหนํ ตาเรติ อุตฺตาเรติ นิตฺตาเรติ ปตาเรติ เขมนฺตํ อมตํ นิพฺพานํ สมฺปาเปตีติ ¶ . เอวมฺปิ ภควา สตฺถวาโห.
อถ วา ภควา เนตา วิเนตา อนุเนตา ปฺเปตา นิชฺฌาเปตา เปกฺเขตา ปสาเทตาติ. เอวมฺปิ ภควา สตฺถวาโห.
อถ ¶ วา ภควา อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา, อสฺชาตสฺส มคฺคสฺส สฺชเนตา, อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตา, มคฺคฺู มคฺควิทู มคฺคโกวิโท มคฺคานุคา จ ปน เอตรหิ สาวกา วิหรนฺติ ปจฺฉา สมนฺนาคตาติ. เอวมฺปิ ภควา สตฺถวาโหติ – เอวํ วคฺคุวโท สตฺถา.
ตุสิตา คณิมาคโตติ. ภควา ตุสิตกายา จวิตฺวา สโต สมฺปชาโน มาตุกุจฺฉึ โอกฺกนฺโตติ. เอวมฺปิ ตุสิตา คณิมาคโต.
อถ วา ¶ เทวา วุจฺจนฺติ ตุสิตา. เต ตุฏฺา สนฺตุฏฺา อตฺตมนา ปมุทิตา ปีติโสมนสฺสชาตา เทวโลกโต คณึ อาคโตติ. เอวมฺปิ ตุสิตา คณิมาคโต. อถ วา อรหนฺโต วุจฺจนฺติ ตุสิตา. เต ตุฏฺา สนฺตุฏฺา อตฺตมนา ปริปุณฺณสงฺกปฺปา อรหนฺตานํ คณึ อาคโตติ. เอวมฺปิ ตุสิตา คณิมาคโต. คณีติ คณี ภควา. คณาจริโยติ คณี, คณสฺส ¶ สตฺถาติ คณี, คณํ ปริหรตีติ คณี, คณํ โอวทตีติ คณี, คณมนุสาสตีติ คณี, วิสารโท คณํ อุปสงฺกมตีติ คณี, คณสฺส [คโณสฺส (สี.)] สุสฺสูสติ โสตํ โอทหติ อฺา จิตฺตํ อุปฏฺเปตีติ คณี, คณํ อกุสลา วุฏฺาเปตฺวา กุสเล ปติฏฺาเปตีติ คณี, ภิกฺขุคณสฺส คณี, ภิกฺขุนิคณสฺส คณี, อุปาสกคณสฺส คณี, อุปาสิกาคณสฺส คณี ¶ , ราชคณสฺส คณี, ขตฺติยคณสฺส… พฺราหฺมณคณสฺส… เวสฺสคณสฺส… สุทฺทคณสฺส… เทวคณสฺส… พฺรหฺมคณสฺส คณี, สงฺฆี คณี คณาจริโย. อาคโตติ อุปคโต สมุปคโต สมุปปนฺโน [สมฺปตฺโต (สฺยา. ก.)] สงฺกสฺสนครนฺติ – ตุสิตา คณิมาคโต.
เตนาห เถโร สาริปุตฺโต –
‘‘น เม ทิฏฺโ อิโต ปุพฺเพ, [อิจฺจายสฺมา สาริปุตฺโต]
น สุโต อุท กสฺสจิ;
เอวํ วคฺคุวโท สตฺถา, ตุสิตา คณิมาคโต’’ติ.
สเทวกสฺส โลกสฺส, ยถา ทิสฺสติ จกฺขุมา;
สพฺพํ ตมํ วิโนเทตฺวา, เอโกว รติมชฺฌคา.
สเทวกสฺส ¶ โลกสฺสาติ สเทวกสฺส โลกสฺส สมารกสฺส สพฺรหฺมกสฺส สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสายาติ – สเทวกสฺส โลกสฺส.
ยถา ทิสฺสติ จกฺขุมาติ ยถา ภควนฺตํ ตาวตึสภวเน ปาริจฺฉตฺตกมูเล ปณฺฑุกมฺพลสิลายํ นิสินฺนํ ธมฺมํ เทเสนฺตํ เทวตา ปสฺสนฺติ ตถา มนุสฺสา ปสฺสนฺติ ¶ . ยถา มนุสฺสา ปสฺสนฺติ ตถา เทวตา ปสฺสนฺติ. ยถา เทวานํ ทิสฺสติ ตถา มนุสฺสานํ ทิสฺสติ. ยถา มนุสฺสานํ ทิสฺสติ ตถา เทวานํ ทิสฺสตีติ. เอวมฺปิ ¶ ยถา ทิสฺสติ จกฺขุมา. ยถา วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา อทนฺตา ทนฺตวณฺเณน ทิสฺสนฺติ, อสนฺตา สนฺตวณฺเณน ทิสฺสนฺติ, อนุปสนฺตา อุปสนฺตวณฺเณน ทิสฺสนฺติ, อนิพฺพุตา นิพฺพุตวณฺเณน ทิสฺสนฺติ.
‘‘ปติรูปโก มตฺติกากุณฺฑโลว, โลหฑฺฒมาโสว [โลหมาโสว (สฺยา.)] สุวณฺณฉนฺโน;
จรนฺติ โลเก ปริวารฉนฺนา, อนฺโต อสุทฺธา พหิ โสภมานา’’ติ [อยํ คาถา สํ. นิ. ๑.๑๒๒ ทิสฺสติ].
น ภควา เอวํ ทิสฺสติ. ภควา ภูเตน ตจฺเฉน ตเถน ยาถาเวน อวิปรีเตน สภาเวน ทนฺโต ¶ ทนฺตวณฺเณน ทิสฺสติ, สนฺโต สนฺตวณฺเณน ทิสฺสติ, อุปสนฺโต อุปสนฺตวณฺเณน ทิสฺสติ, นิพฺพุโต นิพฺพุตวณฺเณน ทิสฺสติ, อกปฺปิตอิริยาปถา จ พุทฺธา ภควนฺโต ปณิธิสมฺปนฺนาติ. เอวมฺปิ ยถา ทิสฺสติ จกฺขุมา.
อถ วา ภควา วิสุทฺธสทฺโท คตกิตฺติสทฺทสิโลโก [ภฏกิตฺติสทฺทสิโลโก (สฺยา.)] นาคภวเน จ สุปณฺณภวเน จ ยกฺขภวเน จ อสุรภวเน จ คนฺธพฺพภวเน จ มหาราชภวเน จ อินฺทภวเน จ พฺรหฺมภวเน จ เทวภวเน จ เอทิโส จ ตาทิโส จ ตโต จ ภิยฺโยติ. เอวมฺปิ ยถา ทิสฺสติ จกฺขุมา.
อถ วา ภควา ทสหิ พเลหิ สมนฺนาคโต, จตูหิ เวสารชฺเชหิ, จตูหิ ปฏิสมฺภิทาหิ, ฉหิ อภิฺาหิ, ฉหิ พุทฺธธมฺเมหิ, เตเชน จ พเลน จ คุเณน จ วีริเยน จ ปฺาย จ ทิสฺสติ ายติ ปฺายติ.
‘‘ทูเร ¶ ¶ สนฺโต ปกาเสนฺติ, หิมวนฺโตว ปพฺพโต;
อสนฺเตตฺถ น ทิสฺสนฺติ, รตฺตึ ขิตฺตา [รตฺติขิตฺตา (สี.) ธ. ป. ๓๐๔] ยถา สรา’’ติ.
เอวมฺปิ ยถา ทิสฺสติ จกฺขุมา.
จกฺขุมาติ ภควา ปฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมา – มํสจกฺขุนาปิ จกฺขุมา, ทิพฺพจกฺขุนาปิ จกฺขุมา, ปฺาจกฺขุนาปิ จกฺขุมา, พุทฺธจกฺขุนาปิ จกฺขุมา, สมนฺตจกฺขุนาปิ จกฺขุมา.
กถํ ¶ ภควา มํสจกฺขุนาปิ จกฺขุมา? มํสจกฺขุมฺหิ ภควโต ปฺจ วณฺณา สํวิชฺชนฺติ – นีโล จ วณฺโณ, ปีตโก จ วณฺโณ, โลหิตโก จ วณฺโณ, กณฺโห จ วณฺโณ, โอทาโต จ วณฺโณ. อกฺขิโลมานิ จ ภควโต. ยตฺถ จ อกฺขิโลมานิ ปติฏฺิตานิ ตํ นีลํ โหติ สุนีลํ ปาสาทิกํ ทสฺสเนยฺยํ อุมาปุปฺผสมานํ. ตสฺส ปรโต ปีตกํ โหติ สุปีตกํ สุวณฺณวณฺณํ ปาสาทิกํ ทสฺสเนยฺยํ กณิการปุปฺผสมานํ. อุภโต อกฺขิกูฏานิ ภควโต โลหิตกานิ โหนฺติ สุโลหิตกานิ ปาสาทิกานิ ทสฺสเนยฺยานิ อินฺทโคปกสมานานิ. มชฺเฌ กณฺหํ โหติ สุกณฺหํ อลูขํ สุทฺธํ ปาสาทิกํ ทสฺสเนยฺยํ อทฺทาริฏฺกสมานํ. ตสฺส ปรโต โอทาตํ โหติ สุโอทาตํ เสตํ ปณฺฑรํ ปาสาทิกํ ทสฺสเนยฺยํ โอสธิตารกสมานํ ¶ . เตน ภควา ปากติเกน มํสจกฺขุนา อตฺตภาวปริยาปนฺเนน ปุริมสุจริตกมฺมาภินิพฺพตฺเตน สมนฺตา โยชนํ ปสฺสติ ทิวา เจว รตฺติฺจ. ยทาปิ จตุรงฺคสมนฺนาคโต อนฺธกาโร โหติ สูริโย จ อตฺถงฺคโต โหติ ¶ ; กาฬปกฺโข จ อุโปสโถ โหติ, ติพฺโพ จ วนสณฺโฑ โหติ, มหา จ กาฬเมโฆ อพฺภุฏฺิโต โหติ. เอวรูเปปิ จตุรงฺคสมนฺนาคเต อนฺธกาเร สมนฺตา โยชนํ ปสฺสติ. นตฺถิ โส กุฏฺโฏ วา กวาฏํ วา ปากาโร วา ปพฺพโต วา คจฺโฉ วา ลตา วา อาวรณํ รูปานํ ทสฺสนาย. เอกฺเจ ติลผลํ นิมิตฺตํ กตฺวา ติลวาเห ปกฺขิเปยฺย, ตฺเว ติลผลํ อุทฺธเรยฺย. เอวํ ปริสุทฺธํ ภควโต ปากติกมํสจกฺขุ. เอวํ ภควา มํสจกฺขุนาปิ จกฺขุมา.
กถํ ภควา ทิพฺเพน จกฺขุนาปิ จกฺขุมา? ภควา ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ¶ ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ สุคเต ทุคฺคเต; ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ ¶ – ‘‘อิเม วต โภนฺโต สตฺตา กายทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา วจีทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา มโนทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อุปวาทกา มิจฺฉาทิฏฺิกา มิจฺฉาทิฏฺิกมฺมสมาทานา, เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปนฺนา; อิเม วา ปน โภนฺโต สตฺตา กายสุจริเตน สมนฺนาคตา วจีสุจริเตน สมนฺนาคตา มโนสุจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อนุปวาทกา สมฺมาทิฏฺิกา สมฺมาทิฏฺิกมฺมสมาทานา, เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนา’’ติ. อิติ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ ¶ สุคเต ทุคฺคเต; ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ. อากงฺขมาโน จ ภควา เอกมฺปิ โลกธาตุํ ปสฺเสยฺย, ทฺเวปิ โลกธาตุโย ปสฺเสยฺย, ติสฺโสปิ โลกธาตุโย ปสฺเสยฺย, จตสฺโสปิ โลกธาตุโย ปสฺเสยฺย, ปฺจปิ โลกธาตุโย ปสฺเสยฺย, ทสปิ โลกธาตุโย ปสฺเสยฺย, วีสมฺปิ [วีสติมฺปิ (สี.)] โลกธาตุโย ปสฺเสยฺย, ตึสมฺปิ โลกธาตุโย ปสฺเสยฺย, จตฺตาลีสมฺปิ โลกธาตุโย ปสฺเสยฺย, ปฺาสมฺปิ โลกธาตุโย ปสฺเสยฺย, สตมฺปิ โลกธาตุํ ปสฺเสยฺย, สหสฺสิมฺปิ จูฬนิกํ โลกธาตุํ ปสฺเสยฺย, ทฺวิสหสฺสิมฺปิ มชฺฌิมิกํ โลกธาตุํ ปสฺเสยฺย, ติสหสฺสิมฺปิ โลกธาตุํ ปสฺเสยฺย, มหาสหสฺสิมฺปิ โลกธาตุํ ปสฺเสยฺย, ยาวตกํ ปน อากงฺเขยฺย ตาวตกํ ปสฺเสยฺย. เอวํ ปริสุทฺธํ ภควโต ทิพฺพจกฺขุ. เอวํ ภควา ทิพฺเพน จกฺขุนาปิ จกฺขุมา.
กถํ ภควา ปฺาจกฺขุนาปิ จกฺขุมา? ภควา มหาปฺโ ปุถุปฺโ หาสปฺโ ชวนปฺโ ติกฺขปฺโ นิพฺเพธิกปฺโ ปฺาปเภทกุสโล ปภินฺนาโณ อธิคตปฏิสมฺภิโท จตุเวสารชฺชปฺปตฺโต ¶ ทสพลธารี ปุริสาสโภ ปุริสสีโห ปุริสนาโค ปุริสาชฺโ ปุริสโธรยฺโห ¶ อนนฺตาโณ อนนฺตเตโช อนนฺตยโส อฑฺโฒ มหทฺธโน ธนวา เนตา วิเนตา อนุเนตา ปฺเปตา นิชฺฌาเปตา เปกฺเขตา ปสาเทตา. โส หิ ภควา อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา, อสฺชาตสฺส มคฺคสฺส สฺชเนตา, อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตา, มคฺคฺู ¶ มคฺควิทู มคฺคโกวิโท มคฺคานุคา จ ปน เอตรหิ ¶ สาวกา วิหรนฺติ ปจฺฉา สมนฺนาคตา.
โส หิ ภควา ชานํ ชานาติ, ปสฺสํ ปสฺสติ, จกฺขุภูโต าณภูโต ธมฺมภูโต พฺรหฺมภูโต วตฺตา ปวตฺตา อตฺถสฺส นินฺเนตา อมตสฺส ทาตา ธมฺมสฺสามี ตถาคโต. นตฺถิ ตสฺส ภควโต อฺาตํ อทิฏฺํ อวิทิตํ อสจฺฉิกตํ อผสฺสิตํ ปฺาย. อตีตํ อนาคตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ อุปาทาย สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต าณมุเข อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ. ยํ กิฺจิ เนยฺยํ นาม อตฺถิ ชานิตพฺพํ [อตฺถิ ธมฺมํ ชานิตพฺพํ (ก.) มหานิ. ๑๕๖] อตฺตตฺโถ วา, ปรตฺโถ วา, อุภยตฺโถ วา, ทิฏฺธมฺมิโก วา อตฺโถ, สมฺปรายิโก วา อตฺโถ, อุตฺตาโน วา อตฺโถ, คมฺภีโร วา อตฺโถ, คูฬฺโห วา อตฺโถ, ปฏิจฺฉนฺโน วา อตฺโถ, เนยฺโย วา อตฺโถ, นีโต วา อตฺโถ, อนวชฺโช วา อตฺโถ, นิกฺกิเลโส วา อตฺโถ, โวทาโน วา อตฺโถ, ปรมตฺโถ วา อตฺโถ, สพฺพํ ตํ อนฺโตพุทฺธาเณ ปริวตฺตติ.
อตีเต พุทฺธสฺส ภควโต อปฺปฏิหตํ าณํ, อนาคเต อปฺปฏิหตํ าณํ, ปจฺจุปฺปนฺเน อปฺปฏิหตํ าณํ. สพฺพํ กายกมฺมํ พุทฺธสฺส ภควโต าณานุปริวตฺติ. สพฺพํ วจีกมฺมํ… สพฺพํ มโนกมฺมํ พุทฺธสฺส ภควโต าณานุปริวตฺติ. ยาวตกํ เนยฺยํ ตาวตกํ าณํ, ยาวตกํ าณํ ตาวตกํ เนยฺยํ; เนยฺยปริยนฺติกํ าณํ, าณปริยนฺติกํ เนยฺยํ; เนยฺยํ อติกฺกมิตฺวา าณํ นปฺปวตฺตติ, าณํ อติกฺกมิตฺวา เนยฺยปโถ นตฺถิ; อฺมฺปริยนฺตฏฺายิโน เต ธมฺมา. ยถา ทฺวินฺนํ สมุคฺคปฏลานํ สมฺมาผุสิตานํ ¶ เหฏฺิมํ สมุคฺคปฏลํ อุปริมํ นาติวตฺตติ, อุปริมํ สมุคฺคปฏลํ เหฏฺิมํ นาติวตฺตติ, อฺมฺปริยนฺตฏฺายิโน; เอวเมวํ พุทฺธสฺส ภควโต เนยฺยฺจ าณฺจ อฺมฺปริยนฺตฏฺายิโน ¶ . ยาวตกํ เนยฺยํ ตาวตกํ าณํ, ยาวตกํ าณํ ตาวตกํ เนยฺยํ, เนยฺยปริยนฺติกํ าณํ, าณปริยนฺติกํ เนยฺยํ; เนยฺยํ อติกฺกมิตฺวา าณํ น ปวตฺตติ, าณํ อติกฺกมิตฺวา เนยฺยปโถ นตฺถิ; อฺมฺปริยนฺตฏฺายิโน เต ธมฺมา.
สพฺพธมฺเมสุ พุทฺธสฺส ภควโต าณํ ปวตฺตติ. สพฺเพ ธมฺมา พุทฺธสฺส ภควโต อาวชฺชนปฏิพทฺธา อากงฺขปฏิพทฺธา มนสิการปฏิพทฺธา จิตฺตุปฺปาทปฏิพทฺธา. สพฺพสตฺเตสุ พุทฺธสฺส ¶ ภควโต าณํ ปวตฺตติ. สพฺเพสํ สตฺตานํ ¶ ภควา อาสยํ ชานาติ, อนุสยํ ชานาติ, จริตํ ชานาติ, อธิมุตฺตึ ชานาติ, อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย สฺวากาเร ทฺวากาเร สุวิฺาปเย ทุวิฺาปเย ภพฺพาภพฺเพ สตฺเต ปชานาติ. สเทวโก โลโก สมารโก สพฺรหฺมโก สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสา อนฺโตพุทฺธาเณ ปริวตฺตติ.
ยถา เย เกจิ มจฺฉกจฺฉปา อนฺตมโส ติมิติมิงฺคลํ อุปาทาย อนฺโตมหาสมุทฺเท ปริวตฺตนฺติ; เอวเมว สเทวโก โลโก สมารโก สพฺรหฺมโก สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสา อนฺโตพุทฺธาเณ ปริวตฺตติ. ยถา เย เกจิ ปกฺขี อนฺตมโส ครุฬํ เวนเตยฺยํ อุปาทาย อากาสสฺส ปเทเส ปริวตฺตนฺติ; เอวเมว เยปิ เต สาริปุตฺตสมา ¶ ปฺาย เตปิ พุทฺธาณสฺส ปเทเส ปริวตฺตนฺติ; พุทฺธาณํ เทวมนุสฺสานํ ปฺํ ผริตฺวา อภิภวิตฺวา ติฏฺติ. เยปิ เต ขตฺติยปณฺฑิตา พฺราหฺมณปณฺฑิตา คหปติปณฺฑิตา สมณปณฺฑิตา นิปุณา กตปรปฺปวาทา วาลเวธิรูปา โวภินฺทนฺตา มฺเ จรนฺติ ปฺาคเตน ทิฏฺิคตานิ, เต ปฺเห อภิสงฺขริตฺวา อภิสงฺขริตฺวา ตถาคตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉนฺติ คูฬฺหานิ จ ปฏิจฺฉนฺนานิ จ. กถิตา วิสชฺชิตาว เต ปฺหา ภควตา โหนฺติ นิทฺทิฏฺการณา อุปกฺขิตฺตกา จ. เต ภควโต สมฺปชฺชนฺติ. อถ โข ภควาว ตตฺถ อติโรจติ ¶ , ยทิทํ ปฺายาติ. เอวํ ภควา ปฺาจกฺขุนาปิ จกฺขุมา.
กถํ ภควา พุทฺธจกฺขุนาปิ จกฺขุมา? ภควา พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต [โอโลเกนฺโต (สี.)] อทฺทส สตฺเต อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย สฺวากาเร ทฺวากาเร สุวิฺาปเย ทุวิฺาปเย อปฺเปกจฺเจ ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน วิหรนฺเต อปฺเปกจฺเจ นปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน วิหรนฺเต. เสยฺยถาปิ นาม อุปฺปลินิยํ วา ปทุมินิยํ วา ปุณฺฑรีกินิยํ วา อปฺเปกจฺจานิ อุปฺปลานิ วา ปทุมานิ วา ปุณฺฑรีกานิ วา อุทเก ชาตานิ อุทเก สํวฑฺฒานิ อุทกานุคฺคตานิ อนฺโตนิมุคฺคโปสีนิ, อปฺเปกจฺจานิ อุปฺปลานิ วา ปทุมานิ วา ปุณฺฑรีกานิ วา อุทเก ชาตานิ อุทเก สํวฑฺฒานิ สโมทกํ ิตานิ, อปฺเปกจฺจานิ อุปฺปลานิ วา ปทุมานิ วา ปุณฺฑรีกานิ วา อุทเก ชาตานิ อุทเก สํวฑฺฒานิ อุทกํ อจฺจุคฺคมฺม ติฏฺนฺติ อนุปลิตฺตานิ ¶ อุทเกน; เอวเมวํ ภควา พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต ¶ อทฺทส สตฺเต อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย สฺวากาเร ทฺวากาเร สุวิฺาปเย ทุวิฺาปเย อปฺเปกจฺเจ ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน วิหรนฺเต อปฺเปกจฺเจ นปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน วิหรนฺเต. ชานาติ ภควา – ‘‘อยํ ปุคฺคโล ราคจริโต, อยํ โทสจริโต, อยํ โมหจริโต, อยํ วิตกฺกจริโต, อยํ สทฺธาจริโต, อยํ าณจริโต’’ติ. ราคจริตสฺส ภควา ¶ ปุคฺคลสฺส อสุภกถํ กเถติ; โทสจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส เมตฺตาภาวนํ อาจิกฺขติ; โมหจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส อุทฺเทเส ปริปุจฺฉาย กาเลน ธมฺมสฺสวเน กาเลน ธมฺมสากจฺฉาย ครุสํวาเส นิเวเสติ; วิตกฺกจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส อานาปานสฺสตึ อาจิกฺขติ; สทฺธาจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส ปสาทนียํ นิมิตฺตํ อาจิกฺขติ พุทฺธสุโพธึ ธมฺมสุธมฺมตํ สงฺฆสุปฺปฏิปตฺตึ สีลานิ จ อตฺตโน; าณจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส วิปสฺสนานิมิตฺตํ อาจิกฺขติ อนิจฺจาการํ ทุกฺขาการํ อนตฺตาการํ.
‘‘เสเล ยถา ปพฺพตมุทฺธนิฏฺิโต, ยถาปิ ปสฺเส ชนตํ สมนฺตโต;
ตถูปมํ ธมฺมมยํ สุเมธ, ปาสาทมารุยฺห ¶ สมนฺตจกฺขุ;
โสกาวติณฺณํ ชนตมเปตโสโก, อเวกฺขสฺสุ ชาติชราภิภูต’’นฺติ.
เอวํ ภควา พุทฺธจกฺขุนาปิ จกฺขุมา.
กถํ ¶ ภควา สมนฺตจกฺขุนาปิ จกฺขุมา? สมนฺตจกฺขุ วุจฺจติ สพฺพฺุตาณํ. ภควา สพฺพฺุตาเณน อุเปโต สมุเปโต อุปคโต สมุปคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต.
‘‘น ตสฺส อทิฏฺมิธตฺถิ กิฺจิ, อโถ อวิฺาตมชานิตพฺพํ;
สพฺพํ อภิฺาสิ ยทตฺถิ เนยฺยํ, ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขู’’ติ.
เอวํ ภควา สมนฺตจกฺขุนาปิ จกฺขุมาติ – ยถา ทิสฺสติ จกฺขุมา.
สพฺพํ ¶ ตมํ วิโนเทตฺวาติ สพฺพํ ราคตมํ โทสตมํ โมหตมํ มานตมํ ทิฏฺิตมํ กิเลสตมํ ทุจฺจริตตมํ อนฺธกรณํ อจกฺขุกรณํ อฺาณกรณํ ปฺานิโรธิกํ วิฆาตปกฺขิกํ อนิพฺพานสํวตฺตนิกํ นุทิตฺวา ปนุทิตฺวา ชหิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตึ กริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – สพฺพํ ตมํ วิโนเทตฺวา.
เอโกว รติมชฺฌคาติ. เอโกติ ภควา ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอโก, อทุติยฏฺเน เอโก, ตณฺหาย ปหานฏฺเน เอโก, เอกนฺตวีตราโคติ เอโก, เอกนฺตวีตโทโสติ เอโก, เอกนฺตวีตโมโหติ ¶ เอโก, เอกนฺตนิกฺกิเลโสติ เอโก, เอกายนมคฺคํ คโตติ เอโก, อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ เอโก.
กถํ ภควา ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอโก? ภควา ทหโรว สมาโน สุสุ กาฬเกโส ภทฺเรน [ภทฺเทน (สฺยา.)] โยพฺพเนน สมนฺนาคโต ปเมน วยสา ¶ อกามกานํ มาตาปิตูนํ อสฺสุมุขานํ รุทนฺตานํ วิลปนฺตานํ าติสงฺฆํ ปหาย สพฺพํ ฆราวาสปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ปุตฺตทารปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา าติปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา มิตฺตามจฺจปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา สนฺนิธิปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตฺวา อกิฺจนภาวํ อุปคนฺตฺวา ¶ เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ – เอวํ ภควา ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอโก.
กถํ ภควา อทุติยฏฺเน เอโก? โส เอวํ ปพฺพชิโต สมาโน เอโก อรฺวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ ปฏิเสวติ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิคฺโฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกานิ ปฏิสลฺลานสารุปฺปานิ. โส เอโก จรติ, เอโก คจฺฉติ, เอโก ติฏฺติ, เอโก นิสีทติ, เอโก เสยฺยํ กปฺเปติ, เอโก คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ, เอโก ปฏิกฺกมติ, เอโก รโห นิสีทติ, เอโก จงฺกมํ อธิฏฺาติ, เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ – เอวํ ภควา อทุติยฏฺเน เอโก.
กถํ ภควา ตณฺหาย ปหานฏฺเน เอโก? โส เอวํ เอโก อทุติโย อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต นชฺชา เนรฺชราย ¶ ตีเร โพธิรุกฺขมูเล มหาปธานํ ปทหนฺโต มารํ สเสนํ กณฺหํ นมุจึ ปมตฺตพนฺธุํ วิธมิตฺวา ตณฺหาชาลินึ วิสริตํ วิสตฺติกํ ปชหสิ วิโนเทสิ พฺยนฺตึ อกาสิ อนภาวํ คเมสิ.
‘‘ตณฺหาทุติโย ¶ ปุริโส, ทีฆมทฺธานสํสรํ;
อิตฺถภาวฺถาภาวํ [อิตฺถํ ภาวฺถาภาวํ (ก.) อิติวุ. ๑๕, ๑๐๕], สํสารํ นาติวตฺตติ.
‘‘เอตมาทีนวํ ตฺวา, ตณฺหํ ทุกฺขสฺส สมฺภวํ;
วีตตณฺโห อนาทาโน, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติ.
เอวํ ภควา ตณฺหาย ปหานฏฺเน เอโก.
กถํ ¶ ภควา เอกนฺตวีตราโคติ เอโก? ราคสฺส ปหีนตฺตา เอกนฺตวีตราโคติ เอโก, โทสสฺส ปหีนตฺตา เอกนฺตวีตโทโสติ เอโก, โมหสฺส ปหีนตฺตา เอกนฺตวีตโมโหติ เอโก, กิเลสานํ ปหีนตฺตา เอกนฺตนิกฺกิเลโสติ เอโก.
กถํ ภควา เอกายนมคฺคํ คโตติ เอโก? เอกายนมคฺโค วุจฺจติ จตฺตาโร สติปฏฺานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา ¶ จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ปฺจินฺทฺริยานิ ปฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺคา อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค.
‘‘เอกายนํ ชาติขยนฺตทสฺสี, มคฺคํ ปชานาติ หิตานุกมฺปี;
เอเตน มคฺเคน ตรึสุ [อตรึสุ (สฺยา.)] ปุพฺเพ, ตริสฺสนฺติ เย จ ตรนฺติ โอฆ’’นฺติ.
เอวํ ภควา เอกายนมคฺคํ คโตติ เอโก.
กถํ ภควา เอโก อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ เอโก? โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ าณํ ปฺินฺทฺริยํ ¶ ปฺาพลํ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค วีมํสา วิปสฺสนา สมฺมาทิฏฺิ. ภควา เตน โพธิาเณน ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ พุชฺฌิ…เป… ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติ พุชฺฌิ; ‘‘อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ’’ติ พุชฺฌิ…เป… ‘‘ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ’’ติ พุชฺฌิ; ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ พุชฺฌิ, ‘‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ¶ ปฏิปทา’’ติ พุชฺฌิ; ‘‘อิเม อาสวา’’ติ พุชฺฌิ…เป… ‘‘อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ พุชฺฌิ; ‘‘อิเม ธมฺมา ปริฺเยฺยา’’ติ พุชฺฌิ… ปหาตพฺพาติ… ภาเวตพฺพาติ… สจฺฉิกาตพฺพาติ พุชฺฌิ, ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ พุชฺฌิ, ปฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ พุชฺฌิ, จตุนฺนํ มหาภูตานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ พุชฺฌิ, ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ พุชฺฌิ.
อถ วา ยํ ¶ กิฺจิ พุชฺฌิตพฺพํ อนุพุชฺฌิตพฺพํ ปฏิพุชฺฌิตพฺพํ สมฺพุชฺฌิตพฺพํ อธิคนฺตพฺพํ ผสฺสิตพฺพํ สจฺฉิกาตพฺพํ, สพฺพํ ตํ เตน โพธิาเณน พุชฺฌิ อนุพุชฺฌิ ปฏิพุชฺฌิ ¶ สมฺพุชฺฌิ สมฺมาพุชฺฌิ อธิคจฺฉิ ผสฺเสสิ ¶ สจฺฉากาสิ. เอวํ ภควา เอโก อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ เอโก.
รติมชฺฌคาติ. รตินฺติ เนกฺขมฺมรตึ วิเวกรตึ อุปสมรตึ สมฺโพธิรตึ อชฺฌคา สมชฺฌคา อธิคจฺฉิ ผสฺเสสิ สจฺฉากาสีติ – เอโกว รติมชฺฌคา.
เตนาห เถโร สาริปุตฺโต –
‘‘สเทวกสฺส โลกสฺส, ยถา ทิสฺสติ จกฺขุมา;
สพฺพํ ตมํ วิโนเทตฺวา, เอโกว รติมชฺฌคา’’ติ.
ตํ พุทฺธํ อสิตํ ตาทึ, อกุหํ คณิมาคตํ;
พหูนมิธ พทฺธานํ, อตฺถิ ปฺเหน อาคมํ.
ตํ พุทฺธํ อสิตํ ตาทินฺติ. พุทฺโธติ โย โส ภควา สยมฺภู อนาจริยโก ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ สามํ สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌิ, ตตฺถ จ สพฺพฺุตํ ปาปุณิ [ปตฺโต (สฺยา.)], พเลสุ จ วสีภาวํ ปาปุณิ. พุทฺโธติ เกนฏฺเน พุทฺโธ? พุชฺฌิตา สจฺจานีติ พุทฺโธ, โพเธตา ปชายาติ พุทฺโธ, สพฺพฺุตาย พุทฺโธ, สพฺพทสฺสาวิตาย พุทฺโธ, อนฺเนยฺยตาย พุทฺโธ, วิสวิตาย พุทฺโธ, ขีณาสวสงฺขาเตน พุทฺโธ, นิรุปกฺกิเลสสงฺขาเตน พุทฺโธ, เอกนฺตวีตราโคติ พุทฺโธ, เอกนฺตวีตโทโสติ พุทฺโธ, เอกนฺตวีตโมโหติ พุทฺโธ, เอกนฺตนิกฺกิเลโสติ พุทฺโธ, เอกายนมคฺคํ คโตติ พุทฺโธ, เอโก อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ พุทฺโธ, อพุทฺธิวิหตตฺตา ¶ พุทฺธิปฏิลาภตฺตา พุทฺโธ. พุทฺโธติ เนตํ ¶ มาตรา กตํ น ปิตรา กตํ, น ภาตรา กตํ, น ภคินิยา กตํ, น มิตฺตามจฺเจหิ กตํ, น าติสาโลหิเตหิ ¶ กตํ, น สมณพฺราหฺมเณหิ กตํ, น เทวตาหิ กตํ. วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา มูเล สห สพฺพฺุตาณสฺส ปฏิลาภา สจฺฉิกา ปฺตฺติ, ยทิทํ พุทฺโธติ – ตํ พุทฺธํ. อสิตนฺติ ทฺเว นิสฺสยา – ตณฺหานิสฺสโย จ ทิฏฺินิสฺสโย จ. กตโม ตณฺหานิสฺสโย? ยาว ตณฺหาสงฺขาเตน สีมกตํ โอธิกตํ [ปริยาทิกตํ (สฺยา.)] ปริยนฺตกตํ ปริคฺคหิตํ มมายิตํ – อิทํ มม, เอตํ มม, เอตฺตกํ มม, เอตฺตาวตา มม, มม รูปา สทฺทา คนฺธา รสา โผฏฺพฺพา, อตฺถรณา ปาวุรณา ทาสิทาสา อเชฬกา กุกฺกุฏสูกรา หตฺถิควาสฺสวฬวา, เขตฺตํ วตฺถุํ หิรฺํ สุวณฺณํ, คามนิคมราชธานิโย รฏฺฺจ ชนปโท จ โกโส จ โกฏฺาคารฺจ, เกวลมฺปิ มหาปถวึ ตณฺหาวเสน มมายติ, ยาวตา อฏฺสตํ ตณฺหาวิจริตํ – อยํ ตณฺหานิสฺสโย.
กตโม ¶ ทิฏฺินิสฺสโย? วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺิ, ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺิ, ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ. ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ ทิฏฺิคหนํ ทิฏฺิกนฺตาโร ทิฏฺิวิสูกายิกํ ทิฏฺิวิปฺผนฺทิตํ ทิฏฺิสฺโชนํ คาโห ปฏิคฺคาโห อภินิเวโส ปรามาโส กุมฺมคฺโค มิจฺฉาปโถ มิจฺฉตฺตํ ติตฺถายตนํ วิปริยาสคฺคาโห วิปรีตคฺคาโห วิปลฺลาสคฺคาโห ¶ มิจฺฉาคาโห ‘‘อยาถาวกสฺมึ ยาถาวก’’นฺติ คาโห ยาวตา ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ – อยํ ทิฏฺินิสฺสโย.
พุทฺธสฺส ภควโต ตณฺหานิสฺสโย ปหีโน, ทิฏฺินิสฺสโย ปฏินิสฺสฏฺโ; ตณฺหานิสฺสยสฺส ปหีนตฺตา ทิฏฺินิสฺสยสฺส ปฏินิสฺสฏฺตฺตา ภควา จกฺขุํ อสิโต, โสตํ… ฆานํ… ชิวฺหํ… กายํ… มนํ อสิโต, รูเป… สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺพฺเพ… กุลํ… คณํ… อาวาสํ… ลาภํ… ยสํ… ปสํสํ… สุขํ… จีวรํ… ปิณฺฑปาตํ… เสนาสนํ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ… กามธาตุํ… รูปธาตุํ… อรูปธาตุํ ¶ … กามภวํ… รูปภวํ… อรูปภวํ… สฺาภวํ… อสฺาภวํ… เนวสฺานาสฺาภวํ… เอกโวการภวํ… จตุโวการภวํ… ปฺจโวการภวํ… อตีตํ… อนาคตํ… ปจฺจุปฺปนฺนํ… ทิฏฺสุตมุตวิฺาตพฺเพ ธมฺเม อสิโต อนิสฺสิโต อนลฺลีโน อนุปคโต อนชฺโฌสิโต อนธิมุตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – ตํ พุทฺธํ อสิตํ.
ตาทินฺติ ¶ ภควา ปฺจหากาเรหิ ตาที – อิฏฺานิฏฺเ ตาที, จตฺตาวีติ ตาที, ติณฺณาวีติ ตาที, มุตฺตาวีติ ตาที, ตํนิทฺเทสา ตาที.
กถํ ภควา อิฏฺานิฏฺเ ตาที? ภควา ลาเภปิ ตาที, อลาเภปิ ตาที, ยเสปิ ตาที, อยเสปิ ตาที, ปสํสายปิ ตาที นินฺทายปิ ตาที, สุเขปิ ตาที, ทุกฺเขปิ ตาที; เอกจฺเจ พาหํ คนฺเธน ลิมฺเปยฺยุํ, เอกจฺเจ พาหํ วาสิยา ตจฺเฉยฺยุํ, อมุกสฺมึ นตฺถิ ราโค ¶ , อมุกสฺมึ นตฺถิ ปฏิฆํ, อนุนยปฏิฆวิปฺปหีโน อุคฺฆาตินิคฺฆาติวีติวตฺโต อนุโรธวิโรธํ สมติกฺกนฺโต. เอวํ ภควา อิฏฺานิฏฺเ ตาที.
กถํ ภควา จตฺตาวีติ ตาที? ภควตา [ภควโต (สฺยา.)] ราโค จตฺโต วนฺโต มุตฺโต ปหีโน ปฏินิสฺสฏฺโ, โทโส…เป… โมโห… โกโธ… อุปนาโห… มกฺโข… ปฬาโส… อิสฺสา… มจฺฉริยํ… มายา… สาเยฺยํ… ถมฺโภ… สารมฺโภ… มาโน… อติมาโน… มโท… ปมาโท… สพฺเพ กิเลสา… สพฺเพ ทุจฺจริตา… สพฺเพ ทรถา… สพฺเพ ปริฬาหา… สพฺเพ สนฺตาปา ¶ … สพฺพากุสลาภิสงฺขารา จตฺตา วนฺตา มุตฺตา ปหีนา ปฏินิสฺสฏฺา. เอวํ ภควา จตฺตาวีติ ตาที.
กถํ ภควา ติณฺณาวีติ ตาที? ภควา กาโมฆํ ติณฺโณ, ภโวฆํ ติณฺโณ, ทิฏฺโฆํ ติณฺโณ, อวิชฺโชฆํ ติณฺโณ, สพฺพํ สํสารปถํ ติณฺโณ อุตฺติณฺโณ นิตฺติณฺโณ อติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต วีติวตฺโต. โส วุฏฺวาโส จิณฺณจรโณ คตทฺโธ คตทิโส คตโกฏิโย ปาลิตพฺรหฺมจริโย อุตฺตมทิฏฺิปฺปตฺโต ภาวิตมคฺโค ปหีนกิเลโส ปฏิวิทฺธากุปฺโป สจฺฉิกตนิโรโธ. ทุกฺขํ ตสฺส ปริฺาตํ, สมุทโย ปหีโน, มคฺโค ภาวิโต, นิโรโธ สจฺฉิกโต, อภิฺเยฺยํ อภิฺาตํ ¶ , ปริฺเยฺยํ ปริฺาตํ, ปหาตพฺพํ ปหีนํ, ภาเวตพฺพํ ภาวิตํ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกตํ. โส อุกฺขิตฺตปฬิโฆ [อุกฺขิตฺตปลิโฆ (สฺยา. ก.) มหานิ. ๖] สํกิณฺณปริกฺโข อพฺพูฬฺเหสิโก นิรคฺคโฬ อริโย ปนฺนทฺธโช ปนฺนภาโร วิสฺุตฺโต ปฺจงฺควิปฺปหีโน ¶ ฉฬงฺคสมนฺนาคโต เอการกฺโข จตุราปสฺเสโน ปนุณฺณปจฺเจกสจฺโจ สมวยสฏฺเสโน อนาวิลสงฺกปฺโป ปสฺสทฺธกายสงฺขาโร สุวิมุตฺตจิตฺโต สุวิมุตฺตปฺโ เกวลี วุสิตวา อุตฺตมปุริโส ปรมปุริโส ปรมปตฺติปฺปตฺโต. โส เนวาจินติ, นาปจินติ; อปจินิตฺวา ิโต ¶ เนว ปชหติ, น อุปาทิยติ; ปชหิตฺวา ิโต เนว สํสิพฺพติ, น อุสิเนติ; วิสิเนตฺวา ิโต เนว วิธูเปติ, น สนฺธูเปติ; วิธูเปตฺวา ิโต, อเสเขน สีลกฺขนฺเธน สมนฺนาคตตฺตา ิโต, อเสเขน สมาธิกฺขนฺเธน สมนฺนาคตตฺตา ิโต, อเสเขน ปฺากฺขนฺเธน สมนฺนาคตตฺตา ิโต, อเสเขน วิมุตฺติกฺขนฺเธน สมนฺนาคตตฺตา ิโต, อเสเขน วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺเธน สมนฺนาคตตฺตา ิโต, สจฺจํ สมฺปฏิปาทิยิตฺวา ิโต, เอชํ สมติกฺกมิตฺวา ิโต, กิเลสคฺคึ ปริยาทิยิตฺวา ิโต, อปริคมนตาย ิโต, กฏํ สมาทาย ิโต, มุตฺตปฏิเสวนตาย ิโต, เมตฺตาย ปาริสุทฺธิยา ิโต, กรุณาย ปาริสุทฺธิยา ิโต, มุทิตาย ปาริสุทฺธิยา ิโต, อุเปกฺขาย ปาริสุทฺธิยา ิโต, อจฺจนฺตปาริสุทฺธิยา ิโต, อตมฺมยตาย ปาริสุทฺธิยา ิโต, วิมุตฺตตฺตา ิโต, สนฺตุสิตตฺตา ิโต, ขนฺธปริยนฺเต ิโต, ธาตุปริยนฺเต ิโต, อายตนปริยนฺเต ิโต, คติปริยนฺเต ิโต, อุปปตฺติปริยนฺเต ิโต, ปฏิสนฺธิปริยนฺเต ิโต, ภวปริยนฺเต ิโต, สํสารปริยนฺเต ิโต, วฏฺฏปริยนฺเต ิโต, อนฺติเม ภเว ิโต, อนฺติเม สมุสฺสเย ิโต, อนฺติมเทหธโร ภควา.
‘‘ตสฺสายํ ¶ ปจฺฉิมโก ภโว, จริโมยํ สมุสฺสโย;
ชาติมรณสํสาโร, นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโว’’ติ.
เอวํ ¶ ภควา ติณฺณาวีติ ตาที.
กถํ ¶ ภควา มุตฺตาวีติ ตาที? ภควโต ราคา จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ, โทสา จิตฺตํ… โมหา จิตฺตํ… โกธา… อุปนาหา… มกฺขา… ปฬาสา… อิสฺสาย… มจฺฉริยา… มายาย… สาเยฺยา… ถมฺภา… สารมฺภา… มานา… อติมานา… มทา… ปมาทา… สพฺพกิเลเสหิ… สพฺพทุจฺจริเตหิ… สพฺพทรเถหิ… สพฺพปริฬาเหหิ… สพฺพสนฺตาเปหิ… สพฺพากุสลาภิสงฺขาเรหิ จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ. เอวํ ภควา มุตฺตาวีติ ตาที.
กถํ ภควา ตํนิทฺเทสา ตาที? ภควา สีเล สติ สีลวาติ ตํนิทฺเทสา ตาที, สทฺธาย สติ สทฺโธติ ตํนิทฺเทสา ตาที, วีริเย สติ วีริยวาติ ตํนิทฺเทสา ตาที, สติยา สติ สติมาติ ตํนิทฺเทสา ตาที, สมาธิสฺมึ สติ สมาหิโตติ ตํนิทฺเทสา ตาที, ปฺาย สติ ปฺวาติ ตํนิทฺเทสา ตาที, วิชฺชาย สติ เตวิชฺโชติ ตํนิทฺเทสา ตาที, อภิฺาย ¶ สติ ฉฬภิฺโติ ตํนิทฺเทสา ตาที, ทสพเล สติ ทสพโลติ ตํนิทฺเทสา ตาที. เอวํ ภควา ตํนิทฺเทสา ตาทีติ – ตํ พุทฺธํ อสิตํ ตาทึ.
อกุหํ คณิมาคตนฺติ. อกุโหติ ตีณิ กุหนวตฺถูนิ – ปจฺจยปฏิเสวนสงฺขาตํ ¶ กุหนวตฺถุ, อิริยาปถสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ, สามนฺตชปฺปนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ.
กตมํ ปจฺจยปฏิเสวนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ? อิธ คหปติกา ภิกฺขุํ นิมนฺเตนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรหิ. โส ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโต อตฺถิโก [อติตฺติโก (สี.), อิตฺถิโก (สฺยา.), ปุราเภทสุตฺตนิทฺเทเส ปานานตฺตํ นตฺถิ] จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ ภิยฺโยกมฺยตํ อุปาทาย จีวรํ ปจฺจกฺขาติ, ปิณฺฑปาตํ ปจฺจกฺขาติ, เสนาสนํ ปจฺจกฺขาติ, คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปจฺจกฺขาติ. โส เอวมาห – ‘‘กึ สมณสฺส มหคฺเฆน จีวเรน! เอตํ สารุปฺปํ, ยํ สมโณ สุสานา วา สงฺการกูฏา วา ปาปณิกา วา นนฺตกานิ อุจฺจินิตฺวา สงฺฆาฏึ กริตฺวา ธาเรยฺย. กึ สมณสฺส มหคฺเฆน ปิณฺฑปาเตน! เอตํ สารุปฺปํ, ยํ สมโณ อฺุฉาจริยาย ปิณฺฑิยาโลเปน ชีวิตํ กปฺเปยฺย ¶ . กึ สมณสฺส มหคฺเฆน เสนาสเนน! เอตํ สารุปฺปํ, ยํ สมโณ รุกฺขมูลิโก วา อสฺส โสสานิโก วา อพฺโภกาสิโก วา. กึ สมณสฺส มหคฺเฆน คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรน! เอตํ สารุปฺปํ, ยํ สมโณ ปูติมุตฺเตน หริตกีขณฺเฑน โอสธํ กเรยฺยา’’ติ ตทุปาทาย ลูขํ จีวรํ ธาเรติ, ลูขํ ปิณฺฑปาตํ ปริภฺุชติ, ลูขํ เสนาสนํ ปฏิเสวติ, ลูขํ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปฏิเสวติ. ตเมนํ ¶ คหปติกา เอวํ ชานนฺติ – ‘‘อยํ สมโณ อปฺปิจฺโฉ สนฺตุฏฺโ ปวิวิตฺโต อสํสฏฺโ อารทฺธวีริโย ธุตวาโท’’ติ ภิยฺโย ภิยฺโย นิมนฺเตนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรหิ ¶ . โส เอวมาห – ‘‘ติณฺณํ สมฺมุขีภาวา สทฺโธ กุลปุตฺโต พหุํ ปฺุํ ปสวติ, สทฺธาย สมฺมุขีภาวา สทฺโธ กุลปุตฺโต พหุํ ปฺุํ ปสวติ, เทยฺยธมฺมสฺส สมฺมุขีภาวา สทฺโธ กุลปุตฺโต พหุํ ปฺุํ ปสวติ, ทกฺขิเณยฺยานํ สมฺมุขีภาวา สทฺโธ กุลปุตฺโต พหุํ ปฺุํ ปสวติ. ตุมฺหากฺเจวายํ สทฺธา อตฺถิ, เทยฺยธมฺโม จ สํวิชฺชติ, อหฺจ ปฏิคฺคาหโก. สเจ อหํ น ปฏิคฺคเหสฺสามิ ¶ , เอวํ ตุมฺเห ปฺุเน ปริพาหิรา [ปฏิพาหิรา (ก.)] ภวิสฺสถ, น มยฺหํ อิมินา อตฺโถ, อปิ จ ตุมฺหากํเยว อนุกมฺปาย ปฏิคฺคณฺหามี’’ติ. ตทุปาทาย พหุมฺปิ จีวรํ ปฏิคฺคณฺหาติ [ปฏิคณฺหติ (สี.)], พหุมฺปิ ปิณฺฑปาตํ ปฏิคฺคณฺหาติ, พหุมฺปิ เสนาสนํ ปฏิคฺคณฺหาติ, พหุมฺปิ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปฏิคฺคณฺหาติ. ยา เอวรูปา ภากุฏิกา ภากุฏิยํ กุหนา กุหายนา กุหิตตฺตํ – อิทํ ปจฺจยปฏิเสวนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ.
กตมํ อิริยาปถสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ? อิเธกจฺโจ ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโต สมฺภาวนาธิปฺปาโย, ‘‘เอวํ มํ ชโน สมฺภาเวสฺสตี’’ติ คมนํ สณฺเปติ, านํ สณฺเปติ, นิสชฺชํ สณฺเปติ, สยนํ สณฺเปติ, ปณิธาย คจฺฉติ, ปณิธาย ติฏฺติ, ปณิธาย นิสีทติ, ปณิธาย เสยฺยํ กปฺเปติ, สมาหิโต วิย คจฺฉติ, สมาหิโต ¶ วิย ติฏฺติ, สมาหิโต วิย นิสีทติ, สมาหิโต วิย เสยฺยํ กปฺเปติ, อาปาถกชฺฌายีว โหติ. ยา เอวรูปา อิริยาปถสฺส อาปนา ปนา ¶ สณฺปนา ภากุฏิกา ภากุฏิยํ กุหนา กุหายนา กุหิตตฺตํ – อิทํ อิริยาปถสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ.
กตมํ สามนฺตชปฺปนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ? อิเธกจฺโจ ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโต สมฺภาวนาธิปฺปาโย ‘‘เอวํ มํ ชโน สมฺภาเวสฺสตี’’ติ, อริยธมฺมสนฺนิสฺสิตํ วาจํ ภาสติ. ‘‘โย เอวรูปํ จีวรํ ธาเรติ โส สมโณ มเหสกฺโข’’ติ ภณติ; ‘‘โย เอวรูปํ ปตฺตํ ธาเรติ… โลหถาลกํ ธาเรติ… ธมฺมกรณํ [ธมฺมกรกํ (สี. สฺยา.) อภิธานปฺปทีปิกาภินวนิสฺสยํ โอโลเกตพฺพํ] ธาเรติ… ปริสฺสาวนํ ธาเรติ… กฺุจิกํ ธาเรติ… อุปาหนํ ธาเรติ… กายพนฺธนํ ธาเรติ… อาโยคํ ธาเรติ, โส สมโณ มเหสกฺโข’’ติ ภณติ; ‘‘ยสฺส เอวรูโป อุปชฺฌาโย โส สมโณ มเหสกฺโข’’ติ ภณติ; ‘‘ยสฺส เอวรูโป อาจริโย… เอวรูปา สมานุปชฺฌายกา… สมานาจริยกา… มิตฺตา… สนฺทิฏฺา… สมฺภตฺตา… สหายา, โส สมโณ มเหสกฺโข’’ติ ภณติ; ‘‘โย เอวรูเป วิหาเร วสติ, โส สมโณ มเหสกฺโข’’ติ ภณติ; ‘‘โย เอวรูเป อฑฺฒโยเค วสติ… ปาสาเท วสติ… หมฺมิเย วสติ… คุหายํ วสติ… เลเณ วสติ… กุฏิยา วสติ… กูฏาคาเร วสติ… อฏฺเฏ วสติ ¶ … มาเฬ วสติ… อุทฺทณฺเฑ วสติ… อุปฏฺานสาลายํ วสติ… มณฺฑเป ¶ วสติ… รุกฺขมูเล วสติ, โส สมโณ มเหสกฺโข’’ติ ภณติ.
อถ วา โกรชิกโกรชิโก, ภากุฏิกภากุฏิโก, กุหกกุหโก, ลปกลปโก, มุขสมฺภาวิโต ‘‘อยํ สมโณ อิมาสํ เอวรูปานํ วิหารสมาปตฺตีนํ ลาภี’’ติ. ตาทิสํ คมฺภีรํ คูฬฺหํ นิปุณํ ปฏิจฺฉนฺนํ โลกุตฺตรํ สฺุตาปฏิสฺุตฺตํ กถํ ¶ กเถติ. ยา เอวรูปา ภากุฏิกา ภากุฏิยํ กุหนา กุหายนา กุหิตตฺตํ – อิทํ สามนฺตชปฺปนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ. พุทฺธสฺส ภควโต อิมานิ ตีณิ กุหนวตฺถูนิ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฏิปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ ¶ าณคฺคินา ทฑฺฒานิ. ตสฺมา พุทฺโธ อกุโหติ – อกุหํ.
คณิมาคตนฺติ. คณีติ คณี ภควา. คณาจริโยติ คณี, คณสฺส สตฺถาติ คณี, คณํ ปริหรตีติ คณี, คณํ โอวทตีติ คณี, คณํ อนุสาสตีติ คณี, วิสารโท คณํ อุปสงฺกมตีติ คณี, คณสฺส สุสฺสูสติ โสตํ โอทหติ อฺา จิตฺตํ อุปฏฺเปตีติ คณี, คณํ อกุสลา วุฏฺาเปตฺวา กุสเล ปติฏฺาเปตีติ คณี, ภิกฺขุคณสฺส คณี, ภิกฺขุนีคณสฺส คณี, อุปาสกคณสฺส คณี, อุปาสิกาคณสฺส คณี, ราชคณสฺส คณี, ขตฺติยคณสฺส คณี, พฺราหฺมณคณสฺส คณี, เวสฺสคณสฺส คณี, สุทฺทคณสฺส คณี, พฺรหฺมคณสฺส คณี, เทวคณสฺส คณี, สงฺฆึ [สํฆคณสฺส คณี (สี.)] คณึ คณาจริยํ. อาคตนฺติ อุปคตํ สมุปคตํ สมุปปนฺนํ [สมฺปตฺตํ (พหูสุ)] สงฺกสฺสนครนฺติ – อกุหํ คณิมาคตํ.
พหูนมิธ พทฺธานนฺติ. พหูนํ ขตฺติยานํ พฺราหฺมณานํ เวสฺสานํ สุทฺทานํ คหฏฺานํ ปพฺพชิตานํ เทวานํ มนุสฺสานํ. พทฺธานนฺติ พทฺธานํ พทฺธจรานํ ปริจารกานํ สิสฺสานนฺติ – พหูนมิธ พทฺธานํ.
อตฺถิ ¶ ปฺเหน อาคมนฺติ. ปฺเหน อตฺถิโก อาคโตมฺหิ [อตฺถิกามฺห อาคตา (สี. ก.) เอวมีทิเสสุ ทฺวีสุ ปเทสุปิ พหุวจเนน], ปฺหํ ปุจฺฉิตุกาโม อาคโตมฺหิ, ปฺหํ โสตุกาโม อาคโตมฺหีติ. เอวมฺปิ อตฺถิ ปฺเหน อาคมํ. อถ วา ปฺหตฺถิกานํ ปฺหํ ปุจฺฉิตุกามานํ ปฺหํ โสตุกามานํ อาคมนํ อภิกฺกมนํ อุปสงฺกมนํ ปยิรุปาสนํ [ปยิรุปาสนา (สฺยา. ก.)] สิยา อตฺถีติ. เอวมฺปิ อตฺถิ ปฺเหน อาคมํ. อถ วา ปฺหาคโม ตุยฺหํ อตฺถิ, ตฺวมฺปิ ปหุ ¶ [อิมานิ ตีณิ ปทานิ นตฺถิ สฺยา. โปตฺถเก], ตฺวมสิ อลมตฺโถ มยา ปุจฺฉิตํ กเถตุํ วิสชฺเชตุํ ‘‘วหสฺเสตํ ภาร’’นฺติ. เอวมฺปิ อตฺถิ ปฺเหน อาคมํ.
เตนาห ¶ เถโร สาริปุตฺโต –
‘‘ตํ ¶ พุทฺธํ อสิตํ ตาทึ, อกุหํ คณิมาคตํ;
พหูนมิธ พทฺธานํ, อตฺถิ ปฺเหน อาคม’’นฺติ.
ภิกฺขุโน วิชิคุจฺฉโต, ภชโต ริตฺตมาสนํ;
รุกฺขมูลํ สุสานํ วา, ปพฺพตานํ คุหาสุ วา.
ภิกฺขุโน วิชิคุจฺฉโตติ. ภิกฺขุโนติ ปุถุชฺชนกลฺยาณสฺส วา ภิกฺขุโน เสกฺขสฺส วา ภิกฺขุโน. วิชิคุจฺฉโตติ ชาติยา วิชิคุจฺฉโต, ชราย… พฺยาธินา… มรเณน… โสเกหิ… ปริเทเวหิ… ทุกฺเขหิ… โทมนสฺเสหิ… อุปายาเสหิ วิชิคุจฺฉโต, เนรยิเกน ทุกฺเขน… ติรจฺฉานโยนิเกน ทุกฺเขน… เปตฺติวิสยิเกน ทุกฺเขน… มานุสิเกน [มานุสเกน (สี. สฺยา.) มหานิ. ๑๗๑] ทุกฺเขน… คพฺโภกฺกนฺติมูลเกน ทุกฺเขน… คพฺภฏฺิติมูลเกน ทุกฺเขน… คพฺภวุฏฺานมูลเกน ทุกฺเขน… ชาตสฺสูปนิพนฺธเกน ทุกฺเขน… ชาตสฺส ปราเธยฺยเกน ทุกฺเขน… อตฺตูปกฺกเมน ทุกฺเขน… ปรูปกฺกเมน ทุกฺเขน… ทุกฺขทุกฺเขน… สงฺขารทุกฺเขน ¶ … วิปริณามทุกฺเขน… จกฺขุโรเคน ทุกฺเขน… โสตโรเคน ทุกฺเขน… ฆานโรเคน ทุกฺเขน… ชิวฺหาโรเคน ทุกฺเขน… กายโรเคน ทุกฺเขน… สีสโรเคน ทุกฺเขน… กณฺณโรเคน ทุกฺเขน… มุขโรเคน ทุกฺเขน… ทนฺตโรเคน ทุกฺเขน… กาเสน… สาเสน… ปินาเสน… ฑาเหน… ชเรน… กุจฺฉิโรเคน… มุจฺฉาย… ปกฺขนฺทิกาย… สูลาย… วิสูจิกาย… กุฏฺเน… คณฺเฑน… กิลาเสน… โสเสน… อปมาเรน… ททฺทุยา… กณฺฑุยา… กจฺฉุยา… รขสาย… วิตจฺฉิกาย… โลหิเตน… ปิตฺเตน… มธุเมเหน… อํสาย… ปิฬกาย… ภคนฺทเลน… ปิตฺตสมุฏฺาเนน อาพาเธน… เสมฺหสมุฏฺาเนน อาพาเธน… วาตสมุฏฺาเนน อาพาเธน… สนฺนิปาติเกน อาพาเธน… อุตุปริณามเชน อาพาเธน… วิสมปริหารเชน อาพาเธน… โอปกฺกมิเกน อาพาเธน… กมฺมวิปากเชน อาพาเธน… สีเตน… อุณฺเหน… ชิฆจฺฉาย… ปิปาสาย… อุจฺจาเรน ¶ … ปสฺสาเวน… ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺเสน ทุกฺเขน… มาตุมรเณน ทุกฺเขน… ปิตุมรเณน ทุกฺเขน… ภาตุมรเณน… ภคินิมรเณน… ปุตฺตมรเณน ¶ … ธีตุมรเณน… าติพฺยสเนน… โภคพฺยสเนน… โรคพฺยสเนน… สีลพฺยสเนน… ทิฏฺิพฺยสเนน ทุกฺเขน วิชิคุจฺฉโต อฏฺฏียโต หรายโต ชิคุจฺฉโตติ – ภิกฺขุโน วิชิคุจฺฉโต.
ภชโต ริตฺตมาสนนฺติ. อาสนํ วุจฺจติ ยตฺถ นิสีทติ – มฺโจ ปีํ ภิสิ ตฏฺฏิกา จมฺมขณฺโฑ ติณสนฺถาโร ปณฺณสนฺถาโร ปลาลสนฺถาโร [ปลาสสนฺถาโร (สี. สฺยา.)]. ตํ อาสนํ อสปฺปายรูปทสฺสเนน ริตฺตํ วิวิตฺตํ ปวิวิตฺตํ ¶ , อสปฺปายสทฺทสฺสวเนน ริตฺตํ วิวิตฺตํ ปวิวิตฺตํ, อสปฺปาเยหิ ปฺจหิ กามคุเณหิ ริตฺตํ วิวิตฺตํ ¶ ปวิวิตฺตํ. ตํ ปวิวิตฺตํ อาสนํ ภชโต สมฺภชโต เสวโต นิเสวโต สํเสวโต ปฏิเสวโตติ – ภชโต ริตฺตมาสนํ.
รุกฺขมูลํ สุสานํ วาติ. รุกฺขมูลํเยว รุกฺขมูลํ, สุสานํเยว สุสานนฺติ – รุกฺขมูลํ สุสานํ วา. ปพฺพตานํ คุหาสุ วาติ. ปพฺพตาเยว ปพฺพตา, กนฺทราเยว กนฺทรา, คิริคุหาเยว คิริคุหา. ปพฺพตนฺตริกาโย วุจฺจนฺติ ปพฺพตปพฺภาราติ – ปพฺพตานํ คุหาสุ วา.
เตนาห เถโร สาริปุตฺโต –
‘‘ภิกฺขุโน วิชิคุจฺฉโต, ภชโต ริตฺตมาสนํ;
รุกฺขมูลํ สุสานํ วา, ปพฺพตานํ คุหาสุ วา’’ติ.
อุจฺจาวเจสุ สยเนสุ, กิวนฺโต[คีวนฺโต (สฺยา.) โมคฺคลฺลานพฺยากรณํ โอโลเกตพฺพํ]ตตฺถ เภรวา;
เย หิ ภิกฺขุ น เวเธยฺย, นิคฺโฆเส สยนาสเน.
อุจฺจาวเจสุ ¶ สยเนสูติ. อุจฺจาวเจสูติ อุจฺจาวเจสุ หีนปฺปณีเตสุ เฉกปาปเกสุ. สยนํ วุจฺจติ เสนาสนํ วิหาโร อฑฺฒโยโค ปาสาโท หมฺมิยํ คุหาติ – อุจฺจาวเจสุ สยเนสุ. กิวนฺโต ตตฺถ เภรวาติ. กิวนฺโตติ กิวนฺโต [กุวนฺโต (สี.), คีวนฺโต (สฺยา.)] กูชนฺโต นทนฺโต สทฺทํ กโรนฺโต. อถ วา กิวนฺโตติ กติ กิตฺตกา กีวตกา กีวพหุกา เต. เภรวาติ สีหา พฺยคฺฆา ทีปี อจฺฉา ตรจฺฉา โกกา มหึสา ¶ หตฺถี อหิ วิจฺฉิกา สตปที, โจรา วา อสฺสุ มานวา วา กตกมฺมา วา อกตกมฺมา วาติ – กิวนฺโต ตตฺถ เภรวา.
เย หิ ภิกฺขุ น เวเธยฺยาติ. เย หีติ เย หิ เภรเว ปสฺสิตฺวา วา สุณิตฺวา วา น เวเธยฺย นปฺปเวเธยฺย น สมฺปเวเธยฺย น ตเสยฺย น อุตฺตเสยฺย ¶ น ปริตฺตเสยฺย น ภาเยยฺย น สนฺตาสํ อาปชฺเชยฺย, อภีรู อสฺส อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี, ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโส วิหเรยฺยาติ – เย หิ ภิกฺขุ น เวเธยฺย.
นิคฺโฆเส สยนาสเนติ. อปฺปสทฺเท อปฺปนิคฺโฆเส วิชนวาเต มนุสฺสราหสฺเสยฺยเก ปฏิสลฺลานสารุปฺเป เสนาสเนติ – นิคฺโฆเส สยนาสเน.
เตนาห ¶ เถโร สาริปุตฺโต –
‘‘อุจฺจาวเจสุ สยเนสุ, กิวนฺโต ตตฺถ เภรวา;
เย หิ ภิกฺขุ น เวเธยฺย, นิคฺโฆเส สยนาสเน’’ติ.
กติ ปริสฺสยา โลเก, คจฺฉโต อคตํ ทิสํ;
เย ภิกฺขุ อภิสมฺภเว, ปนฺตมฺหิ สยนาสเน.
กติ ปริสฺสยา โลเกติ. กตีติ กติ กิตฺตกา กีวตกา กีวพหุกา. ปริสฺสยาติ ทฺเว ปริสฺสยา – ปากฏปริสฺสยา จ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา จ. กตเม ปากฏปริสฺสยา? สีหา พฺยคฺฆา ทีปี อจฺฉา ตรจฺฉา โกกา มหึสา หตฺถี อหิ วิจฺฉิกา สตปที, โจรา วา อสฺสุ มานวา ¶ วา กตกมฺมา วา อกตกมฺมา ¶ วา, จกฺขุโรโค โสตโรโค ฆานโรโค ชิวฺหาโรโค กายโรโค สีสโรโค กณฺณโรโค มุขโรโค ทนฺตโรโค กาโส สาโส ปินาโส ฑาโห ชโร กุจฺฉิโรโค มุจฺฉา ปกฺขนฺทิกา สูลา วิสูจิกา กุฏฺํ คณฺโฑ กิลาโส โสโส อปมาโร ททฺทุ กณฺฑุ กจฺฉุ รขสา วิตจฺฉิกา โลหิตํ ปิตฺตํ มธุเมโห อํสา ปิฬกา ภคนฺทลา, ปิตฺตสมุฏฺานา อาพาธา…เป… สีตํ อุณฺหํ ชิฆจฺฉา ปิปาสา อุจฺจาโร ปสฺสาโว ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสา – อิเม วุจฺจนฺติ ปากฏปริสฺสยา.
กตเม ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา? กายทุจฺจริตํ วจีทุจฺจริตํ มโนทุจฺจริตํ กามจฺฉนฺทนีวรณํ พฺยาปาทนีวรณํ ถินมิทฺธนีวรณํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํ วิจิกิจฺฉานีวรณํ ราโค โทโส โมโห โกโธ อุปนาโห มกฺโข ปฬาโส อิสฺสา มจฺฉริยํ มายา สาเยฺยํ ถมฺโภ สารมฺโภ มาโน อติมาโน มโท ปมาโท, สพฺเพ กิเลสา สพฺเพ ทุจฺจริตา สพฺเพ ทรถา สพฺเพ ปริฬาหา สพฺเพ สนฺตาปา สพฺพากุสลาภิสงฺขารา – อิเม วุจฺจนฺติ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา.
ปริสฺสยาติ ¶ เกนฏฺเน ปริสฺสยา? ปริสหนฺตีติ ปริสฺสยา, ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ ปริสฺสยา, ตตฺราสยาติ ปริสฺสยา.
กถํ ¶ ปริสหนฺตีติ ปริสฺสยา? เต ปริสฺสยา ตํ ปุคฺคลํ สหนฺติ ปริสหนฺติ อภิภวนฺติ อชฺโฌตฺถรนฺติ ปริยาทิยนฺติ มทฺทนฺติ. เอวํ ปริสหนฺตีติ – ปริสฺสยา.
กถํ ¶ ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ ปริสฺสยา? เต ปริสฺสยา กุสลานํ ธมฺมานํ อนฺตรายาย ปริหานาย สํวตฺตนฺติ. กตเมสํ กุสลานํ ธมฺมานํ? สมฺมาปฏิปทาย อนุโลมปฏิปทาย อปจฺจนีกปฏิปทาย อวิรุทฺธปฏิปทาย อนฺวตฺถปฏิปทาย ธมฺมานุธมฺมปฏิปทาย สีเลสุ ปริปูรการิตาย อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตาย โภชเน มตฺตฺุตาย ¶ ชาคริยานุโยคสฺส สติสมฺปชฺสฺส จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวนานุโยคสฺส จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปฺจนฺนํ พลานํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส ภาวนานุโยคสฺส – อิเมสํ กุสลานํ ธมฺมานํ อนฺตรายาย ปริหานาย สํวตฺตนฺติ. เอวํ ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ – ปริสฺสยา.
กถํ ตตฺราสยาติ ปริสฺสยา? ตตฺเถเต ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ อตฺตภาวสนฺนิสฺสยา. ยถา พิเล พิลาสยา ปาณา สยนฺติ, ทเก ทกาสยา ปาณา สยนฺติ, วเน วนาสยา ปาณา สยนฺติ, รุกฺเข รุกฺขาสยา ปาณา สยนฺติ; เอวเมว ตตฺเถเต ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ อตฺตภาวสนฺนิสฺสยาติ. เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยา.
‘‘สานฺเตวาสิโก, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สาจริยโก ทุกฺขํ น ผาสุ วิหรติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สานฺเตวาสิโก สาจริยโก ทุกฺขํ น ผาสุ วิหรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา อุปฺปชฺชนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สรสงฺกปฺปา สฺโชนิยา, ตฺยสฺส อนฺโต วสนฺติ อนฺวาสฺสวนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ. ตสฺมา สานฺเตวาสิโกติ วุจฺจติ. เต นํ สมุทาจรนฺติ, สมุทาจรนฺติ นํ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ. ตสฺมา สาจริยโกติ วุจฺจติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา… มนสา ธมฺมํ ¶ วิฺาย อุปฺปชฺชนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สรสงฺกปฺปา สฺโชนิยา, ตฺยสฺส อนฺโต วสนฺติ อนฺวาสฺสวนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ. ตสฺมา สานฺเตวาสิโกติ วุจฺจติ. เต นํ สมุทาจรนฺติ, สมุทาจรนฺติ นํ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ. ตสฺมา สาจริยโกติ วุจฺจติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สานฺเตวาสิโก สาจริยโก ทุกฺขํ น ผาสุ วิหรตี’’ติ. เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยา.
วุตฺตฺเหตํ ภควตา –
‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, อนฺตรามลา ¶ อนฺตราอมิตฺตา อนฺตราสปตฺตา อนฺตราวธกา อนฺตราปจฺจตฺถิกา. กตเม ตโย? โลโภ, ภิกฺขเว, อนฺตรามโล อนฺตราอมิตฺโต อนฺตราสปตฺโต อนฺตราวธโก อนฺตราปจฺจตฺถิโก, โทโส, ภิกฺขเว…เป… โมโห ¶ , ภิกฺขเว, อนฺตรามโล อนฺตราอมิตฺโต อนฺตราสปตฺโต อนฺตราวธโก อนฺตราปจฺจตฺถิโก. อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย อนฺตรามลา อนฺตราอมิตฺตา อนฺตราสปตฺตา อนฺตราวธกา อนฺตราปจฺจตฺถิกา’’.
‘‘อนตฺถชนโน โลโภ, โลโภ จิตฺตปฺปโกปโน;
ภยมนฺตรโต ชาตํ, ตํ ชโน นาวพุชฺฌติ.
‘‘ลุทฺโธ อตฺถํ น ชานาติ, ลุทฺโธ ธมฺมํ น ปสฺสติ;
อนฺธนฺตมํ [อนฺธตมํ (สฺยา. ก.) มหานิ. ๑๕๖; อิติวุ. ๘๘] ตทา โหติ, ยํ โลโภ สหเต นรํ.
‘‘อนตฺถชนโน โทโส, โทโส จิตฺตปฺปโกปโน;
ภยมนฺตรโต ชาตํ, ตํ ชโน นาวพุชฺฌติ.
‘‘กุทฺโธ อตฺถํ น ชานาติ, กุทฺโธ ธมฺมํ น ปสฺสติ;
อนฺธนฺตมํ ตทา โหติ, ยํ โทโส สหเต นรํ.
‘‘อนตฺถชนโน โมโห, โมโห จิตฺตปฺปโกปโน;
ภยมนฺตรโต ชาตํ, ตํ ชโน นาวพุชฺฌติ.
‘‘มูฬฺโห อตฺถํ น ชานาติ, มูฬฺโห ธมฺมํ น ปสฺสติ;
อนฺธนฺตมํ ตทา โหติ, ยํ โมโห สหเต นร’’นฺติ.
เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยา. วุตฺตฺเหตํ ภควตา –
‘‘ตโย โข, มหาราช, ปุริสสฺส ธมฺมา อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชนฺติ อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหาราย. กตเม ตโย ¶ ? โลโภ โข, มหาราช, ปุริสสฺส ธมฺโม อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหาราย; โทโส โข ¶ , มหาราช…เป… โมโห ¶ โข, มหาราช, ปุริสสฺส ธมฺโม อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ อหิตาย ทุกฺขาย ¶ อผาสุวิหาราย. อิเม โข, มหาราช, ตโย ปุริสสฺส ธมฺมา อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชนฺติ อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหารายา’’ติ.
‘‘โลโภ โทโส จ โมโห จ, ปุริสํ ปาปเจตสํ;
หึสนฺติ อตฺตสมฺภูตา, ตจสารํว สมฺผล’’นฺติ.
เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยา.
วุตฺตฺเหตํ ภควตา –
‘‘ราโค จ โทโส จ อิโตนิทานา, อรตี รตี โลมหํโส อิโตชา;
อิโต สมุฏฺาย มโนวิตกฺกา, กุมารกา ธงฺกมิโวสฺสชนฺตี’’ติ.
เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยา. โลเกติ มนุสฺสโลเกติ – กติ ปริสฺสยา โลเก.
คจฺฉโต อคตํ ทิสนฺติ. อคตา ทิสา วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ. โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. อคตปุพฺพา สา ทิสา น สา ทิสา คตปุพฺพา อิมินา ทีเฆน อทฺธุนา.
‘‘สมติตฺติกํ อนวเสสํ, เตลปตฺตํ ยถา ปริหเรยฺย;
เอวํ สจิตฺตมนุรกฺเข, ปตฺถยาโน [ปตฺถยมาโน (สฺยา.)] ทิสํ อคตปุพฺพํ’’.
อคตปุพฺพํ ทิสํ วชโต ¶ คจฺฉโต อภิกฺกมโตติ – คจฺฉโต อคตํ ทิสํ.
เย ภิกฺขุ อภิสมฺภเวติ. เยติ เย ปริสฺสเย อภิสมฺภเวยฺย อภิภเวยฺย อชฺโฌตฺถเรยฺย ปริยาทิเยยฺย มทฺเทยฺยาติ – เย ภิกฺขุ อภิสมฺภเว.
ปนฺตมฺหิ ¶ สยนาสเนติ. อนฺเต ปนฺเต ปริยนฺเต เสลนฺเต วา วนนฺเต วา นทนฺเต วา อุทกนฺเต วา ยตฺถ น กสียติ น วปียติ, ชนนฺตํ อติกฺกมิตฺวา มนุสฺสานํ อนุปจาเร เสนาสเนติ – ปนฺตมฺหิ สยนาสเน.
เตนาห ¶ เถโร สาริปุตฺโต –
‘‘กติ ¶ ปริสฺสยา โลเก, คจฺฉโต อคตํ ทิสํ;
เย ภิกฺขุ อภิสมฺภเว, ปนฺตมฺหิ สยนาสเน’’ติ.
กฺยาสฺส พฺยปฺปถโย อสฺสุ, กฺยาสฺสสฺสุ อิธ โคจรา;
กานิ สีลพฺพตานาสฺสุ, ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน.
กฺยาสฺส พฺยปฺปถโย อสฺสูติ. กีทิเสน พฺยปฺปเถน สมนฺนาคโต อสฺส กึสณฺิเตน กึปกาเรน กึปฏิภาเคนาติ วจีปาริสุทฺธึ ปุจฺฉติ. กตมา วจีปาริสุทฺธิ? อิธ ภิกฺขุ มุสาวาทํ ปหาย มุสาวาทา ปฏิวิรโต โหติ สจฺจวาที สจฺจสนฺโธ เถโต ปจฺจยิโก อวิสํวาทโก โลกสฺส. ปิสุณํ วาจํ ปหาย ปิสุณาย วาจาย ปฏิวิรโต โหติ, อิโต สุตฺวา น อมุตฺร อกฺขาตา อิเมสํ เภทาย, อมุตฺร วา สุตฺวา น อิเมสํ อกฺขาตา อมูสํ เภทาย, อิติ ภินฺนานํ วา สนฺธาตา, สหิตานํ ¶ วา อนุปฺปทาตา สมคฺคาราโม สมคฺครโต สมคฺคนนฺที สมคฺคกรณึ วาจํ ภาสิตา โหติ. ผรุสํ วาจํ ปหาย ผรุสาย วาจาย ปฏิวิรโต โหติ; ยา สา วาจา เนลา กณฺณสุขา เปมนียา หทยงฺคมา โปรี พหุชนกนฺตา พหุชนมนาปา ตถารูปึ วาจํ ภาสิตา โหติ. สมฺผปฺปลาปํ ปหาย สมฺผปฺปลาปา ปฏิวิรโต โหติ กาลวาที ภูตวาที อตฺถวาที ธมฺมวาที วินยวาที, นิธานวตึ วาจํ ภาสิตา โหติ กาเลน สาปเทสํ ปริยนฺตวตึ อตฺถสํหิตํ. จตูหิ วจีสุจริเตหิ สมนฺนาคโต จตุโทสาปคตํ วาจํ ภาสติ, พาตฺตึสาย ติรจฺฉานกถาย อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรติ. ทส กถาวตฺถูนิ กเถติ, เสยฺยถิทํ – อปฺปิจฺฉกถํ สนฺตุฏฺิกถํ ปวิเวกกถํ อสํสคฺคกถํ วีริยารมฺภกถํ สีลกถํ สมาธิกถํ ปฺากถํ วิมุตฺติกถํ วิมุตฺติาณทสฺสนกถํ สติปฏฺานกถํ สมฺมปฺปธานกถํ อิทฺธิปาทกถํ อินฺทฺริยกถํ พลกถํ โพชฺฌงฺคกถํ มคฺคกถํ ผลกถํ ¶ นิพฺพานกถํ กเถติ ¶ . วาจาย ยโต ยตฺโต ปฏิยตฺโต คุตฺโต โคปิโต รกฺขิโต สํวุโต – อยํ วจีปาริสุทฺธิ. เอทิสาย วจีปาริสุทฺธิยา สมนฺนาคโต อสฺสาติ – กฺยาสฺส พฺยปฺปถโย อสฺสุ.
กฺยาสฺสสฺสุ อิธ โคจราติ. กีทิเสน โคจเรน สมนฺนาคโต อสฺส กึสณฺิเตน กึปกาเรน กึปฏิภาเคนาติ โคจรํ ปุจฺฉติ. อตฺถิ โคจโร, อตฺถิ อโคจโร.
กตโม ¶ อโคจโร? อิเธกจฺโจ เวสิยาโคจโร วา โหติ, วิธวาโคจโร วา โหติ, ถุลฺลกุมารีโคจโร ¶ [ถูลกุมารีโคจโร (สฺยา. ก.)] วา โหติ, ปณฺฑกโคจโร วา โหติ, ภิกฺขุนีโคจโร วา โหติ, ปานาคารโคจโร วา โหติ, สํสฏฺโ วิหรติ ราชูหิ ราชมหามตฺเตหิ ติตฺถิเยหิ ติตฺถิยสาวเกหิ อนนุโลมิเกน สํสคฺเคน. ยานิ วา ปน ตานิ กุลานิ อสฺสทฺธานิ อปฺปสนฺนานิ อโนปานภูตานิ อกฺโกสกปริภาสกานิ อนตฺถกามานิ อหิตกามานิ อผาสุกามานิ อโยคกฺเขมกามานิ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานํ, ตถารูปานิ กุลานิ เสวติ ภชติ ปยิรุปาสติ – อยํ วุจฺจติ อโคจโร.
อถ วา อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโ วีถึ ปฏิปนฺโน อสํวุโต คจฺฉติ, หตฺถึ โอโลเกนฺโต, อสฺสํ โอโลเกนฺโต, รถํ โอโลเกนฺโต, ปตฺตึ โอโลเกนฺโต, อิตฺถิโย โอโลเกนฺโต, ปุริเส โอโลเกนฺโต, กุมาริกาโย โอโลเกนฺโต, กุมารเก โอโลเกนฺโต, อนฺตราปณํ โอโลเกนฺโต, ฆรมุขานิ โอโลเกนฺโต, อุทฺธํ โอโลเกนฺโต [อุลฺโลเกนฺโต (สี. ก.) มหานิ. ๑๕๗ นตฺถิ ปานานตฺตํ], อโธ โอโลเกนฺโต, ทิสาวิทิสํ วิเปกฺขมาโน คจฺฉติ – อยมฺปิ วุจฺจติ อโคจโร.
อถ วา จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา นิมิตฺตคฺคาหี โหติ อนุพฺยฺชนคฺคาหี. ยตฺวาธิกรณเมนํ…เป… มนินฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌา โทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส น สํวราย ปฏิปชฺชติ, น รกฺขติ มนินฺทฺริยํ มนินฺทฺริเย น สํวรํ อาปชฺชติ – อยมฺปิ วุจฺจติ อโคจโร.
ยถา ¶ วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภฺุชิตฺวา เต เอวรูปํ ¶ วิสูกทสฺสนํ อนุยุตฺตา วิหรนฺติ, เสยฺยถิทํ – นจฺจํ คีตํ วาทิตํ เปกฺขํ อกฺขานํ ปาณิสฺสรํ เวตาฬํ กุมฺภถูณํ โสภนกํ จณฺฑาลํ ¶ วํสํ โธวนํ หตฺถิยุทฺธํ อสฺสยุทฺธํ มหึสยุทฺธํ อุสภยุทฺธํ อชยุทฺธํ เมณฺฑยุทฺธํ กุกฺกุฏยุทฺธํ วฏฺฏกยุทฺธํ ทณฺฑยุทฺธํ มุฏฺิยุทฺธํ นิพฺพุทฺธํ อุยฺโยธิกํ พลคฺคํ เสนาพฺยูหํ อนีกทสฺสนํ อิติ วา อิติ, เอวรูปํ วิสูกทสฺสนํ อนุยุตฺโต โหติ – อยมฺปิ วุจฺจติ อโคจโร.
ปฺจปิ กามคุณา อโคจรา. วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘มา, ภิกฺขเว, อโคจเร จรถ ปรวิสเย. อโคจเร, ภิกฺขเว, จรตํ ปรวิสเย ลจฺฉติ มาโร โอตารํ, ลจฺฉติ มาโร อารมฺมณํ. โก จ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อโคจโร ปรวิสโย? ยทิทํ ปฺจ กามคุณา. กตเม ปฺจ? จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, โสตวิฺเยฺยา สทฺทา… ฆานวิฺเยฺยา คนฺธา… ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา… กายวิฺเยฺยา โผฏฺพฺพา ¶ อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อโคจโร ปรวิสโย’’ – อยมฺปิ วุจฺจติ อโคจโร.
กตโม โคจโร? อิธ ภิกฺขุ น เวสิยาโคจโร โหติ, น วิธวาโคจโร โหติ, น ถุลฺลกุมารีโคจโร โหติ, น ปณฺฑกโคจโร โหติ, น ภิกฺขุนีโคจโร โหติ, น ปานาคารโคจโร โหติ, อสํสฏฺโ วิหรติ ราชูหิ ราชมหามตฺเตหิ ติตฺถิเยหิ ติตฺถิยสาวเกหิ อนนุโลมิเกน ¶ สํสคฺเคน. ยานิ วา ปน ตานิ กุลานิ สทฺธานิ ปสนฺนานิ โอปานภูตานิ กาสาวปชฺโชตานิ อิสิวาตปฏิวาตานิ อตฺถกามานิ หิตกามานิ ผาสุกามานิ โยคกฺเขมกามานิ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานํ, ตถารูปานิ กุลานิ เสวติ ภชติ ปยิรุปาสติ – อยมฺปิ วุจฺจติ โคจโร.
อถ วา ภิกฺขุ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโ วีถึ ปฏิปนฺโน สํวุโต คจฺฉติ, น หตฺถึ โอโลเกนฺโต, น อสฺสํ โอโลเกนฺโต, น รถํ โอโลเกนฺโต, น ปตฺตึ โอโลเกนฺโต…เป… น ทิสาวิทิสํ วิเปกฺขมาโน คจฺฉติ – อยมฺปิ วุจฺจติ โคจโร.
อถ ¶ วา ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ¶ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ…เป… มนินฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชติ – อยมฺปิ วุจฺจติ โคจโร.
ยถา วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภฺุชิตฺวา เต เอวรูปํ วิสูกทสฺสนํ อนนุยุตฺตา วิหรนฺติ, เสยฺยถิทํ – นจฺจํ คีตํ วาทิตํ…เป… อนีกทสฺสนํ อิติ วา อิติ, เอวรูปา วิสูกทสฺสนา ปฏิวิรโต โหติ – อยมฺปิ วุจฺจติ โคจโร.
จตฺตาโรปิ สติปฏฺานา โคจโร. วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘โคจเร, ภิกฺขเว, จรถ สเก เปตฺติเก วิสเย. โคจเร, ภิกฺขเว, จรตํ สเก เปตฺติเก วิสเย น ลจฺฉติ มาโร โอตารํ, น ลจฺฉติ มาโร อารมฺมณํ. โก จ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน โคจโร สโก เปตฺติโก วิสโย? ยทิทํ จตฺตาโร สติปฏฺานา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ, เวทนาสุ…เป. ¶ … จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน โคจโร สโก เปตฺติโก วิสโย – อยมฺปิ วุจฺจติ โคจโร. เอทิเสน โคจเรน สมนฺนาคโต อสฺสา’’ติ – กฺยาสฺสสฺสุ อิธ โคจรา.
กานิ ¶ สีลพฺพตานาสฺสูติ. กีทิเสน สีลพฺพเตน สมนฺนาคโต อสฺส กึสณฺิเตน กึปกาเรน กึปฏิภาเคนาติ สีลพฺพตปาริสุทฺธึ ปุจฺฉติ. กตมา สีลพฺพตปาริสุทฺธิ? อตฺถิ สีลฺเจว วตฺจ, อตฺถิ วตํ น สีลํ. กตมํ สีลฺเจว วตฺจ? อิธ ภิกฺขุ สีลวา โหติ, ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปนฺโน, อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ. โย ตตฺถ สฺโม สํวโร อวีติกฺกโม – อิทํ สีลํ. ยํ สมาทานํ – ตํ วตํ ¶ . สํวรฏฺเน สีลํ, สมาทานฏฺเน วตํ – อิทํ วุจฺจติ สีลฺเจว วตฺจ.
กตมํ วตํ น สีลํ? อฏฺ ธุตงฺคานิ – อารฺิกงฺคํ, ปิณฺฑปาติกงฺคํ, ปํสุกูลิกงฺคํ, เตจีวริกงฺคํ, สปทานจาริกงฺคํ, ขลุปจฺฉาภตฺติกงฺคํ, เนสชฺชิกงฺคํ, ยถาสนฺถติกงฺคํ – อิทํ วุจฺจติ วตํ น สีลํ. วีริยสมาทานมฺปิ วุจฺจติ วตํ น สีลํ. กามํ ตโจ จ นฺหารุ จ ¶ อฏฺิ จ อวสิสฺสตุ, สรีเร อุปสุสฺสตุ มํสโลหิตํ, ยํ ตํ ปุริสถาเมน ปุริสพเลน ปุริสวีริเยน ปุริสปรกฺกเมน ปตฺตพฺพํ น ตํ อปาปุณิตฺวา วีริยสฺส สณฺานํ ภวิสฺสตีติ ¶ – จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. เอวรูปมฺปิ วีริยสมาทานํ วุจฺจติ วตํ น สีลํ.
‘‘นาสิสฺสํ น ปิวิสฺสามิ, วิหารโต น นิกฺขเม [น นิกฺขมึ (สฺยา.) มหานิ. ๑๗];
นปิ ปสฺสํ นิปาเตสฺสํ, ตณฺหาสลฺเล อนูหเต’’ติ.
จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. เอวรูปมฺปิ วีริยสมาทานํ วุจฺจติ วตํ น สีลํ. น ตาวาหํ อิมํ ปลฺลงฺกํ ภินฺทิสฺสามิ ยาว เม น อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิสฺสตีติ – จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. เอวรูปมฺปิ วีริยสมาทานํ วุจฺจติ วตํ, น สีลํ. น ตาวาหํ อิมมฺหา อาสนา วุฏฺหิสฺสามิ… น ตาวาหํ อิมมฺหา จงฺกมา โอโรหิสฺสามิ… วิหารา นิกฺขมิสฺสามิ… อฑฺฒโยคา นิกฺขมิสฺสามิ… ปาสาทา นิกฺขมิสฺสามิ… หมฺมิยา… คุหาย… เลณา… กุฏิยา… กูฏาคารา… อฏฺฏา… มาฬา… อุทฺทณฺฑา… อุปฏฺานสาลาย… มณฺฑปา… รุกฺขมูลา นิกฺขมิสฺสามิ ยาว เม น อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิสฺสตีติ – จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. เอวรูปมฺปิ วีริยสมาทานํ วุจฺจติ วตํ, น สีลํ. อิมสฺมิฺเว ปุพฺพณฺหสมยํ อริยธมฺมํ อาหริสฺสามิ สมาหริสฺสามิ อธิคจฺฉิสฺสามิ ¶ ผสฺสยิสฺสามิ สจฺฉิกริสฺสามีติ – จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ¶ ปทหติ. เอวรูปมฺปิ วีริยสมาทานํ วุจฺจติ วตํ, น สีลํ. อิมสฺมิฺเว มชฺฌนฺหิกสมยํ… สายนฺหสมยํ ¶ … ปุเรภตฺตํ… ปจฺฉาภตฺตํ… ปุริมยามํ… มชฺฌิมยามํ… ปจฺฉิมยามํ… กาเฬ… ชุณฺเห… วสฺเส… เหมนฺเต… คิมฺเห… ปุริเม วโยขนฺเธ… มชฺฌิเม วโยขนฺเธ… ปจฺฉิเม วโยขนฺเธ อริยธมฺมํ อาหริสฺสามิ สมาหริสฺสามิ อธิคจฺฉิสฺสามิ ผสฺสยิสฺสามิ สจฺฉิกริสฺสามีติ – จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. เอวรูปมฺปิ วีริยสมาทานํ วุจฺจติ วตํ, น สีลํ – อยํ สีลพฺพตปาริสุทฺธิ. เอทิสาย [กีทิสาย (สี.), อีทิสาย (สฺยา.)] สีลพฺพตปาริสุทฺธิยา สมนฺนาคโต อสฺสาติ – กานิ สีลพฺพตานาสฺสุ.
ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโนติ. ปหิตตฺตสฺสาติ อารทฺธวีริยสฺส ถามคตสฺส ทฬฺหปรกฺกมสฺส อนิกฺขิตฺตจฺฉนฺทสฺส อนิกฺขิตฺตธุรสฺส กุสเลสุ ธมฺเมสุ. อถ วา เปสิตตฺตสฺส ยสฺสตฺถาย เปสิโต อตฺตตฺเถ จ าเย จ ลกฺขเณ จ การเณ จ านาาเน จ. ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ เปสิตตฺตสฺส, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ เปสิตตฺตสฺส, ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ เปสิตตฺตสฺส, ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ เปสิตตฺตสฺส ¶ …เป… ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติ เปสิตตฺตสฺส, ‘‘อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ’’ติ เปสิตตฺตสฺส…เป… ‘‘ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ’’ติ เปสิตตฺตสฺส, ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ เปสิตตฺตสฺส…เป… ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ เปสิตตฺตสฺส, ‘‘อิเม อาสวา’’ติ เปสิตตฺตสฺส…เป… ‘‘อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ เปสิตตฺตสฺส, ‘‘อิเม ¶ ธมฺมา อภิฺเยฺยา’’ติ เปสิตตฺตสฺส…เป… ‘‘อิเม ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา’’ติ เปสิตตฺตสฺส, ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ เปสิตตฺตสฺส, ปฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ… จตุนฺนํ มหาภูตานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ เปสิตตฺตสฺส, ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ ¶ เปสิตตฺตสฺส. ภิกฺขุโนติ ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺส วา ภิกฺขุโน เสกฺขสฺส วา ภิกฺขุโนติ – ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน.
เตนาห เถโร สาริปุตฺโต –
‘‘กฺยาสฺส พฺยปฺปถโย อสฺสุ, กฺยาสฺสสฺสุ อิธ โคจรา;
กานิ สีลพฺพตานาสฺสุ, ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน’’ติ.
กํ โส สิกฺขํ สมาทาย, เอโกทิ นิปโก สโต;
กมฺมาโร รชตสฺเสว, นิทฺธเม มลมตฺตโน.
กํ ¶ โส สิกฺขํ สมาทายาติ กํ โส สิกฺขํ อาทาย สมาทาย อาทิยิตฺวา สมาทิยิตฺวา คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวาติ – กํ โส สิกฺขํ สมาทาย.
เอโกทิ นิปโก สโตติ. เอโกทีติ เอกคฺคจิตฺโต อวิกฺขิตฺตจิตฺโต อวิสาหฏมานโส สมโถ สมาธินฺทฺริยํ สมาธิพลํ…เป… สมฺมาสมาธิ. นิปโกติ นิปโก ปณฺฑิโต ปฺวา พุทฺธิมา าณี วิภาวี เมธาวี. สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต, เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต. โส วุจฺจติ สโตติ – สโต. กํ โส ¶ สิกฺขํ สมาทายาติ อธิสีลสิกฺขํ ปุจฺฉติ. เอโกทีติ อธิจิตฺตสิกฺขํ ปุจฺฉติ. นิปโกติ อธิปฺาสิกฺขํ ปุจฺฉติ. สโตติ ปาริสุทฺธึ ปุจฺฉตีติ – กํ โส สิกฺขํ สมาทาย, เอโกทิ นิปโก สโต.
กมฺมาโร ¶ รชตสฺเสว, นิทฺธเม มลมตฺตโนติ. กมฺมาโร วุจฺจติ สุวณฺณกาโร, รชตํ วุจฺจติ ชาตรูปํ. ยถา สุวณฺณกาโร ชาตรูปสฺส โอฬาริกมฺปิ มลํ ธมติ สนฺธมติ นิทฺธมติ, มชฺฌิมกมฺปิ มลํ ธมติ สนฺธมติ นิทฺธมติ, สุขุมกมฺปิ มลํ ธมติ สนฺธมติ นิทฺธมติ; เอวเมว ภิกฺขุ อตฺตโน โอฬาริเกปิ กิเลเส ธมติ สนฺธมติ นิทฺธมติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตึ กโรติ อนภาวํ คเมติ, มชฺฌิมเกปิ กิเลเส… สุขุมเกปิ กิเลเส ธมติ ¶ สนฺธมติ นิทฺธมติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตึ กโรติ อนภาวํ คเมติ.
อถ วา ภิกฺขุ อตฺตโน ราคมลํ โทสมลํ โมหมลํ มานมลํ ทิฏฺิมลํ กิเลสมลํ ทุจฺจริตมลํ อนฺธกรณํ อจกฺขุกรณํ อฺาณกรณํ ปฺานิโรธิกํ วิฆาตปกฺขิกํ อนิพฺพานสํวตฺตนิกํ ธมติ สนฺธมติ นิทฺธมติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตึ กโรติ อนภาวํ คเมติ.
อถ วา สมฺมาทิฏฺิยา มิจฺฉาทิฏฺึ ธมติ สนฺธมติ นิทฺธมติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตึ กโรติ อนภาวํ คเมติ. สมฺมาสงฺกปฺเปน มิจฺฉาสงฺกปฺปํ…เป… สมฺมาวาจาย มิจฺฉาวาจํ… สมฺมากมฺมนฺเตน มิจฺฉากมฺมนฺตํ… สมฺมาอาชีเวน ¶ มิจฺฉาอาชีวํ… สมฺมาวายาเมน มิจฺฉาวายามํ… สมฺมาสติยา มิจฺฉาสตึ… สมฺมาสมาธินา มิจฺฉาสมาธึ… สมฺมาาเณน มิจฺฉาาณํ… สมฺมาวิมุตฺติยา มิจฺฉาวิมุตฺตึ ธมติ สนฺธมติ นิทฺธมติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตึ กโรติ อนภาวํ คเมติ.
อถ ¶ วา อริเยน อฏฺงฺคิเกน มคฺเคน สพฺเพ กิเลเส สพฺเพ ทุจฺจริเต สพฺเพ ทรเถ สพฺเพ ปริฬาเห สพฺเพ สนฺตาเป สพฺพากุสลาภิสงฺขาเร ธมติ สนฺธมติ นิทฺธมติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตึ กโรติ อนภาวํ คเมตีติ – กมฺมาโร รชตสฺเสว นิทฺธเม มลมตฺตโน.
เตนาห เถโร สาริปุตฺโต –
‘‘กํ โส สิกฺขํ สมาทาย, เอโกทิ นิปโก สโต;
กมฺมาโร รชตสฺเสว, นิทฺธเม มลมตฺตโน’’ติ.
วิชิคุจฺฉมานสฺส ยทิทํ ผาสุ, [สาริปุตฺตาติ ภควา]
ริตฺตาสนํ สยนํ เสวโต เว;
สมฺโพธิกามสฺส ยถานุธมฺมํ, ตํ เต ปวกฺขามิ ยถา ปชานํ.
วิชิคุจฺฉมานสฺส ¶ ยทิทํ ผาสูติ. วิชิคุจฺฉมานสฺสาติ ชาติยา วิชิคุจฺฉมานสฺส, ชราย… พฺยาธินา… มรเณน… โสเกหิ ¶ … ปริเทเวหิ… ทุกฺเขหิ… โทมนสฺเสหิ… อุปายาเสหิ…เป… ทิฏฺิพฺยสเนน ทุกฺเขน วิชิคุจฺฉมานสฺส อฏฺฏียมานสฺส [อฏฺฏิยมานสฺส (สฺยา. ก.)] หรายมานสฺสาติ – วิชิคุจฺฉมานสฺส. ยทิทํ ผาสูติ ยํ ผาสุวิหารํ ตํ กถยิสฺสามิ. กตโม ผาสุวิหาโร? สมฺมาปฏิปทา อนุโลมปฏิปทา อปจฺจนีกปฏิปทา ¶ อวิรุทฺธปฏิปทา อนฺวตฺถปฏิปทา ธมฺมานุธมฺมปฏิปทา สีเลสุ ปริปูรการิตา อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา โภชเน มตฺตฺุตา ชาคริยานุโยโค สติสมฺปชฺํ จตฺตาโร สติปฏฺานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ปฺจินฺทฺริยานิ ปฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺคา อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค นิพฺพานฺจ นิพฺพานคามินี จ ปฏิปทา – อยํ ผาสุวิหาโรติ – วิชิคุจฺฉมานสฺส ยทิทํ ผาสุ.
สาริปุตฺตาติ ภควาติ. ตํ เถรํ นาเมนาลปติ. ภควาติ คารวาธิวจนํ. อปิ จ ภคฺคราโคติ ภควา, ภคฺคโทโสติ ภควา, ภคฺคโมโหติ ภควา, ภคฺคมาโนติ ภควา, ภคฺคทิฏฺีติ ภควา, ภคฺคกณฺฑโกติ ภควา, ภคฺคกิเลโสติ ภควา, ภชิ วิภชิ ปวิภชิ [ปฏิภชิ (สี. สฺยา.) มหานิ. ๕๐ นตฺถิ ปานานตฺตํ] ธมฺมรตนนฺติ ภควา, ภวานํ อนฺตกโรติ ภควา, ภาวิตกาโย ภาวิตสีโล ภาวิตจิตฺโต ภาวิตปฺโติ ภควา; ภชิ วา ภควา อรฺวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิคฺโฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกานิ ปฏิสลฺลานสารุปฺปานีติ ภควา, ภาคี วา ภควา จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา อตฺถรสสฺส ธมฺมรสสฺส วิมุตฺติรสสฺส อธิสีลสฺส ¶ อธิจิตฺตสฺส อธิปฺายาติ ภควา, ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ ฌานานํ จตุนฺนํ อปฺปมฺานํ จตุนฺนํ อารุปฺปสมาปตฺตีนนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา อฏฺนฺนํ วิโมกฺขานํ อฏฺนฺนํ อภิฺายตนานํ นวนฺนํ อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีนนฺติ ¶ ภควา, ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ สฺาภาวนานํ ทสนฺนํ กสิณสมาปตฺตีนํ อานาปานสฺสติสมาธิสฺส อสุภสมาปตฺติยาติ ¶ ภควา, ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปฺจนฺนํ พลานํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺสาติ ภควา, ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ ตถาคตพลานํ จตุนฺนํ เวสารชฺชานํ จตุนฺนํ ปฏิสมฺภิทานํ ฉนฺนํ อภิฺานํ ฉนฺนํ พุทฺธธมฺมานนฺติ ภควา ¶ ; ภควาติ เนตํ นามํ มาตรา กตํ, น ปิตรา กตํ, น ภาตรา กตํ, น ภคินิยา กตํ, น มิตฺตามจฺเจหิ กตํ, น าติสาโลหิเตหิ กตํ, น สมณพฺราหฺมเณหิ กตํ, น เทวตาหิ กตํ; วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา มูเล สห สพฺพฺุตาณสฺส ปฏิลาภา สจฺฉิกา ปฺตฺติ ยทิทํ ภควาติ – สาริปุตฺตาติ ภควา.
ริตฺตาสนํ สยนํ เสวโต เวติ. อาสนํ วุจฺจติ ยตฺถ นิสีทติ – มฺโจ ปีํ ภิสิ ตฏฺฏิกา จมฺมขณฺโฑ ติณสนฺถาโร ปณฺณสนฺถาโร ปลาลสนฺถาโร. สยนํ วุจฺจติ เสนาสนํ วิหาโร อฑฺฒโยโค ปาสาโท หมฺมิยํ คุหา. ตํ สยนาสนํ อสปฺปายรูปทสฺสเนน ริตฺตํ วิวิตฺตํ ปวิวิตฺตํ, อสปฺปายสทฺทสฺสวเนน…เป… อสปฺปาเยหิ ปฺจหิ กามคุเณหิ ริตฺตํ วิวิตฺตํ ปวิวิตฺตํ. ตํ สยนาสนํ เสวโต นิเสวโต สํเสวโต ปฏิเสวโตติ – ริตฺตาสนํ สยนํ เสวโต เว.
สมฺโพธิกามสฺส ¶ ยถานุธมฺมนฺติ. สมฺโพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ าณํ ปฺา ปฺินฺทฺริยํ ปฺาพลํ…เป… ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค วีมํสา วิปสฺสนา สมฺมาทิฏฺิ. ตํ สมฺโพธึ พุชฺฌิตุกามสฺส อนุพุชฺฌิตุกามสฺส ปฏิพุชฺฌิตุกามสฺส สมฺพุชฺฌิตุกามสฺส อธิคนฺตุกามสฺส ผสฺสิตุกามสฺส สจฺฉิกาตุกามสฺสาติ – สมฺโพธิกามสฺส.
ยถานุธมฺมนฺติ กตเม โพธิยา อนุธมฺมา? สมฺมาปฏิปทา อนุโลมปฏิปทา อปจฺจนีกปฏิปทา อวิรุทฺธปฏิปทา อนฺวตฺถปฏิปทา ธมฺมานุธมฺมปฏิปทา สีเลสุ ปริปูรการิตา ¶ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา โภชเน มตฺตฺุตา ชาคริยานุโยโค สติสมฺปชฺํ – อิเม วุจฺจนฺติ โพธิยา อนุธมฺมา. อถ วา จตุนฺนํ มคฺคานํ ปุพฺพภาเค วิปสฺสนา – อิเม วุจฺจนฺติ โพธิยา อนุธมฺมาติ – สมฺโพธิกามสฺส ยถานุธมฺมํ.
ตํ ¶ เต ปวกฺขามิ ยถา ปชานนฺติ. ตนฺติ โพธิยา อนุธมฺมํ. ปวกฺขามีติ ปวกฺขามิ อาจิกฺขิสฺสามิ เทเสสฺสามิ ปฺเปสฺสามิ ปเปสฺสามิ วิวริสฺสามิ วิภชิสฺสามิ อุตฺตานีกริสฺสามิ ปกาสิสฺสามิ. ยถา ปชานนฺติ ยถา ปชานํ ยถา ปชานนฺโต อาชานนฺโต วิชานนฺโต ปฏิวิชานนฺโต ปฏิวิชฺฌนฺโต น อิติหิติหํ น อิติกิราย น ปรมฺปราย น ปิฏกสมฺปทาย น ตกฺกเหตุ น นยเหตุ น อาการปริวิตกฺเกน น ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺติยา สามํ สยมภิฺาตํ อตฺตปจฺจกฺขํ ธมฺมํ, ตํ กถยิสฺสามีติ – ตํ เต ปวกฺขามิ ยถา ปชานํ.
เตนาห ภควา –
‘‘วิชิคุจฺฉมานสฺส ¶ ¶ ยทิทํ ผาสุ, [สาริปุตฺตาติ ภควา]
ริตฺตาสนํ สยนํ เสวโต เว;
สมฺโพธิกามสฺส ยถานุธมฺมํ, ตํ เต ปวกฺขามิ ยถา ปชาน’’นฺติ.
ปฺจนฺนํ ธีโร ภยานํ น ภาเย, ภิกฺขุ สโต สปริยนฺตจารี;
ฑํสาธิปาตานํ สรีสปานํ[สิรึสปานํ (สี. ก.)], มนุสฺสผสฺสานํ จตุปฺปทานํ.
ปฺจนฺนํ ธีโร ภยานํ น ภาเยติ. ธีโรติ ธีโร ปณฺฑิโต ปฺวา พุทฺธิมา าณี วิภาวี เมธาวี. ธีโร ปฺจนฺนํ ภยานํ น ภาเยยฺย น ตเสยฺย น สนฺตเสยฺย น อุตฺตเสยฺย น ปริตฺตเสยฺย น สนฺตาสํ อาปชฺเชยฺย ¶ , อภีรู อสฺส อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโส วิหเรยฺยาติ – ปฺจนฺนํ ธีโร ภยานํ น ภาเย.
ภิกฺขุ สโต สปริยนฺตจารีติ. ภิกฺขูติ ปุถุชฺชนกลฺยาณโก วา ภิกฺขุ เสกฺโข วา ภิกฺขุ. สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต, เวทนาสุ…เป… จิตฺเต… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต – โส วุจฺจติ สโต. สปริยนฺตจารีติ จตฺตาโร ปริยนฺตา – สีลสํวรปริยนฺโต, อินฺทฺริยสํวรปริยนฺโต, โภชเน มตฺตฺุตาปริยนฺโต, ชาคริยานุโยคปริยนฺโต.
กตโม ¶ สีลสํวรปริยนฺโต? อิธ ภิกฺขุ สีลวา โหติ, ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปนฺโน, อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ ¶ . อนฺโตปูติภาวํ ปจฺจเวกฺขมาโน อนฺโต สีลสํวรปริยนฺเต จรติ, มริยาทํ น ภินฺทติ – อยํ สีลสํวรปริยนฺโต.
กตโม อินฺทฺริยสํวรปริยนฺโต? อิธ ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยฺชนคฺคาหี. ยตฺวาธิกรณเมนํ…เป… จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ ¶ อาปชฺชติ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา… มนสา ธมฺมํ วิฺาย น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยฺชนคฺคาหี. ยตฺวาธิกรณเมนํ มนินฺทฺริยํ สุสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา นานฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชติ, รกฺขติ มนินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชติ. อาทิตฺตปริยายํ ปจฺจเวกฺขมาโน อนฺโต อินฺทฺริยสํวรปริยนฺเต จรติ, มริยาทํ น ภินฺทติ – อยํ อินฺทฺริยสํวรปริยนฺโต.
กตโม โภชเน มตฺตฺุตาปริยนฺโต? อิธ ภิกฺขุ ปฏิสงฺขา ¶ โยนิโส อาหารํ อาหาเรติ เนว ทวาย น มทาย น มณฺฑนาย น ¶ วิภูสนาย, ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ิติยา ยาปนาย วิหึสูปรติยา พฺรหฺมจริยานุคฺคหาย. อิติ ปุราณฺจ เวทนํ ปฏิหงฺขามิ นวฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามิ, ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสติ อนวชฺชตา จ ผาสุวิหาโร จาติ. อกฺขพฺภฺชนวณปฏิจฺฉาทนปุตฺตมํสูปมํ ปจฺจเวกฺขมาโน อนฺโต โภชเน มตฺตฺุตาปริยนฺเต จรติ, มริยาทํ น ภินฺทติ – อยํ โภชเน มตฺตฺุตาปริยนฺโต.
กตโม ชาคริยานุโยคปริยนฺโต? อิธ ภิกฺขุ ทิวสํ จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธติ, รตฺติยา ปมํ ยามํ จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธติ, รตฺติยา มชฺฌิมํ ยามํ ทกฺขิเณน ปสฺเสน สีหเสยฺยํ กปฺเปติ ปาเท ปาทํ อจฺจาธาย สโต สมฺปชาโน อุฏฺานสฺํ มนสิ กริตฺวา, รตฺติยา ปจฺฉิมํ ยามํ ปจฺจุฏฺาย จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธติ. ภทฺเทกรตฺตวิหารํ [ภทฺเทกรตฺติวิหารํ (สี. ก.)] ปจฺจเวกฺขมาโน อนฺโต ชาคริยานุโยคปริยนฺเต จรติ, มริยาทํ น ภินฺทติ – อยํ ชาคริยานุโยคปริยนฺโตติ – ภิกฺขุ สโต สปริยนฺตจารี.
ฑํสาธิปาตานํ สรีสปานนฺติ. ฑํสา วุจฺจนฺติ ปิงฺคลมกฺขิกาโย. อธิปาตกา วุจฺจนฺติ สพฺพาปิ มกฺขิกาโย. กึการณา อธิปาตกา วุจฺจนฺติ สพฺพาปิ มกฺขิกาโย? ตา อุปฺปติตฺวา ¶ อุปฺปติตฺวา ขาทนฺติ; ตํการณา อธิปาตกา วุจฺจนฺติ สพฺพาปิ มกฺขิกาโย. สรีสปา วุจฺจนฺติ อหีติ – ฑํสาธิปาตานํ สรีสปานํ.
มนุสฺสผสฺสานํ ¶ ¶ จตุปฺปทานนฺติ. มนุสฺสผสฺสา วุจฺจนฺติ โจรา วา อสฺสุ มานวา วา กตกมฺมา วา อกตกมฺมา วา. เต ภิกฺขุํ ปฺหํ วา ปุจฺเฉยฺยุํ วาทํ วา อาโรเปยฺยุํ อกฺโกเสยฺยุํ ปริภาเสยฺยุํ โรเสยฺยุํ วิโรเสยฺยุํ หึเสยฺยุํ วิหึเสยฺยุํ เหเยฺยุํ วิเหเยฺยุํ ฆาเตยฺยุํ อุปฆาเตยฺยุํ อุปฆาตํ วา กเรยฺยุํ. โย โกจิ มนุสฺสโต อุปฆาโต – มนุสฺสผสฺโส. จตุปฺปทานนฺติ สีหา พฺยคฺฆา ¶ ทีปิ อจฺฉา ตรจฺฉา โกกา มหึสา หตฺถี. เต ภิกฺขุํ มทฺเทยฺยุํ ขาเทยฺยุํ หึเสยฺยุํ วิหึเสยฺยุํ เหเยฺยุํ วิเหเยฺยุํ ฆาเตยฺยุํ อุปฆาเตยฺยุํ อุปฆาตํ วา กเรยฺยุํ. จตุปฺปทโต อุปฆาโต ยํ กิฺจิ จตุปฺปทภยนฺติ – มนุสฺสผสฺสานํ จตุปฺปทานํ.
เตนาห ภควา –
‘‘ปฺจนฺนํ ธีโร ภยานํ น ภาเย, ภิกฺขุ สโต สปริยนฺตจารี;
ฑํสาธิปาตานํ สรีสปานํ, มนุสฺสผสฺสานํ จตุปฺปทาน’’นฺติ.
ปรธมฺมิกานมฺปิ น สนฺตเสยฺย, ทิสฺวาปิ เตสํ พหุเภรวานิ;
อถาปรานิ อภิสมฺภเวยฺย, ปริสฺสยานิ กุสลานุเอสี.
ปรธมฺมิกานมฺปิ น สนฺตเสยฺย, ทิสฺวาปิ เตสํ พหุเภรวานีติ. ปรธมฺมิกา วุจฺจนฺติ สตฺต สหธมฺมิเก เปตฺวา เย เกจิ พุทฺเธ ธมฺเม สงฺเฆ อปฺปสนฺนา ¶ . เต ภิกฺขุํ ปฺหํ วา ปุจฺเฉยฺยุํ วาทํ วา อาโรเปยฺยุํ อกฺโกเสยฺยุํ ปริภาเสยฺยุํ โรเสยฺยุํ วิโรเสยฺยุํ หึเสยฺยุํ วิหึเสยฺยุํ เหเยฺยุํ วิเหเยฺยุํ ฆาเตยฺยุํ อุปฆาเตยฺยุํ อุปฆาตํ วา กเรยฺยุํ. เตสํ พหุเภรเว ปสฺสิตฺวา วา สุณิตฺวา วา น เวเธยฺย น ปเวเธยฺย น สมฺปเวเธยฺย น ตเสยฺย น สนฺตเสยฺย น อุตฺตเสยฺย น ปริตฺตเสยฺย น ภาเยยฺย น สนฺตาสํ อาปชฺเชยฺย, อภีรู อสฺส อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโส วิหเรยฺยาติ – ปรธมฺมิกานมฺปิ น สนฺตเสยฺย ทิสฺวาปิ เตสํ พหุเภรวานิ.
อถาปรานิ อภิสมฺภเวยฺย, ปริสฺสยานิ กุสลานุเอสีติ. อถาปรานิปิ อตฺถิ อภิสมฺโภตพฺพานิ อภิภวิตพฺพานิ อชฺโฌตฺถริตพฺพานิ ปริยาทิยิตพฺพานิ ¶ มทฺทิตพฺพานิ. ปริสฺสยาติ ¶ ทฺเว ปริสฺสยา – ปากฏปริสฺสยา จ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา จ…เป… เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ ¶ – ปริสฺสยา. กุสลานุเอสีติ สมฺมาปฏิปทํ อนุโลมปฏิปทํ อปจฺจนีกปฏิปทํ อวิรุทฺธปฏิปทํ อนฺวตฺถปฏิปทํ…เป… อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ นิพฺพานฺจ นิพฺพานคามินิฺจ ปฏิปทํ เอสนฺเตน คเวสนฺเตน ปริเยสนฺเตน ปริสฺสยา อภิสมฺโภตพฺพา อภิภวิตพฺพา อชฺโฌตฺถริตพฺพา ปริยาทิยิตพฺพา มทฺทิตพฺพาติ – อถาปรานิ อภิสมฺภเวยฺย ปริสฺสยานิ กุสลานุเอสี.
เตนาห ภควา –
‘‘ปรธมฺมิกานมฺปิ ¶ น สนฺตเสยฺย, ทิสฺวาปิ เตสํ พหุเภรวานิ;
อถาปรานิ อภิสมฺภเวยฺย, ปริสฺสยานิ กุสลานุเอสี’’ติ.
อาตงฺกผสฺเสน ขุทาย ผุฏฺโ, สีตํ อถุณฺหํ[อตุณฺหํ (สี. ก.)]อธิวาสเยยฺย;
โส เตหิ ผุฏฺโ พหุธา อโนโก, วีริยปรกฺกมํ ทฬฺหํ กเรยฺย.
อาตงฺกผสฺเสน ขุทาย ผุฏฺโติ. อาตงฺกผสฺโส วุจฺจติ โรคผสฺโส. โรคผสฺเสน ผุฏฺโ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต อสฺส; จกฺขุโรเคน ผุฏฺโ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต อสฺส, โสตโรเคน… ฆานโรเคน… ชิวฺหาโรเคน… กายโรเคน…เป… ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺเสน ผุฏฺโ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต อสฺส. ขุทา วุจฺจติ ฉาตโก. ฉาตเกน ผุฏฺโ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต อสฺสาติ – อาตงฺกผสฺเสน ขุทาย ผุฏฺโ.
สีตํ อถุณฺหํ อธิวาสเยยฺยาติ. สีตนฺติ ทฺวีหิ การเณหิ สีตํ โหติ – อพฺภนฺตรธาตุปฺปโกปวเสน [อพฺภนฺตรธาตุสงฺโกปวเสน (สฺยา.)] วา สีตํ โหติ, พหิทฺธา อุตุวเสน วา สีตํ โหติ. อุณฺหนฺติ ทฺวีหิ การเณหิ อุณฺหํ โหติ – อพฺภนฺตรธาตุปฺปโกปวเสน วา อุณฺหํ โหติ, พหิทฺธา อุตุวเสน วา อุณฺหํ โหตีติ – สีตํ อถุณฺหํ ¶ . อธิวาสเยยฺยาติ ขโม อสฺส ¶ สีตสฺส อุณฺหสฺส ชิฆจฺฉาย ปิปาสาย ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสานํ ทุรุตฺตานํ ¶ ทุราคตานํ วจนปถานํ อุปฺปนฺนานํ สารีริกานํ เวทนานํ ทุกฺขานํ ติพฺพานํ [ติปฺปานํ (สี. สฺยา.)] ขรานํ กฏุกานํ อสาตานํ อมนาปานํ ปาณหรานํ อธิวาสกชาติโก อสฺสาติ – สีตํ อถุณฺหํ อธิวาสเยยฺย.
โส เตหิ ผุฏฺโ พหุธา อโนโกติ. โส เตหีติ อาตงฺกผสฺเสน จ ขุทาย จ สีเตน จ อุณฺเหน จ ผุฏฺโ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต อสฺสาติ – โส เตหิ ผุฏฺโ. พหุธาติ อเนกวิเธหิ อากาเรหิ ผุฏฺโ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต อสฺสาติ – โส เตหิ ผุฏฺโ พหุธา ¶ . อโนโกติ อภิสงฺขารสหคตวิฺาณสฺส โอกาสํ น กโรตีติปิ – อโนโก. อถ วา กายทุจฺจริตสฺส วจีทุจฺจริตสฺส มโนทุจฺจริตสฺส โอกาสํ น กโรตีติปิ – อโนโกติ – โส เตหิ ผุฏฺโ พหุธา อโนโก.
วีริยปรกฺกมํ ทฬฺหํ กเรยฺยาติ. วีริยปรกฺกโม วุจฺจติ โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ นิกฺกโม ปรกฺกโม อุยฺยาโม วายาโม อุสฺสาโห อุสฺโสฬฺหี อปฺปฏิวานี ถาโม ธิติ อสิถิลปรกฺกมตา อนิกฺขิตฺตจฺฉนฺทตา อนิกฺขิตฺตธุรตา ธุรสมฺปคฺคาโห วีริยํ วีริยินฺทฺริยํ วีริยพลํ สมฺมาวายาโม. วีริยปรกฺกมํ ทฬฺหํ กเรยฺยาติ. วีริยํ ปรกฺกมํ ทฬฺหํ กเรยฺย ถิรํ กเรยฺย, ทฬฺหสมาทาโน อสฺส อวตฺถิตสมาทาโนติ – วีริยปรกฺกมํ ทฬฺหํ กเรยฺย.
เตนาห ภควา –
‘‘อาตงฺกผสฺเสน ¶ ขุทาย ผุฏฺโ, สีตํ อถุณฺหํ อธิวาสเยยฺย;
โส เตหิ ผุฏฺโ พหุธา อโนโก, วีริยปรกฺกมํ ทฬฺหํ กเรยฺยา’’ติ.
เถยฺยํ น กาเร น มุสา ภเณยฺย, เมตฺตาย ผสฺเส ตสถาวรานิ;
ยทาวิลตฺตํ มนโส วิชฺา, กณฺหสฺส ปกฺโขติ วิโนทเยยฺย.
เถยฺยํ ¶ น กาเร น มุสา ภเณยฺยาติ. เถยฺยํ น กาเรติ อิธ ภิกฺขุ อทินฺนาทานํ ปหาย อทินฺนาทานา ปฏิวิรโต อสฺส ทินฺนาทายี ทินฺนปาฏิกงฺขี, อเถเนน ¶ สุจิภูเตน อตฺตนา วิหเรยฺยาติ – เถยฺยํ น กาเร. น มุสา ภเณยฺยาติ อิธ ภิกฺขุ มุสาวาทํ ปหาย มุสาวาทา ปฏิวิรโต อสฺส สจฺจวาที สจฺจสนฺโธ เถโต ปจฺจยิโก อวิสํวาทโก โลกสฺสาติ – เถยฺยํ น กาเร น มุสา ภเณยฺย.
เมตฺตาย ผสฺเส ตสถาวรานีติ. เมตฺตาติ ยา สตฺเตสุ เมตฺติ เมตฺตายนา เมตฺตายิตตฺตํ อนุทยา อนุทยนา อนุทยิตตฺตํ [อนุทฺทยา (สี.) เอวมีทิเสสุ ทฺวีสุ ปเทสุปิ ทฺวิภาววเสน. อนุทา อนุทายนา อนุทายิตตฺตํ (สฺยา. ก.)] หิเตสิตา อนุกมฺปา อพฺยาปาโท อพฺยาปชฺโช [อพฺยาปชฺโฌ (สฺยา. ก.)] อโทโส กุสลมูลํ. ตสาติ เยสํ ตสิตา ตณฺหา อปฺปหีนา, เยสฺจ ภยเภรวา อปฺปหีนา. กึการณา วุจฺจนฺติ ตสา? เต ตสนฺติ อุตฺตสนฺติ ปริตสนฺติ ¶ ภายนฺติ สนฺตาสํ อาปชฺชนฺติ; ตํการณา วุจฺจนฺติ ตสา. ถาวราติ เยสํ ตสิตา ตณฺหา ปหีนา, เยสฺจ ภยเภรวา ปหีนา. กึการณา วุจฺจนฺติ ถาวรา? เต น ตสนฺติ น อุตฺตสนฺติ น ปริตสนฺติ น ภายนฺติ สนฺตาสํ น อาปชฺชนฺติ; ตํการณา วุจฺจนฺติ ถาวรา. เมตฺตาย ผสฺเส ตสถาวรานีติ. ตเส ¶ จ ถาวเร จ เมตฺตาย ผสฺเสยฺย ผเรยฺย, เมตฺตาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหเรยฺยาติ – เมตฺตาย ผสฺเส ตสถาวรานิ.
ยทาวิลตฺตํ มนโส วิชฺาติ. ยทาติ ยทา. มนโสติ ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชา มโนวิฺาณธาตุ. กายทุจฺจริเตน จิตฺตํ อาวิลํ โหติ ลุฬิตํ เอริตํ ฆฏฺฏิตํ จลิตํ ภนฺตํ อวูปสนฺตํ. วจีทุจฺจริเตน…เป… มโนทุจฺจริเตน… ราเคน… โทเสน… โมเหน… โกเธน… อุปนาเหน… มกฺเขน… ปฬาเสน… อิสฺสาย… มจฺฉริเยน… มายาย… สาเยฺเยน… ถมฺเภน… สารมฺเภน… มาเนน… อติมาเนน… มเทน… ปมาเทน… สพฺพกิเลเสหิ… สพฺพทุจฺจริเตหิ… สพฺพทรเถหิ… สพฺพปริฬาเหหิ… สพฺพสนฺตาเปหิ… สพฺพากุสลาภิสงฺขาเรหิ จิตฺตํ อาวิลํ โหติ ลุฬิตํ เอริตํ ฆฏฺฏิตํ ¶ จลิตํ ภนฺตํ อวูปสนฺตํ. ยทาวิลตฺตํ มนโส วิชฺาติ. จิตฺตสฺส ¶ อาวิลภาวํ ชาเนยฺย อาชาเนยฺย วิชาเนยฺย ปฏิวิชาเนยฺย ปฏิวิชฺเฌยฺยาติ – ยทาวิลตฺตํ มนโส วิชฺา.
กณฺหสฺส ¶ ปกฺโขติ วิโนทเยยฺยาติ. กณฺโหติ โย โส มาโร กณฺโห อธิปติ อนฺตคุ นมุจิ ปมตฺตพนฺธุ. กณฺหสฺส ปกฺโข มารปกฺโข มารปาโส มารพฬิสํ มารามิสํ มารวิสโย มารนิวาโส มารโคจโร มารพนฺธนนฺติ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺตึ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺยาติ. เอวมฺปิ กณฺหสฺส ปกฺโขติ วิโนทเยยฺย. อถ วา กณฺหสฺส ปกฺโข มารปกฺโข อกุสลปกฺโข ทุกฺขุทฺทโย ทุกฺขวิปาโก นิรยสํวตฺตนิโก ติรจฺฉานโยนิสํวตฺตนิโก เปตฺติวิสยสํวตฺตนิโกติ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺตึ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺยาติ. เอวมฺปิ กณฺหสฺส ปกฺโขติ วิโนทเยยฺย.
เตนาห ภควา –
‘‘เถยฺยํ น กาเร น มุสา ภเณยฺย, เมตฺตาย ผสฺเส ตสถาวรานิ;
ยทาวิลตฺตํ มนโส วิชฺา, กณฺหสฺส ปกฺโขติ วิโนทเยยฺยา’’ติ.
โกธาติมานสฺส วสํ น คจฺเฉ, มูลมฺปิ เตสํ ปลิขฺ ติฏฺเ;
อถปฺปิยํ วา ปน อปฺปิยํ วา, อทฺธา ภวนฺโต อภิสมฺภเวยฺย.
โกธาติมานสฺส วสํ น คจฺเฉติ. โกโธติ โย จิตฺตสฺส อาฆาโต ¶ ปฏิฆาโต…เป… จณฺฑิกฺกํ ¶ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส. อติมาโนติ อิเธกจฺโจ ปรํ อติมฺติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา…เป… อฺตรฺตเรน วา วตฺถุนา. โกธาติมานสฺส วสํ น คจฺเฉติ. โกธสฺส จ อติมานสฺส จ วสํ น คจฺเฉยฺย, โกธฺจ อติมานฺจ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺตึ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺยาติ – โกธาติมานสฺส วสํ น คจฺเฉ.
มูลมฺปิ ¶ เตสํ ปลิขฺ ติฏฺเติ. กตมํ โกธสฺส มูลํ? อวิชฺชา มูลํ, อโยนิโส มนสิกาโร มูลํ, อสฺมิมาโน มูลํ, อหิริกํ มูลํ, อโนตฺตปฺปํ มูลํ, อุทฺธจฺจํ มูลํ – อิทํ โกธสฺส มูลํ. กตมํ อติมานสฺส มูลํ? อวิชฺชา มูลํ, อโยนิโส มนสิกาโร มูลํ, อสฺมิมาโน มูลํ, อหิริกํ มูลํ ¶ , อโนตฺตปฺปํ มูลํ, อุทฺธจฺจํ มูลํ – อิทํ อติมานสฺส มูลํ. มูลมฺปิ เตสํ ปลิขฺ ติฏฺเติ. โกธสฺส จ อติมานสฺส จ มูลํ ปลิขณิตฺวา อุทฺธริตฺวา สมุทฺธริตฺวา อุปฺปาฏยิตฺวา สมุปฺปาฏยิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตึ กริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวา ติฏฺเยฺย สนฺติฏฺเยฺยาติ – มูลมฺปิ เตสํ ปลิขฺ ติฏฺเ.
อถปฺปิยํ วา ปน อปฺปิยํ วา, อทฺธา ภวนฺโต อภิสมฺภวฺैยฺยาติ. อถาติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยฺชนสิลิฏฺตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ – อถาติ. ปิยาติ ทฺเว ปิยา – สตฺตา วา สงฺขารา วา. กตเม สตฺตา ปิยา? อิธ ยาสฺส [ยสฺส (สฺยา.) สุตฺตมาลา โอโลเกตพฺพา] เต โหนฺติ อตฺถกามา หิตกามา ผาสุกามา โยคกฺเขมกามา มาตา ¶ วา ปิตา วา ภาตา วา ภคินี วา ปุตฺตา วา ธีตา วา มิตฺตา วา อมจฺจา วา าตี วา สาโลหิตา วา – อิเม สตฺตา ปิยา. กตเม สงฺขารา ปิยา? มนาปิกา รูปา มนาปิกา สทฺทา… คนฺธา… รสา… โผฏฺพฺพา – อิเม สงฺขารา ปิยา. อปฺปิยาติ ทฺเว อปฺปิยา – สตฺตา วา สงฺขารา วา. กตเม สตฺตา อปฺปิยา? อิธ ยาสฺส เต โหนฺติ อนตฺถกามา อหิตกามา อผาสุกามา อโยคกฺเขมกามา ชีวิตา โวโรเปตุกามา – อิเม สตฺตา อปฺปิยา. กตเม สงฺขารา อปฺปิยา? อมนาปิกา รูปา อมนาปิกา สทฺทา, คนฺธา… รสา… โผฏฺพฺพา – อิเม สงฺขารา อปฺปิยา. อทฺธาติ เอกํสวจนํ นิสฺสํสยวจนํ นิกฺกงฺขวจนํ อทฺเวชฺฌวจนํ อทฺเวฬฺหกวจนํ นิยฺยานิกวจนํ อปณฺณกวจนํ อวตฺถาปนวจนเมตํ – อทฺธาติ. อถปฺปิยํ วา ปน อปฺปิยํ วา, อทฺธา ภวนฺโต อภิสมฺภเวยฺยาติ. ปิยาปฺปิยํ สาตาสาตํ สุขทุกฺขํ ¶ โสมนสฺสโทมนสฺสํ อิฏฺานิฏฺํ อภิสมฺภวนฺโต วา อภิภเวยฺย อธิภวนฺโต วา อภิสมฺภเวยฺยาติ – อถปฺปิยํ วา ปน อปฺปิยํ วา อทฺธา ภวนฺโต อภิสมฺภเวยฺย.
เตนาห ¶ ภควา –
‘‘โกธาติมานสฺส วสํ น คจฺเฉ, มูลมฺปิ เตสํ ปลิขฺ ติฏฺเ;
อถปฺปิยํ วา ปน อปฺปิยํ วา, อทฺธา ภวนฺโต อภิสมฺภเวยฺยา’’ติ.
ปฺํ ¶ ¶ ปุรกฺขตฺวา กลฺยาณปีติ, วิกฺขมฺภเย ตานิ ปริสฺสยานิ;
อรตึ สเหถ สยนมฺหิ ปนฺเต, จตุโร สเหถ ปริเทวธมฺเม.
ปฺํ ปุรกฺขตฺวา กลฺยาณปีตีติ. ปฺาติ ยา ปฺา ปชานนา วิจโย ปวิจโย ธมฺมวิจโย…เป… อโมโห สมฺมาทิฏฺิ. ปฺํ ปุรกฺขตฺวาติ อิเธกจฺโจ ปฺํ ปุรโต กตฺวา จรติ ปฺาธโช ปฺาเกตุ ปฺาธิปเตยฺโย วิจยพหุโล ปวิจยพหุโล เปกฺขายนพหุโล [โอกฺขายนพหุโล (พหูสุ)] สมฺเปกฺขายนพหุโล [สโมกฺขายนพหุโล (สี. สฺยา.)] วิภูตวิหารี ตจฺจริโต ตพฺพหุโล ตคฺครุโก ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุตฺโต ตทธิปเตยฺโยติ. เอวมฺปิ ปฺํ ปุรกฺขตฺวา.
อถ วา คจฺฉนฺโต วา ‘‘คจฺฉามี’’ติ ปชานาติ, ิโต วา ‘‘ิโตมฺหี’’ติ ปชานาติ, นิสินฺโน วา ‘‘นิสินฺโนมฺหี’’ติ ปชานาติ, สยาโน วา ‘‘สยาโนมฺหี’’ติ ปชานาติ, ยถา ยถา วา ปนสฺส กาโย ปณิหิโต โหติ ตถา ตถา นํ ปชานาตีติ. เอวมฺปิ ปฺํ ปุรกฺขตฺวา.
อถ วา อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต สมฺปชานการี โหติ, อาโลกิเต วิโลกิเต สมฺปชานการี โหติ, สมิฺชิเต ปสาริเต สมฺปชานการี โหติ, สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณ สมฺปชานการี โหติ, อสิเต ปีเต ขายิเต สายิเต สมฺปชานการี โหติ, อุจฺจารปสฺสาวกมฺเม สมฺปชานการี โหติ, คเต ิเต นิสินฺเน สุตฺเต ชาคริเต ภาสิเต ตุณฺหิภาเว สมฺปชานการี ¶ โหตีติ. เอวมฺปิ ปฺํ ปุรกฺขตฺวา.
กลฺยาณปีตีติ พุทฺธานุสฺสติวเสน อุปฺปชฺชติ ปีติ ปาโมชฺชํ [ปามุชฺชํ (สฺยา.)] – กลฺยาณปีตีติ. ธมฺมานุสฺสติ สงฺฆานุสฺสติ สีลานุสฺสติ จาคานุสฺสติ เทวตานุสฺสติ ¶ อานาปานสฺสติ มรณสฺสติ กายคตาสติวเสน อุปสมานุสฺสติวเสน อุปฺปชฺชติ ปีติ ปาโมชฺชํ – กลฺยาณปีตีติ – ปฺํ ปุรกฺขตฺวา กลฺยาณปีติ.
วิกฺขมฺภเย ตานิ ปริสฺสยานีติ. ปริสฺสยาติ ทฺเว ปริสฺสยา – ปากฏปริสฺสยา จ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา ¶ จ…เป… อิเม วุจฺจนฺติ ปากฏปริสฺสยา…เป… อิเม ¶ วุจฺจนฺติ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา…เป… เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยา. วิกฺขมฺภเย ตานิ ปริสฺสยานีติ. ตานิ ปริสฺสยานิ วิกฺขมฺเภยฺย อภิภเวยฺย อชฺโฌตฺถเรยฺย ปริยาทิเยยฺย มทฺเทยฺยาติ – วิกฺขมฺภเย ตานิ ปริสฺสยานิ.
อรตึ สเหถ สยนมฺหิ ปนฺเตติ. อรตีติ ยา อรติ อรติตา อนภิรติ อนภิรมณา [อนภิรมนา (พหูสุ) วิภ. ๘๕๖] อุกฺกณฺิตา ปริตสฺสิตา. สยนมฺหิ ปนฺเตติ ปนฺเตสุ วา เสนาสเนสุ อฺตรฺตเรสุ วา อธิกุสเลสุ ธมฺเมสุ อรตึ สเหยฺย อภิภเวยฺย อชฺโฌตฺถเรยฺย ปริยาทิเยยฺย มทฺเทยฺยาติ – อรตึ สเหถ สยนมฺหิ ปนฺเต.
จตุโร สเหถ ปริเทวธมฺเมติ. จตฺตาโร ปริเทวนีเย ธมฺเม สเหยฺย ปริสเหยฺย อภิภเวยฺย อชฺโฌตฺถเรยฺย ปริยาทิเยยฺย มทฺเทยฺยาติ – จตุโร สเหถ ปริเทวธมฺเม.
เตนาห ภควา –
‘‘ปฺํ ¶ ปุรกฺขตฺวา กลฺยาณปีติ, วิกฺขมฺภเย ตานิ ปริสฺสยานิ;
อรตึ สเหถ สยนมฺหิ ปนฺเต, จตุโร สเหถ ปริเทวธมฺเม’’ติ.
กึสู อสิสฺสํ กุว วา[กุหึ วา (สี.), กุวํ วา (สฺยา.), กุถ วา (ก.)]อสิสฺสํ, ทุกฺขํ วต เสตฺถ กุวชฺช เสสฺสํ;
เอเต วิตกฺเก ปริเทวเนยฺเย, วินเยถ เสโข อนิเกตจารี[อนิเกตสารี (สฺยา.)].
กึสู ¶ อสิสฺสํ กุว วา อสิสฺสนฺติ. กึสู อสิสฺสามีติ กึ ภฺุชิสฺสามิ โอทนํ วา กุมฺมาสํ วา สตฺตุํ วา มจฺฉํ วา มํสํ วาติ – กึสู อสิสฺสํ. กุว วา อสิสฺสนฺติ กตฺถ ภฺุชิสฺสามิ ขตฺติยกุเล วา พฺราหฺมณกุเล วา เวสฺสกุเล วา สุทฺทกุเล วาติ – กึสู อสิสฺสํ กุว วา อสิสฺสํ.
ทุกฺขํ วต เสตฺถ กุวชฺช เสสฺสนฺติ อิมํ รตฺตึ ทุกฺขํ สยิตฺถ ผลเก วา ตฏฺฏิกาย วา จมฺมขณฺเฑ วา ติณสนฺถาเร วา ปณฺณสนฺถาเร วา ปลาลสนฺถาเร วา. อาคามิรตฺตึ [อาคมนรตฺตึ (สฺยา.)] กตฺถ สุขํ สยิสฺสามิ มฺเจ วา ปีเ วา ภิสิยา ¶ วา พิมฺโพหเน วา วิหาเร วา อฑฺฒโยเค วา ปาสาเท วา หมฺมิเย วา คุหาย วาติ – ทุกฺขํ วต เสตฺถ กุวชฺช เสสฺสํ.
เอเต ¶ วิตกฺเก ปริเทวเนยฺเยติ. เอเต วิตกฺเกติ ทฺเว ปิณฺฑปาตปฏิสฺุตฺเต ¶ วิตกฺเก, ทฺเว เสนาสนปฏิสฺุตฺเต วิตกฺเก. ปริเทวเนยฺเยติ อาเทวเนยฺเย ปริเทวเนยฺเยติ – เอเต วิตกฺเก ปริเทวเนยฺเย.
วินเยถ เสโข อนิเกตจารีติ. เสโขติ กึการณา วุจฺจติ เสโข? สิกฺขตีติ – เสโข. กิฺจ สิกฺขติ? อธิสีลมฺปิ สิกฺขติ, อธิจิตฺตมฺปิ สิกฺขติ, อธิปฺมฺปิ สิกฺขติ. กตมา อธิสีลสิกฺขา…เป… อยํ อธิปฺาสิกฺขา. อิมา ติสฺโส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺขติ, ชานนฺโต ปสฺสนฺโต ปจฺจเวกฺขนฺโต จิตฺตํ อธิฏฺหนฺโต สิกฺขติ, สทฺธาย อธิมุจฺจนฺโต สิกฺขติ, วีริยํ ปคฺคณฺหนฺโต, สตึ อุปฏฺเปนฺโต, จิตฺตํ สมาทหนฺโต, ปฺาย ปชานนฺโต ¶ สิกฺขติ, อภิฺเยฺยํ อภิชานนฺโต สิกฺขติ, ปริฺเยฺยํ ปริชานนฺโต, ปหาตพฺพํ ปชหนฺโต, ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺโต, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต สิกฺขติ อาจรติ สมาจรติ สมาทาย สิกฺขติ. ตํการณา วุจฺจติ – เสโข. วินยาย ปฏิวินยาย ปหานาย วูปสมาย ปฏินิสฺสคฺคาย ปฏิปสฺสทฺธิยา อธิสีลมฺปิ สิกฺเขยฺย, อธิจิตฺตมฺปิ สิกฺเขยฺย, อธิปฺมฺปิ สิกฺเขยฺย. อิมา ติสฺโส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺเขยฺย ชานนฺโต…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต สิกฺเขยฺย อาจเรยฺย สมาจเรยฺย สมาทาย วตฺเตยฺยาติ – วินเยถ เสโข.
อนิเกตจารีติ ¶ . กถํ นิเกตจารี โหติ? อิเธกจฺโจ กุลปลิโพเธน สมนฺนาคโต โหติ, คณปลิโพเธน… อาวาสปลิโพเธน… จีวรปลิโพเธน… ปิณฺฑปาตปลิโพเธน… เสนาสนปลิโพเธน… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารปลิโพเธน สมนฺนาคโต โหติ. เอวํ นิเกตจารี โหติ. กถํ อนิเกตจารี โหติ? อิธ ภิกฺขุ น กุลปลิโพเธน สมนฺนาคโต โหติ, น คณปลิโพเธน… น อาวาสปลิโพเธน… น จีวรปลิโพเธน… น ปิณฺฑปาตปลิโพเธน… น เสนาสนปลิโพเธน… น คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารปลิโพเธน สมนฺนาคโต โหติ. เอวํ อนิเกตจารี โหติ.
‘‘มคธํ ¶ คตา โกสลํ คตา, เอกจฺจิยา ปน วชฺชิภูมิยา;
มิคา วิย อสงฺฆจาริโน [มาคธา วิสงฺฆจาริโน (สฺยา.)], อนิเกตา วิหรนฺติ ภิกฺขโว.
‘‘สาธุ ¶ จริตกํ สาธุ สุจริตํ, สาธุ สทา อนิเกตวิหาโร;
อตฺถปุจฺฉนํ ปทกฺขิณํ กมฺมํ, เอตํ สามฺํ อกิฺจนสฺสา’’ติ.
วินเยถ ¶ เสโข อนิเกตจารี. เตนาห ภควา –
‘‘กึสู อสิสฺสํ กุว วา อสิสฺสํ, ทุกฺขํ วต เสตฺถ กุวชฺช เสสฺสํ;
เอเต ¶ วิตกฺเก ปริเทวเนยฺเย, วินเยถ เสโข อนิเกตจารี’’ติ.
อนฺนฺจ ลทฺธา วสนฺจ กาเล, มตฺตํ ส ชฺา[มตฺตํ โส ชฺา (สฺยา.)]อิธ โตสนตฺถํ;
โส เตสุ คุตฺโต ยตจาริ คาเม, รุสิโตปิ[ทูสิโตปิ (ก.)]วาจํ ผรุสํ น วชฺชา.
อนฺนฺจ ลทฺธา วสนฺจ กาเลติ. อนฺนนฺติ โอทโน กุมฺมาโส สตฺตุ มจฺโฉ มํสํ. วสนนฺติ ฉ จีวรานิ – โขมํ, กปฺปาสิกํ, โกเสยฺยํ, กมฺพลํ, สาณํ, ภงฺคํ. อนฺนฺจ ลทฺธา วสนฺจ กาเลติ. จีวรํ ลภิตฺวา ปิณฺฑปาตํ ลภิตฺวา น กุหนาย, น ลปนาย, น เนมิตฺติกตาย, น นิปฺเปสิกตาย, น ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนตาย, น ทารุทาเนน, น เวฬุทาเนน, น ปตฺตทาเนน, น ปุปฺผทาเนน, น ผลทาเนน, น สินานทาเนน, น จุณฺณทาเนน, น มตฺติกาทาเนน, น ทนฺตกฏฺทาเนน, น มุโขทกทาเนน, น จาตุกมฺยตาย, น มุคฺคสูปฺยตาย, น ปาริภฏฺยตาย, น ปีมทฺทิกตาย, น วตฺถุวิชฺชาย, น ติรจฺฉานวิชฺชาย, น องฺควิชฺชาย, น นกฺขตฺตวิชฺชาย, น ทูตคมเนน, น ปหิณคมเนน, น ชงฺฆเปสนิเกน, น เวชฺชกมฺเมน, น ปิณฺฑปฏิปิณฺฑเกน, น ทานานุปฺปทาเนน ธมฺเมน สเมน ลทฺธา ¶ ลภิตฺวา อธิคนฺตฺวา วินฺทิตฺวา ปฏิลภิตฺวาติ – อนฺนฺจ ลทฺธา วสนฺจ กาเล.
มตฺตํ ¶ ส ชฺา อิธ โตสนตฺถนฺติ. มตฺตํ ส ชฺาติ ¶ ทฺวีหิ การเณหิ มตฺตํ ชาเนยฺย – ปฏิคฺคหณโต วา ปริโภคโต วา. กถํ ปฏิคฺคหณโต มตฺตํ ชานาติ? โถเกปิ ทิยฺยมาเน กุลานุทยาย [กุลานุทฺทยาย (สี. ก.)] กุลานุรกฺขาย กุลานุกมฺปาย ปฏิคฺคณฺหาติ, พหุเกปิ ทิยฺยมาเน กายปริหาริกํ จีวรํ ปฏิคฺคณฺหาติ กุจฺฉิปริหาริกํ ปิณฺฑปาตํ ปฏิคฺคณฺหาติ. เอวํ ปฏิคฺคหณโต มตฺตํ ชานาติ. กถํ ปริโภคโต มตฺตํ ชานาติ?
ปฏิสงฺขา ¶ โยนิโส จีวรํ ปฏิเสวติ ยาวเทว สีตสฺส ปฏิฆาตาย อุณฺหสฺส ปฏิฆาตาย ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสานํ ปฏิฆาตาย, ยาวเทว หิริโกปีนปฏิจฺฉาทนตฺถํ.
ปฏิสงฺขา โยนิโส ปิณฺฑปาตํ ปฏิเสวติ เนว ทวาย น มทาย น มณฺฑนาย น วิภูสนาย, ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ิติยา ยาปนาย วิหึสูปรติยา พฺรหฺมจริยานุคฺคหาย. อิติ ปุราณฺจ เวทนํ ปฏิหงฺขามิ นวฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามิ, ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสติ อนวชฺชตา จ ผาสุวิหาโร จ.
ปฏิสงฺขา โยนิโส เสนาสนํ ปฏิเสวติ ยาวเทว สีตสฺส ปฏิฆาตาย อุณฺหสฺส ปฏิฆาตาย ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสานํ ปฏิฆาตาย, ยาวเทว อุตุปริสฺสยวิโนทนปฏิสลฺลานารามตฺถํ.
ปฏิสงฺขา โยนิโส คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปฏิเสวติ ยาวเทว อุปฺปนฺนานํ เวยฺยาพฺยาธิกานํ [เวยฺยาพาธิกานํ (สี. สฺยา.)] เวทนานํ ปฏิฆาตาย อพฺยาปชฺชปรมตาย.
เอวํ ปริโภคโต มตฺตํ ชานาติ. มตฺตํ ¶ ส ชฺาติ. อิเมหิ ทฺวีหิ การเณหิ มตฺตํ ชาเนยฺย อาชาเนยฺย ปฏิวิชาเนยฺย ปฏิวิชฺเฌยฺยาติ – มตฺตํ ส ชฺา.
อิธ โตสนตฺถนฺติ. อิธ ภิกฺขุ สนฺตุฏฺโ โหติ อิตรีตเรน จีวเรน อิตรีตรจีวรสนฺตุฏฺิยา จ วณฺณวาที, น จ จีวรเหตุ อเนสนํ อปฺปติรูปํ อาปชฺชติ; อลทฺธา จ จีวรํ น ปริตสฺสติ, ลทฺธา ¶ จ จีวรํ อคธิโต อมุจฺฉิโต อนชฺฌาปนฺโน, อาทีนวทสฺสาวี นิสฺสรณปฺโ ปริภฺุชติ; ตาย ¶ จ ปน อิตรีตรจีวรสนฺตุฏฺิยา เนวตฺตานุกฺกํเสติ, น ปรํ วมฺเภติ. โย หิ ตตฺถ ทกฺโข อนลโส สมฺปชาโน ปฏิสฺสโต – อยํ วุจฺจติ ภิกฺขุ โปราเณ อคฺคฺเ อริยวํเส ิโต.
ปุน จปรํ ภิกฺขุ สนฺตุฏฺโ โหติ อิตรีตเรน ปิณฺฑปาเตน อิตรีตรปิณฺฑปาตสนฺตุฏฺิยา จ วณฺณวาที, น จ ปิณฺฑปาตเหตุ อเนสนํ อปฺปติรูปํ อาปชฺชติ, อลทฺธา จ ปิณฺฑปาตํ น ปริตสฺสติ, ลทฺธา จ ปิณฺฑปาตํ อคธิโต อมุจฺฉิโต อนชฺฌาปนฺโน, อาทีนวทสฺสาวี นิสฺสรณปฺโ ปริภฺุชติ; ตาย จ ปน อิตรีตรปิณฺฑปาตสนฺตุฏฺิยา เนวตฺตานุกฺกํเสติ, น ปรํ ¶ วมฺเภติ. โย หิ ตตฺถ ทกฺโข อนลโส สมฺปชาโน ปฏิสฺสโต – อยํ วุจฺจติ ภิกฺขุ โปราเณ อคฺคฺเ อริยวํเส ิโต.
ปุน จปรํ ภิกฺขุ สนฺตุฏฺโ โหติ อิตรีตเรน เสนาสเนน อิตรีตรเสนาสนสนฺตุฏฺิยา จ วณฺณวาที, น จ เสนาสนเหตุ อเนสนํ อปฺปติรูปํ อาปชฺชติ ¶ , อลทฺธา จ เสนาสนํ น ปริตสฺสติ, ลทฺธา จ เสนาสนํ อคธิโต อมุจฺฉิโต อนชฺฌาปนฺโน, อาทีนวทสฺสาวี นิสฺสรณปฺโ ปริภฺุชติ; ตาย จ ปน อิตรีตรเสนาสนสนฺตุฏฺิยา เนวตฺตานุกฺกํเสติ, น ปรํ วมฺเภติ. โย หิ ตตฺถ ทกฺโข อนลโส สมฺปชาโน ปฏิสฺสโต – อยํ วุจฺจติ ภิกฺขุ โปราเณ อคฺคฺเ อริยวํเส ิโต.
ปุน จปรํ ภิกฺขุ สนฺตุฏฺโ โหติ อิตรีตเรน คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรน, อิตรีตรคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารสนฺตุฏฺิยา จ วณฺณวาที, น จ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารเหตุ อเนสนํ อปฺปติรูปํ อาปชฺชติ, อลทฺธา จ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ น ปริตสฺสติ, ลทฺธา จ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อคธิโต อมุจฺฉิโต อนชฺฌาปนฺโน, อาทีนวทสฺสาวี นิสฺสรณปฺโ ปริภฺุชติ; ตาย จ ปน อิตรีตรคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารสนฺตุฏฺิยา เนวตฺตานุกฺกํเสติ, น ปรํ วมฺเภติ. โย หิ ตตฺถ ทกฺโข อนลโส สมฺปชาโน ปฏิสฺสโต – อยํ วุจฺจติ ภิกฺขุ โปราเณ อคฺคฺเ อริยวํเส ิโตติ – มตฺตํ ส ชฺา อิธ โตสนตฺถํ.
โส ¶ ¶ เตสุ คุตฺโต ยตจาริ คาเมติ. โส เตสุ คุตฺโตติ จีวเร ปิณฺฑปาเต เสนาสเน คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเร คุตฺโต โคปิโต รกฺขิโต สํวุโตติ. เอวมฺปิ โส เตสุ คุตฺโต. อถ วา อายตเนสุ คุตฺโต โคปิโต รกฺขิโต สํวุโตติ. เอวมฺปิ โส เตสุ คุตฺโต.
ยตจาริ คาเมติ คาเม ยโต ยตฺโต ปฏิยตฺโต คุตฺโต โคปิโต ¶ รกฺขิโต สํวุโตติ – โส เตสุ คุตฺโต ยตจาริ คาเม.
รุสิโตปิ วาจํ ผรุสํ น วชฺชาติ. ทูสิโต ขุํสิโต วมฺภิโต ฆฏฺฏิโต ครหิโต อุปวทิโต ผรุเสน กกฺขเฬน นปฺปฏิวชฺชา นปฺปฏิภเณยฺย, อกฺโกสนฺตํ น ปจฺจกฺโกเสยฺย, โรสนฺตํ นปฺปฏิโรเสยฺย, ภณฺฑนฺตํ น ปฏิภณฺเฑยฺย, น กลหํ กเรยฺย, น ภณฺฑนํ กเรยฺย, น วิคฺคหํ กเรยฺย, น วิวาทํ กเรยฺย, น เมธคํ กเรยฺย, กลหํ ภณฺฑนํ วิคฺคหํ วิวาทํ เมธคํ ปชเหยฺย ¶ วิโนเทยฺย พฺยนฺตึ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, กลหภณฺฑนวิคฺคหวิวาทเมธคา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – รุสิโตปิ วาจํ ผรุสํ น วชฺชา.
เตนาห ภควา –
‘‘อนฺนฺจ ลทฺธา วสนฺจ กาเล, มตฺตํ ส ชฺา อิธ โตสนตฺถํ;
โส เตสุ คุตฺโต ยตจาริ คาเม, รุสิโตปิ วาจํ ผรุสํ น วชฺชา’’ติ.
โอกฺขิตฺตจกฺขุ น จ ปาทโลโล, ฌานานุยุตฺโต พหุชาครสฺส;
อุเปกฺขมารพฺภ สมาหิตตฺโต, ตกฺกาสยํ กุกฺกุจฺจฺจุปจฺฉินฺเท[กุกฺกุจฺจิยูปจฺฉินฺเท (สฺยา.)].
โอกฺขิตฺตจกฺขุ น จ ปาทโลโลติ. กถํ ขิตฺตจกฺขุ โหติ ¶ ? อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ จกฺขุโลโล, จกฺขุโลลิเยน สมนฺนาคโต โหติ, ‘‘อทิฏฺํ ทกฺขิตพฺพํ, ทิฏฺํ สมติกฺกมิตพฺพ’’นฺติ อาราเมน อารามํ อุยฺยาเนน อุยฺยานํ คาเมน ¶ คามํ นิคเมน นิคมํ นคเรน นครํ รฏฺเน รฏฺํ ชนปเทน ชนปทํ ทีฆจาริกํ ¶ อนวฏฺิตจาริกํ อนุยุตฺโต จ โหติ รูปทสฺสนาย. เอวมฺปิ ขิตฺตจกฺขุ โหติ.
อถ วา ภิกฺขุ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโ วีถึ ปฏิปนฺโน อสํวุโต คจฺฉติ หตฺถึ โอโลเกนฺโต, อสฺสํ โอโลเกนฺโต, รถํ โอโลเกนฺโต, ปตฺตึ โอโลเกนฺโต, อิตฺถิโย โอโลเกนฺโต, ปุริเส โอโลเกนฺโต, กุมารเก โอโลเกนฺโต, กุมาริกาโย โอโลเกนฺโต, อนฺตราปณํ โอโลเกนฺโต, ฆรมุขานิ โอโลเกนฺโต, อุทฺธํ โอโลเกนฺโต, อโธ โอโลเกนฺโต, ทิสาวิทิสํ วิเปกฺขมาโน [เปกฺขมาโน (พหูสุ)] คจฺฉติ. เอวมฺปิ ขิตฺตจกฺขุ โหติ.
อถ วา ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา นิมิตฺตคฺคาหี โหติ อนุพฺยฺชนคฺคาหี. ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย นปฺปฏิปชฺชติ, น รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย น สํวรํ อาปชฺชติ. เอวมฺปิ ขิตฺตจกฺขุ โหติ.
ยถา วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภฺุชิตฺวา เต เอวรูปํ วิสูกทสฺสนํ อนุยุตฺตา วิหรนฺติ, เสยฺยถิทํ – นจฺจํ คีตํ วาทิตํ เปกฺขํ อกฺขานํ ปาณิสฺสรํ ¶ เวตาฬํ กุมฺภถูณํ โสภนกํ จณฺฑาลํ วํสํ โธวนํ หตฺถิยุทฺธํ อสฺสยุทฺธํ มหึสยุทฺธํ อุสภยุทฺธํ อชยุทฺธํ เมณฺฑยุทฺธํ กุกฺกุฏยุทฺธํ วฏฺฏกยุทฺธํ ทณฺฑยุทฺธํ ¶ มุฏฺิยุทฺธํ นิพฺพุทฺธํ อุยฺโยธิกํ พลคฺคํ เสนาพฺยูหํ อนีกทสฺสนํ อิติ วา. เอวมฺปิ ขิตฺตจกฺขุ โหติ.
กถํ น ขิตฺตจกฺขุ โหติ? อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ น จกฺขุโลโล น จกฺขุโลลิเยน สมนฺนาคโต โหติ ‘‘อทิฏฺํ ทกฺขิตพฺพํ ทิฏฺํ สมติกฺกมิตพฺพ’’นฺติ น อาราเมน อารามํ น อุยฺยาเนน อุยฺยานํ น คาเมน คามํ น นิคเมน นิคมํ น นคเรน นครํ น รฏฺเน รฏฺํ น ชนปเทน ชนปทํ ทีฆจาริกํ อนวฏฺิตจาริกํ อนนุยุตฺโต จ โหติ รูปทสฺสนาย ¶ . เอวมฺปิ น ขิตฺตจกฺขุ โหติ.
อถ วา ภิกฺขุ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโ วีถึ ปฏิปนฺโน สํวุโต คจฺฉติ น หตฺถึ โอโลเกนฺโต…เป… น ทิสาวิทิสํ วิเปกฺขมาโน คจฺฉติ. เอวมฺปิ น ขิตฺตจกฺขุ โหติ.
อถ ¶ วา ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ…เป… จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชติ. เอวมฺปิ น ขิตฺตจกฺขุ โหติ.
ยถา วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภฺุชิตฺวา…เป… อนีกทสฺสนํ อิติ วา. เอวรูปา วิสูกทสฺสนานุโยคา ปฏิวิรโต โหติ. เอวมฺปิ น ขิตฺตจกฺขุ โหตีติ – โอกฺขิตฺตจกฺขุ.
น จ ปาทโลโลติ. กถํ ปาทโลโล โหติ? อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ ปาทโลโล ปาทโลลิเยน สมนฺนาคโต โหติ, อาราเมน อารามํ…เป… ทีฆจาริกํ อนวฏฺิตจาริกํ อนุยุตฺโต โหติ รูปทสฺสนาย. เอวมฺปิ ปาทโลโล โหติ.
อถ วา ภิกฺขุ อนฺโตปิ สงฺฆาราเม ปาทโลโล ปาทโลลิเยน สมนฺนาคโต โหติ, น อตฺถเหตุ น การณเหตุ อุทฺธโต ¶ อวูปสนฺตจิตฺโต ปริเวณโต ปริเวณํ คจฺฉติ. วิหารโต…เป… อิติ ภวาภวกถํ กเถติ. เอวมฺปิ ปาทโลโล โหติ.
น จ ปาทโลโลติ. ปาทโลลิยํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺตึ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, ปาทโลลิยา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน ¶ เจตสา วิหเรยฺย, ปฏิสลฺลานาราโม อสฺส ปฏิสลฺลานรโต อชฺฌตฺตํ เจโตสมถมนุยุตฺโต อนิรากตชฺฌาโน วิปสฺสนาย สมนฺนาคโต พฺรูเหตา สฺุาคารํ ฌายี ฌานรโต เอกตฺตมนุยุตฺโต สทตฺถครุโกติ – โอกฺขิตฺตจกฺขุ น จ ปาทโลโล.
ฌานานุยุตฺโต พหุชาครสฺสาติ. ฌานานุยุตฺโตติ ทฺวีหิ การเณหิ ฌานานุยุตฺโต – อนุปฺปนฺนสฺส วา ปมสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทาย ยุตฺโต ปยุตฺโต อายุตฺโต สมายุตฺโต, อนุปฺปนฺนสฺส วา ทุติยสฺส ฌานสฺส… ตติยสฺส ฌานสฺส… จตุตฺถสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทาย ยุตฺโต ปยุตฺโต อายุตฺโต สมายุตฺโตติ. เอวมฺปิ ฌานานุยุตฺโต. อถ วา อุปฺปนฺนํ วา ปมํ ฌานํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ [พหุลึ กโรติ (ก.)], อุปฺปนฺนํ วา ทุติยํ ¶ ฌานํ ¶ … ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรตีติ. เอวมฺปิ ฌานานุยุตฺโต.
พหุชาครสฺสาติ อิธ ภิกฺขุ ทิวสํ จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธติ, รตฺติยา ปมํ ยามํ จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธติ, รตฺติยา มชฺฌิมํ ¶ ยามํ ทกฺขิเณน ปสฺเสน สีหเสยฺยํ กปฺเปติ ปาเท ปาทํ อจฺจาธาย สโต สมฺปชาโน อุฏฺานสฺํ มนสิ กตฺวา, รตฺติยา ปจฺฉิมํ ยามํ ปจฺจุฏฺาย จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ ปริโสเธตีติ – ฌานานุยุตฺโต พหุชาครสฺส.
อุเปกฺขมารพฺภ สมาหิตตฺโตติ. อุเปกฺขาติ ยา จตุตฺเถ ฌาเน อุเปกฺขา อุเปกฺขนา อชฺฌุเปกฺขนา จิตฺตสมตา จิตฺตปฺปสฺสทฺธตา มชฺฌตฺตตา จิตฺตสฺส. สมาหิตตฺโตติ ยา จิตฺตสฺส ิติ สณฺิติ อวฏฺิติ อวิสาหาโร อวิกฺเขโป อวิสาหฏมานสตา สมโถ สมาธินฺทฺริยํ สมาธิพลํ สมฺมาสมาธิ. อุเปกฺขมารพฺภ สมาหิตตฺโตติ. จตุตฺเถ ฌาเน อุเปกฺขํ อารพฺภ เอกคฺคจิตฺโต อวิกฺขิตฺตจิตฺโต อวิสาหฏมานโสติ – อุเปกฺขมารพฺภ สมาหิตตฺโต.
ตกฺกาสยํ กุกฺกุจฺจฺจุปจฺฉินฺเทติ. ตกฺกาติ นว วิตกฺกา – กามวิตกฺโก, พฺยาปาทวิตกฺโก, วิหึสาวิตกฺโก, าติวิตกฺโก, ชนปทวิตกฺโก, อมรวิตกฺโก, ปรานุทยตาปฏิสฺุตฺโต วิตกฺโก, ลาภสกฺการสิโลกปฏิสฺุตฺโต วิตกฺโก, อนวฺตฺติปฏิสฺุตฺโต วิตกฺโก – อิเม วุจฺจนฺติ นว วิตกฺกา. กามวิตกฺกานํ กามสฺาสโย, พฺยาปาทวิตกฺกานํ พฺยาปาทสฺาสโย, วิหึสาวิตกฺกานํ วิหึสาสฺาสโย. อถ วา ตกฺกานํ วิตกฺกานํ สงฺกปฺปานํ อวิชฺชาสโย, อโยนิโส มนสิกาโร อาสโย, อสฺมิมาโน อาสโย, อโนตฺตปฺปํ อาสโย, อุทฺธจฺจํ อาสโย.
กุกฺกุจฺจนฺติ ¶ หตฺถกุกฺกุจฺจมฺปิ กุกฺกุจฺจํ ปาทกุกฺกุจฺจมฺปิ ¶ กุกฺกุจฺจํ หตฺถปาทกุกฺกุจฺจมฺปิ กุกฺกุจฺจํ, อกปฺปิเย กปฺปิยสฺิตา กปฺปิเย อกปฺปิยสฺิตา, อวชฺเช วชฺชสฺิตา, วชฺเช อวชฺชสฺิตา. ยํ เอวรูปํ กุกฺกุจฺจํ กุกฺกุจฺจายนา กุกฺกุจฺจายิตตฺตํ ¶ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข – อิทํ วุจฺจติ กุกฺกุจฺจํ.
อปิ ¶ จ ทฺวีหิ การเณหิ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข – กตตฺตา จ อกตตฺตา จ. กถํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข? ‘‘กตํ เม กายทุจฺจริตํ, อกตํ เม กายสุจริต’’นฺติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข. ‘‘กตํ เม วจีทุจฺจริตํ… กตํ เม มโนทุจฺจริตํ… กโต เม ปาณาติปาโต, อกตา เม ปาณาติปาตา เวรมณี’’ติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข. ‘‘กตํ เม อทินฺนาทานํ… กโต เม กาเมสุมิจฺฉาจาโร… กโต เม มุสาวาโท… กตา เม ปิสุณวาจา… กตา เม ผรุสวาจา… กโต เม สมฺผปฺปลาโป… กตา เม อภิชฺฌา… กโต เม พฺยาปาโท… กตา เม มิจฺฉาทิฏฺิ, อกตา เม สมฺมาทิฏฺี’’ติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข. เอวํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข.
อถ วา ‘‘สีเลสุมฺหิ น ปริปูรการี’’ติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข; ‘‘อินฺทฺริเยสุมฺหิ อคุตฺตทฺวาโร’’ติ… ‘‘โภชเน อมตฺตฺูมฺหี’’ติ… ‘‘ชาคริยํ ¶ อนนุยุตฺโตมฺหี’’ติ… ‘‘น สติสมฺปชฺเน สมนฺนาคโตมฺหี’’ติ… ‘‘อภาวิตา เม จตฺตาโร สติปฏฺานา’’ติ… ‘‘อภาวิตา เม จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา’’ติ… ‘‘อภาวิตา เม จตฺตาโร อิทฺธิปาทา’’ติ… ‘‘อภาวิตานิ เม ปฺจินฺทฺริยานี’’ติ… ‘‘อภาวิตานิ เม ปฺจ พลานี’’ติ… ‘‘อภาวิตา เม สตฺต โพชฺฌงฺคา’’ติ… ‘‘อภาวิโต เม อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค’’ติ… ‘‘ทุกฺขํ เม อปริฺาต’’นฺติ… ‘‘ทุกฺขสมุทโย เม อปฺปหีโน’’ติ… ‘‘มคฺโค เม อภาวิโต’’ติ… ‘‘นิโรโธ เม อสจฺฉิกโต’’ติ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข. ตกฺกาสยํ กุกฺกุจฺจฺจุปจฺฉินฺเทติ. ตกฺกฺจ ตกฺกาสยฺจ กุกฺกุจฺจฺจ อุปจฺฉินฺเทยฺย ฉินฺเทยฺย อุจฺฉินฺเทยฺย สมุจฺฉินฺเทยฺย ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺตึ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺยาติ – ตกฺกาสยํ กุกฺกุจฺจฺจุปจฺฉินฺเท.
เตนาห ¶ ภควา –
‘‘โอกฺขิตฺตจกฺขุ น จ ปาทโลโล, ฌานานุยุตฺโต พหุชาครสฺส;
อุเปกฺขมารพฺภ สมาหิตตฺโต, ตกฺกาสยํ กุกฺกุจฺจฺจุปจฺฉินฺเท’’ติ.
จุทิโต ¶ ¶ วจีภิ สติมาภินนฺเท, สพฺรหฺมจารีสุ ขิลํ ปภินฺเท;
วาจํ ปมฺุเจ กุสลํ นาติเวลํ, ชนวาทธมฺมาย น เจตเยยฺย.
จุทิโต วจีภิ สติมาภินนฺเทติ. จุทิโตติ อุปชฺฌายา วา ¶ อาจริยา วา สมานุปชฺฌายกา วา สมานาจริยกา วา มิตฺตา วา สนฺทิฏฺา วา สมฺภตฺตา วา สหายา วา โจเทนฺติ – ‘‘อิทํ เต, อาวุโส, อยุตฺตํ, อิทํ เต อปฺปตฺตํ, อิทํ เต อสารุปฺปํ, อิทํ เต อสีลฏฺ’’นฺติ. สตึ อุปฏฺเปตฺวา ตํ โจทนํ นนฺเทยฺย อภินนฺเทยฺย โมเทยฺย อนุโมเทยฺย อิจฺเฉยฺย สาทิเยยฺย ปตฺถเยยฺย ปิหเยยฺย อภิชปฺเปยฺย. ยถา อิตฺถี วา ปุริโส วา ทหโร ยุวา มณฺฑนชาติโก สีสํนฺหาโต อุปฺปลมาลํ วา วสฺสิกมาลํ วา อธิมุตฺตกมาลํ วา ลภิตฺวา อุโภหิ หตฺเถหิ ปฏิคฺคเหตฺวา อุตฺตมงฺเค สิรสฺมึ ปติฏฺาเปตฺวา นนฺเทยฺย อภินนฺเทยฺย โมเทยฺย อนุโมเทยฺย อิจฺเฉยฺย สาทิเยยฺย ปตฺถเยยฺย ปิหเยยฺย อภิชปฺเปยฺย; เอวเมว สตึ อุปฏฺเปตฺวา ตํ โจทนํ นนฺเทยฺย อภินนฺเทยฺย โมเทยฺย อนุโมเทยฺย อิจฺเฉยฺย สาทิเยยฺย ปตฺถเยยฺย ปิหเยยฺย อภิชปฺเปยฺย.
‘‘นิธีนํว [นิธินํว (ก.) ธ. ป. ๗๖] ปวตฺตารํ, ยํ ปสฺเส วชฺชทสฺสินํ;
นิคฺคยฺหวาทึ เมธาวึ, ตาทิสํ ปณฺฑิตํ ภเช.
‘‘ตาทิสํ ภชมานสฺส, เสยฺโย โหติ น ปาปิโย;
โอวเทยฺยานุสาเสยฺย, อสพฺภา จ นิวารเย;
สตฺหิ โส ปิโย โหติ, อสตํ โหติ อปฺปิโย’’ติ.
จุทิโต วจีภิ สติมาภินนฺเท, สพฺรหฺมจารีสุ ขิลํ ปภินฺเทติ. สพฺรหฺมจารีติ เอกกมฺมํ เอกุทฺเทโส ¶ สมสิกฺขตา. สพฺรหฺมจารีสุ ขิลํ ปภินฺเทติ. สพฺรหฺมจารีสุ อาหตจิตฺตตํ ขิลชาตตํ ปภินฺเทยฺย ¶ , ปฺจปิ เจโตขิเล ภินฺเทยฺย, ตโยปิ เจโตขิเล ภินฺเทยฺย, ราคขิลํ โทสขิลํ โมหขิลํ ภินฺเทยฺย ปภินฺเทยฺย สมฺภินฺเทยฺยาติ – สพฺรหฺมจารีสุ ขิลํ ปภินฺเท.
วาจํ ¶ ¶ ปมฺุเจ กุสลํ นาติเวลนฺติ. าณสมุฏฺิตํ วาจํ มฺุเจยฺย, อตฺถูปสํหิตํ ธมฺมูปสํหิตํ กาเลน สาปเทสํ ปริยนฺตวตึ วาจํ มฺุเจยฺย ปมฺุเจยฺยาติ – วาจํ ปมฺุเจ กุสลํ. นาติเวลนฺติ. เวลาติ ทฺเว เวลา – กาลเวลา จ สีลเวลา จ. กตมา กาลเวลา? กาลาติกฺกนฺตํ วาจํ น ภาเสยฺย, เวลาติกฺกนฺตํ วาจํ น ภาเสยฺย, กาลเวลาติกฺกนฺตํ วาจํ น ภาเสยฺย, กาลํ อสมฺปตฺตํ วาจํ น ภาเสยฺย, เวลํ อสมฺปตฺตํ วาจํ น ภาเสยฺย, กาลเวลํ อสมฺปตฺตํ วาจํ น ภาเสยฺย.
‘‘โย เว [จ (สฺยา.)] กาเล อสมฺปตฺเต, อติเวลฺจ ภาสติ;
เอวํ โส นิหโต เสติ, โกกิลาเยว [โกกิลิยาว (สฺยา.)] อตฺรโช’’ติ.
อยํ กาลเวลา. กตมา สีลเวลา? รตฺโต วาจํ น ภาเสยฺย, ทุฏฺโ วาจํ น ภาเสยฺย, มูฬฺโห วาจํ น ภาเสยฺย, มุสาวาทํ น ภาเสยฺย, ปิสุณวาจํ น ภาเสยฺย, ผรุสวาจํ น ภาเสยฺย, สมฺผปฺปลาปํ น ภาเสยฺย น กเถยฺย น ภเณยฺย น ทีปเยยฺย น โวหเรยฺย. อยํ สีลเวลาติ ¶ – วาจํ ปมฺุเจ กุสลํ นาติเวลํ.
ชนวาทธมฺมาย น เจตเยยฺยาติ. ชนาติ ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฏฺา จ ปพฺพชิตา จ เทวา ¶ จ มนุสฺสา จ. ชนสฺส วาทาย อุปวาทาย นินฺทาย ครหาย อกิตฺติยา อวณฺณหาริกาย สีลวิปตฺติยา วา อาจารวิปตฺติยา วา ทิฏฺิวิปตฺติยา วา อาชีววิปตฺติยา วา น เจตเยยฺย เจตนํ น อุปฺปาเทยฺย จิตฺตํ น อุปฺปาเทยฺย สงฺกปฺปํ น อุปฺปาเทยฺย มนสิการํ น อุปฺปาเทยฺยาติ – ชนวาทธมฺมาย น เจตเยยฺย.
เตนาห ภควา –
‘‘จุทิโต วจีภิ สติมาภินนฺเท, สพฺรหฺมจารีสุ ขิลํ ปภินฺเท;
วาจํ ปมฺุเจ กุสลํ นาติเวลํ, ชนวาทธมฺมาย น เจตเยยฺยา’’ติ.
อถาปรํ ปฺจ รชานิ โลเก, เยสํ สตีมา วินยาย สิกฺเข;
รูเปสุ สทฺเทสุ อโถ รเสสุ, คนฺเธสุ ผสฺเสสุ สเหถ ราคํ.
อถาปรํ ¶ ¶ ปฺจ รชานิ โลเกติ. อถาติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยฺชนสิลิฏฺตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ – อถาติ. ปฺจ รชานีติ รูปรโช, สทฺทรโช, คนฺธรโช, รสรโช, โผฏฺพฺพรโช.
‘‘ราโค ¶ รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจติ, ราคสฺเสตํ อธิวจนํ รโชติ;
เอตํ รชํ วิปฺปชหิตฺวา [ปฏิวิโนทิตฺวา (ก.)] ปณฺฑิตา, วิหรนฺติ เต วิคตรชสฺส สาสเน.
‘‘โทโส รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจติ…เป…;
วิหรนฺติ เต วิคตรชสฺส สาสเน.
‘‘โมโห รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจติ…เป…;
วิหรนฺติ เต วิคตรชสฺส สาสเน’’.
โลเกติ ¶ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเกติ – อถาปรํ ปฺจ รชานิ โลเก.
เยสํ สตีมา วินยาย สิกฺเขติ. เยสนฺติ รูปราคสฺส สทฺทราคสฺส คนฺธราคสฺส รสราคสฺส โผฏฺพฺพราคสฺส. สตีมาติ ยา สติ อนุสฺสติ ปฏิสฺสติ สติ สรณตา ธารณตา อปิลาปนตา อสมฺมุสฺสนตา สตินฺทฺริยํ สติพลํ สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค เอกายนมคฺโค – อยํ วุจฺจติ สติ. อิมาย สติยา อุเปโต สมุเปโต อุปคโต สมุปคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต. โส วุจฺจติ สติมา ¶ . สิกฺเขติ ติสฺโส สิกฺขา – อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา, อธิปฺาสิกฺขา. กตมา อธิสีลสิกฺขา…เป… อยํ อธิปฺาสิกฺขา. เยสํ สตีมา วินยาย สิกฺเขติ. สติมา ปุคฺคโล เยสํ รูปราคสฺส สทฺทราคสฺส คนฺธราคสฺส รสราคสฺส โผฏฺพฺพราคสฺส วินยาย ปฏิวินยาย ปหานาย วูปสมาย ปฏินิสฺสคฺคาย ปฏิปสฺสทฺธิยา อธิสีลมฺปิ สิกฺเขยฺย อธิจิตฺตมฺปิ สิกฺเขยฺย อธิปฺมฺปิ สิกฺเขยฺย, อิมา ติสฺโส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺเขยฺย, ชานนฺโต สิกฺเขยฺย…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต สิกฺเขยฺย อาจเรยฺย สมาจเรยฺย สมาทาย วตฺเตยฺยาติ – เยสํ สตีมา วินยาย สิกฺเข.
รูเปสุ ¶ ¶ สทฺเทสุ อโถ รเสสุ, คนฺเธสุ ผสฺเสสุ สเหถ ราคนฺติ. รูเปสุ สทฺเทสุ คนฺเธสุ รเสสุ โผฏฺพฺเพสุ ราคํ สเหยฺย ปริสเหยฺย อภิภเวยฺย อชฺโฌตฺถเรยฺย ปริยาทิเยยฺย มทฺเทยฺยาติ – รูเปสุ สทฺเทสุ อโถ รเสสุ คนฺเธสุ ผสฺเสสุ สเหถ ราคํ.
เตนาห ภควา –
‘‘อถาปรํ ปฺจ รชานิ โลเก, เยสํ สตีมา วินยาย สิกฺเข;
รูเปสุ สทฺเทสุ อโถ รเสสุ, คนฺเธสุ ผสฺเสสุ สเหถ ราค’’นฺติ.
เอเตสุ ธมฺเมสุ วิเนยฺย ฉนฺทํ, ภิกฺขุ สติมา สุวิมุตฺตจิตฺโต;
กาเล ¶ ¶ โส สมฺมา ธมฺมํ ปริวีมํสมาโน, เอโกทิภูโต วิหเน ตมํ โส. [อิติ ภควา]
เอเตสุ ธมฺเมสุ วิเนยฺย ฉนฺทนฺติ. เอเตสูติ รูเปสุ สทฺเทสุ คนฺเธสุ รเสสุ โผฏฺพฺเพสุ. ฉนฺโทติ โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามราโค กามนนฺที กามตณฺหา กามสฺเนโห กามปริฬาโห กามมุจฺฉา กามชฺโฌสานํ กาโมโฆ กามโยโค กามุปาทานํ…เป… กามจฺฉนฺทนีวรณํ. เอเตสุ ธมฺเมสุ วิเนยฺย ฉนฺทนฺติ. เอเตสุ ธมฺเมสุ ฉนฺทํ วิเนยฺย ปฏิวิเนยฺย ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺตึ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺยาติ – เอเตสุ ธมฺเมสุ วิเนยฺย ฉนฺทํ.
ภิกฺขุ สติมา สุวิมุตฺตจิตฺโตติ. ภิกฺขูติ ปุถุชฺชนกลฺยาณโก วา ภิกฺขุ, เสโข วา ภิกฺขุ. สติมาติ ยา สติ อนุสฺสติ…เป… สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค เอกายนมคฺโค – อยํ วุจฺจติ สติ. อิมาย สติยา อุเปโต สมุเปโต…เป… โส วุจฺจติ สติมา.
ภิกฺขุ สติมา สุวิมุตฺตจิตฺโตติ. ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นีวรเณหิ จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ, ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วิตกฺกวิจาเรหิ จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ, ตติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส ปีติยา จ จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ, จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส สุขทุกฺเขหิ จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ; อากาสานฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส รูปสฺาย ปฏิฆสฺาย นานตฺตสฺาย จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ, วิฺาณฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส ¶ อากาสานฺจายตนสฺาย ¶ จิตฺตํ… อากิฺจฺายตนํ สมาปนฺนสฺส วิฺาณฺจายตนสฺาย จิตฺตํ… เนวสฺานาสฺายตนํ สมาปนฺนสฺส อากิฺจฺายตนสฺาย จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ; โสตาปนฺนสฺส สกฺกายทิฏฺิยา วิจิกิจฺฉาย สีลพฺพตปรามาสา ¶ ทิฏฺานุสยา วิจิกิจฺฉานุสยา ตเทกฏฺเหิ จ กิเลเสหิ จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ, สกทาคามิสฺส โอฬาริกา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา ตเทกฏฺเหิ จ กิเลเสหิ จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ ¶ , อนาคามิสฺส อนุสหคตา กามราคสฺโชนา ปฏิฆสฺโชนา อนุสหคตา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา ตเทกฏฺเหิ จ กิเลเสหิ จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ, อรหโต รูปราคา อรูปราคา มานา อุทฺธจฺจา อวิชฺชาย มานานุสยา ภวราคานุสยา อวิชฺชานุสยา ตเทกฏฺเหิ จ กิเลเสหิ พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ – ภิกฺขุ สติมา สุวิมุตฺตจิตฺโต.
กาเลน โส สมฺมา ธมฺมํ ปริวีมํสมาโนติ. กาเลนาติ อุทฺธเต จิตฺเต สมถสฺส [สมาธิสฺส (สี.)] กาโล, สมาหิเต จิตฺเต วิปสฺสนาย กาโล.
‘‘กาเล ปคฺคณฺหติ จิตฺตํ, นิคฺคณฺหติ ปุนาปเร [อถาปเร (สฺยา.)];
สมฺปหํสติ กาเลน, กาเล จิตฺตํ สมาทเห.
‘‘อชฺฌุเปกฺขติ กาเลน, โส โยคี กาลโกวิโท;
กิมฺหิ กาลมฺหิ ปคฺคาโห, กิมฺหิ กาเล วินิคฺคโห.
‘‘กิมฺหิ ¶ ปหํสนากาโล, สมถกาโล จ กีทิโส;
อุเปกฺขากาลํ จิตฺตสฺส, กถํ ทสฺเสติ โยคิโน.
‘‘ลีเน จิตฺตมฺหิ ปคฺคาโห, อุทฺธตสฺมึ วินิคฺคโห;
นิรสฺสาทคตํ จิตฺตํ, สมฺปหํเสยฺย ตาวเท.
‘‘สมฺปหฏฺํ ยทา จิตฺตํ, อลีนํ ภวตินุทฺธตํ;
สมถสฺส จ โส [สมถนิมิตฺตสฺส โส (สี. ก.)] กาโล, อชฺฌตฺตํ รมเย มโน.
‘‘เอเตน เมวุปาเยน, ยทา โหติ สมาหิตํ;
สมาหิตจิตฺตมฺาย, อชฺฌุเปกฺเขยฺย ตาวเท.
‘‘เอวํ ¶ ¶ กาลวิทู ธีโร, กาลฺู กาลโกวิโท;
กาเลน กาลํ จิตฺตสฺส, นิมิตฺตมุปลกฺขเย’’ติ.
กาเลน โส สมฺมา ธมฺมํ ปริวีมํสมาโนติ. ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ สมฺมา ธมฺมํ ปริวีมํสมาโน, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ¶ ทุกฺขา’’ติ สมฺมา ธมฺมํ ปริวีมํสมาโน, ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ สมฺมา ธมฺมํ ปริวีมํสมาโน…เป… ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ – สมฺมา ธมฺมํ ปริวีมํสมาโน.
เอโกทิภูโต วิหเน ตมํ โส, อิติ ภควาติ. เอโกทีติ เอกคฺคจิตฺโต อวิกฺขิตฺตจิตฺโต อวิสาหฏมานโส สมโถ สมาธินฺทฺริยํ สมาธิพลํ สมฺมาสมาธีติ – เอโกทิภูโต. วิหเน ตมํ โสติ ราคตมํ โทสตมํ โมหตมํ ทิฏฺิตมํ มานตมํ กิเลสตมํ ทุจฺจริตตมํ อนฺธกรณํ อจกฺขุกรณํ อฺาณกรณํ ปฺานิโรธิกํ วิฆาตปกฺขิกํ อนิพฺพานสํวตฺตนิกํ หเนยฺย วิหเนยฺย ปชเหยฺย วิโนเทยฺย ¶ พฺยนฺตึ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย.
ภควาติ คารวาธิวจนํ. อปิ จ ภคฺคราโคติ ภควา, ภคฺคโทโสติ ภควา, ภคฺคโมโหติ ภควา, ภคฺคมาโนติ ภควา, ภคฺคทิฏฺีติ ภควา, ภคฺคกณฺฑโกติ ภควา, ภคฺคกิเลโสติ ภควา, ภชิ วิภชิ ปวิภชิ ธมฺมรตนนฺติ ภควา, ภวานํ อนฺตกโรติ ภควา, ภาวิตกาโย ภาวิตสีโล ภาวิตจิตฺโต ภาวิตปฺโติ ภควา, ภชิ วา ภควา อรฺวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิคฺโฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกานิ ปฏิสลฺลานสารุปฺปานีติ ภควา, ภาคี วา ภควา จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา อตฺถรสสฺส ธมฺมรสสฺส วิมุตฺติรสสฺส อธิสีลสฺส อธิจิตฺตสฺส อธิปฺายาติ ภควา, ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ ฌานานํ จตุนฺนํ อปฺปมฺานํ จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา อฏฺนฺนํ วิโมกฺขานํ อฏฺนฺนํ อภิภายตนานํ นวนฺนํ อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีนนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ สฺาภาวนานํ ทสนฺนํ กสิณสมาปตฺตีนํ อานาปานสฺสติสมาธิสฺส อสุภสมาปตฺติยาติ ภควา, ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ ¶ จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปฺจนฺนํ พลานํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺสาติ ภควา, ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ ตถาคตพลานํ จตุนฺนํ ¶ เวสารชฺชานํ จตุนฺนํ ปฏิสมฺภิทานํ ฉนฺนํ อภิฺานํ ฉนฺนํ พุทฺธธมฺมานนฺติ ภควา ¶ , ภควาติ เนตํ นามํ มาตรา กตํ น ปิตรา กตํ น ภาตรา กตํ น ภคินิยา กตํ น มิตฺตามจฺเจหิ กตํ น ¶ าติสาโลหิเตหิ กตํ น สมณพฺราหฺมเณหิ กตํ น เทวตาหิ กตํ; วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา มูเล สห สพฺพฺุตาณสฺส ปฏิลาภา สจฺฉิกา ปฺตฺติ ยทิทํ ภควาติ – เอโกทิภูโต วิหเน ตมํ โส อิติ ภควา.
เตนาห ภควา –
‘‘เอเตสุ ธมฺเมสุ วิเนยฺย ฉนฺทํ, ภิกฺขุ สติมา สุวิมุตฺตจิตฺโต;
กาเลน โส สมฺมา ธมฺมํ ปริวีมํสมาโน, เอโกทิภูโต วิหเน ตมํ โส’’. [อิติ ภควาติ]
สาริปุตฺตสุตฺตนิทฺเทโส โสฬสโม.
อฏฺกวคฺคมฺหิ โสฬส สุตฺตนิทฺเทสา สมตฺตา.
มหานิทฺเทสปาฬิ นิฏฺิตา.