📜
๓. ทุฏฺฏฺกสุตฺตนิทฺเทโส
อถ ¶ ¶ ทุฏฺฏฺกสุตฺตนิทฺเทสํ วกฺขติ –
วทนฺติ ¶ ¶ เว ทุฏฺมนาปิ เอเก,อโถปิ[อฺเปิ เต (สี.), อฺเปิ (สฺยา.)]เว สจฺจมนา วทนฺติ;
วาทฺจ ชาตํ มุนิ โน อุเปติ, ตสฺมา มุนี นตฺถิ ขิโล กุหิฺจิ.
วทนฺติ เว ทุฏฺมนาปิ เอเกติ เต ติตฺถิยา ทุฏฺมนา วิรุทฺธมนา ปฏิวิรุทฺธมนา อาหตมนา ปจฺจาหตมนา อาฆาติตมนา ปจฺจาฆาติตมนา วทนฺติ อุปวทนฺติ ภควนฺตฺจ ภิกฺขุสงฺฆฺจ อภูเตนาติ – วทนฺติ เว ทุฏฺมนาปิ เอเก.
อโถปิ เว สจฺจมนา วทนฺตีติ เย เตสํ ติตฺถิยานํ สทฺทหนฺตา โอกปฺเปนฺตา อธิมุจฺจนฺตา สจฺจมนา สจฺจสฺิโน ภูตมนา ภูตสฺิโน ตถมนา ตถสฺิโน ยาถาวมนา ยาถาวสฺิโน อวิปรีตมนา อวิปรีตสฺิโน วทนฺติ อุปวทนฺติ ภควนฺตฺจ ภิกฺขุสงฺฆฺจ อภูเตนาติ – อโถปิ เว สจฺจมนา วทนฺติ.
วาทฺจ ชาตํ มุนิ โน อุเปตีติ. โส วาโท ชาโต โหติ สฺชาโต นิพฺพตฺโต อภินิพฺพตฺโต ปาตุภูโต ปรโตโฆโส อกฺโกโส อุปวาโท ภควโต จ ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ อภูเตนาติ – วาทฺจ ชาตํ. มุนิ โน อุเปตีติ. มุนีติ. โมนํ วุจฺจติ าณํ. ยา ปฺา ปชานนา อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ, เตน ¶ าเณน ¶ สมนฺนาคโต มุนิ โมนปฺปตฺโต…เป… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิ. โย วาทํ อุเปติ โส ทฺวีหิ การเณหิ วาทํ อุเปติ – การโก การกตาย วาทํ อุเปติ, อถ วา วุจฺจมาโน อุปวทิยมาโน กุปฺปติ พฺยาปชฺชติ ปติฏฺิยติ โกปฺจ โทสฺจ อปฺปจฺจยฺจ ปาตุกโรติ. อการโกมฺหีติ โย วาทํ อุเปติ โส อิเมหิ ทฺวีหิ การเณหิ วาทํ อุเปติ. มุนิ ทฺวีหิ การเณหิ วาทํ น อุเปติ – อการโก มุนิ อการกตาย วาทํ น อุเปติ, อถ วา วุจฺจมาโน อุปวทิยมาโน น กุปฺปติ น พฺยาปชฺชติ น ปติฏฺิยติ น โกปฺจ โทสฺจ อปฺปจฺจยฺจ ปาตุกโรติ. อการโกมฺหีติ ¶ มุนิ อิเมหิ ทฺวีหิ การเณหิ วาทํ น อุเปติ น อุปคจฺฉติ ¶ น คณฺหาติ น ปรามสติ น อภินิวิสตีติ – วาทฺจ ชาตํ มุนิ โน อุเปติ.
ตสฺมา มุนี นตฺถิ ขิโล กุหิฺจีติ. ตสฺมาติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานํ มุนิโน อาหตจิตฺตตา ขิลชาตตาปิ นตฺถิ. ปฺจปิ เจโตขิลา นตฺถิ, ตโยปิ ขิลา นตฺถิ. ราคขิโล โทสขิโล โมหขิโล นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ, ปหีโน สมุจฺฉินฺโน วูปสนฺโต ปฏิปสฺสทฺโธ อภพฺพุปฺปตฺติโก าณคฺคินา ทฑฺโฒ. กุหิฺจีติ กุหิฺจิ กิมฺหิจิ กตฺถจิ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา อชฺฌตฺตพหิทฺธา วาติ – ตสฺมา มุนี นตฺถิ ขิโล กุหิฺจีติ.
เตนาห ภควา –
‘‘วทนฺติ ¶ เว ทุฏฺมนาปิ เอเก, อโถปิ เว สจฺจมนา วทนฺติ;
วาทฺจ ชาตํ มุนิ โน อุเปติ, ตสฺมา มุนี นตฺถิ ขิโล กุหิฺจี’’ติ.
สกฺหิ ทิฏฺึ กถมจฺจเยยฺย, ฉนฺทานุนีโต รุจิยา นิวิฏฺโ;
สยํ สมตฺตานิ ปกุพฺพมาโน, ยถา หิ ชาเนยฺย ตถา วเทยฺย.
สกฺหิ ¶ ทิฏฺึ กถมจฺจเยยฺยาติ. ยํ เต ติตฺถิยา สุนฺทริปริพฺพาชิกํ หนฺตฺวา สมณานํ สกฺยปุตฺติยานํ อวณฺณํ ปกาสยิตฺวา ‘‘เอวํ เอตํ ลาภํ ยสสกฺการํ สมฺมานํ ปจฺจาหริสฺสามา’’ติ เต เอวํทิฏฺิกา เอวํขนฺติกา เอวํรุจิกา เอวํลทฺธิกา เอวํอชฺฌาสยา เอวํอธิปฺปายา, เต นาสกฺขึสุ สกํ ทิฏฺึ สกํ ขนฺตึ สกํ รุจึ สกํ ลทฺธึ สกํ อชฺฌาสยํ สกํ อธิปฺปายํ อติกฺกมิตุํ; อถ โข สฺเวว อยโส เต ปจฺจาคโตติ, เอวมฺปิ – สกฺหิ ทิฏฺึ กถมจฺจเยยฺย. อถ วา ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ โย โส เอวํวาโท, โส สกํ ทิฏฺึ สกํ ขนฺตึ สกํ รุจึ สกํ ลทฺธึ สกํ อชฺฌาสยํ สกํ อธิปฺปายํ กถํ อจฺจเยยฺย อติกฺกเมยฺย สมติกฺกเมยฺย วีติวตฺเตยฺย? ตํ กิสฺส เหตุ? ตสฺส สา ทิฏฺิ ตถา สมตฺตา สมาทินฺนา คหิตา ปรามฏฺา อภินิวิฏฺา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตาติ. เอวมฺปิ ¶ – สกฺหิ ทิฏฺึ กถมจฺจเยยฺย? ‘‘อสสฺสโต โลโก…เป… อนฺตวา โลโก… อนนฺตวา โลโก… ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ… อฺํ ¶ ชีวํ อฺํ สรีรํ… โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ ¶ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ โย โส เอวํ วาโท, โส สกํ ทิฏฺึ สกํ ขนฺตึ สกํ รุจึ สกํ ลทฺธึ สกํ อชฺฌาสยํ สกํ อธิปฺปายํ กถํ อจฺจเยยฺย อติกฺกเมยฺย สมติกฺกเมยฺย วีติวตฺเตยฺย? ตํ กิสฺส เหตุ? ตสฺส สา ทิฏฺิ ตถา สมตฺตา สมาทินฺนา คหิตา ปรามฏฺา อภินิวิฏฺา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตาติ. เอวมฺปิ – สกฺหิ ทิฏฺึ กถมจฺจเยยฺย.
ฉนฺทานุนีโต รุจิยา นิวิฏฺโติ. ฉนฺทานุนีโตติ สกาย ทิฏฺิยา สกาย ขนฺติยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยา ยายติ นิยฺยติ วุยฺหติ สํหรียติ. ยถา หตฺถิยาเนน วา อสฺสยาเนน วา ¶ รถยาเนน วา โคยาเนน วา อชยาเนน วา เมณฺฑยาเนน วา โอฏฺยาเนน วา ขรยาเนน วา ยายติ นิยฺยติ วุยฺหติ สํหรียติ, เอวเมว สกาย ทิฏฺิยา สกาย ขนฺติยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยา ยายติ นิยฺยติ วุยฺหติ สํหรียตีติ – ฉนฺทานุนีโต. รุจิยา นิวิฏฺโติ สกาย ทิฏฺิยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยา นิวิฏฺโ ปติฏฺิโต อลฺลีโน อุปคโต อชฺโฌสิโต อธิมุตฺโตติ ¶ – ฉนฺทานุนีโต รุจิยา นิวิฏฺโ.
สยํ สมตฺตานิ ปกุพฺพมาโนติ. สยํ สมตฺตํ กโรติ ปริปุณฺณํ กโรติ อโนมํ กโรติ อคฺคํ เสฏฺํ วิสิฏฺํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ กโรติ. ‘‘อยํ สตฺถา สพฺพฺู’’ติ สยํ สมตฺตํ กโรติ ปริปุณฺณํ กโรติ อโนมํ กโรติ อคฺคํ เสฏฺํ วิสิฏฺํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ กโรติ. ‘‘อยํ ธมฺโม สฺวากฺขาโต…เป… อยํ คโณ สุปฺปฏิปนฺโน… อยํ ทิฏฺิ ภทฺทิกา… อยํ ปฏิปทา สุปฺตฺตา… อยํ มคฺโค นิยฺยานิโก’’ติ สยํ สมตฺตํ กโรติ ปริปุณฺณํ กโรติ อโนมํ กโรติ อคฺคํ เสฏฺํ วิสิฏฺํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ กโรติ ชเนติ สฺชเนติ นิพฺพตฺเตติ อภินิพฺพตฺเตตีติ – สยํ สมตฺตานิ ปกุพฺพมาโน.
ยถา หิ ชาเนยฺย ตถา วเทยฺยาติ ยถา ชาเนยฺย, ตถา วเทยฺย กเถยฺย ภเณยฺย ทีปเยยฺย โวหเรยฺย. ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ ยถา ชาเนยฺย, ตถา วเทยฺย กเถยฺย ภเณยฺย ทีปเยยฺย โวหเรยฺย. ‘‘อสสฺสโต โลโก…เป… เนว โหติ ¶ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ ยถา ชาเนยฺย, ตถา วเทยฺย กเถยฺย ภเณยฺย ทีปเยยฺย โวหเรยฺยาติ – ยถา หิ ชาเนยฺย ตถา วเทยฺย.
เตนาห ¶ ภควา –
‘‘สกฺหิ ¶ ทิฏฺึ กถมจฺจเยยฺย, ฉนฺทานุนีโต รุจิยา นิวิฏฺโ;
สยํ ¶ สมตฺตานิ ปกุพฺพมาโน, ยถา หิ ชาเนยฺย ตถา วเทยฺยา’’ติ.
โย อตฺตโน สีลวตานิ ชนฺตุ, อนานุปุฏฺโว[อนานุปุฏฺโ จ (สฺยา.)]ปเรส ปาว ปาวา (สี. สฺยา.) ;
อนริยธมฺมํ กุสลา ตมาหุ, โย อาตุมานํ สยเมว ปาว[ปาวา (สี. สฺยา.)].
โย อตฺตโน สีลวตานิ ชนฺตูติ. โยติ โย ยาทิโส ยถายุตฺโต ยถาวิหิโต ยถาปกาโร ยํานปฺปตฺโต ยํธมฺมสมนฺนาคโต ขตฺติโย วา พฺราหฺมโณ วา เวสฺโส วา สุทฺโท วา คหฏฺโ วา ปพฺพชิโต วา เทโว วา มนุสฺโส วา. สีลวตานีติ อตฺถิ สีลฺเจว วตฺจ [วตฺตฺจ (สฺยา.), เอวมุปริปิ], อตฺถิ วตํ น สีลํ. กตมํ สีลฺเจว วตฺจ? อิธ ภิกฺขุ สีลวา โหติ, ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปนฺโน อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ. โย ตตฺถ สํยโม สํวโร อวีติกฺกโม, อิทํ สีลํ. ยํ สมาทานํ ตํ วตํ. สํวรฏฺเน สีลํ; สมาทานฏฺเน วตํ – อิทํ วุจฺจติ สีลฺเจว วตฺจ. กตมํ วตํ, น สีลํ? อฏฺ ธุตงฺคานิ – อารฺิกงฺคํ, ปิณฺฑปาติกงฺคํ, ปํสุกูลิกงฺคํ, เตจีวริกงฺคํ, สปทานจาริกงฺคํ, ขลุปจฺฉาภตฺติกงฺคํ, เนสชฺชิกงฺคํ, ยถาสนฺถติกงฺคํ – อิทํ วุจฺจติ วตํ, น สีลํ ¶ . วีริยสมาทานมฺปิ วุจฺจติ วตํ, น สีลํ. ‘‘กามํ ตโจ จ นฺหารุ [นหารุ (สี. สฺยา.)] จ อฏฺิ จ อวสิสฺสตุ [อวสุสฺสตุ (สฺยา.)], สรีเร อุปสฺสุสฺสตุ มํสโลหิตํ. ยํ ตํ ปุริสถาเมน ปุริสพเลน ปุริสวีริเยน ปุริสปรกฺกเมน ปตฺตพฺพํ ¶ , น ตํ อปาปุณิตฺวา วีริยสฺส สณฺานํ ภวิสฺสตี’’ติ – จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. เอวรูปํ วีริยสมาทานํ – อิทํ วุจฺจติ วตํ, น สีลํ.
‘‘นาสิสฺสํ ¶ น ปิวิสฺสามิ, วิหารโต น นิกฺขเม;
นปิ ปสฺสํ นิปาเตสฺสํ, ตณฺหาสลฺเล อนูหเต’’ติ.
จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. เอวรูปมฺปิ วีริยสมาทานํ วุจฺจติ วตํ, น สีลํ. ‘‘น ตาวาหํ อิมํ ปลฺลงฺกํ ภินฺทิสฺสามิ ยาว เม น อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิสฺสตี’’ติ – จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. เอวรูปมฺปิ วีริยสมาทานํ วุจฺจติ วตํ, น สีลํ. ‘‘น ตาวาหํ อิมมฺหา อาสนา วุฏฺหิสฺสามิ, จงฺกมา โอโรหิสฺสามิ, วิหารา นิกฺขมิสฺสามิ, อฑฺฒโยคา นิกฺขมิสฺสามิ, ปาสาทา นิกฺขมิสฺสามิ, หมฺมิยา นิกฺขมิสฺสามิ, คุหาย นิกฺขมิสฺสามิ, เลณา นิกฺขมิสฺสามิ, กุฏิยา นิกฺขมิสฺสามิ, กูฏาคารา ¶ นิกฺขมิสฺสามิ, อฏฺฏา นิกฺขมิสฺสามิ, มาฬา นิกฺขมิสฺสามิ, อุทฺทณฺฑา [อุฏฺฏณฺฑา (ก.)] นิกฺขมิสฺสามิ อุปฏฺานสาลาย นิกฺขมิสฺสามิ มณฺฑปา นิกฺขมิสฺสามิ, รุกฺขมูลา นิกฺขมิสฺสามิ ยาว เม น อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิสฺสตี’’ติ – จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. เอวรูปมฺปิ วีริยสมาทานํ วุจฺจติ วตํ, น สีลํ. ‘‘อิมสฺมิฺเว ปุพฺพณฺหสมยํ อริยธมฺมํ ¶ อาหริสฺสามิ สมาหริสฺสามิ อธิคจฺฉิสฺสามิ ผสฺสยิสฺสามิ สจฺฉิกริสฺสามี’’ติ – จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. เอวรูปมฺปิ วีริยสมาทานํ วุจฺจติ วตํ, น สีลํ. ‘‘อิมสฺมิฺเว มชฺฌนฺหิกสมยํ, สายนฺหสมยํ, ปุเรภตฺตํ, ปจฺฉาภตฺตํ, ปุริมํ ยามํ, มชฺฌิมํ ยามํ, ปจฺฉิมํ ยามํ, กาเฬ, ชุณฺเห, วสฺเส, เหมนฺเต, คิมฺเห, ปุริเม วโยขนฺเธ, มชฺฌิเม วโยขนฺเธ, ปจฺฉิเม วโยขนฺเธ อริยธมฺมํ อาหริสฺสามิ ¶ สมาหริสฺสามิ อธิคจฺฉิสฺสามิ ผสฺสยิสฺสามิ สจฺฉิกริสฺสามี’’ติ – จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. เอวรูปมฺปิ วีริยสมาทานํ วุจฺจติ วตํ, น สีลํ. ชนฺตูติ สตฺโต นโร มานโว [มาณโว (ก.)] โปโส ปุคฺคโล ชีโว ชาคุ ชนฺตุ อินฺทคุ มนุโชติ – โย อตฺตโน สีลวตานิ ชนฺตุ.
อนานุปุฏฺโว ปเรส ปาวาติ. ปเรสนฺติ ปเรสํ ขตฺติยานํ พฺราหฺมณานํ เวสฺสานํ สุทฺทานํ คหฏฺานํ ปพฺพชิตานํ เทวานํ มนุสฺสานํ. อนานุปุฏฺโติ อปุฏฺโ อปุจฺฉิโต อยาจิโต อนชฺเฌสิโต อปสาทิโต. ปาวาติ อตฺตโน สีลํ วา วตํ วา สีลพฺพตํ วา ปาวทติ. อหมสฺมิ สีลสมฺปนฺโนติ วา, วตสมฺปนฺโนติ วา, สีลพฺพตสมฺปนฺโนติ วา ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน ¶ วา วิชฺชาฏฺาเนน [วิชฺชฏฺาเนน (สฺยา.)] วา สุเตน วา ปฏิภาเนน [ปฏิภาเณน (สี. สฺยา. ก.)] วา อฺตรฺตเรน วา วตฺถุนา, อุจฺจา กุลา ปพฺพชิโตติ วา, มหากุลา ปพฺพชิโตติ วา, มหาโภคกุลา ปพฺพชิโตติ ¶ วา, อุฬารโภคกุลา ปพฺพชิโตติ วา, าโต ยสสฺสี สคหฏฺปพฺพชิตานนฺติ วา, ลาภิมฺหิ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราน’’นฺติ วา, สุตฺตนฺติโกติ วา, วินยธโรติ วา, ธมฺมกถิโกติ วา, อารฺิโกติ วา, ปิณฺฑปาติโกติ วา, ปํสุกูลิโกติ วา, เตจีวริโกติ วา, สปทานจาริโกติ วา, ขลุปจฺฉาภตฺติโกติ วา, เนสชฺชิโกติ วา, ยถาสนฺถติโกติ วา, ปมสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา, ทุติยสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา, ตติยสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา, จตุตฺถสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา, อากาสานฺจายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา, วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา, อากิฺจฺายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา, เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา ปาวทติ กเถติ ภณติ ทีปยติ โวหรตีติ – อนานุปุฏฺโว ปเรสํ ปาว.
อนริยธมฺมํ ¶ ¶ กุสลา ตมาหูติ. กุสลาติ เย เต ขนฺธกุสลา ธาตุกุสลา อายตนกุสลา ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสลา สติปฏฺานกุสลา สมฺมปฺปธานกุสลา อิทฺธิปาทกุสลา อินฺทฺริยกุสลา พลกุสลา โพชฺฌงฺคกุสลา มคฺคกุสลา ผลกุสลา นิพฺพานกุสลา, เต กุสลา เอวมาหํสุ – ‘‘อนริยานํ เอโส ธมฺโม, เนโส ธมฺโม อริยานํ; พาลานํ เอโส ธมฺโม, เนโส ธมฺโม ปณฺฑิตานํ; อสปฺปุริสานํ เอโส ธมฺโม, เนโส ธมฺโม สปฺปุริสาน’’นฺติ. เอวมาหํสุ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ – อนริยธมฺมํ กุสลา ตมาหุ.
โย ¶ อาตุมานํ สยเมว ปาวาติ. อาตุมา วุจฺจติ อตฺตา. สยเมว ปาวาติ สยเมว อตฺตานํ ปาวทติ – ‘‘อหมสฺมิ สีลสมฺปนฺโนติ วา, วตสมฺปนฺโนติ วา, สีลพฺพตสมฺปนฺโนติ วา, ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อฺตรฺตเรน วา วตฺถุนา, อุจฺจา กุลา ปพฺพชิโตติ ¶ วา, มหากุลา ปพฺพชิโตติ วา, มหาโภคกุลา ปพฺพชิโตติ วา, อุฬารโภคกุลา ปพฺพชิโตติ วา, าโต ยสสฺสี สคหฏฺปพฺพชิตานนฺติ วา, ลาภิมฺหิ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺติ วา, สุตฺตนฺติโกติ วา, วินยธโรติ วา, ธมฺมกถิโกติ วา, อารฺิโกติ วา, ปิณฺฑปาติโกติ วา, ปํสุกูลิโกติ วา, เตจีวริโกติ วา, สปทานจาริโกติ วา, ขลุปจฺฉาภตฺติโกติ วา, เนสชฺชิโกติ วา, ยถาสนฺถติโกติ วา, ปมสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา, ทุติยสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา, ตติยสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา, จตุตฺถสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา, อากาสานฺจายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา, วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา,
วิภวฺจ ภวฺจ วิปฺปหาย, วุสิตวา ขีณปุนพฺภโว ส ภิกฺขู’’ติ.
อากิฺจฺายตนสมาปตฺติยา ¶ ลาภีติ วา, เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา’’ ปาวทติ กเถติ ภณติ ทีปยติ โวหรตีติ – โย อาตุมานํ สยเมว ปาวาติ.
เตนาห ภควา –
‘‘โย ¶ อตฺตโน สีลวตานิ ชนฺตุ, อนานุปุฏฺโว ปเรส ปาว;
อนริยธมฺมํ กุสลา ตมาหุ, โย อาตุมานํ สยเมว ปาวา’’ติ.
สนฺโต จ ภิกฺขุ อภินิพฺพุตตฺโต,อิติหนฺติ สีเลสุ อกตฺถมาโน;
ตมริยธมฺมํ กุสลา วทนฺติ, ยสฺสุสฺสทา นตฺถิ กุหิฺจิ โลเก.
สนฺโต ¶ จ ภิกฺขุ อภินิพฺพุตตฺโตติ. สนฺโตติ ราคสฺส สมิตตฺตา สนฺโต, โทสสฺส สมิตตฺตา สนฺโต, โมหสฺส สมิตตฺตา สนฺโต, โกธสฺส…เป… อุปนาหสฺส… มกฺขสฺส… ปฬาสสฺส [ปลาสสฺส (สี. ก.)] … อิสฺสาย… มจฺฉริยสฺส… มายาย… สาเยฺยสฺส… ถมฺภสฺส… สารมฺภสฺส… มานสฺส… อติมานสฺส… มทสฺส… ปมาทสฺส… สพฺพกิเลสานํ… สพฺพทุจฺจริตานํ… สพฺพทรถานํ… สพฺพปริฬาหานํ… สพฺพสนฺตาปานํ… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺตตฺตา สมิตตฺตา วูปสมิตตฺตา วิชฺฌาตตฺตา นิพฺพุตตฺตา วิคตตฺตา ปฏิปสฺสทฺธตฺตา สนฺโต อุปสนฺโต ¶ วูปสนฺโต นิพฺพุโต ปฏิปสฺสทฺโธติ – สนฺโต. ภิกฺขูติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ ภินฺนตฺตา ภิกฺขุ – สกฺกายทิฏฺิ ภินฺนา โหติ, วิจิกิจฺฉา ภินฺนา โหติ, สีลพฺพตปรามาโส ภินฺโน โหติ, ราโค ภินฺโน โหติ, โทโส ภินฺโน โหติ, โมโห ภินฺโน โหติ, มาโน ภินฺโน โหติ ¶ . ภินฺนาสฺส โหนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนภวิกา [โปโนพฺภวิกา (สฺยา. ก.)] สทรา ทุกฺขวิปากา อายตึ ชาติชรามรณิยา.
‘‘ปชฺเชน ¶ กเตน อตฺตนา, [สภิยาติ ภควา]
ปรินิพฺพานคโต วิติณฺณกงฺโข;
วิภวฺจ [วิภวํ (สี. ก.) สุ. นิ. ๕๑๙] ภวฺจ วิปฺปหาย,
วุสิตวา ขีณปุนพฺภโว ส ภิกฺขู’’ติ.
สนฺโต จ ภิกฺขุ อภินิพฺพุตตฺโตติ ราคสฺส นิพฺพาปิตตฺตา อภินิพฺพุตตฺโต, โทสสฺส นิพฺพาปิตตฺตา อภินิพฺพุตตฺโต, โมหสฺส นิพฺพาปิตตฺตา อภินิพฺพุตตฺโต, โกธสฺส…เป… อุปนาหสฺส… มกฺขสฺส… ปฬาสสฺส… อิสฺสาย… มจฺฉริยสฺส… มายาย… สาเยฺยสฺส… ถมฺภสฺส… สารมฺภสฺส… มานสฺส… อติมานสฺส… มทสฺส… ปมาทสฺส… สพฺพกิเลสานํ… สพฺพทุจฺจริตานํ… สพฺพทรถานํ… สพฺพปริฬาหานํ… สพฺพสนฺตาปานํ… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ นิพฺพาปิตตฺตา อภินิพฺพุตตฺโตติ – สนฺโต จ ภิกฺขุ อภินิพฺพุตตฺโต.
อิติหนฺติ สีเลสุ อกตฺถมาโนติ. อิติหนฺติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยฺชนสิลิฏฺตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ [ปทานุปุพฺพตา เมตํ (สฺยา. ก.)] – อิติหนฺติ. สีเลสุ อกตฺถมาโนติ. อิเธกจฺโจ กตฺถี โหติ วิกตฺถี. โส กตฺถติ วิกตฺถติ. อหมสฺมิ สีลสมฺปนฺโนติ วา, วตสมฺปนฺโนติ วา, สีลพฺพตสมฺปนฺโนติ วา, ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา…เป… เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา กตฺถติ วิกตฺถติ. เอวํ ¶ น กตฺถติ น วิกตฺถติ. กตฺถนา อารโต วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – อิติหนฺติ สีเลสุ อกตฺถมาโน.
ตมริยธมฺมํ ¶ ¶ กุสลา วทนฺตีติ. กุสลาติ เย เต ขนฺธกุสลา ธาตุกุสลา อายตนกุสลา ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสลา ¶ สติปฏฺานกุสลา สมฺมปฺปธานกุสลา อิทฺธิปาทกุสลา อินฺทฺริยกุสลา พลกุสลา โพชฺฌงฺคกุสลา มคฺคกุสลา ผลกุสลา นิพฺพานกุสลา, เต กุสลา เอวํ วทนฺติ – ‘‘อริยานํ เอโส ธมฺโม, เนโส ธมฺโม อนริยานํ; ปณฺฑิตานํ เอโส ธมฺโม, เนโส ธมฺโม พาลานํ; สปฺปุริสานํ เอโส ธมฺโม, เนโส ธมฺโม อสปฺปุริสาน’’นฺติ. เอวํ วทนฺติ, อริยานํ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ – ตมริยธมฺมํ กุสลา วทนฺติ.
ยสฺสุสฺสทา นตฺถิ กุหิฺจิ โลเกติ. ยสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺส. อุสฺสทาติ สตฺตุสฺสทา – ราคุสฺสโท, โทสุสฺสโท, โมหุสฺสโท, มานุสฺสโท, ทิฏฺุสฺสโท, กิเลสุสฺสโท, กมฺมุสฺสโท. ยสฺสิเม [ตสฺสิเม (สี. สฺยา.)] อุสฺสทา นตฺถิ น สนฺติ น วิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา. กุหิฺจีติ กุหิฺจิ กิมฺหิจิ กตฺถจิ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา อชฺฌตฺตพหิทฺธา วา. โลเกติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเกติ – ยสฺสุสฺสทา นตฺถิ กุหิฺจิ ¶ โลเก.
เตนาห ภควา –
‘‘สนฺโต จ ภิกฺขุ อภินิพฺพุตตฺโต, อิติหนฺติ สีเลสุ อกตฺถมาโน;
ตมริยธมฺมํ กุสลา วทนฺติ, ยสฺสุสฺสทา นตฺถิ กุหิฺจิ โลเก’’ติ.
ปกปฺปิตา สงฺขตา ยสฺส ธมฺมา,ปุรกฺขตา[ปุเรกฺขตา (สี. ก.)]สนฺติ อวีวทาตา;
ยทตฺตนิ ปสฺสติ อานิสํสํ, ตํ นิสฺสิโต กุปฺปปฏิจฺจสนฺตึ.
ปกปฺปิตา สงฺขตา ยสฺส ธมฺมาติ. ปกปฺปนาติ ทฺเว ปกปฺปนา – ตณฺหาปกปฺปนา จ ทิฏฺิปกปฺปนา จ…เป… อยํ ตณฺหาปกปฺปนา…เป… อยํ ทิฏฺิปกปฺปนา. สงฺขตาติ สงฺขตา อภิสงฺขตา ¶ สณฺปิตาติปิ – สงฺขตา. อถ วา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมาติปิ – สงฺขตา ¶ . ยสฺสาติ ทิฏฺิคติกสฺส. ธมฺมา วุจฺจนฺติ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานีติ – ปกปฺปิตา สงฺขตา ยสฺส ธมฺมา.
ปุรกฺขตา สนฺติ อวีวทาตาติ. ปุรกฺขตาติ ทฺเว ปุเรกฺขารา – ตณฺหาปุเรกฺขาโร จ ทิฏฺิปุเรกฺขาโร จ…เป… อยํ ตณฺหาปุเรกฺขาโร…เป… อยํ ทิฏฺิปุเรกฺขาโร. ตสฺส ตณฺหาปุเรกฺขาโร ¶ อปฺปหีโน, ทิฏฺิปุเรกฺขาโร อปฺปฏินิสฺสฏฺโ. ตสฺส ตณฺหาปุเรกฺขารสฺส ¶ อปฺปหีนตฺตา, ทิฏฺิปุเรกฺขารสฺส อปฺปฏินิสฺสฏฺตฺตา โส ตณฺหํ วา ทิฏฺึ วา ปุรโต กตฺวา จรติ ตณฺหาธโช ตณฺหาเกตุ ตณฺหาธิปเตยฺโย, ทิฏฺิธโช ทิฏฺิเกตุ ทิฏฺาธิปเตยฺโย, ตณฺหาย วา ทิฏฺิยา วา ปริวาริโต จรตีติ – ปุรกฺขตา. สนฺตีติ สนฺติ สํวิชฺชนฺติ อตฺถิ อุปลพฺภนฺติ. อวีวทาตาติ อเววทาตา อโวทาตา อปริสุทฺธา สํกิลิฏฺา สํกิเลสิกาติ – ปุรกฺขตา สนฺติ อวีวทาตา.
ยทตฺตนิ ปสฺสติ อานิสํสนฺติ. ยทตฺตนีติ ยํ อตฺตนิ. อตฺตา วุจฺจติ ทิฏฺิคตํ. อตฺตโน ทิฏฺิยา ทฺเว อานิสํเส ปสฺสติ – ทิฏฺธมฺมิกฺจ อานิสํสํ, สมฺปรายิกฺจ อานิสํสํ. กตโม ทิฏฺิยา ทิฏฺธมฺมิโก อานิสํโส? ยํทิฏฺิโก สตฺถา โหติ, ตํทิฏฺิกา สาวกา โหนฺติ. ตํทิฏฺิกํ สตฺถารํ สาวกา สกฺกโรนฺติ ครุํ กโรนฺติ [ครุกโรนฺติ (สี. สฺยา.)] มาเนนฺติ ปูเชนฺติ อปจิตึ กโรนฺติ. ลภติ จ ตโตนิทานํ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ – อยํ ทิฏฺิยา ทิฏฺธมฺมิโก อานิสํโส. กตโม ทิฏฺิยา สมฺปรายิโก อานิสํโส? อยํ ทิฏฺิ อลํ นาคตฺตาย วา สุปณฺณตฺตาย วา ยกฺขตฺตาย วา อสุรตฺตาย วา คนฺธพฺพตฺตาย วา มหาราชตฺตาย วา อินฺทตฺตาย วา พฺรหฺมตฺตาย วา เทวตฺตาย วา. อยํ ทิฏฺิ ¶ สุทฺธิยา วิสุทฺธิยา ปริสุทฺธิยา, มุตฺติยา วิมุตฺติยา ปริมุตฺติยา. อิมาย ทิฏฺิยา สุชฺฌนฺติ วิสุชฺฌนฺติ ปริสุชฺฌนฺติ ¶ มุจฺจนฺติ วิมุจฺจนฺติ ปริมุจฺจนฺติ. อิมาย ทิฏฺิยา สุชฺฌิสฺสามิ วิสุชฺฌิสฺสามิ ปริสุชฺฌิสฺสามิ, มุจฺจิสฺสามิ วิมุจฺจิสฺสามิ ปริมุจฺจิสฺสามีติ อายตึ ผลปาฏิกงฺขี โหติ – อยํ ทิฏฺิยา สมฺปรายิโก อานิสํโส. อตฺตโน ทิฏฺิยา อิเม ทฺเว อานิสํเส ปสฺสติ ทกฺขติ โอโลเกติ นิชฺฌายติ อุปปริกฺขตีติ – ยทตฺตนิ ปสฺสติ อานิสํสํ.
ตํ ¶ นิสฺสิโต กุปฺปปฏิจฺจสนฺตินฺติ. ติสฺโส สนฺติโย – อจฺจนฺตสนฺติ, ตทงฺคสนฺติ, สมฺมุติสนฺติ. กตมา อจฺจนฺตสนฺติ? อจฺจนฺตสนฺติ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ. โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. อยํ อจฺจนฺตสนฺติ. กตมา ตทงฺคสนฺติ? ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นีวรณา สนฺตา โหนฺติ; ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วิตกฺกวิจารา สนฺตา โหนฺติ; ตติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส ปีติ สนฺตา โหติ; จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส สุขทุกฺขา สนฺตา โหนฺติ; อากาสานฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส รูปสฺา ปฏิฆสฺา นานตฺตสฺา สนฺตา โหติ; วิฺาณฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส อากาสานฺจายตนสฺา สนฺตา โหติ; อากิฺจฺายตนํ สมาปนฺนสฺส วิฺาณฺจายตนสฺา ¶ สนฺตา โหติ; เนวสฺานาสฺายตนํ สมาปนฺนสฺส อากิฺจฺายตนสฺา สนฺตา โหติ. อยํ ตทงฺคสนฺติ. กตมา ¶ สมฺมุติสนฺติ? สมฺมุติสนฺติโย วุจฺจนฺติ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ ทิฏฺิสนฺติโย. อปิ จ สมฺมุติสนฺติ อิมสฺมึ อตฺเถ อธิปฺเปตา สนฺตีติ. ตํ ¶ นิสฺสิโต กุปฺปปฏิจฺจสนฺตินฺติ. กุปฺปสนฺตึ ปกุปฺปสนฺตึ เอริตสนฺตึ สเมริตสนฺตึ จลิตสนฺตึ ฆฏฺฏิตสนฺตึ กปฺปิตสนฺตึ ปกปฺปิตสนฺตึ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมํ, สนฺตึ นิสฺสิโต อสิโต อลฺลีโน อุปคโต อชฺโฌสิโต อธิมุตฺโตติ – ตํ นิสฺสิโต กุปฺปปฏิจฺจสนฺตึ.
เตนาห ภควา –
‘‘ปกปฺปิตา สงฺขตา ยสฺส ธมฺมา, ปุรกฺขตา สนฺติ อวีวทาตา;
ยทตฺตนิ ปสฺสติ อานิสํสํ, ตํ นิสฺสิโต กุปฺปปฏิจฺจสนฺติ’’นฺติ.
ทิฏฺีนิเวสา น หิ สฺวาติวตฺตา, ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตํ;
ตสฺมา นโร เตสุ นิเวสเนสุ, นิรสฺสตี อาทิยตี จ ธมฺมํ.
ทิฏฺีนิเวสา น หิ สฺวาติวตฺตาติ. ทิฏฺีนิเวสาติ ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺินิเวสนํ. ‘‘อสสฺสโต โลโก…เป… อนฺตวา โลโก… อนนฺตวา โลโก ¶ … ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ… อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรํ… โหติ ตถาคโต ปรํ ¶ มรณา… น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺินิเวสนนฺติ. ทิฏฺีนิเวสา น หิ สฺวาติวตฺตาติ ทิฏฺินิเวสา น หิ สฺวาติวตฺตา ¶ ทุรติวตฺตา ทุตฺตรา ทุปฺปตรา ทุสฺสมติกฺกมา ทุพฺพินิวตฺตาติ – [ทุพฺพีติวตฺตาติ (สี. สฺยา. ก.)] ทิฏฺีนิเวสา น หิ สฺวาติวตฺตา.
ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตนฺติ. ธมฺเมสูติ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคเตสุ. นิจฺเฉยฺยาติ นิจฺฉินิตฺวา วินิจฺฉินิตฺวา วิจินิตฺวา ปวิจินิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา. สมุคฺคหีตนฺติ นิเวสเนสุ โอธิคฺคาโห พิลคฺคาโห วรคฺคาโห โกฏฺาสคฺคาโห อุจฺจยคฺคาโห สมุจฺจยคฺคาโห. อิทํ สจฺจํ ตจฺฉํ ตถํ ภูตํ ยาถาวํ อวิปรีตํ คหิตํ ปรามฏฺํ อภินิวิฏฺํ อชฺโฌสิตํ อธิมุตฺตนฺติ – ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตํ.
ตสฺมา ¶ นโร เตสุ นิเวสเนสูติ. ตสฺมาติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานํ. นโรติ สตฺโต นโร มานโว โปโส ปุคฺคโล ชีโว ชาคุ ชนฺตุ อินฺทคุ มนุโช. เตสุ นิเวสเนสูติ เตสุ ทิฏฺินิเวสเนสูติ – ตสฺมา นโร เตสุ นิเวสเนสุ.
นิรสฺสตี อาทิยตี จ ธมฺมนฺติ. นิรสฺสตีติ ทฺวีหิ การเณหิ นิรสฺสติ – ปรวิจฺฉินฺทนาย วา นิรสฺสติ, อนภิสมฺภุณนฺโต วา นิรสฺสติ. กถํ ปรวิจฺฉินฺทนาย นิรสฺสติ? ปโร วิจฺฉินฺเทติ – โส สตฺถา น สพฺพฺู, ธมฺโม น สฺวากฺขาโต, คโณ น สุปฺปฏิปนฺโน, ทิฏฺิ ¶ น ภทฺทิกา, ปฏิปทา น สุปฺตฺตา, มคฺโค น นิยฺยานิโก, นตฺเถตฺถ สุทฺธิ วา วิสุทฺธิ วา ปริสุทฺธิ วา มุตฺติ วา วิมุตฺติ วา ปริมุตฺติ วา, นตฺเถตฺถ สุชฺฌนฺติ วา วิสุชฺฌนฺติ วา ปริสุชฺฌนฺติ วา มุจฺจนฺติ วา วิมุจฺจนฺติ วา ปริมุจฺจนฺติ วา, หีนา นิหีนา โอมกา ลามกา ฉตุกฺกา [ชตุกฺกา (สี. สฺยา.)] ปริตฺตาติ – เอวํ ปโร วิจฺฉินฺเทติ. เอวํ วิจฺฉินฺทิยมาโน สตฺถารํ นิรสฺสติ ¶ , ธมฺมกฺขานํ นิรสฺสติ, คณํ นิรสฺสติ, ทิฏฺึ นิรสฺสติ, ปฏิปทํ นิรสฺสติ, มคฺคํ นิรสฺสติ. เอวํ ปรวิจฺฉินฺทนาย นิรสฺสติ. กถํ อนภิสมฺภุณนฺโต นิรสฺสติ? สีลํ อนภิสมฺภุณนฺโต สีลํ นิรสฺสติ, วตํ อนภิสมฺภุณนฺโต วตํ นิรสฺสติ, สีลพฺพตํ ¶ อนภิสมฺภุณนฺโต สีลพฺพตํ นิรสฺสติ. เอวํ อนภิสมฺภุณนฺโต นิรสฺสติ. อาทิยตี จ ธมฺมนฺติ. สตฺถารํ คณฺหาติ, ธมฺมกฺขานํ คณฺหาติ, คณํ คณฺหาติ, ทิฏฺึ คณฺหาติ, ปฏิปทํ คณฺหาติ, มคฺคํ คณฺหาติ ปรามสติ อภินิวิสตีติ – นิรสฺสตี อาทิยตี จ ธมฺมํ.
เตนาห ภควา –
‘‘ทิฏฺีนิเวสา น หิ สฺวาติวตฺตา, ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตํ;
ตสฺมา นโร เตสุ นิเวสเนสุ, นิรสฺสตี อาทิยตี จ ธมฺม’’นฺติ.
โธนสฺส หิ นตฺถิ กุหิฺจิ โลเก,ปกปฺปิตา ทิฏฺิ ภวาภเวสุ;
มายฺจ ¶ มานฺจ ปหาย โธโน, ส เกน คจฺเฉยฺย อนูปโย โส.
โธนสฺส หิ นตฺถิ กุหิฺจิ โลเก ปกปฺปิตา ทิฏฺิ ภวาภเวสูติ. โธโนติ. โธนา วุจฺจติ ปฺา – ยา ปฺา ปชานนา วิจโย ปวิจโย ธมฺมวิจโย สลฺลกฺขณา อุปลกฺขณา ปจฺจุปลกฺขณา ปณฺฑิจฺจํ โกสลฺลํ เนปฺุํ เวภพฺยา จินฺตา อุปปริกฺขา ภูริ เมธา ปริณายิกา วิปสฺสนา สมฺปชฺํ ปโตโท ปฺา ปฺินฺทฺริยํ ปฺาพลํ ปฺาสตฺถํ ปฺาปาสาโท ¶ ปฺาอาโลโก ปฺาโอภาโส ปฺาปชฺโชโต ปฺารตนํ อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ. กึการณา โธนา วุจฺจติ ปฺา? ตาย ปฺาย กายทุจฺจริตํ ¶ ธุตฺจ โธตฺจ สนฺโธตฺจ นิทฺโธตฺจ; วจีทุจฺจริตํ… มโนทุจฺจริตํ ธุตฺจ โธตฺจ สนฺโธตฺจ นิทฺโธตฺจ; ราโค ธุโต จ โธโต จ สนฺโธโต จ นิทฺโธโต จ; โทโส…เป… โมโห… โกโธ… อุปนาโห… มกฺโข… ปฬาโส ธุโต จ โธโต จ สนฺโธโต จ นิทฺโธโต จ; อิสฺสา ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จ; มจฺฉริยํ ธุตฺจ โธตฺจ สนฺโธตฺจ นิทฺโธตฺจ; มายา ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จ; สาเยฺยํ ธุตฺจ โธตฺจ สนฺโธตฺจ นิทฺโธตฺจ; ถมฺโภ ธุโต จ โธโต จ สนฺโธโต จ นิทฺโธโต จ; สารมฺโภ… มาโน… อติมาโน… มโท… ปมาโท ธุโต จ โธโต จ สนฺโธโต จ นิทฺโธโต จ; สพฺเพ กิเลสา, สพฺเพ ทุจฺจริตา, สพฺเพ ทรถา, สพฺเพ ปริฬาหา, สพฺเพ สนฺตาปา, สพฺพากุสลาภิสงฺขารา ¶ ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จ. ตํการณา โธนา วุจฺจติ ปฺา.
อถ วา สมฺมาทิฏฺิยา มิจฺฉาทิฏฺิ ธุตา จ โธตา ¶ จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จ; สมฺมาสงฺกปฺเปน มิจฺฉาสงฺกปฺโป ธุโต จ โธโต จ สนฺโธโต จ นิทฺโธโต จ; สมฺมาวาจาย มิจฺฉาวาจา ธุตา จ โธตา จ…เป… สมฺมากมฺมนฺเตน มิจฺฉากมฺมนฺโต ธุโต จ… สมฺมาอาชีเวน มิจฺฉาอาชีโว ธุโต จ… สมฺมาวายาเมน มิจฺฉาวายาโม ธุโต จ… สมฺมาสติยา มิจฺฉาสติ ธุตา จ… สมฺมาสมาธินา มิจฺฉาสมาธิ ธุโต จ โธโต จ สนฺโธโต จ นิทฺโธโต จ; สมฺมาาเณน มิจฺฉาาณํ ธุตํ จ… สมฺมาวิมุตฺติยา มิจฺฉาวิมุตฺติ ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จ.
อถ วา อริเยน อฏฺงฺคิเกน มคฺเคน สพฺเพ กิเลสา, สพฺเพ ทุจฺจริตา, สพฺเพ ทรถา, สพฺเพ ปริฬาหา, สพฺเพ สนฺตาปา, สพฺพากุสลาภิสงฺขารา ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จ. อรหา อิเมหิ โธเนยฺเยหิ ธมฺเมหิ อุเปโต สมุเปโต อุปคโต สมุปคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต; ตสฺมา อรหา โธโน. โส ธุตราโค ธุตปาโป ธุตกิเลโส ธุตปริฬาโหติ – โธโน. กุหิฺจีติ กุหิฺจิ กิมฺหิจิ กตฺถจิ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา อชฺฌตฺตพหิทฺธา วา. โลเกติ อปายโลเก…เป… อายตนโลเก.
ปกปฺปิตาติ ¶ ทฺเว ปกปฺปนา – ตณฺหาปกปฺปนา ¶ จ ทิฏฺิปกปฺปนา จ…เป… อยํ ตณฺหาปกปฺปนา…เป… อยํ ทิฏฺิปกปฺปนา. ภวาภเวสูติ ภวาภเว กมฺมภเว ปุนพฺภเว กามภเว, กมฺมภเว กามภเว ปุนพฺภเว รูปภเว, กมฺมภเว รูปภเว ปุนพฺภเว อรูปภเว, กมฺมภเว อรูปภเว ปุนพฺภเว ¶ ปุนปฺปุนภเว ปุนปฺปุนคติยา ปุนปฺปุนอุปปตฺติยา ปุนปฺปุนปฏิสนฺธิยา ปุนปฺปุนอตฺตภาวาภินิพฺพตฺติยา. โธนสฺส หิ นตฺถิ กุหิฺจิ โลเก ปกปฺปิตา ทิฏฺิ ภวาภเวสูติ โธนสฺส กุหิฺจิ โลเก ภวาภเวสุ จ กปฺปิตา ปกปฺปิตา อภิสงฺขตา สณฺปิตา ทิฏฺิ นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒาติ – โธนสฺส หิ นตฺถิ กุหิฺจิ โลเก ปกปฺปิตา ทิฏฺิ ภวาภเวสุ.
มายฺจ มานฺจ ปหาย โธโนติ. มายา วุจฺจติ วฺจนิกา จริยา. อิเธกจฺโจ กาเยน ทุจฺจริตํ จริตฺวา, วาจาย ทุจฺจริตํ จริตฺวา, มนสา ทุจฺจริตํ ¶ จริตฺวา ตสฺส ปฏิจฺฉาทนเหตุ ปาปิกํ อิจฺฉํ ปณิทหติ – ‘‘มา มํ ชฺา’’ติ อิจฺฉติ, ‘‘มา มํ ชฺา’’ติ สงฺกปฺเปติ, ‘‘มา มํ ชฺา’’ติ วาจํ ภาสติ, ‘‘มา มํ ชฺา’’ติ กาเยน ปรกฺกมติ. ยา เอวรูปา มายา มายาวิตา อจฺจสรา วฺจนา นิกติ นิกิรณา ปริหรณา คูหนา ปริคูหนา ฉาทนา ปริจฺฉาทนา อนุตฺตานิกมฺมํ อนาวิกมฺมํ โวจฺฉาทนา ปาปกิริยา, อยํ วุจฺจติ มายา.
มาโนติ เอกวิเธน มาโน – ยา จิตฺตสฺส อุนฺนติ [อุณฺณติ (สฺยา. ก.)]. ทุวิเธน มาโน – อตฺตุกฺกํสนมาโน, ปรวมฺภนมาโน. ติวิเธน มาโน – ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ มาโน, ‘‘สทิโสหมสฺมี’’ติ ¶ มาโน, ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ มาโน. จตุพฺพิเธน ¶ มาโน – ลาเภน มานํ ชเนติ, ยเสน มานํ ชเนติ, ปสํสาย มานํ ชเนติ, สุเขน มานํ ชเนติ. ปฺจวิเธน มาโน – ‘‘ลาภิมฺหิ มนาปิกานํ รูปาน’’นฺติ มานํ ชเนติ, ‘‘ลาภิมฺหิ มนาปิกานํ สทฺทานํ…เป… คนฺธานํ… รสานํ… โผฏฺพฺพาน’’นฺติ มานํ ชเนติ. ฉพฺพิเธน มาโน – จกฺขุสมฺปทาย มานํ ชเนติ, โสตสมฺปทาย… ฆานสมฺปทาย… ชิวฺหาสมฺปทาย… กายสมฺปทาย… มโนสมฺปทาย มานํ ชเนติ. สตฺตวิเธน มาโน – มาโน, อติมาโน, มานาติมาโน, โอมาโน, อธิมาโน, อสฺมิมาโน, มิจฺฉามาโน. อฏฺวิเธน มาโน – ลาเภน มานํ ชเนติ, อลาเภน โอมานํ ชเนติ, ยเสน มานํ ชเนติ, อยเสน โอมานํ ชเนติ, ปสํสาย มานํ ชเนติ, นินฺทาย โอมานํ ชเนติ, สุเขน มานํ ชเนติ, ทุกฺเขน โอมานํ ชเนติ. นววิเธน มาโน – เสยฺยสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน, เสยฺยสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน, เสยฺยสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน ¶ , สทิสสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน, สทิสสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน, สทิสสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน, หีนสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน, หีนสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน, หีนสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน. ทสวิเธน มาโน – อิเธกจฺโจ มานํ ชเนติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อฺตรฺตเรน วา วตฺถุนา. โย ¶ เอวรูโป มาโน มฺนา มฺิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนาโม [อุณฺณโม (สฺยา. ก.)] ธโช สมฺปคฺคาโห ¶ เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ มาโน. มายฺจ มานฺจ ปหาย โธโนติ. โธโน มายฺจ มานฺจ ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตึ กริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – มายฺจ มานฺจ ปหาย โธโน.
ส เกน คจฺเฉยฺย อนูปโย โสติ. อุปยาติ ทฺเว อุปยา – ตณฺหูปโย จ ทิฏฺูปโย จ…เป… อยํ ตณฺหูปโย…เป… อยํ ทิฏฺูปโย. ตสฺส ตณฺหูปโย ปหีโน ¶ , ทิฏฺูปโย ปฏินิสฺสฏฺโ. ตณฺหูปยสฺส ปหีนตฺตา, ทิฏฺูปยสฺส ปฏินิสฺสฏฺตฺตา อนูปโย ปุคฺคโล เกน ราเคน คจฺเฉยฺย, เกน โทเสน คจฺเฉยฺย, เกน โมเหน คจฺเฉยฺย, เกน มาเนน คจฺเฉยฺย, กาย ทิฏฺิยา คจฺเฉยฺย, เกน อุทฺธจฺเจน คจฺเฉยฺย, กาย วิจิกิจฺฉาย คจฺเฉยฺย, เกหิ อนุสเยหิ คจฺเฉยฺย – รตฺโตติ วา ทุฏฺโติ วา มูฬฺโหติ วา วินิพทฺโธติ วา ปรามฏฺโติ วา วิกฺเขปคโตติ วา อนิฏฺงฺคโตติ วา ถามคโตติ วา. เต อภิสงฺขารา ปหีนา. อภิสงฺขารานํ ปหีนตฺตา คติโย เกน คจฺเฉยฺย – เนรยิโกติ วา ติรจฺฉานโยนิโกติ วา เปตฺติวิสยิโกติ วา มนุสฺโสติ วา เทโวติ วา รูปีติ วา อรูปีติ วา สฺีติ วา อสฺีติ วา เนวสฺีนาสฺีติ วา. โส เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย นตฺถิ การณํ นตฺถิ, เยน คจฺเฉยฺยาติ – ส เกน คจฺเฉยฺย อนูปโย โส.
เตนาห ภควา –
‘‘โธนสฺส ¶ หิ นตฺถิ กุหิฺจิ โลเก, ปกปฺปิตา ทิฏฺิ ภวาภเวสุ;
มายฺจ มานฺจ ปหาย โธโน, ส เกน คจฺเฉยฺย อนูปโย โส’’ติ.
อุปโย หิ ธมฺเมสุ อุเปติ วาทํ,อนูปยํ เกน กถํ วเทยฺย;
อตฺตา นิรตฺตา น หิ ตสฺส อตฺถิ, อโธสิ โส ทิฏฺิมิเธว สพฺพํ.
อุปโย ¶ หิ ธมฺเมสุ อุเปติ วาทนฺติ. อุปยาติ ทฺเว อุปยา – ตณฺหูปโย จ ทิฏฺูปโย จ…เป… อยํ ตณฺหูปโย…เป… อยํ ทิฏฺูปโย. ตสฺส ตณฺหูปโย อปฺปหีโน, ทิฏฺูปโย อปฺปฏินิสฺสฏฺโ. ตณฺหูปยสฺส อปฺปหีนตฺตา ¶ , ทิฏฺูปยสฺส อปฺปฏินิสฺสฏฺตฺตา ธมฺเมสุ วาทํ อุเปติ – รตฺโตติ วา ทุฏฺโติ วา มูฬฺโหติ วา วินิพทฺโธติ วา ปรามฏฺโติ วา วิกฺเขปคโตติ วา อนิฏฺงฺคโตติ ¶ วา ถามคโตติ วา. เต อภิสงฺขารา อปฺปหีนา. อภิสงฺขารานํ อปฺปหีนตฺตา คติยา วาทํ อุเปติ. เนรยิโกติ วา ติรจฺฉานโยนิโกติ วา เปตฺติวิสยิโกติ วา มนุสฺโสติ วา เทโวติ วา รูปีติ วา อรูปีติ วา สฺีติ วา อสฺีติ วา เนวสฺีนาสฺีติ วา วาทํ อุเปติ อุปคจฺฉติ คณฺหาติ ปรามสติ อภินิวิสตีติ – อุปโย หิ ธมฺเมสุ อุเปติ วาทํ.
อนูปยํ ¶ เกน กถํ วเทยฺยาติ. อุปยาติ ทฺเว อุปยา – ตณฺหูปโย จ ทิฏฺูปโย จ…เป… อยํ ตณฺหูปโย…เป… อยํ ทิฏฺูปโย. ตสฺส ตณฺหูปโย ปหีโน, ทิฏฺูปโย ปฏินิสฺสฏฺโ. ตณฺหูปยสฺส ปหีนตฺตา, ทิฏฺูปยสฺส ปฏินิสฺสฏฺตฺตา อนูปยํ ปุคฺคลํ เกน ราเคน วเทยฺย, เกน โทเสน วเทยฺย, เกน โมเหน วเทยฺย, เกน มาเนน วเทยฺย, กาย ทิฏฺิยา วเทยฺย, เกน อุทฺธจฺเจน วเทยฺย, กาย วิจิกิจฺฉาย วเทยฺย, เกหิ อนุสเยหิ วเทยฺย – รตฺโตติ วา ทุฏฺโติ วา มูฬฺโหติ วา วินิพทฺโธติ วา ปรามฏฺโติ วา วิกฺเขปคโตติ วา อนิฏฺงฺคโตติ วา ถามคโตติ วา. เต อภิสงฺขารา ปหีนา. อภิสงฺขารานํ ปหีนตฺตา คติโย เกน วเทยฺย – เนรยิโกติ วา…เป… เนวสฺีนาสฺีติ วา. โส เหตุ นตฺถิ, ปจฺจโย นตฺถิ, การณํ นตฺถิ, เยน วเทยฺย กเถยฺย ภเณยฺย ทีปเยยฺย โวหเรยฺยาติ – อนูปยํ เกน กถํ วเทยฺย.
อตฺตา นิรตฺตา น หิ ตสฺส อตฺถีติ. อตฺตาติ อตฺตานุทิฏฺิ นตฺถิ. นิรตฺตาติ อุจฺเฉททิฏฺิ นตฺถิ. อตฺตาติ คหิตํ นตฺถิ. นิรตฺตาติ มฺุจิตพฺพํ นตฺถิ. ยสฺสตฺถิ คหิตํ, ตสฺสตฺถิ มฺุจิตพฺพํ; ยสฺสตฺถิ มฺุจิตพฺพํ, ตสฺสตฺถิ คหิตํ. คหณํ มฺุจนา สมติกฺกนฺโต อรหา พุทฺธิปริหานิวีติวตฺโต. โส วุฏฺวาโส จิณฺณจรโณ คตทฺโธ คตทิโส ชาติมรณสํสาโร, นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ – อตฺตา นิรตฺตา น หิ ตสฺส อตฺถิ.
อโธสิ ¶ โส ทิฏฺิมิเธว สพฺพนฺติ ตสฺส ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ ¶ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฏิปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ าณคฺคินา ทฑฺฒานิ. โส สพฺพทิฏฺิคตํ อิเธว อโธสิ ¶ ธุนิ สนฺธุนิ นิทฺธุนิ ปชหิ วิโนเทสิ พฺยนฺตึ ¶ อกาสิ อนภาวํ คเมสีติ – อโธสิ โส ทิฏฺิมิเธว สพฺพํ.
เตนาห ภควา –
‘‘อุปโย หิ ธมฺเมสุ อุเปติ วาทํ, อนูปยํ เกน กถํ วเทยฺย;
อตฺตา นิรตฺตา น หิ ตสฺส อตฺถิ, อโธสิ โส ทิฏฺิมิเธว สพฺพ’’นฺติ.
ทุฏฺฏฺกสุตฺตนิทฺเทโส ตติโย.