📜
๕. ปรมฏฺกสุตฺตนิทฺเทโส
อถ ¶ ปรมฏฺกสุตฺตนิทฺเทสํ วกฺขติ –
ปรมนฺติ ¶ ¶ ทิฏฺีสุ ปริพฺพสาโน, ยทุตฺตรึ กุรุเต ชนฺตุ โลเก;
หีนาติ อฺเ ตโต สพฺพมาห, ตสฺมา วิวาทานิ อวีติวตฺโต.
ปรมนฺติ ทิฏฺีสุ ปริพฺพสาโนติ. สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา ทิฏฺิคติกา. เต ทฺวาสฏฺิยา ทิฏฺิคตานํ อฺตรฺตรํ ทิฏฺิคตํ ‘‘อิทํ ปรมํ อคฺคํ เสฏฺํ วิสิฏฺํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวร’’นฺติ คเหตฺวา อุคฺคเหตฺวา คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวา สกาย สกาย ทิฏฺิยา วสนฺติ ปวสนฺติ อาวสนฺติ ปริวสนฺติ. ยถา อาคาริกา วา ฆเรสุ วสนฺติ, สาปตฺติกา วา อาปตฺตีสุ วสนฺติ, สกิเลสา วา กิเลเสสุ วสนฺติ; เอวเมว สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา ทิฏฺิคติกา. เต ทฺวาสฏฺิยา ทิฏฺิคตานํ อฺตรฺตรํ ทิฏฺิคตํ ‘‘อิทํ ปรมํ อคฺคํ เสฏฺํ วิสิฏฺํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวร’’นฺติ คเหตฺวา อุคฺคเหตฺวา คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวา สกาย สกาย ทิฏฺิยา วสนฺติ ปวสนฺติ [สํวสนฺติ (สฺยา.) นตฺถิ สีหฬโปตฺถเก] อาวสนฺติ ปริวสนฺตีติ – ปรมนฺติ ทิฏฺีสุ ปริพฺพสาโน.
ยทุตฺตรึ ¶ กุรุเต ชนฺตุ โลเกติ. ยทนฺติ ยํ. อุตฺตรึ กุรุเตติ อุตฺตรึ กโรติ, อคฺคํ เสฏฺํ วิสิฏฺํ ปาโมกฺขํ ¶ อุตฺตมํ ปวรํ ¶ กโรติ ‘‘อยํ สตฺถา สพฺพฺู’’ติ อุตฺตรึ กโรติ, อคฺคํ เสฏฺํ วิสิฏฺํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ กโรติ. ‘‘อยํ ธมฺโม สฺวากฺขาโต…, อยํ คโณ สุปฺปฏิปนฺโน…, อยํ ทิฏฺิ ภทฺทิกา…, อยํ ปฏิปทา สุปฺตฺตา…, อยํ มคฺโค นิยฺยานิโก’’ติ อุตฺตรึ กโรติ, อคฺคํ เสฏฺํ วิสิฏฺํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ กโรติ นิพฺพตฺเตติ อภินิพฺพตฺเตติ. ชนฺตูติ สตฺโต นโร…เป… มนุโช. โลเกติ อปายโลเก…เป… อายตนโลเกติ – ยทุตฺตรึ กุรุเต ชนฺตุ โลเก.
หีนาติ อฺเ ตโต สพฺพมาหาติ อตฺตโน สตฺถารํ ธมฺมกฺขานํ คณํ ทิฏฺึ ปฏิปทํ มคฺคํ เปตฺวา ¶ สพฺเพ ปรปฺปวาเท ขิปติ อุกฺขิปติ ปริกฺขิปติ. ‘‘โส สตฺถา น สพฺพฺู, ธมฺโม น สฺวากฺขาโต, คโณ น สุปฺปฏิปนฺโน, ทิฏฺิ น ภทฺทิกา, ปฏิปทา น สุปฺตฺตา, มคฺโค น นิยฺยานิโก, นตฺเถตฺถ สุทฺธิ วา วิสุทฺธิ วา ปริสุทฺธิ วา มุตฺติ วา วิมุตฺติ วา ปริมุตฺติ วา, นตฺเถตฺถ สุชฺฌนฺติ วา วิสุชฺฌนฺติ วา ปริสุชฺฌนฺติ วา มุจฺจนฺติ วา วิมุจฺจนฺติ วา ปริมุจฺจนฺติ วา, หีนา นิหีนา โอมกา ลามกา ฉตุกฺกา ปริตฺตา’’ติ เอวมาห เอวํ กเถติ เอวํ ภณติ เอวํ ทีปยติ เอวํ โวหรตีติ – หีนาติ อฺเ ตโต สพฺพมาห.
ตสฺมา วิวาทานิ อวีติวตฺโตติ. ตสฺมาติ ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา. วิวาทานีติ ทิฏฺิกลหานิ ทิฏฺิภณฺฑนานิ ทิฏฺิวิคฺคหานิ ทิฏฺิวิวาทานิ ทิฏฺิเมธคานิ จ. อวีติวตฺโตติ อนติกฺกนฺโต อสมติกฺกนฺโต อวีติวตฺโตติ – ตสฺมา ¶ วิวาทานิ อวีติวตฺโต.
เตนาห ภควา –
‘‘ปรมนฺติ ทิฏฺีสุ ปริพฺพสาโน, ยทุตฺตรึ กุรุเต ชนฺตุ โลเก;
หีนาติ อฺเ ตโต สพฺพมาห, ตสฺมา วิวาทานิ อวีติวตฺโต’’ติ.
ยทตฺตนี ¶ ปสฺสติ อานิสํสํ, ทิฏฺเ สุเต สีลวเต มุเต วา;
ตเทว โส ตตฺถ สมุคฺคหาย, นิหีนโต ปสฺสติ สพฺพมฺํ.
ยทตฺตนี ¶ ปสฺสติ อานิสํสํ, ทิฏฺเ สุเต สีลวเต มุเต วาติ. ยทตฺตนีติ ยํ อตฺตนิ. อตฺตา วุจฺจติ ทิฏฺิคตํ. อตฺตโน ทิฏฺิยา ทฺเว อานิสํเส ปสฺสติ – ทิฏฺธมฺมิกฺจ อานิสํสํ, สมฺปรายิกฺจ อานิสํสํ. กตโม ทิฏฺิยา ทิฏฺธมฺมิโก อานิสํโส? ยํทิฏฺิโก สตฺถา โหติ, ตํทิฏฺิกา สาวกา โหนฺติ. ตํทิฏฺิกํ สตฺถารํ สาวกา สกฺกโรนฺติ ครุํ กโรนฺติ มาเนนฺติ ปูเชนฺติ, ลภติ จ ตโตนิทานํ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ. อยํ ทิฏฺิยา ทิฏฺธมฺมิโก อานิสํโส. กตโม ทิฏฺิยา สมฺปรายิโก อานิสํโส? อยํ ทิฏฺิ อลํ นาคตฺตาย วา สุปณฺณตฺตาย วา ยกฺขตฺตาย วา อสุรตฺตาย วา คนฺธพฺพตฺตาย ¶ วา มหาราชตฺตาย วา อินฺทตฺตาย วา พฺรหฺมตฺตาย วา เทวตฺตาย วา; อยํ ทิฏฺิ อลํ สุทฺธิยา วิสุทฺธิยา ปริสุทฺธิยา มุตฺติยา วิมุตฺติยา ปริมุตฺติยา; อิมาย ทิฏฺิยา สุชฺฌนฺติ วิสุชฺฌนฺติ ปริสุชฺฌนฺติ มุจฺจนฺติ วิมุจฺจนฺติ ปริมุจฺจนฺติ; อิมาย ทิฏฺิยา สุชฺฌิสฺสามิ วิสุชฺฌิสฺสามิ ปริสุชฺฌิสฺสามิ มุจฺจิสฺสามิ วิมุจฺจิสฺสามิ ปริมุจฺจิสฺสามิ อายตึ ¶ ผลปาฏิกงฺขี โหติ. อยํ ทิฏฺิยา สมฺปรายิโก อานิสํโส. อตฺตโน ทิฏฺิยา อิเม ทฺเว อานิสํเส ปสฺสติ, ทิฏฺสุทฺธิยาปิ ทฺเว อานิสํเส ปสฺสติ, สุตสุทฺธิยาปิ ทฺเว อานิสํเส ปสฺสติ, สีลสุทฺธิยาปิ ทฺเว อานิสํเส ปสฺสติ, วตสุทฺธิยาปิ ทฺเว อานิสํเส ปสฺสติ, มุตสุทฺธิยาปิ ทฺเว อานิสํเส ปสฺสติ – ทิฏฺธมฺมิกฺจ อานิสํสํ สมฺปรายิกฺจ อานิสํสํ. กตโม มุตสุทฺธิยา ทิฏฺธมฺมิโก อานิสํโส? ยํทิฏฺิโก สตฺถา โหติ ตํทิฏฺิกา สาวกา โหนฺติ…เป… อยํ มุตสุทฺธิยา ทิฏฺธมฺมิโก อานิสํโส. กตโม ¶ มุตสุทฺธิยา สมฺปรายิโก อานิสํโส? อยํ ทิฏฺิ อลํ นาคตฺตาย วา…เป… อยํ มุตสุทฺธิยา สมฺปรายิโก อานิสํโส. มุตสุทฺธิยาปิ อิเม ทฺเว อานิสํเส ปสฺสติ ทกฺขติ โอโลเกติ นิชฺฌายติ อุปปริกฺขตีติ – ยทตฺตนี ปสฺสติ อานิสํสํ ทิฏฺเ สุเต สีลวเต มุเต วา.
ตเทว โส ตตฺถ สมุคฺคหายาติ. ตเทวาติ ตํ ทิฏฺิคตํ. ตตฺถาติ ¶ สกาย ทิฏฺิยา สกาย ขนฺติยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยา. สมุคฺคหายาติ อิทํ ปรมํ อคฺคํ เสฏฺํ วิสิฏฺํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรนฺติ คเหตฺวา อุคฺคเหตฺวา คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวาติ – ตเทว โส ตตฺถ สมุคฺคหาย.
นิหีนโต ¶ ปสฺสติ สพฺพมฺนฺติ. อฺํ สตฺถารํ ธมฺมกฺขานํ คณํ ทิฏฺึ ปฏิปทํ มคฺคํ หีนโต นิหีนโต โอมกโต ลามกโต ฉตุกฺกโต ปริตฺตโต ทิสฺสติ ปสฺสติ ทกฺขติ โอโลเกติ นิชฺฌายติ อุปปริกฺขตีติ – นิหีนโต ปสฺสติ สพฺพมฺํ.
เตนาห ภควา –
‘‘ยทตฺตนี ปสฺสติ อานิสํสํ, ทิฏฺเ สุเต สีลวเต มุเต วา;
ตเทว โส ตตฺถ สมุคฺคหาย, นิหีนโต ปสฺสติ สพฺพมฺ’’นฺติ.
ตํ วาปิ[จาปิ (สี.)]คนฺถํ กุสลา วทนฺติ, ยํ นิสฺสิโต ปสฺสติ หีนมฺํ;
ตสฺมา หิ ทิฏฺํ ว สุตํ มุตํ วา, สีลพฺพตํ ภิกฺขุ น นิสฺสเยยฺย.
ตํ วาปิ คนฺถํ กุสลา วทนฺตีติ. กุสลาติ เย เต ขนฺธกุสลา ธาตุกุสลา อายตนกุสลา ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสลา สติปฏฺานกุสลา สมฺมปฺปธานกุสลา อิทฺธิปาทกุสลา อินฺทฺริยกุสลา พลกุสลา โพชฺฌงฺคกุสลา มคฺคกุสลา ผลกุสลา นิพฺพานกุสลา, เต กุสลา ¶ เอวํ วทนฺติ – ‘‘คนฺโถ เอโส, ลคฺคนํ เอตํ, พนฺธนํ เอตํ, ปลิโพโธ ¶ เอโส’’ติ. เอวํ วทนฺติ เอวํ ¶ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ – ตํ วาปิ คนฺถํ กุสลา วทนฺติ.
ยํ นิสฺสิโต ปสฺสติ หีนมฺนฺติ. ยํ นิสฺสิโตติ ยํ สตฺถารํ ธมฺมกฺขานํ คณํ ทิฏฺึ ปฏิปทํ มคฺคํ นิสฺสิโต สนฺนิสฺสิโต อลฺลีโน อุปคโต อชฺโฌสิโต อธิมุตฺโต. ปสฺสติ หีนมฺนฺติ อฺํ สตฺถารํ ธมฺมกฺขานํ คณํ ทิฏฺึ ปฏิปทํ มคฺคํ หีนโต นิหีนโต โอมกโต ลามกโต ฉตุกฺกโต ปริตฺตโต ทิสฺสติ ปสฺสติ ทกฺขติ โอโลเกติ นิชฺฌายติ อุปนิชฺฌายติ อุปปริกฺขตีติ – ยํ นิสฺสิโต ปสฺสติ หีนมฺํ.
ตสฺมา หิ ทิฏฺํ ว สุตํ มุตํ วา, สีลพฺพตํ ภิกฺขุ น นิสฺสเยยฺยาติ. ตสฺมาติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา ทิฏฺํ วา ทิฏฺสุทฺธึ วา สุตํ วา สุตสุทฺธึ วา มุตํ วา มุตสุทฺธึ วา สีลํ วา ¶ สีลสุทฺธึ วา วตํ วา วตสุทฺธึ วา น นิสฺสเยยฺย น คณฺเหยฺย น ปรามเสยฺย นาภินิเวเสยฺยาติ – ตสฺมา หิ ทิฏฺํ ว สุตํ มุตํ วา สีลพฺพตํ ภิกฺขุ น นิสฺสเยยฺย.
เตนาห ภควา –
‘‘ตํ วาปิ คนฺถํ กุสลา วทนฺติ, ยํ นิสฺสิโต ปสฺสติ หีนมฺํ;
ตสฺมา หิ ทิฏฺํ ว สุตํ มุตํ วา, สีลพฺพตํ ภิกฺขุ น นิสฺสเยยฺยา’’ติ.
ทิฏฺิมฺปิ ¶ โลกสฺมึ น กปฺปเยยฺย, าเณน วา สีลวเตน วาปิ;
สโมติ อตฺตานมนูปเนยฺย, หีโน น มฺเถ วิเสสิ วาปิ.
ทิฏฺิมฺปิ โลกสฺมึ น กปฺปเยยฺย, าเณน วา สีลวเตน วาปีติ. อฏฺสมาปตฺติาเณน วา ปฺจาภิฺาาเณน วา มิจฺฉาาเณน วา, สีเลน วา วเตน วา สีลพฺพเตน วา ¶ , ทิฏฺึ น กปฺปเยยฺย น ชเนยฺย น สฺชเนยฺย น นิพฺพตฺเตยฺย น อภินิพฺพตฺเตยฺย. โลกสฺมินฺติ อปายโลเก…เป… อายตนโลเกติ – ทิฏฺิมฺปิ โลกสฺมึ น กปฺปเยยฺย าเณน วา สีลวเตน วาปิ.
สโมติ อตฺตานมนูปเนยฺยาติ. สทิโสหมสฺมีติ อตฺตานํ น อุปเนยฺย ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา ¶ สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อฺตรฺตเรน วา วตฺถุนาติ – สโมติ อตฺตานมนูปเนยฺย.
หีโน น มฺเถ วิเสสิ วาปีติ. หีโนหมสฺมีติ อตฺตานํ น อุปเนยฺย ชาติยา วา โคตฺเตน วา…เป… อฺตรฺตเรน วา วตฺถุนา. เสยฺโยหมสฺมีติ อตฺตานํ น อุปเนยฺย ชาติยา วา โคตฺเตน วา…เป… อฺตรฺตเรน วา วตฺถุนาติ – หีโน น มฺเถ ¶ วิเสสิ วาปิ.
เตนาห ภควา –
‘‘ทิฏฺิมฺปิ ¶ โลกสฺมึ น กปฺปเยยฺย, าเณน วา สีลวเตน วาปิ;
สโมติ อตฺตานมนูปเนยฺย, หีโน น มฺเถ วิเสสิ วาปี’’ติ.
อตฺตํ ปหาย อนุปาทิยาโน, าเณนปิ โส นิสฺสยํ โน กโรติ;
ส เว วิยตฺเตสุ น วคฺคสารี, ทิฏฺิมฺปิ โส น ปจฺเจติ กิฺจิ.
อตฺตํ ปหาย อนุปาทิยาโนติ. อตฺตํ ปหายาติ อตฺตทิฏฺึ ปหาย. อตฺตํ ปหายาติ คาหํ [อตฺตคาหํ (สี. ก.)] ปหาย. อตฺตํ ปหายาติ ตณฺหาวเสน ทิฏฺิวเสน คหิตํ ปรามฏฺํ อภินิวิฏฺํ อชฺโฌสิตํ อธิมุตฺตํ ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตึ กริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – อตฺตํ ¶ ปหาย. อนุปาทิยาโนติ จตูหิ อุปาทาเนหิ อนุปาทิยมาโน อคณฺหมาโน อปรามาสมาโน อนภินิวิสมาโนติ – อตฺตํ ปหาย อนุปาทิยาโน.
าเณนปิ โส นิสฺสยํ โน กโรตีติ อฏฺสมาปตฺติาเณน วา ปฺจาภิฺาาเณน วา มิจฺฉาาเณน วา ตณฺหานิสฺสยํ วา ทิฏฺินิสฺสยํ วา น กโรติ น ชเนติ น สฺชเนติ น นิพฺพตฺเตติ น อภินิพฺพตฺเตตีติ – าเณนปิ โส นิสฺสยํ โน กโรติ.
ส ¶ เว วิยตฺเตสุ น วคฺคสารีติ ส เว วิยตฺเตสุ ภินฺเนสุ ทฺเวชฺฌาปนฺเนสุ ทฺเวฬฺหกชาเตสุ นานาทิฏฺิเกสุ นานาขนฺติเกสุ นานารุจิเกสุ นานาลทฺธิเกสุ นานาทิฏฺินิสฺสยํ นิสฺสิเตสุ ฉนฺทาคตึ คจฺฉนฺเตสุ โทสาคตึ คจฺฉนฺเตสุ โมหาคตึ คจฺฉนฺเตสุ ภยาคตึ คจฺฉนฺเตสุ น ฉนฺทาคตึ คจฺฉติ น โทสาคตึ คจฺฉติ น โมหาคตึ คจฺฉติ น ภยาคตึ คจฺฉติ น ราควเสน คจฺฉติ น โทสวเสน คจฺฉติ น โมหวเสน คจฺฉติ น มานวเสน คจฺฉติ น ทิฏฺิวเสน ¶ คจฺฉติ น อุทฺธจฺจวเสน คจฺฉติ น วิจิกิจฺฉาวเสน คจฺฉติ น อนุสยวเสน คจฺฉติ น วคฺเคหิ ธมฺเมหิ ยายติ นิยฺยติ วุยฺหติ สํหรียตีติ – ส เว วิยตฺเตสุ น วคฺคสารี.
ทิฏฺิมฺปิ ¶ โส น ปจฺเจติ กิฺจีติ. ตสฺส ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฏิปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ าณคฺคินา ทฑฺฒานิ. โส กิฺจิ ทิฏฺิคตํ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉตีติ – ทิฏฺิมฺปิ โส น ปจฺเจติ กิฺจิ.
เตนาห ภควา –
‘‘อตฺตํ ปหาย อนุปาทิยาโน, าเณนปิ โส นิสฺสยํ โน กโรติ;
ส เว วิยตฺเตสุ น วคฺคสารี, ทิฏฺิมฺปิ โส น ปจฺเจติ กิฺจี’’ติ.
ยสฺสูภยนฺเต ¶ ปณิธีธ นตฺถิ, ภวาภวาย อิธ วา หุรํ วา;
นิเวสนา ¶ ตสฺส น สนฺติ เกจิ, ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตํ.
ยสฺสูภยนฺเต ปณิธีธ นตฺถิ, ภวาภวาย อิธ วา หุรํ วาติ ยสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺส. อนฺโตติ [อนฺตาติ (สฺยา.)] ผสฺโส เอโก อนฺโต, ผสฺสสมุทโย ทุติโย อนฺโต; อตีโต เอโก อนฺโต, อนาคโต ทุติโย อนฺโต; สุขา เวทนา เอโก อนฺโต, ทุกฺขา เวทนา ทุติโย อนฺโต; นามํ เอโก อนฺโต, รูปํ ทุติโย อนฺโต; ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ เอโก อนฺโต, ฉ พาหิรานิ อายตนานิ ทุติโย อนฺโต; สกฺกาโย เอโก อนฺโต, สกฺกายสมุทโย ทุติโย อนฺโต. ปณิธิ วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ.
ภวาภวายาติ ภวาภวาย กมฺมภวาย ปุนพฺภวาย กามภวาย, กมฺมภวาย กามภวาย ปุนพฺภวาย รูปภวาย, กมฺมภวาย รูปภวาย ปุนพฺภวาย อรูปภวาย, กมฺมภวาย อรูปภวาย ปุนพฺภวาย ปุนปฺปุนภวาย ปุนปฺปุนคติยา ปุนปฺปุนอุปปตฺติยา ปุนปฺปุนปฏิสนฺธิยา ปุนปฺปุนอตฺตภาวาภินิพฺพตฺติยา. อิธาติ สกตฺตภาโว, หุราติ ปรตฺตภาโว; อิธาติ สกรูปเวทนาสฺาสงฺขารวิฺาณํ, หุราติ ปรรูปเวทนาสฺาสงฺขารวิฺาณํ; อิธาติ ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ, หุราติ ฉ พาหิรานิ อายตนานิ; อิธาติ มนุสฺสโลโก, หุราติ เทวโลโก ¶ ; อิธาติ กามธาตุ, หุราติ รูปธาตุ อรูปธาตุ; อิธาติ กามธาตุ ¶ รูปธาตุ. หุราติ อรูปธาตุ. ยสฺสูภยนฺเต ปณิธีธ นตฺถิ ภวาภวาย อิธ วา หุรํ วาติ. ยสฺส อุโภ อนฺเต ¶ จ ภวาภวาย จ อิธ หุรฺจ ปณิธิ ตณฺหา นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา ¶ อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒาติ – ยสฺสูภยนฺเต ปณิธีธ นตฺถิ ภวาภวาย อิธ วา หุรํ วา.
นิเวสนา ตสฺส น สนฺติ เกจีติ. นิเวสนาติ ทฺเว นิเวสนา – ตณฺหานิเวสนา จ ทิฏฺินิเวสนา จ…เป… อยํ ตณฺหานิเวสนา…เป… อยํ ทิฏฺินิเวสนา. ตสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺส. นิเวสนา ตสฺส น สนฺติ เกจีติ นิเวสนา ตสฺส น สนฺติ เกจิ นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒาติ – นิเวสนา ตสฺส น สนฺติ เกจิ.
ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตนฺติ. ธมฺเมสูติ ทฺวาสฏฺิยา ทิฏฺิคเตสุ. นิจฺเฉยฺยาติ นิจฺฉินิตฺวา วินิจฺฉินิตฺวา วิจินิตฺวา ปวิจินิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา. สมุคฺคหีตนฺติ โอธิคฺคาโห พิลคฺคาโห วรคฺคาโห โกฏฺาสคฺคาโห อุจฺจยคฺคาโห สมุจฺจยคฺคาโห, ‘‘อิทํ สจฺจํ ตจฺฉํ ตถํ ภูตํ ยาถาวํ อวิปรีต’’นฺติ คหิตํ ปรามฏฺํ อภินิวิฏฺํ อชฺโฌสิตํ อธิมุตฺตํ นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฏิปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ าณคฺคินา ทฑฺฒนฺติ – ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตํ.
เตนาห ภควา –
‘‘ยสฺสูภยนฺเต ¶ ปณิธีธ นตฺถิ, ภวาภวาย อิธ วา หุรํ วา;
นิเวสนา ตสฺส น สนฺติ เกจิ, ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีต’’นฺติ.
ตสฺสีธ ทิฏฺเ ว สุเต มุเต วา, ปกปฺปิตา นตฺถิ อณูปิ สฺา;
ตํ พฺราหฺมณํ ทิฏฺิมนาทิยานํ, เกนีธ โลกสฺมึ วิกปฺปเยยฺย.
ตสฺสีธ ¶ ทิฏฺเ ว สุเต มุเต วา, ปกปฺปิตา นตฺถิ อณูปิ สฺาติ. ตสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺส. ตสฺส ทิฏฺเ วา ¶ ทิฏฺสุทฺธิยา วา สุเต วา สุตสุทฺธิยา วา มุเต วา มุตสุทฺธิยา วา สฺาปุพฺพงฺคมตา สฺาวิกปฺปเยยฺยตา สฺาวิคฺคเหน สฺาย อุฏฺปิตา สมุฏฺปิตา กปฺปิตา ปกปฺปิตา สงฺขตา อภิสงฺขตา สณฺปิตา, ทิฏฺิ นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ ¶ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒาติ – ตสฺสีธ ทิฏฺเ ว สุเต มุเต วา ปกปฺปิตา นตฺถิ อณูปิ สฺา.
ตํ พฺราหฺมณํ ทิฏฺิมนาทิยานนฺติ. พฺราหฺมโณติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ พาหิตตฺตา พฺราหฺมโณ – สกฺกายทิฏฺิ พาหิตา โหติ…เป… อสิโต ตาทิ ปวุจฺจเต ส พฺรหฺมา. ตํ พฺราหฺมณํ ทิฏฺิมนาทิยานนฺติ. ตํ พฺราหฺมณํ ¶ ทิฏฺิมนาทิยนฺตํ อคณฺหนฺตํ อปรามสนฺตํ อนภินิเวสนฺตนฺติ – ตํ พฺราหฺมณํ ทิฏฺิมนาทิยานํ.
เกนีธ โลกสฺมึ วิกปฺปเยยฺยาติ. กปฺปาติ ทฺเว กปฺปา – ตณฺหากปฺโป จ ทิฏฺิกปฺโป จ…เป… อยํ ตณฺหากปฺโป…เป… อยํ ทิฏฺิกปฺโป. ตสฺส ตณฺหากปฺโป ปหีโน, ทิฏฺิกปฺโป ปฏินิสฺสฏฺโ. ตณฺหากปฺปสฺส ปหีนตฺตา, ทิฏฺิกปฺปสฺส ปฏินิสฺสฏฺตฺตา เกน ราเคน กปฺเปยฺย เกน โทเสน กปฺเปยฺย เกน โมเหน กปฺเปยฺย เกน มาเนน กปฺเปยฺย กาย ทิฏฺิยา กปฺเปยฺย เกน อุทฺธจฺเจน กปฺเปยฺย กาย วิจิกิจฺฉาย กปฺเปยฺย เกหิ อนุสเยหิ กปฺเปยฺย – รตฺโตติ วา ทุฏฺโติ วา มูฬฺโหติ วา วินิพทฺโธติ วา ปรามฏฺโติ วา วิกฺเขปคโตติ วา อนิฏฺงฺคโตติ วา ถามคโตติ วา. เต อภิสงฺขารา ปหีนา. อภิสงฺขารานํ ปหีนตฺตา คติโย เกน กปฺเปยฺย – เนรยิโกติ วา ติรจฺฉานโยนิโกติ วา เปตฺติวิสยิโกติ ¶ วา มนุสฺโสติ วา เทโวติ วา รูปีติ วา อรูปีติ วา สฺีติ วา อสฺีติ วา เนวสฺีนาสฺีติ วา. โส เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย นตฺถิ การณํ นตฺถิ, เยน กปฺเปยฺย วิกปฺเปยฺย วิกปฺปํ อาปชฺเชยฺย. โลกสฺมินฺติ อปายโลเก…เป… อายตนโลเกติ – เกนีธ โลกสฺมึ วิกปฺปเยยฺย.
เตนาห ภควา –
‘‘ตสฺสีธ ¶ ทิฏฺเ ว สุเต มุเต วา, ปกปฺปิตา นตฺถิ อณูปิ สฺา;
ตํ พฺราหฺมณํ ทิฏฺิมนาทิยานํ, เกนีธ โลกสฺมึ วิกปฺปเยยฺยา’’ติ.
น ¶ กปฺปยนฺติ น ปุเรกฺขโรนฺติ, ธมฺมาปิ เตสํ น ปฏิจฺฉิตาเส;
น พฺราหฺมโณ สีลวเตน เนยฺโย, ปารงฺคโต น ปจฺเจติ ตาที.
น กปฺปยนฺติ น ปุเรกฺขโรนฺตีติ. กปฺปาติ ทฺเว กปฺปา – ตณฺหากปฺโป จ ทิฏฺิกปฺโป จ. กตโม ตณฺหากปฺโป? ยาวตา ตณฺหาสงฺขาเตน สีมกตํ มริยาทิกตํ โอธิกตํ ปริยนฺตกตํ ปริคฺคหิตํ ¶ มมายิตํ – ‘‘อิทํ มมํ, เอตํ มมํ, เอตฺตกํ มมํ, เอตฺตาวตา มมํ, มม รูปา สทฺทา คนฺธา รสา โผฏฺพฺพา, อตฺถรณา ปาวุรณา ทาสิทาสา [ทาสีทาสา (สฺยา. ก.)] อเชฬกา กุกฺกุฏสูกรา หตฺถิควาสฺสวฬวา เขตฺตํ วตฺถุ หิรฺํ สุวณฺณํ คามนิคมราชธานิโย รฏฺฺจ ชนปโท จ โกโส จ โกฏฺาคารฺจ, เกวลมฺปิ มหาปถวึ ตณฺหาวเสน มมายติ, ยาวตา อฏฺสตตณฺหาวิจริตํ – อยํ ตณฺหากปฺโป. กตโม ทิฏฺิกปฺโป? วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺิ, ทสวตฺถุกา ¶ มิจฺฉาทิฏฺิ, ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกาทิฏฺิ, ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ ¶ ทิฏฺิคหนํ ทิฏฺิกนฺตารํ ทิฏฺิวิสูกายิกํ ทิฏฺิวิปฺผนฺทิตํ ทิฏฺิสฺโชนํ คาโห ปฏิคฺคาโห อภินิเวโส ปรามาโส กุมฺมคฺโค มิจฺฉาปโถ มิจฺฉตฺตํ ติตฺถายตนํ วิปริยาสคฺคาโห [วิปริเยสคฺคาโห (สี. สฺยา. ก.)] วิปรีตคฺคาโห วิปลฺลาสคฺคาโห มิจฺฉาคาโห, อยาถาวกสฺมึ ยาถาวกนฺติ คาโห, ยาวตา ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ – อยํ ทิฏฺิกปฺโป. เตสํ ตณฺหากปฺโป ปหีโน, ทิฏฺิกปฺโป ปฏินิสฺสฏฺโ. ตณฺหากปฺปสฺส ปหีนตฺตา, ทิฏฺิกปฺปสฺส ปฏินิสฺสฏฺตฺตา ตณฺหากปฺปํ วา ทิฏฺิกปฺปํ วา น กปฺเปนฺติ น ชเนนฺติ น สฺชเนนฺติ น นิพฺพตฺเตนฺติ น อภินิพฺพตฺเตนฺตีติ – น กปฺปยนฺติ.
น ปุเรกฺขโรนฺตีติ. ปุเรกฺขาราติ ทฺเว ปุเรกฺขารา – ตณฺหาปุเรกฺขาโร จ ทิฏฺิปุเรกฺขาโร จ…เป… อยํ ตณฺหาปุเรกฺขาโร…เป… อยํ ทิฏฺิปุเรกฺขาโร. เตสํ ตณฺหาปุเรกฺขาโร ปหีโน, ทิฏฺิปุเรกฺขาโร ปฏินิสฺสฏฺโ. ตณฺหาปุเรกฺขารสฺส ปหีนตฺตา, ทิฏฺิปุเรกฺขารสฺส ปฏินิสฺสฏฺตฺตา น ตณฺหํ วา น ทิฏฺึ วา ปุรโต กตฺวา จรนฺติ น ตณฺหาธชา น ตณฺหาเกตู น ตณฺหาธิปเตยฺยา น ทิฏฺิธชา น ทิฏฺิเกตู น ทิฏฺาธิปเตยฺยา. น ตณฺหาย วา น ทิฏฺิยา วา ปริวาเรตฺวา จรนฺตีติ – น กปฺปยนฺติ น ปุเรกฺขโรนฺติ.
ธมฺมาปิ ¶ เตสํ น ปฏิจฺฉิตาเสติ. ธมฺมา วุจฺจนฺติ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ. เตสนฺติ เตสํ อรหนฺตานํ ขีณาสวานํ. น ปฏิจฺฉิตาเสติ ¶ ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ น ปฏิจฺฉิตาเส. ‘‘อสสฺสโต โลโก… อนฺตวา โลโก… อนนฺตวา โลโก… ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ… อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรํ… โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ น ปฏิจฺฉิตาเสติ – ธมฺมาปิ เตสํ น ปฏิจฺฉิตาเส.
น พฺราหฺมโณ สีลวเตน เนยฺโยติ. นาติ ปฏิกฺเขโป. พฺราหฺมโณติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ พาหิตตฺตา พฺราหฺมโณ – สกฺกายทิฏฺิ พาหิตา โหติ…เป… ¶ อสิโต ตาทิ วุจฺจเต ส พฺรหฺมา ¶ . น พฺราหฺมโณ สีลวเตน เนยฺโยติ. พฺราหฺมโณ สีเลน วา วเตน วา สีลพฺพเตน วา น ยายติ น นิยฺยติ น วุยฺหติ น สํหรียตีติ – น พฺราหฺมโณ สีลวเตน เนยฺโย.
ปารงฺคโต น ปจฺเจติ ตาทีติ. ปารํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ. โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. โส ปารงฺคโต ปารปฺปตฺโต อนฺตคโต อนฺตปฺปตฺโต โกฏิคโต โกฏิปฺปตฺโต [วิตฺถาโร] ชาติมรณสํสาโร, นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ – ปารงฺคโต. น ปจฺเจตีติ โสตาปตฺติมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา, เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉติ. สกทาคามิมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา, เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉติ. อนาคามิมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา, เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉติ. อรหตฺตมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา, เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉตีติ ¶ – ปารงฺคโต น ปจฺเจติ. ตาทีติ อรหา ปฺจหากาเรหิ ตาที – อิฏฺานิฏฺเ ตาที, จตฺตาวีติ ตาที, ติณฺณาวีติ ตาที, มุตฺตาวีติ ตาที, ตํนิทฺเทสา ตาที.
กถํ อรหา อิฏฺานิฏฺเ ตาที? อรหา ลาเภปิ ตาที, อลาเภปิ ตาที, ยเสปิ ตาที, อยเสปิ ตาที, ปสํสายปิ ตาที, นินฺทายปิ ตาที, สุเขปิ ตาที, ทุกฺเขปิ ตาที. เอกจฺเจ พาหํ [องฺคํ (สี.)] คนฺเธน ลิมฺเปยฺยุํ, เอกจฺเจ ¶ พาหํ [องฺคํ (สี.)] วาสิยา ตจฺเฉยฺยุํ – อมุสฺมึ นตฺถิ ราโค, อมุสฺมึ นตฺถิ ปฏิฆํ, อนุนยปฏิฆวิปฺปหีโน อุคฺฆาตินิฆาติวีติวตฺโต อนุโรธวิโรธสมติกฺกนฺโต. เอวํ อรหา อิฏฺานิฏฺเ ตาที.
กถํ อรหา จตฺตาวีติ ตาที? อรหโต ราโค จตฺโต วนฺโต ¶ มุตฺโต ปหีโน ปฏินิสฺสฏฺโ. โทโส…เป… โมโห… โกโธ… อุปนาโห… มกฺโข… ปฬาโส… อิสฺสา… มจฺฉริยํ… มายา… สาเยฺยํ… ถมฺโภ… สารมฺโภ… มาโน… อติมาโน… มโท… ปมาโท… สพฺเพ กิเลสา… สพฺเพ ทุจฺจริตา… สพฺเพ ทรถา… สพฺเพ ปริฬาหา… สพฺเพ สนฺตาปา… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา จตฺตา วนฺตา มุตฺตา ปหีนา ปฏินิสฺสฏฺา. เอวํ อรหา จตฺตาวีติ ตาที.
กถํ อรหา ติณฺณาวีติ ตาที? อรหา กาโมฆํ ติณฺโณ ภโวฆํ ติณฺโณ ทิฏฺโฆํ ติณฺโณ อวิชฺโชฆํ ติณฺโณ สพฺพํ สํสารปถํ ติณฺโณ อุตฺติณฺโณ นิตฺติณฺโณ อติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต ¶ วีติวตฺโต ¶ . โส วุฏฺวาโส จิณฺณจรโณ ชาติมรณสํสาโร, นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ. เอวํ อรหา ติณฺณาวีติ ตาที.
กถํ อรหา มุตฺตาวีติ ตาที? อรหโต ราคา จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ, โทสา จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ, โมหา จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ, โกธา…เป… อุปนาหา… มกฺขา… ปฬาสา… อิสฺสาย… มจฺฉริยา… มายาย… สาเยฺยา… ถมฺภา… สารมฺภา… มานา… อติมานา… มทา… ปมาทา… สพฺพกิเลเสหิ… สพฺพทุจฺจริเตหิ… สพฺพทรเถหิ… สพฺพปริฬาเหหิ… สพฺพสนฺตาเปหิ… สพฺพากุสลาภิสงฺขาเรหิ จิตฺตํ มุตฺตํ วิมุตฺตํ สุวิมุตฺตํ. เอวํ อรหา มุตฺตาวีติ ตาที.
กถํ อรหา ตํนิทฺเทสา ตาที? อรหา สีเล สติ สีลวาติ ตํนิทฺเทสา ตาที; สทฺธาย สติ สทฺโธติ ตํนิทฺเทสา ตาที; วีริเย สติ วีริยวาติ ตํนิทฺเทสา ตาที; สติยา สติ สติมาติ ตํนิทฺเทสา ตาที; สมาธิมฺหิ สติ สมาหิโตติ ตํนิทฺเทสา ตาที; ปฺาย สติ ปฺวาติ ตํนิทฺเทสา ตาที; วิชฺชาย สติ เตวิชฺโชติ ตํนิทฺเทสา ตาที; อภิฺาย สติ ฉฬภิฺโติ ตํนิทฺเทสา ตาที. เอวํ อรหา ตํนิทฺเทสา ¶ ตาทีติ – ปารงฺคโต น ปจฺเจติ ตาที.
เตนาห ภควา –
‘‘น ¶ กปฺปยนฺติ น ปุเรกฺขโรนฺติ, ธมฺมาปิ เตสํ น ปฏิจฺฉิตาเส;
น ¶ พฺราหฺมโณ สีลวเตน เนยฺโย, ปารงฺคโต น ปจฺเจติ ตาที’’ติ.
ปรมฏฺกสุตฺตนิทฺเทโส ปฺจโม.