📜
๖. ชราสุตฺตนิทฺเทโส
อถ ¶ ชราสุตฺตนิทฺเทสํ วกฺขติ –
อปฺปํ ¶ ¶ วต ชีวิตํ อิทํ, โอรํ วสฺสสตาปิ มิยฺยติ[มียติ (สี.)];
โย เจปิ อติจฺจ ชีวติ, อถ โข โส ชรสาปิ มิยฺยติ.
อปฺปํ วต ชีวิตํ อิทนฺติ. ชีวิตนฺติ อายุ ิติ ยปนา ยาปนา อิริยนา วตฺตนา ปาลนา ชีวิตํ ชีวิตินฺทฺริยํ. อปิ จ, ทฺวีหิ การเณหิ อปฺปกํ ชีวิตํ โถกํ ชีวิตํ – ิติปริตฺตตาย วา อปฺปกํ ชีวิตํ, สรสปริตฺตตาย วา อปฺปกํ ชีวิตํ. กถํ ิติปริตฺตตาย วา อปฺปกํ ชีวิตํ? อตีเต จิตฺตกฺขเณ ชีวิตฺถ, น ชีวติ น ชีวิสฺสติ; อนาคเต จิตฺตกฺขเณ ชีวิสฺสติ, น ชีวติ น ชีวิตฺถ; ปจฺจุปฺปนฺเน จิตฺตกฺขเณ ชีวติ, น ชีวิตฺถ น ชีวิสฺสติ.
‘‘ชีวิตํ อตฺตภาโว จ, สุขทุกฺขา จ เกวลา;
เอกจิตฺตสมายุตฺตา, ลหุโส วตฺตเต ขโณ.
‘‘จุลฺลาสีติสหสฺสานิ, กปฺปา ติฏฺนฺติ เย มรู;
น ตฺเวว เตปิ ชีวนฺติ, ทฺวีหิ จิตฺเตหิ สํยุตา [สโมหิตา (สี. สฺยา. ก.)].
‘‘เย ¶ นิรุทฺธา มรนฺตสฺส, ติฏฺมานสฺส วา อิธ;
สพฺเพปิ สทิสา ขนฺธา, คตา อปฺปฏิสนฺธิกา.
‘‘อนนฺตรา ¶ จ เย ภคฺคา, เย จ ภคฺคา อนาคตา;
ตทนฺตเร นิรุทฺธานํ, เวสมํ นตฺถิ ลกฺขเณ.
‘‘อนิพฺพตฺเตน ¶ น ชาโต, ปจฺจุปฺปนฺเนน ชีวติ;
จิตฺตภคฺคา มโต โลโก, ปฺตฺติ ปรมตฺถิยา.
‘‘ยถา ¶ นินฺนา ปวตฺตนฺติ, ฉนฺเทน ปริณามิตา;
อจฺฉินฺนธารา วตฺตนฺติ, สฬายตนปจฺจยา.
‘‘อนิธานคตา ภคฺคา, ปฺุโช นตฺถิ อนาคเต;
นิพฺพตฺตา เย จ ติฏฺนฺติ, อารคฺเค สาสปูปมา.
‘‘นิพฺพตฺตานฺจ ธมฺมานํ, ภงฺโค เนสํ ปุรกฺขโต;
ปโลกธมฺมา ติฏฺนฺติ, ปุราเณหิ อมิสฺสิตา.
‘‘อทสฺสนโต อายนฺติ, ภงฺคา คจฺฉนฺติ ทสฺสนํ;
วิชฺชุปฺปาโทว อากาเส, อุปฺปชฺชนฺติ วยนฺติ จา’’ติ.
เอวํ ิติปริตฺตตาย อปฺปกํ ชีวิตํ.
กถํ สรสปริตฺตตาย อปฺปกํ ชีวิตํ? อสฺสาสูปนิพทฺธํ [อสฺสาสูปนิพนฺธํ (ก.)] ชีวิตํ, ปสฺสาสูปนิพทฺธํ ชีวิตํ, อสฺสาสปสฺสาสูปนิพทฺธํ ชีวิตํ, มหาภูตูปนิพทฺธํ ชีวิตํ, กพฬีการาหารูปนิพทฺธํ ชีวิตํ, อุสฺมูปนิพทฺธํ ชีวิตํ, วิฺาณูปนิพทฺธํ ชีวิตํ. มูลมฺปิ อิเมสํ ทุพฺพลํ, ปุพฺพเหตูปิ อิเมสํ ทุพฺพลา, เย ปจฺจยา เตปิ ทุพฺพลา, เยปิ ปภาวิกา เตปิ ทุพฺพลา, สหภูปิ อิเมสํ ทุพฺพลา, สมฺปโยคาปิ อิเมสํ ทุพฺพลา, สหชาปิ อิเมสํ ทุพฺพลา, ยาปิ ¶ ปโยชิกา สาปิ ทุพฺพลา. อฺมฺํ อิเม นิจฺจทุพฺพลา, อฺมฺํ ¶ อนวฏฺิตา อิเม. อฺมฺํ ปริปาตยนฺติ อิเม, อฺมฺสฺส หิ นตฺถิ ตายิตา, น จาปิ เปนฺติ อฺมฺํ อิเม. โยปิ นิพฺพตฺตโก โส น วิชฺชติ.
‘‘น จ เกนจิ โกจิ หายติ, คนฺธพฺพา จ อิเม หิ สพฺพโส;
ปุริเมหิ ปภาวิกา อิเม, เยปิ ปภาวิกา เต ปุเร มตา;
ปุริมาปิ จ ปจฺฉิมาปิ จ, อฺมฺํ น กทาจิ มทฺทสํสู’’ติ.
เอวํ ¶ สรสปริตฺตตาย อปฺปกํ ชีวิตํ.
อปิ จ, จาตุมหาราชิกานํ [จาตุมฺมหาราชิกานํ (สี. สฺยา.)] เทวานํ ชีวิตํ อุปาทาย มนุสฺสานํ อปฺปกํ ชีวิตํ ปริตฺตํ ชีวิตํ โถกํ ชีวิตํ ขณิกํ ชีวิตํ ลหุกํ ชีวิตํ อิตฺตรํ ชีวิตํ ¶ อนทฺธนียํ ชีวิตํ นจิรฏฺิติกํ ชีวิตํ. ตาวตึสานํ เทวานํ…เป… ยามานํ เทวานํ… ตุสิตานํ เทวานํ… นิมฺมานรตีนํ เทวานํ… ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนํ เทวานํ… พฺรหฺมกายิกานํ เทวานํ ชีวิตํ อุปาทาย มนุสฺสานํ อปฺปกํ ชีวิตํ ปริตฺตํ ชีวิตํ โถกํ ชีวิตํ ขณิกํ ชีวิตํ ลหุกํ ชีวิตํ อิตฺตรํ ชีวิตํ อนทฺธนียํ ชีวิตํ นจิรฏฺิติกํ ชีวิตํ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘อปฺปมิทํ, ภิกฺขเว, มนุสฺสานํ อายุ, คมนิโย สมฺปราโย, มนฺตาย โพทฺธพฺพํ, กตฺตพฺพํ กุสลํ, จริตพฺพํ พฺรหฺมจริยํ, นตฺถิ ชาตสฺส อมรณํ. โย, ภิกฺขเว, จิรํ ชีวติ, โส วสฺสสตํ อปฺปํ วา ภิยฺโย.
‘‘อปฺปมายุ มนุสฺสานํ, หีเฬยฺย นํ สุโปริโส;
จเรยฺยาทิตฺตสีโสว นตฺถิ มจฺจุสฺสนาคโม.
‘‘อจฺจยนฺติ ¶ อโหรตฺตา, ชีวิตํ อุปรุชฺฌติ;
อายุ ขิยฺยติ มจฺจานํ, กุนฺนทีนํว โอทก’’นฺติ.
อปฺปํ ¶ วต ชีวิตํ อิทํ.
โอรํ วสฺสสตาปิ มิยฺยตีติ. กลลกาเลปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, อพฺพุทกาเลปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, เปสิกาเลปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, ฆนกาเลปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, ปสาขกาเลปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, ชาตมตฺโตปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, สูติฆเรปิ [ปสูติฆเร (สฺยา.), สูติกฆเร (ก.)] จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, อทฺธมาสิโกปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, มาสิโกปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, ทฺเวมาสิโกปิ…เป… เตมาสิโกปิ… จตุมาสิโกปิ… ปฺจมาสิโกปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, ฉมาสิโกปิ… สตฺตมาสิโกปิ… อฏฺมาสิโกปิ… นวมาสิโกปิ… ทสมาสิโกปิ… สํวจฺฉริโกปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, ทฺเววสฺสิโกปิ… ติวสฺสิโกปิ… จตุวสฺสิโกปิ… ปฺจวสฺสิโกปิ ¶ … ฉวสฺสิโกปิ… สตฺตวสฺสิโกปิ… อฏฺวสฺสิโกปิ… นววสฺสิโกปิ… ทสวสฺสิโกปิ… วีสติวสฺสิโกปิ… ตึสวสฺสิโกปิ… จตฺตารีสวสฺสิโกปิ… ปฺาสวสฺสิโกปิ… สฏฺิวสฺสิโกปิ… สตฺตติวสฺสิโกปิ… อสีติวสฺสิโกปิ… นวุติวสฺสิโกปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชตีติ – โอรํ วสฺสสตาปิ มิยฺยติ.
โย ¶ ¶ เจปิ อติจฺจ ชีวตีติ. โย วสฺสสตํ อติกฺกมิตฺวา ชีวติ โส เอกํ วา วสฺสํ ชีวติ, ทฺเว วา วสฺสานิ ชีวติ, ตีณิ วา วสฺสานิ ชีวติ, จตฺตาริ วา วสฺสานิ ชีวติ, ปฺจ วา วสฺสานิ ชีวติ…เป… ทส วา วสฺสานิ ชีวติ, วีสติ วา วสฺสานิ ชีวติ, ตึสํ วา วสฺสานิ ชีวติ, จตฺตารีสํ วา วสฺสานิ ชีวตีติ – โย เจปิ อติจฺจ ชีวติ. อถ โข โส ชรสาปิ มิยฺยตีติ. ยทา ชิณฺโณ โหติ วุทฺโธ มหลฺลโก อทฺธคโต วโยอนุปฺปตฺโต ขณฺฑทนฺโต ¶ ปลิตเกโส วิลูนํ ขลิตสิโร [ขลิตํ สิโร (สี.)] วลินํ ติลกาหตคตฺโต วงฺโก โภคฺโค ทณฺฑปรายโน, โส ชรายปิ จวติ มรติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, นตฺถิ มรณมฺหา โมกฺโข.
‘‘ผลานมิว ปกฺกานํ, ปาโต ปตนโต [ปปตโต (สี.)] ภยํ;
เอวํ ชาตาน มจฺจานํ, นิจฺจํ มรณโต ภยํ.
‘‘ยถาปิ กุมฺภการสฺส, กตา มตฺติกภาชนา;
สพฺเพ เภทนปริยนฺตา, เอวํ มจฺจาน ชีวิตํ.
‘‘ทหรา จ มหนฺตา จ, เย พาลา เย จ ปณฺฑิตา;
สพฺเพ มจฺจุวสํ ยนฺติ, สพฺเพ มจฺจุปรายนา.
‘‘เตสํ มจฺจุปเรตานํ, คจฺฉตํ ปรโลกโต;
น ปิตา ตายเต ปุตฺตํ, าตี วา ปน าตเก.
‘‘เปกฺขตฺเว าตีนํ, ปสฺส ลาลปฺปตํ ปุถุ;
เอกเมโกว ¶ มจฺจานํ, โควชฺโฌ วิย นิยฺยติ;
เอวมพฺภาหโต โลโก, มจฺจุนา จ ชราย จา’’ติ.
อถ ¶ โข โส ชรสาปิ มิยฺยติ.
เตนาห ภควา –
‘‘อปฺปํ วต ชีวิตํ อิทํ, โอรํ วสฺสสตาปิ มิยฺยติ;
โย เจปิ อติจฺจ ชีวติ, อถ โข โส ชรสาปิ มิยฺยตี’’ติ.
โสจนฺติ ¶ ชนา มมายิเต, น หิ สนฺติ นิจฺจา ปริคฺคหา;
วินาภาวํ สนฺตเมวิทํ, อิติ ทิสฺวา นาคารมาวเส.
โสจนฺติ ชนา มมายิเตติ. ชนาติ ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฏฺา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา ¶ จ. มมตฺตาติ ทฺเว มมตฺตา – ตณฺหามมตฺตฺจ ทิฏฺิมมตฺตฺจ…เป… อิทํ ตณฺหามมตฺตํ…เป… อิทํ ทิฏฺิมมตฺตํ. มมายิตํ วตฺถุํ อจฺเฉทสงฺกิโนปิ โสจนฺติ, อจฺฉิชฺชนฺเตปิ โสจนฺติ, อจฺฉินฺเนปิ โสจนฺติ. มมายิตํ วตฺถุํ วิปริณามสงฺกิโนปิ โสจนฺติ, วิปริณามนฺเตปิ โสจนฺติ, วิปริณเตปิ โสจนฺติ กิลมนฺติ ปริเทวนฺติ อุรตฺตาฬึ กนฺทนฺติ สมฺโมหํ อาปชฺชนฺตีติ – โสจนฺติ ชนา มมายิเต.
น ¶ หิ สนฺติ นิจฺจา ปริคฺคหาติ. ทฺเว ปริคฺคหา – ตณฺหาปริคฺคโห จ ทิฏฺิปริคฺคโห จ…เป… อยํ ตณฺหาปริคฺคโห…เป… อยํ ทิฏฺิปริคฺคโห. ตณฺหาปริคฺคโห อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโม วิปริณามธมฺโม. ทิฏฺิปริคฺคโหปิ อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโม วิปริณามธมฺโม. วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘ปสฺสถ โน ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ตํ ปริคฺคหํ ยฺวายํ ปริคฺคโห นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม สสฺสติสมํ ตเถว สฺสตี’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’. ‘‘สาธุ, ภิกฺขเว! อหมฺปิ โข เอตํ, ภิกฺขเว, ปริคฺคหํ น สมนุปสฺสามิ, ยฺวายํ ปริคฺคโห นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต อวิปริณามธมฺโม สสฺสติสมํ ตเถว สฺสตี’’ติ. ปริคฺคหา นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมา นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ น ลพฺภนฺตีติ – น หิ สนฺติ นิจฺจา ปริคฺคหา.
วินาภาวํ สนฺตเมวิทนฺติ. นานาภาเว วินาภาเว อฺถาภาเว สนฺเต สํวิชฺชมาเน อุปลพฺภิยมาเน. วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘อลํ, อานนฺท! มา โสจิ มา ปริเทวิ. นนุ เอตํ, อานนฺท, มยา ปฏิกจฺเจว [ปฏิคจฺเจว (สี.)] อกฺขาตํ ¶ – ‘สพฺเพเหว ปิเยหิ มนาเปหิ นานาภาโว วินาภาโว ¶ อฺถาภาโว. ตํ กุเตตฺถ, อานนฺท, ลพฺภา – ยํ ตํ ชาตํ ¶ ภูตํ ¶ สงฺขตํ ปโลกธมฺมํ ตํ วต มา ปลุชฺชี’ติ! เนตํ านํ วิชฺชติ. ปุริมานํ ปุริมานํ ขนฺธานํ ธาตูนํ อายตนานํ วิปริณามฺถาภาวา ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา ขนฺธา จ ธาตุโย จ อายตนานิ จ ปวตฺตนฺตี’’ติ – วินาภาวํ สนฺตเมวิทํ.
อิติ ทิสฺวา นาคารมาวเสติ. อิตีติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยฺชนสิลิฏฺตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ. อิตีติ อิติ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา มมตฺเตสูติ – อิติ ทิสฺวา. นาคารมาวเสติ สพฺพํ ฆราวาสปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ปุตฺตทารปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา าติปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา มิตฺตามจฺจปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา สนฺนิธิปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตฺวา อกิฺจนภาวํ อุปคนฺตฺวา เอโก จเรยฺย วิหเรยฺย อิริเยยฺย วตฺเตยฺย ปาเลยฺย ยเปยฺย ยาเปยฺยาติ – อิติ ทิสฺวา นาคารมาวเส.
เตนาห ภควา –
‘‘โสจนฺติ ชนา มมายิเต, น หิ สนฺติ นิจฺจา ปริคฺคหา;
วินาภาวํ สนฺตเมวิทํ, อิติ ทิสฺวา นาคารมาวเส’’ติ.
มรเณนปิ ตํ ปหียติ[ปหิยฺยติ (ก.)]ยํ ปุริโส มมิทนฺติ มฺติ;
เอตมฺปิ ¶ วิทิตฺวาน[เอตํ ทิสฺวาน (สี. ก.)]ปณฺฑิโต, น มมตฺตาย นเมถ มามโก.
มรเณนปิ ตํ ปหียตีติ. มรณนฺติ ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหา ตมฺหา สตฺตนิกายา จุติ จวนตา เภโท ¶ อนฺตรธานํ มจฺจุมรณํ กาลํกิริยา ขนฺธานํ เภโท กเฬวรสฺส นิกฺเขโป ชีวิตินฺทฺริยสฺสุปจฺเฉโท. ตนฺติ รูปคตํ เวทนาคตํ สฺาคตํ สงฺขารคตํ วิฺาณคตํ. ปหียตีติ ปหียติ ชหียติ วิชหียติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ. ภาสิตมฺปิ เหตํ –
‘‘ปุพฺเพว ¶ มจฺจํ วิชหนฺติ โภคา, มจฺโจว เน ปุพฺพตรํ ชหาติ;
อสสฺสตา โภคิโน กามกามี, ตสฺมา น โสจามหํ โสกกาเล.
‘‘อุเทติ อาปูรติ เวติ จนฺโท, อตฺตํ คเมตฺวาน ปเลติ สูริโย;
วิทิตา มยา สตฺตุก โลกธมฺมา, ตสฺมา น โสจามหํ โสกกาเล’’ติ.
มรเณนปิ ¶ ตํ ปหียติ. ยํ ปุริโส มมิทนฺติ มฺตีติ. ยนฺติ รูปคตํ เวทนาคตํ สฺาคตํ สงฺขารคตํ วิฺาณคตํ. ปุริโสติ สงฺขา สมฺา ปฺตฺติ โวหาโร [โลกโวหาโร (สฺยา.)] นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ ¶ พฺยฺชนํ อภิลาโป. มมิทนฺติ มฺตีติ ตณฺหามฺนาย มฺติ, ทิฏฺิมฺนาย มฺติ, มานมฺนาย มฺติ, กิเลสมฺนาย มฺติ, ทุจฺจริตมฺนาย มฺติ, ปโยคมฺนาย มฺติ, วิปากมฺนาย มฺตีติ – ยํ ปุริโส มมิทนฺติ มฺติ.
เอตมฺปิ วิทิตฺวาน ปณฺฑิโตติ. เอตํ อาทีนวํ ตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา มมตฺเตสูติ, เอตมฺปิ วิทิตฺวา ปณฺฑิโต ธีโร ปณฺฑิโต ปฺวา พุทฺธิมา าณี วิภาวี เมธาวีติ – เอตมฺปิ วิทิตฺวาน ปณฺฑิโต.
น มมตฺตาย นเมถ มามโกติ. มมตฺตาติ ทฺเว มมตฺตา ¶ – ตณฺหามมตฺตฺจ ทิฏฺิมมตฺตฺจ…เป… อิทํ ตณฺหามมตฺตํ…เป… อิทํ ทิฏฺิมมตฺตํ. มามโกติ พุทฺธมามโก ธมฺมมามโก สงฺฆมามโก. โส ภควนฺตํ มมายติ, ภควา ตํ ปุคฺคลํ ปริคฺคณฺหาติ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘เย เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู กุหา ถทฺธา [พทฺธา (ก.) อิติวุ. ๑๐๘] ลปา สิงฺคี อุนฺนฬา อสมาหิตา, น เม เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู มามกา; อปคตา จ เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อิมสฺมา ธมฺมวินยา. น จ เต อิมสฺมึ ธมฺมวินเย วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺติ. เย จ โข เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู นิกฺกุหา นิลฺลปา ธีรา อตฺถทฺธา สุสมาหิตา, เต โข เม, ภิกฺขเว, ภิกฺขู มามกา; อนปคตา จ เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อิมสฺมา ธมฺมวินยา. เต จ อิมสฺมึ ธมฺมวินเย วุทฺธึ วิรูฬฺหึ ¶ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺติ’’.
‘‘กุหา ¶ ถทฺธา ลปา สิงฺคี, อุนฺนฬา อสมาหิตา;
น เต ธมฺเม วิรูหนฺติ, สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิเต.
‘‘นิกฺกุหา นิลฺลปา ธีรา, อตฺถทฺธา สุสมาหิตา;
เต เว ธมฺเม วิรูหนฺติ, สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิเต’’.
น มมตฺตาย นเมถ มามโกติ. มามโก ตณฺหามมตฺตํ ปหาย ทิฏฺิมมตฺตํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา มมตฺตาย น นเมยฺย น โอนเมยฺย, น ตํนินฺโน อสฺส น ตปฺโปโณ น ตปฺปพฺภาโร น ตทธิมุตฺโต น ตทธิปเตยฺโยติ – น มมตฺตาย นเมถ มามโก.
เตนาห ¶ ภควา –
‘‘มรเณนปิ ตํ ปหียติ, ยํ ปุริโส มมิทนฺติ มฺติ;
เอตมฺปิ วิทิตฺวาน ปณฺฑิโต, น มมตฺตาย นเมถ มามโก’’ติ.
สุปิเนน ¶ ยถาปิ สงฺคตํ, ปฏิพุทฺโธ ปุริโส น ปสฺสติ;
เอวมฺปิ ปิยายิตํ ชนํ, เปตํ กาลงฺกตํ[กาลกตํ (สี. สฺยา.)]น ปสฺสติ.
สุปิเนน ยถาปิ สงฺคตนฺติ. สงฺคตํ สมาคตํ สมาหิตํ สนฺนิปติตนฺติ – สุปิเนน ยถาปิ สงฺคตํ. ปฏิพุทฺโธ ¶ ปุริโส น ปสฺสตีติ ยถา ปุริโส สุปินคโต จนฺทํ ปสฺสติ, สูริยํ ปสฺสติ, มหาสมุทฺทํ ปสฺสติ, สิเนรุํ ปพฺพตราชานํ ปสฺสติ, หตฺถึ ปสฺสติ, อสฺสํ ปสฺสติ, รถํ ปสฺสติ, ปตฺตึ ปสฺสติ, เสนาพฺยูหํ ปสฺสติ, อารามรามเณยฺยกํ ปสฺสติ, วนรามเณยฺยกํ…เป… ภูมิรามเณยฺยกํ… โปกฺขรณีรามเณยฺยกํ ปสฺสติ; ปฏิพุทฺโธ น กิฺจิ ปสฺสตีติ – ปฏิพุทฺโธ ปุริโส น ปสฺสติ.
เอวมฺปิ ปิยายิตํ ชนนฺติ. เอวนฺติ โอปมฺมสมฺปฏิปาทนํ. ปิยายิตํ ชนนฺติ มมายิตํ ชนํ มาตรํ วา ปิตรํ วา ภาตรํ วา ภคินึ วา ปุตฺตํ วา ธีตรํ วา มิตฺตํ วา อมจฺจํ วา าตึ วา สาโลหิตํ วาติ – เอวมฺปิ ปิยายิตํ ชนํ.
เปตํ ¶ กาลงฺกตํ น ปสฺสตีติ. เปโต วุจฺจติ มโต. กาลงฺกตํ น ปสฺสติ น ทกฺขติ นาธิคจฺฉติ น วินฺทติ น ปฏิลภตีติ – เปตํ กาลงฺกตํ น ปสฺสติ.
เตนาห ภควา –
‘‘สุปิเนน ยถาปิ สงฺคตํ, ปฏิพุทฺโธ ปุริโส น ปสฺสติ;
เอวมฺปิ ปิยายิตํ ชนํ, เปตํ กาลงฺกตํ น ปสฺสตี’’ติ.
ทิฏฺาปิ ¶ สุตาปิ เต ชนา, เยสํ นามมิทํ ปวุจฺจติ;
นามํเยวาวสิสฺสติ ¶ , [นามเมวา’วสิสฺสติ (สี. สฺยา.)]อกฺเขยฺยํ เปตสฺส ชนฺตุโน.
ทิฏฺาปิ สุตาปิ เต ชนาติ. ทิฏฺาติ เย จกฺขุวิฺาณาภิสมฺภูตา. สุตาติ เย โสตวิฺาณาภิสมฺภูตา ¶ . เต ชนาติ ขตฺติยา จ พฺราหฺมณา จ เวสฺสา จ สุทฺทา จ คหฏฺา จ ปพฺพชิตา จ เทวา จ มนุสฺสา จาติ – ทิฏฺาปิ สุตาปิ เต ชนา.
เยสํ นามมิทํ ปวุจฺจตีติ. เยสนฺติ เยสํ ขตฺติยานํ พฺราหฺมณานํ เวสฺสานํ สุทฺทานํ คหฏฺานํ ปพฺพชิตานํ เทวานํ มนุสฺสานํ. นามนฺติ สงฺขา สมฺา ปฺตฺติ โวหาโร นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺติ พฺยฺชนํ อภิลาโป. ปวุจฺจตีติ วุจฺจติ ปวุจฺจติ กถียติ ภณียติ ทีปียติ โวหรียตีติ – เยสํ นามมิทํ ปวุจฺจติ.
นามํเยวาวสิสฺสติ อกฺเขยฺยนฺติ. รูปคตํ เวทนาคตํ สฺาคตํ สงฺขารคตํ วิฺาณคตํ ปหียติ ชหียติ วิชหียติ อนฺตรธายติ วิปฺปลุชฺชติ, นามํเยวาวสิสฺสติ. อกฺเขยฺยนฺติ. อกฺขาตุํ กเถตุํ ภณิตุํ ทีปยิตุํ โวหริตุนฺติ – นามํ เอวาวสิสฺสติ อกฺเขยฺยํ. เปตสฺส ชนฺตุโนติ. เปตสฺสาติ มตสฺส กาลงฺกตสฺส. ชนฺตุโนติ สตฺตสฺส นรสฺส มานวสฺส โปสสฺส ปุคฺคลสฺส ชีวสฺส ชาคุสฺส ชนฺตุสฺส อินฺทคุสฺส มนุชสฺสาติ – เปตสฺส ชนฺตุโน.
เตนาห ภควา –
‘‘ทิฏฺาปิ ¶ ¶ สุตาปิ เต ชนา, เยสํ นามมิทํ ปวุจฺจติ;
นามํเยวาวสิสฺสติ, อกฺเขยฺยํ เปตสฺส ชนฺตุโน’’ติ.
โสกปฺปริเทวมจฺฉรํ ¶ , น ปชหนฺติ คิทฺธา มมายิเต;
ตสฺมา มุนโย ปริคฺคหํ, หิตฺวา อจรึสุ เขมทสฺสิโน.
โสกปฺปริเทวมจฺฉรํ น ปชหนฺติ คิทฺธา มมายิเตติ. โสโกติ าติพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส ทิฏฺิพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส อฺตรฺตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส อฺตรฺตเรน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺสฺส โสโก โสจนา โสจิตตฺตํ อนฺโตโสโก อนฺโตปริโสโก อนฺโตทาโห อนฺโตปริทาโห [อนฺโตฑาโห อนฺโตปริฑาโห (สฺยา.)] เจตโส ปริชฺฌายนา โทมนสฺสํ โสกสลฺลํ. ปริเทโวติ าติพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส…เป… ทิฏฺิพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส อฺตรฺตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส อฺตรฺตเรน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺสฺส อาเทโว ปริเทโว อาเทวนา ปริเทวนา อาเทวิตตฺตํ ปริเทวิตตฺตํ วาจา ปลาโป วิปฺปลาโป ลาลปฺโป ลาลปฺปายนา ลาลปฺปายิตตฺตํ. มจฺฉริยนฺติ ปฺจ มจฺฉริยานิ – อาวาสมจฺฉริยํ ¶ , กุลมจฺฉริยํ, ลาภมจฺฉริยํ, วณฺณมจฺฉริยํ ¶ , ธมฺมมจฺฉริยํ. ยํ เอวรูปํ มจฺฉริยํ มจฺฉรายนา มจฺฉรายิตตฺตํ เววิจฺฉํ กทริยํ กฏุกฺจุกตา อคฺคหิตตฺตํ จิตฺตสฺส – อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํ. อปิ จ ขนฺธมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ, ธาตุมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ, อายตนมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ คาโห – อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํ. เคโธ วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. มมตฺตาติ ทฺเว มมตฺตา – ตณฺหามมตฺตฺจ ทิฏฺิมมตฺตฺจ ¶ …เป… อิทํ ตณฺหามมตฺตํ…เป… อิทํ ทิฏฺิมมตฺตํ. มมายิตํ วตฺถุํ อจฺเฉทสงฺกิโนปิ โสจนฺติ, อจฺฉิชฺชนฺเตปิ โสจนฺติ, อจฺฉินฺเนปิ โสจนฺติ, มมายิตํ วตฺถุํ วิปริณามสงฺกิโนปิ โสจนฺติ, วิปริณามนฺเตปิ โสจนฺติ, วิปริณเตปิ โสจนฺติ, มมายิตํ วตฺถุํ อจฺเฉทสงฺกิโนปิ ปริเทวนฺติ, อจฺฉิชฺชนฺเตปิ ¶ ปริเทวนฺติ, อจฺฉินฺเนปิ ปริเทวนฺติ. มมายิตํ วตฺถุํ วิปริณามสงฺกิโนปิ ปริเทวนฺติ, วิปริณามนฺเตปิ ปริเทวนฺติ, วิปริณเตปิ ปริเทวนฺติ. มมายิตํ วตฺถุํ รกฺขนฺติ โคเปนฺติ ปริคฺคณฺหนฺติ มมายนฺติ มจฺฉรายนฺติ; มมายิตสฺมึ วตฺถุสฺมึ โสกํ น ชหนฺติ, ปริเทวํ น ชหนฺติ, มจฺฉริยํ น ชหนฺติ, เคธํ น ชหนฺติ นปฺปชหนฺติ น วิโนเทนฺติ น พฺยนฺตึ กโรนฺติ น อนภาวํ คเมนฺตีติ – โสกปฺปริเทวมจฺฉรํ นปฺปชหนฺติ คิทฺธา มมายิเต.
ตสฺมา มุนโย ปริคฺคหํ, หิตฺวา อจรึสุ เขมทสฺสิโนติ. ตสฺมาติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา เอตํ อาทีนวํ ¶ สมฺปสฺสมานา มมตฺเตสูติ – ตสฺมา. มุนโยติ โมนํ วุจฺจติ าณํ. ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ. เตน าเณน สมนฺนาคตา มุนโย โมนปฺปตฺตา. ตีณิ โมเนยฺยานิ – กายโมเนยฺยํ, วจีโมเนยฺยํ, มโนโมเนยฺยํ…เป… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิ. ปริคฺคโหติ ทฺเว ปริคฺคหา – ตณฺหาปริคฺคโห จ ทิฏฺิปริคฺคโห จ…เป… อยํ ตณฺหาปริคฺคโห…เป… อยํ ทิฏฺิปริคฺคโห. มุนโย ตณฺหาปริคฺคหํ ปริจฺจชิตฺวา ทิฏฺิปริคฺคหํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา จชิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตึ กริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวา อจรึสุ วิหรึสุ อิริยึสุ วตฺตึสุ ปาลึสุ ยปึสุ ยาปึสุ. เขมทสฺสิโนติ ¶ เขมํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานํ. โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. เขมทสฺสิโนติ เขมทสฺสิโน ตาณทสฺสิโน เลณทสฺสิโน สรณทสฺสิโน อภยทสฺสิโน อจฺจุตทสฺสิโน อมตทสฺสิโน นิพฺพานทสฺสิโนติ – ตสฺมา มุนโย ปริคฺคหํ หิตฺวา อจรึสุ เขมทสฺสิโน.
เตนาห ¶ ภควา –
‘‘โสกปฺปริเทวมจฺฉรํ, น ชหนฺติ คิทฺธา มมายิเต;
ตสฺมา มุนโย ปริคฺคหํ, หิตฺวา อจรึสุ เขมทสฺสิโน’’ติ.
ปติลีนจรสฺส ภิกฺขุโน, ภชมานสฺส วิวิตฺตมาสนํ;
สามคฺคิยมาหุ ¶ ตสฺส ตํ, โย อตฺตานํ ภวเน น ทสฺสเย.
ปติลีนจรสฺส ¶ ภิกฺขุโนติ. ปติลีนจรา วุจฺจนฺติ สตฺต เสกฺขา [เสขา (สี. สฺยา.)]. อรหา ปติลีโน. กึการณา ปติลีนจรา วุจฺจนฺติ สตฺต เสกฺขา? เต ตโต ตโต จิตฺตํ ปติลีเนนฺตา ปติกุเฏนฺตา ปติวฏฺเฏนฺตา สนฺนิรุทฺธนฺตา [สนฺนิรุมฺเภนฺตา (สี.)] สนฺนิคฺคณฺหนฺตา สนฺนิวาเรนฺตา รกฺขนฺตา โคเปนฺตา จรนฺติ วิจรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วตฺเตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺติ, จกฺขุทฺวาเร จิตฺตํ ปติลีเนนฺตา ปติกุเฏนฺตา ปติวฏฺเฏนฺตา สนฺนิรุทฺธนฺตา สนฺนิคฺคณฺหนฺตา สนฺนิวาเรนฺตา รกฺขนฺตา โคเปนฺตา จรนฺติ วิจรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วตฺเตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺติ, โสตทฺวาเร จิตฺตํ…เป… ฆานทฺวาเร จิตฺตํ… ชิวฺหาทฺวาเร จิตฺตํ… กายทฺวาเร จิตฺตํ… มโนทฺวาเร จิตฺตํ ปติลีเนนฺตา ปติกุเฏนฺตา ปติวฏฺเฏนฺตา สนฺนิรุทฺธนฺตา สนฺนิคฺคณฺหนฺตา สนฺนิวาเรนฺตา รกฺขนฺตา โคเปนฺตา ¶ จรนฺติ วิจรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วตฺเตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺติ. ยถา กุกฺกุฏปตฺตํ วา นฺหารุททฺทุลํ วา อคฺคิมฺหิ ปกฺขิตฺตํ ปติลียติ ปติกุฏติ ปติวฏฺฏติ น สมฺปสาริยติ; เอวเมว ตโต ตโต จิตฺตํ ปติลีเนนฺตา ปติกุเฏนฺตา ปติวฏฺเฏนฺตา สนฺนิรุทฺธนฺตา สนฺนิคฺคณฺหนฺตา สนฺนิวาเรนฺตา รกฺขนฺตา โคเปนฺตา จรนฺติ วิจรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วตฺเตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺติ, จกฺขุทฺวาเร จิตฺตํ…เป… โสตทฺวาเร จิตฺตํ… ฆานทฺวาเร ¶ จิตฺตํ… ชิวฺหาทฺวาเร จิตฺตํ… กายทฺวาเร จิตฺตํ… มโนทฺวาเร จิตฺตํ ปติลีเนนฺตา ปติกุเฏนฺตา ปติวฏฺเฏนฺตา สนฺนิรุทฺธนฺตา สนฺนิคฺคณฺหนฺตา สนฺนิวาเรนฺตา รกฺขนฺตา โคเปนฺตา จรนฺติ วิจรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วตฺเตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺติ. ตํการณา ปติลีนจรา วุจฺจนฺติ สตฺต เสกฺขา. ภิกฺขุโนติ ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺส วา ภิกฺขุโน เสกฺขสฺส วา ภิกฺขุโนติ – ปติลีนจรสฺส ภิกฺขุโน.
ภชมานสฺส วิวิตฺตมาสนนฺติ อาสนํ วุจฺจติ ยตฺถ นิสีทนฺติ – มฺโจ ปีํ ภิสิ ตฏฺฏิกา จมฺมขณฺโฑ ติณสนฺถาโร ปณฺณสนฺถาโร ปลาลสนฺถาโร. ตํ อาสนํ อสปฺปายรูปทสฺสเนน ริตฺตํ วิวิตฺตํ ปวิวิตฺตํ, อสปฺปายสทฺทสฺสวเนน ริตฺตํ วิวิตฺตํ ปวิวิตฺตํ, อสปฺปายคนฺธฆายเนน… อสปฺปายรสสายเนน… อสปฺปายโผฏฺพฺพผุสเนน… อสปฺปาเยหิ ปฺจหิ กามคุเณหิ ¶ ริตฺตํ วิวิตฺตํ ปวิวิตฺตํ. ตํ วิวิตฺตํ อาสนํ ภชโต สมฺภชโต เสวโต นิเสวโต สํเสวโต ปฏิเสวโตติ – ภชมานสฺส วิวิตฺตมาสนํ.
สามคฺคิยมาหุ ¶ ตสฺส ตํ, โย อตฺตานํ ภวเน น ทสฺสเยติ. สามคฺคิโยติ ติสฺโส สามคฺคิโย – คณสามคฺคี, ธมฺมสามคฺคี, อนภินิพฺพตฺติสามคฺคี. กตมา คณสามคฺคี? พหุ เจปิ ภิกฺขู สมคฺคา สมฺโมทมานา ¶ อวิวทมานา ขีโรทกีภูตา อฺมฺํ ปิยจกฺขูหิ สมฺปสฺสนฺตา วิหรนฺติ – อยํ ¶ คณสามคฺคี. กตมา ธมฺมสามคฺคี? จตฺตาโร สติปฏฺานา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, ปฺจินฺทฺริยานิ, ปฺจ พลานิ, สตฺต โพชฺฌงฺคา, อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค. เต เอกโต ปกฺขนฺทนฺติ ปสีทนฺติ สมฺปติฏฺนฺติ วิมุจฺจนฺติ; น เตสํ ธมฺมานํ วิวาโท ปวิวาโท อตฺถิ – อยํ ธมฺมสามคฺคี. กตมา อนภินิพฺพตฺติสามคฺคี? พหุ เจปิ ภิกฺขู อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายนฺติ; น เตสํ นิพฺพานธาตุยา [เตน (สี.)] อูนตฺตํ วา ปุณฺณตฺตํ วา ปฺายติ – อยํ อนภินิพฺพตฺติสามคฺคี. ภวเนติ เนรยิกานํ นิรโย ภวนํ, ติรจฺฉานโยนิกานํ ติรจฺฉานโยนิ ภวนํ, เปตฺติวิสยิกานํ เปตฺติวิสโย ภวนํ, มนุสฺสานํ มนุสฺสโลโก ภวนํ, เทวานํ เทวโลโก ภวนนฺติ. สามคฺคิยมาหุ ตสฺส ตํ, โย อตฺตานํ ภวเน น ทสฺสเยติ. ตสฺเสสา สามคฺคี เอตํ ฉนฺนํ เอตํ ปติรูปํ เอตํ อนุจฺฉวิกํ เอตํ อนุโลมํ, โย เอวํ ปฏิจฺฉนฺเน นิรเย อตฺตานํ น ทสฺเสยฺย, ติรจฺฉานโยนิยํ อตฺตานํ น ทสฺเสยฺย, เปตฺติวิสเย อตฺตานํ น ทสฺเสยฺย, มนุสฺสโลเก อตฺตานํ น ทสฺเสยฺย, เทวโลเก อตฺตานํ น ทสฺเสยฺยาติ เอวมาหํสุ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ – สามคฺคิยมาหุ ตสฺส ตํ, โย อตฺตานํ ภวเน น ทสฺสเย.
เตนาห ภควา –
‘‘ปติลีนจรสฺส ¶ ภิกฺขุโน, ภชมานสฺส วิวิตฺตมาสนํ;
สามคฺคิยมาหุ ตสฺส ตํ, โย อตฺตานํ ภวเน น ทสฺสเย’’ติ.
สพฺพตฺถ ¶ มุนี อนิสฺสิโต, น ปิยํ กุพฺพติ โนปิ อปฺปิยํ;
ตสฺมึ ปริเทวมจฺฉรํ, ปณฺเณ วาริ ยถา น ลิมฺปติ.
สพฺพตฺถ ¶ มุนี อนิสฺสิโตติ. สพฺพํ วุจฺจติ ทฺวาทสายตนานิ – จกฺขฺุเจว รูปา จ, โสตฺจ สทฺทา จ, ฆานฺจ คนฺธา จ, ชิวฺหา จ รสา จ, กาโย จ โผฏฺพฺพา จ, มโน จ ธมฺมา จ. มุนีติ. โมนํ วุจฺจติ าณํ…เป… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิ. อนิสฺสิโตติ ¶ . ทฺเว นิสฺสยา – ตณฺหานิสฺสโย จ ทิฏฺินิสฺสโย จ…เป… อยํ ตณฺหานิสฺสโย…เป… อยํ ทิฏฺินิสฺสโย. มุนิ ตณฺหานิสฺสยํ ปหาย ทิฏฺินิสฺสยํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา จกฺขุํ อนิสฺสิโต โสตํ อนิสฺสิโต ฆานํ อนิสฺสิโต ชิวฺหํ อนิสฺสิโต กายํ อนิสฺสิโต มนํ อนิสฺสิโต รูเป… สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺพฺเพ… ธมฺเม… กุลํ… คณํ… อาวาสํ… ลาภํ… ยสํ… ปสํสํ… สุขํ… จีวรํ… ปิณฺฑปาตํ… เสนาสนํ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ… กามธาตุํ… รูปธาตุํ… อรูปธาตุํ… กามภวํ… รูปภวํ… อรูปภวํ… สฺาภวํ… อสฺาภวํ ¶ … เนวสฺานาสฺาภวํ… เอกโวการภวํ… จตุโวการภวํ… ปฺจโวการภวํ… อตีตํ… อนาคตํ… ปจฺจุปฺปนฺนํ… ทิฏฺํ… สุตํ… มุตํ… วิฺาตํ… สพฺเพ ธมฺเม อนิสฺสิโต อนลฺลีโน อนุปคโต อนชฺโฌสิโต อนธิมุตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – สพฺพตฺถ มุนิ อนิสฺสิโต.
น ปิยํ กุพฺพติ โนปิ อปฺปิยนฺติ. ปิยาติ ทฺเว ปิยา – สตฺตา วา สงฺขารา วา. กตเม สตฺตา ปิยา? อิธ ยสฺส เต โหนฺติ อตฺถกามา หิตกามา ผาสุกามา โยคกฺเขมกามา มาตา วา ปิตา วา ภาตา ¶ วา ภคินี วา ปุตฺตา วา ธีตรา วา มิตฺตา วา อมจฺจา วา าตี วา สาโลหิตา วา – อิเม สตฺตา ปิยา. กตเม สงฺขารา ปิยา? มนาปิกา รูปา มนาปิกา สทฺทา มนาปิกา คนฺธา มนาปิกา รสา มนาปิกา โผฏฺพฺพา – อิเม สงฺขารา ปิยา. อปฺปิยาติ ทฺเว อปฺปิยา – สตฺตา วา สงฺขารา วา. กตเม สตฺตา อปฺปิยา? อิธ ยสฺส เต โหนฺติ อนตฺถกามา อหิตกามา อผาสุกามา อโยคกฺเขมกามา ชีวิตา โวโรเปตุกามา – อิเม สตฺตา อปฺปิยา. กตเม สงฺขารา อปฺปิยา? อมนาปิกา รูปา อมนาปิกา สทฺทา อมนาปิกา คนฺธา อมนาปิกา รสา อมนาปิกา โผฏฺพฺพา – อิเม สงฺขารา ¶ อปฺปิยา. น ปิยํ กุพฺพติ โนปิ อปฺปิยนฺติ. ‘‘อยํ เม สตฺโต ปิโย, อิเม จ สงฺขารา มนาปา’’ติ ราควเสน ปิยํ น กโรติ; ‘‘อยํ เม สตฺโต อปฺปิโย, อิเม จ สงฺขารา อมนาปา’’ติ ปฏิฆวเสน ¶ อปฺปิยํ น กโรติ น ชเนติ น สฺชเนติ น นิพฺพตฺเตติ นาภินิพฺพตฺเตตีติ – น ปิยํ กุพฺพติ โนปิ อปฺปิยํ.
ตสฺมึ ปริเทวมจฺฉรํ ปณฺเณ วาริ ยถา น ลิมฺปตีติ. ตสฺมินฺติ ตสฺมึ ปุคฺคเล อรหนฺเต ขีณาสเว. ปริเทโวติ าติพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส ทิฏฺิพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส อฺตรฺตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส อฺตรฺตเรน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺสฺส อาเทโว ปริเทโว อาเทวนา ปริเทวนา อาเทวิตตฺตํ ¶ ปริเทวิตตฺตํ วาจา ปลาโป วิปฺปลาโป ลาลปฺโป ลาลปฺปายนา ลาลปฺปายิตตฺตํ. มจฺฉริยนฺติ ปฺจ มจฺฉริยานิ – อาวาสมจฺฉริยํ, กุลมจฺฉริยํ, ลาภมจฺฉริยํ, วณฺณมจฺฉริยํ, ธมฺมมจฺฉริยํ. ยํ เอวรูปํ มจฺฉริยํ มจฺฉรายนา มจฺฉรายิตตฺตํ เววิจฺฉํ กทริยํ กฏุกฺจุกตา อคฺคหิตตฺตํ จิตฺตสฺส – อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํ. อปิ จ ขนฺธมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ, ธาตุมจฺฉริยมฺปิ ¶ มจฺฉริยํ, อายตนมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ คาโห – อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํ.
ปณฺเณ วาริ ยถา น ลิมฺปตีติ. ปณฺณํ วุจฺจติ ปทุมปตฺตํ. วาริ วุจฺจติ อุทกํ. ยถา ¶ วาริ ปทุมปตฺตํ น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ อลิตฺตํ อปลิตฺตํ อนุปลิตฺตํ, เอวเมว ตสฺมึ ปุคฺคเล อรหนฺเต ขีณาสเว ปริเทโว มจฺฉริยฺจ น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ อลิตฺตา อปลิตฺตา อนุปลิตฺตา. โส จ ปุคฺคโล อรหนฺโต เตหิ กิเลเสหิ น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ อลิตฺโต อปลิตฺโต อนุปลิตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – ตสฺมึ ปริเทวมจฺฉรํ ปณฺเณ วาริ ยถา น ลิมฺปติ.
เตนาห ภควา –
‘‘สพฺพตฺถ มุนี อนิสฺสิโต, น ปิยํ กุพฺพติ โนปิ อปฺปิยํ;
ตสฺมึ ปริเทวมจฺฉรํ, ปณฺเณ วาริ ยถา น ลิมฺปตี’’ติ.
อุทพินฺทุ ยถาปิ โปกฺขเร, ปทุเม วาริ ยถา น ลิมฺปติ;
เอวํ มุนิ โนปลิมฺปติ, ยทิทํ ทิฏฺสุตมุเตสุ[ทิฏฺสุเต มุเตสุ (สี.), ทิฏฺสุตํ มุเตสุ (สฺยา. ก.)]วา.
อุทพินฺทุ ยถาปิ โปกฺขเรติ. อุทพินฺทุ วุจฺจติ อุทกเถโว. โปกฺขรํ วุจฺจติ ปทุมปตฺตํ. ยถา อุทพินฺทุ ปทุมปตฺเต น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ ¶ อลิตฺตํ อปลิตฺตํ อนุปลิตฺตนฺติ – อุทพินฺทุ ยถาปิ โปกฺขเร. ปทุเม ¶ วาริ ยถา น ลิมฺปตีติ. ปทุมํ วุจฺจติ ปทุมปุปฺผํ. วาริ วุจฺจติ อุทกํ. ยถา วาริ ปทุมปุปฺผํ น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ อลิตฺตํ อปลิตฺตํ อนุปลิตฺตนฺติ – ปทุเม วาริ ยถา น ลิมฺปติ.
เอวํ ¶ มุนิ โนปลิมฺปติ, ยทิทํ ทิฏฺสุตมุเตสุ วาติ. เอวนฺติ โอปมฺมสมฺปฏิปาทนํ. มุนีติ. โมนํ วุจฺจติ าณํ…เป… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิ. เลปาติ ทฺเว เลปา – ตณฺหาเลโป ¶ จ ทิฏฺิเลโป จ…เป… อยํ ตณฺหาเลโป…เป… อยํ ทิฏฺิเลโป. มุนิ ตณฺหาเลปํ ปหาย ทิฏฺิเลปํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา ทิฏฺเ น ลิมฺปติ, สุเต น ลิมฺปติ, มุเต น ลิมฺปติ, วิฺาเต น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ อลิตฺโต อปลิตฺโต อนุปลิตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – เอวํ มุนิ โนปลิมฺปติ, ยทิทํ ทิฏฺสุตมุเตสุ วา.
เตนาห ภควา –
‘‘อุทพินฺทุ ยถาปิ โปกฺขเร, ปทุเม วาริ ยถา น ลิมฺปติ;
เอวํ มุนิ โนปลิมฺปติ, ยทิทํ ทิฏฺสุตมุเตสุ วา’’ติ.
โธโน น หิ เตน มฺติ, ยทิทํ ทิฏฺสุตมุเตสุ วา;
นาฺเน ¶ วิสุทฺธิมิจฺฉติ, น หิ โส รชฺชติ โน วิรชฺชติ.
โธโน น หิ เตน มฺติ, ยทิทํ ทิฏฺสุตมุเตสุ วาติ. โธโนติ โธนา วุจฺจติ ปฺา. ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ. กึการณา โธนา วุจฺจติ ปฺา? ตาย ปฺาย กายทุจฺจริตํ ธุตฺจ โธต จ สนฺโธตฺจ นิทฺโธตฺจ, วจีทุจฺจริตํ…เป… มโนทุจฺจริตํ ธุตฺจ โธตฺจ สนฺโธตฺจ นิทฺโธตฺจ, ราโค ธุโต จ โธโต จ สนฺโธโต จ นิทฺโธโต จ, โทโส… โมโห… โกโธ… อุปนาโห… มกฺโข… ปฬาโส… อิสฺสา… มจฺฉริยํ… มายา… สาเยฺยํ… ถมฺโภ… สารมฺโภ… มาโน… อติมาโน… มโท… ปมาโท… สพฺเพ กิเลสา… สพฺเพ ทุจฺจริตา… สพฺเพ ทรถา… สพฺเพ ปริฬาหา… สพฺเพ ¶ สนฺตาปา… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จ. ตํการณา โธนา วุจฺจติ ปฺา.
อถ ¶ วา สมฺมาทิฏฺิยา มิจฺฉาทิฏฺิ ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จ, สมฺมาสงฺกปฺเปน มิจฺฉาสงฺกปฺโป ธุโต จ โธโต จ สนฺโธโต จ นิทฺโธโต จ, สมฺมาวาจาย มิจฺฉาวาจา ธุตา จ… สมฺมากมฺมนฺเตน มิจฺฉากมฺมนฺโต ธุโต จ… สมฺมาอาชีเวน มิจฺฉาอาชีโว ธุโต จ… สมฺมาวายาเมน มิจฺฉาวายาโม ธุโต จ… สมฺมาสติยา มิจฺฉาสติ ¶ ธุตา จ… สมฺมาสมาธินา มิจฺฉาสมาธิ ธุโต จ… สมฺมาาเณน มิจฺฉาาณํ ธุตฺจ… สมฺมาวิมุตฺติยา มิจฺฉาวิมุตฺติ ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จ.
อถ ¶ วา อริเยน อฏฺงฺคิเกน มคฺเคน สพฺเพ กิเลสา… สพฺเพ ทุจฺจริตา… สพฺเพ ทรถา… สพฺเพ ปริฬาหา… สพฺเพ สนฺตาปา… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จ. อรหา อิเมหิ โธเนหิ ธมฺเมหิ อุเปโต สมุเปโต อุปคโต สมุปคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต. ตสฺมา อรหา โธโน. โส ธุตราโค ธุตปาโป ธุตกิเลโส ธุตปริฬาโหติ – โธโน.
โธโน น หิ เตน มฺติ, ยทิทํ ทิฏฺสุตมุเตสุ วาติ. โธโน ทิฏฺํ น มฺติ, ทิฏฺสฺมึ น มฺติ, ทิฏฺโต น มฺติ, ทิฏฺา เมติ น มฺติ; สุตํ น มฺติ, สุตสฺมึ น มฺติ, สุตโต น มฺติ, สุตํ เมติ น มฺติ; มุตํ น มฺติ, มุตสฺมึ น มฺติ, มุตโต น มฺติ, มุตํ เมติ น มฺติ; วิฺาตํ น มฺติ, วิฺาตสฺมึ น มฺติ, วิฺาตโต น มฺติ, วิฺาตํ เมติ น มฺติ. วุตฺตมฺปิ เหตํ ภควตา – ‘‘อสฺมีติ, ภิกฺขเว, มฺิตเมตํ, อยมหมสฺมีติ มฺิตเมตํ, ภวิสฺสนฺติ มฺิตเมตํ, น ภวิสฺสนฺติ มฺิตเมตํ, รูปี ภวิสฺสนฺติ มฺิตเมตํ, อรูปี ภวิสฺสนฺติ ¶ มฺิตเมตํ, สฺี ภวิสฺสนฺติ ¶ มฺิตเมตํ, อสฺี ภวิสฺสนฺติ มฺิตเมตํ, เนวสฺีนาสฺี ภวิสฺสนฺติ มฺิตเมตํ. มฺิตํ [มฺิตํ หิ (สี.)], ภิกฺขเว, โรโค, มฺิตํ คณฺโฑ, มฺิตํ สลฺลํ, มฺิตํ อุปทฺทโว. ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, อมฺมาเนน เจตสา วิหริสฺสามาติ, เอวฺหิ โว, ภิกฺขเว, สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ – โธโน น หิ เตน มฺติ ยทิทํ ทิฏฺสุตมุเตสุ วา.
นาฺเน ¶ วิสุทฺธิมิจฺฉตีติ. โธโน อฺเน อสุทฺธิมคฺเคน มิจฺฉาปฏิปทาย อนิยฺยานิกปเถน อฺตฺร สติปฏฺาเนหิ อฺตฺร สมฺมปฺปธาเนหิ อฺตฺร อิทฺธิปาเทหิ อฺตฺร อินฺทฺริเยหิ อฺตฺร พเลหิ อฺตฺร โพชฺฌงฺเคหิ อฺตฺร อริยา อฏฺงฺคิกา มคฺคา สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ น อิจฺฉติ น สาทิยติ น ปตฺเถติ น ปิเหติ นาภิชปฺปตีติ – นาฺเน วิสุทฺธิมิจฺฉติ.
น หิ โส รชฺชติ โน วิรชฺชตีติ. สพฺเพ พาลปุถุชฺชนา รชฺชนฺติ, ปุถุชฺชนกลฺยาณกํ อุปาทาย สตฺต เสกฺขา วิรชฺชนฺติ; อรหา เนว รชฺชติ โน วิรชฺชติ. วิรตฺโต โส ขยา ราคสฺส วีตราคตฺตา, ขยา โทสสฺส วีตโทสตฺตา, ขยา โมหสฺส วีตโมหตฺตา. โส วุฏฺวาโส จิณฺณจรโณ…เป… ชาติชรามรณสํสาโร, นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ – น หิ โส รชฺชติ โน วิรชฺชติ.
เตนาห ¶ ภควา –
‘‘โธโน ¶ น หิ เตน มฺติ, ยทิทํ ทิฏฺสุตมุเตสุ วา;
นาฺเน วิสุทฺธิมิจฺฉติ, น หิ โส รชฺชติ โน วิรชฺชตี’’ติ.
ชราสุตฺตนิทฺเทโส ฉฏฺโ.