📜
๘. ปสูรสุตฺตนิทฺเทโส
อถ ¶ ปสูรสุตฺตนิทฺเทสํ วกฺขติ –
อิเธว ¶ ¶ สุทฺธึ อิติ วาทยนฺติ, นาฺเสุ ธมฺเมสุ วิสุทฺธิมาหุ;
ยํ นิสฺสิตา ตตฺถ สุภํ วทานา, ปจฺเจกสจฺเจสุ ปุถู นิวิฏฺา.
อิเธว สุทฺธึ อิติ วาทยนฺตีติ. อิเธว สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ. ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ. ‘‘อสสฺสโต โลโก ¶ … อนฺตวา โลโก… อนนฺตวา โลโก… ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ… อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรํ… โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – อิเธว สุทฺธึ อิติ วาทยนฺติ.
นาฺเสุ ธมฺเมสุ วิสุทฺธิมาหูติ. อตฺตโน สตฺถารํ ธมฺมกฺขานํ คณํ ทิฏฺึ ปฏิปทํ มคฺคํ เปตฺวา สพฺเพ ปรวาเท ขิปนฺติ อุกฺขิปนฺติ ปริกฺขิปนฺติ. ‘‘โส สตฺถา น สพฺพฺู, ธมฺโม น สฺวากฺขาโต ¶ , คโณ น สุปฺปฏิปนฺโน, ทิฏฺิ น ภทฺทิกา, ปฏิปทา น สุปฺตฺตา ¶ , มคฺโค น นิยฺยานิโก, นตฺเถตฺถ สุทฺธิ วา วิสุทฺธิ วา ปริสุทฺธิ วา มุตฺติ วา วิมุตฺติ วา ปริมุตฺติ วา, น ตตฺถ สุชฺฌนฺติ วา วิสุชฺฌนฺติ วา ปริสุชฺฌนฺติ วา มุจฺจนฺติ วา วิมุจฺจนฺติ วา ปริมุจฺจนฺติ วา, หีนา นิหีนา โอมกา ลามกา ฉตุกฺกา ปริตฺตา’’ติ – เอวมาหํสุ เอวํ วทนฺติ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ – นาฺเสุ ธมฺเมสุ วิสุทฺธิมาหุ.
ยํ นิสฺสิตา ตตฺถ สุภํ วทานาติ. ยํ นิสฺสิตาติ ยํ สตฺถารํ ธมฺมกฺขานํ คณํ ทิฏฺึ ปฏิปทํ ¶ มคฺคํ นิสฺสิตา อานิสฺสิตา [ปติฏฺิตา (สี.), สนฺนิสฺสิตา (สฺยา.)] อลฺลีนา อุปคตา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตา. ตตฺถาติ สกาย ทิฏฺิยา สกาย ขนฺติยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยา. สุภํ วทานาติ สุภวาทา โสภนวาทา ปณฺฑิตวาทา ถิรวาทา [ธีรวาทา (สฺยา.)] ายวาทา เหตุวาทา ลกฺขณวาทา การณวาทา านวาทา สกาย ลทฺธิยาติ – ยํ นิสฺสิตา ตตฺถ สุภํ วทานา.
ปจฺเจกสจฺเจสุ ปุถู นิวิฏฺาติ. ปุถู สมณพฺราหฺมณา ปุถู ปจฺเจกสจฺเจสุ นิวิฏฺา ปติฏฺิตา อลฺลีนา อุปคตา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตา. ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ นิวิฏฺา ปติฏฺิตา อลฺลีนา อุปคตา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตา. ‘‘อสสฺสโต โลโก…เป… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ นิวิฏฺา ปติฏฺิตา อลฺลีนา อุปคตา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตาติ ¶ – ปจฺเจกสจฺเจสุ ปุถู นิวิฏฺา.
เตนาห ภควา –
‘‘อิเธว ¶ สุทฺธึ อิติ วาทยนฺติ, นาฺเสุ ธมฺเมสุ วิสุทฺธิมาหุ;
ยํ นิสฺสิตา ตตฺถ สุภํ วทานา, ปจฺเจกสจฺเจสุ ปุถู นิวิฏฺา’’ติ.
เต ¶ วาทกามา ปริสํ วิคยฺห, พาลํ ทหนฺตี มิถุ อฺมฺํ;
วทนฺติ เต อฺสิตา กโถชฺชํ, ปสํสกามา กุสลาวทานา.
เต วาทกามา ปริสํ วิคยฺหาติ. เต วาทกามาติ เต วาทกามา วาทตฺถิกา วาทาธิปฺปายา วาทปุเรกฺขารา วาทปริเยสนํ จรนฺตา. ปริสํ วิคยฺหาติ ขตฺติยปริสํ พฺราหฺมณปริสํ คหปติปริสํ สมณปริสํ วิคยฺห โอคยฺห อชฺโฌคาเหตฺวา ปวิสิตฺวาติ – เต วาทกามา ปริสํ วิคยฺห.
พาลํ ทหนฺตี มิถุ อฺมฺนฺติ. มิถูติ ทฺเว ชนา ทฺเว กลหการกา ทฺเว ภณฺฑนการกา ทฺเว ภสฺสการกา ทฺเว วิวาทการกา ทฺเว อธิกรณการกา ทฺเว วาทิโน ทฺเว สลฺลาปกา; เต อฺมฺํ พาลโต หีนโต นิหีนโต โอมกโต ลามกโต ฉตุกฺกโต ปริตฺตโต ทหนฺติ ปสฺสนฺติ ทกฺขนฺติ โอโลเกนฺติ นิชฺฌายนฺติ อุปปริกฺขนฺตีติ – พาลํ ทหนฺตี มิถุ อฺมฺํ.
วทนฺติ ¶ ¶ เต อฺสิตา กโถชฺชนฺติ. อฺํ สตฺถารํ ธมฺมกฺขานํ คณํ ทิฏฺึ ปฏิปทํ มคฺคํ นิสฺสิตา อานิสฺสิตา อลฺลีนา อุปคตา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตา. กโถชฺชํ วุจฺจติ กลโห ภณฺฑนํ วิคฺคโห วิวาโท เมธคํ. อถ วา กโถชฺชนฺติ อโนชวนฺตี นิสากถา กโถชฺชํ วทนฺติ, กลหํ วทนฺติ, ภณฺฑนํ วทนฺติ, วิคฺคหํ วทนฺติ, วิวาทํ วทนฺติ, เมธคํ วทนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – วทนฺติ เต อฺสิตา กโถชฺชํ.
ปสํสกามา กุสลาวทานาติ. ปสํสกามาติ ปสํสกามา ปสํสตฺถิกา ปสํสาธิปฺปายา ปสํสปุเรกฺขารา ปสํสปริเยสนํ จรนฺตา. กุสลาวทานาติ ¶ กุสลวาทา ปณฺฑิตวาทา ถิรวาทา ายวาทา เหตุวาทา ลกฺขณวาทา การณวาทา านวาทา สกาย ลทฺธิยาติ – ปสํสกามา กุสลาวทานา.
เตนาห ภควา –
‘‘เต ¶ วาทกามา ปริสํ วิคยฺห, พาลํ ทหนฺตี มิถุ อฺมฺํ;
วทนฺติ เต อฺสิตา กโถชฺชํ, ปสํสกามา กุสลาวทานา’’ติ.
ยุตฺโต กถายํ ปริสาย มชฺเฌ, ปสํสมิจฺฉํ วินิฆาติ โหติ;
อปาหตสฺมึ ปน มงฺกุ โหติ, นินฺทาย โส กุปฺปติ รนฺธเมสี.
ยุตฺโต ¶ กถายํ ปริสาย มชฺเฌติ. ขตฺติยปริสาย วา พฺราหฺมณปริสาย วา คหปติปริสาย วา สมณปริสาย วา มชฺเฌ อตฺตโน กถายํ ยุตฺโต ปยุตฺโต อายุตฺโต สมายุตฺโต สมฺปยุตฺโต กเถตุนฺติ – ยุตฺโต กถายํ ปริสาย มชฺเฌ.
ปสํสมิจฺฉํ วินิฆาติ โหตีติ. ปสํสมิจฺฉนฺติ ปสํสํ โถมนํ กิตฺตึ วณฺณหาริยํ อิจฺฉนฺโต สาทิยนฺโต ปตฺถยนฺโต ปิหยนฺโต อภิชปฺปนฺโต. วินิฆาติ โหตีติ ปุพฺเพว สลฺลาปา กถํกถี วินิฆาตี โหติ. ‘‘ชโย นุ โข เม ภวิสฺสติ, ปราชโย นุ โข เม ภวิสฺสติ, กถํ นิคฺคหํ กริสฺสามิ, กถํ ปฏิกมฺมํ กริสฺสามิ, กถํ วิเสสํ กริสฺสามิ, กถํ ปฏิวิเสสํ กริสฺสามิ, กถํ อาเวิยํ [อาเวธิยํ (สฺยา.)] กริสฺสามิ, กถํ นิพฺเพิยํ [นิพฺเพธิยํ (สฺยา. ก.)] กริสฺสามิ, กถํ เฉทํ กริสฺสามิ, กถํ มณฺฑลํ กริสฺสามี’’ติ, เอวํ ปุพฺเพว สลฺลาปา กถํกถี วินิฆาติ โหตีติ – ปสํสมิจฺฉํ วินิฆาติ โหติ.
อปาหตสฺมึ ¶ ปน มงฺกุ โหตีติ. เย เต ปฺหวีมํสกา ¶ ปริสา ปาริสชฺชา ปาสาริกา [ปาสนิกา (สฺยา.)], เต อปหรนฺติ. ‘‘อตฺถาปคตํ ภณิต’’นฺติ อตฺถโต อปหรนฺติ, ‘‘พฺยฺชนาปคตํ ภณิต’’นฺติ พฺยฺชนโต อปหรนฺติ, ‘‘อตฺถพฺยฺชนาปคตํ ภณิต’’นฺติ อตฺถพฺยฺชนโต อปหรนฺติ, ‘‘อตฺโถ เต ทุนฺนีโต, พฺยฺชนํ เต ทุโรปิตํ, อตฺถพฺยฺชนํ เต ทุนฺนีตํ ทุโรปิตํ, นิคฺคโห เต อกโต, ปฏิกมฺมํ เต ทุกฺกฏํ, วิเสโส เต อกโต, ปฏิวิเสโส เต ทุกฺกโฏ, อาเวิยา เต อกตา, นิพฺเพิยา เต ทุกฺกฏา ¶ , เฉโท เต อกโต, มณฺฑลํ เต ทุกฺกฏํ วิสมกถํ ทุกฺกถิตํ ทุพฺภณิตํ ทุลฺลปิตํ ทุรุตฺตํ ทุพฺภาสิต’’นฺติ อปหรนฺติ. อปาหตสฺมึ ปน มงฺกุ โหตีติ ¶ . อปาหตสฺมึ มงฺกุ โหติ ปีฬิโต ฆฏฺฏิโต พฺยาธิโต โทมนสฺสิโต โหตีติ – อปาหตสฺมึ ปน มงฺกุ โหติ.
นินฺทาย โส กุปฺปติ รนฺธเมสีติ. นินฺทาย ครหาย อกิตฺติยา อวณฺณหาริกาย กุปฺปติ พฺยาปชฺชติ ปติฏฺียติ, โกปฺจ โทสฺจ อปฺปจฺจยฺจ ปาตุกโรตีติ – นินฺทาย โส กุปฺปติ. รนฺธเมสีติ วิรนฺธเมสี อปรทฺธเมสี ขลิตเมสี คฬิตเมสี วิวรเมสีติ – นินฺทาย โส กุปฺปติ รนฺธเมสี.
เตนาห ภควา –
‘‘ยุตฺโต กถายํ ปริสาย มชฺเฌ, ปสํสมิจฺฉํ วินิฆาติ โหติ;
อปาหตสฺมึ ปน มงฺกุ โหติ, นินฺทาย โส กุปฺปติ รนฺธเมสี’’ติ.
ยมสฺส ¶ วาทํ ปริหีนมาหุ, อปาหตํ ปฺหวิมํสกาเส[ปฺหวิมํสกา เย (สฺยา.)];
ปริเทวติ โสจติ หีนวาโท, อุปจฺจคา มนฺติ อนุตฺถุนาติ.
ยมสฺส วาทํ ปริหีนมาหูติ ยํ ตสฺส วาทํ หีนํ นิหีนํ ปริหีนํ ปริหาปิตํ น ปริปูริตํ, เอวมาหํสุ เอวํ กเถนฺติ เอวํ ภณนฺติ เอวํ ¶ ทีปยนฺติ เอวํ โวหรนฺตีติ – ยมสฺส วาทํ ปริหีนมาหุ.
อปาหตํ ปฺหวิมํสกาเสติ. เย เต ปฺหวีมํสกา ปริสา ปาริสชฺชา ปาสาริกา, เต อปหรนฺติ. ‘‘อตฺถาปคตํ ภณิต’’นฺติ อตฺถโต อปหรนฺติ, ‘‘พฺยฺชนาปคตํ ภณิต’’นฺติ พฺยฺชนโต อปหรนฺติ, ‘‘อตฺถพฺยฺชนาปคตํ ภณิต’’นฺติ อตฺถพฺยฺชนโต อปหรนฺติ, ‘‘อตฺโถ เต ทุนฺนีโต, พฺยฺชนํ เต ทุโรปิตํ, อตฺถพฺยฺชนํ เต ทุนฺนีตํ ทุโรปิตํ, นิคฺคโห เต อกโต, ปฏิกมฺมํ ¶ เต ทุกฺกฏํ, วิเสโส เต อกโต, ปฏิวิเสโส เต ทุกฺกโฏ, อาเวิยา เต อกตา, นิพฺเพิยา เต ทุกฺกฏา, เฉโท เต อกโต, มณฺฑลํ เต ทุกฺกฏํ วิสมกถํ ทุกฺกถิตํ ทุพฺภณิตํ ทุลฺลปิตํ ทุรุตฺตํ ทุพฺภาสิต’’นฺติ, อปหรนฺตีติ – อปาหตํ ปฺหวิมํสกาเส.
ปริเทวติ ¶ โสจติ หีนวาโทติ. ปริเทวตีติ ‘‘อฺํ มยา อาวชฺชิตํ อฺํ จินฺติตํ อฺํ อุปธาริตํ, อฺํ อุปลกฺขิตํ โส มหาปกฺโข มหาปริโส มหาปริวาโร; ปริสา จายํ วคฺคา, น สมคฺคา; สมคฺคาย ปริสาย เหตุ กถาสลฺลาโป ปุน ภฺชิสฺสามี’’ติ, ยา เอวรูปา [โย เอวรูโป (สฺยา.)] วาจา ปลาโป วิปฺปลาโป ลาลปฺโป ลาลปฺปายนา ลาลปฺปายิตตฺตนฺติ – ปริเทวติ. โสจตีติ ‘‘ตสฺส ชโย’’ติ โสจติ ‘‘มยฺหํ ปราชโย’’ติ โสจติ, ‘‘ตสฺส ลาโภ’’ติ โสจติ, ‘‘มยฺหํ อลาโภ’’ติ โสจติ, ‘‘ตสฺส ยโส’’ติ โสจติ, ‘‘มยฺหํ อยโส’’ติ โสจติ, ‘‘ตสฺส ปสํสา’’ติ โสจติ, ‘‘มยฺหํ นินฺทา’’ติ โสจติ, ‘‘ตสฺส สุข’’นฺติ โสจติ, ‘‘มยฺหํ ทุกฺข’’นฺติ โสจติ, ‘‘โส ¶ สกฺกโต ครุกโต มานิโต ปูชิโต อปจิโต ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ, อหมสฺมิ อสกฺกโต อครุกโต อมานิโต ¶ อปูชิโต อนปจิโต น ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราน’’นฺติ โสจติ กิลมติ ปริเทวติ อุรตฺตาฬึ กนฺทติ สมฺโมหํ อาปชฺชตีติ – ปริเทวติ โสจติ. หีนวาโทติ หีนวาโท นิหีนวาโท ปริหีนวาโท ปริหาปิตวาโท น ปริปูรวาโทติ – ปริเทวติ โสจติ หีนวาโท.
อุปจฺจคา มนฺติ อนุตฺถุนาตีติ. โส มํ วาเทน วาทํ อจฺจคา อุปจฺจคา อติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต วีติวตฺโตติ. เอวมฺปิ อุปจฺจคา มนฺติ. อถ วา มํ วาเทน วาทํ อภิภวิตฺวา อชฺโฌตฺถริตฺวา ปริยาทิยิตฺวา มทฺทยิตฺวา จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ. เอวมฺปิ อุปจฺจคา มนฺติ. อนุตฺถุนา วุจฺจติ วาจา ปลาโป วิปฺปลาโป ลาลปฺโป ลาลปฺปายนา ลาลปฺปายิตตฺตนฺติ – อุปจฺจคา มนฺติ อนุตฺถุนาติ.
เตนาห ภควา –
‘‘ยมสฺส วาทํ ปริหีนมาหุ, อปาหตํ ปฺหวิมํสกาเส;
ปริเทวติ โสจติ หีนวาโท, อุปจฺจคา มนฺติ อนุตฺถุนาตี’’ติ.
เอเต ¶ วิวาทา สมเณสุ ชาตา, เอเตสุ อุคฺฆาตินิฆาติ โหติ;
เอตมฺปิ ¶ ทิสฺวา วิรเม กโถชฺชํ, น หฺทตฺถตฺถิ ปสํสลาภา.
เอเต ¶ วิวาทา สมเณสุ ชาตาติ. สมณาติ เย เกจิ อิโต พหิทฺธา ปริพฺพชูปคตา ปริพฺพชสมาปนฺนา. เอเต ทิฏฺิกลหา ทิฏฺิภณฺฑนา ทิฏฺิวิคฺคหา ทิฏฺิวิวาทา ทิฏฺิเมธคา สมเณสุ ชาตา สฺชาตา นิพฺพตฺตา อภินิพฺพตฺตา ปาตุภูตาติ – เอเต วิวาทา สมเณสุ ชาตา.
เอเตสุ อุคฺฆาตินิฆาติ โหตีติ. ชยปราชโย โหติ, ลาภาลาโภ โหติ, ยสายโส โหติ, นินฺทาปสํสา โหติ, สุขทุกฺขํ ¶ โหติ, โสมนสฺสโทมนสฺสํ โหติ, อิฏฺานิฏฺํ โหติ, อนุนยปฏิฆํ โหติ, อุคฺฆาติตนิคฺฆาติตํ โหติ, อนุโรธวิโรโธ โหติ, ชเยน จิตฺตํ อุคฺฆาติตํ โหติ ปราชเยน จิตฺตํ นิคฺฆาติตํ โหติ, ลาเภน จิตฺตํ อุคฺฆาติตํ โหติ อลาเภน จิตฺตํ นิคฺฆาติตํ โหติ, ยเสน จิตฺตํ อุคฺฆาติตํ โหติ อยเสน จิตฺตํ นิคฺฆาติตํ โหติ, ปสํสาย จิตฺตํ อุคฺฆาติตํ โหติ นินฺทาย จิตฺตํ นิคฺฆาติตํ โหติ, สุเขน จิตฺตํ อุคฺฆาติตํ โหติ ทุกฺเขน จิตฺตํ นิคฺฆาติตํ โหติ, โสมนสฺเสน จิตฺตํ อุคฺฆาติตํ โหติ โทมนสฺเสน จิตฺตํ นิคฺฆาติตํ โหติ, อุนฺนติยา [อุณฺณติยา (สฺยา. ก.)] จิตฺตํ อุคฺฆาติตํ โหติ โอนติยา [โอณติยา (สฺยา. ก.)] จิตฺตํ นิคฺฆาติตํ โหตีติ – เอเตสุ อุคฺฆาตินิฆาติ โหติ.
เอตมฺปิ ทิสฺวา วิรเม กโถชฺชนฺติ. เอตมฺปิ ทิสฺวาติ เอตํ ¶ อาทีนวํ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ทิฏฺิกลเหสุ ทิฏฺิภณฺฑเนสุ ทิฏฺิวิคฺคเหสุ ทิฏฺิวิวาเทสุ ทิฏฺิเมธเคสูติ – เอตมฺปิ ทิสฺวา วิรเม กโถชฺชนฺติ. กโถชฺชํ วุจฺจติ กลโห ภณฺฑนํ วิคฺคโห วิวาโท เมธคํ. อถ วา กโถชฺชนฺติ อโนชวนฺตี นิสากถา กโถชฺชํ น กเรยฺย, กลหํ น กเรยฺย, ภณฺฑนํ น กเรยฺย, วิคฺคหํ น กเรยฺย, วิวาทํ น กเรยฺย, เมธคํ น กเรยฺย, กลหภณฺฑนวิคฺคหวิวาทเมธคํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺตึ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, กลหภณฺฑนวิคฺคหวิวาทเมธคา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต ¶ นิสฺสโฏ วิปฺปยุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – เอตมฺปิ ทิสฺวา วิรเม กโถชฺชํ.
น หฺทตฺถตฺถิ ปสํสลาภาติ. ปสํสลาภา อฺโ อตฺโถ นตฺถิ อตฺตตฺโถ วา ปรตฺโถ วา อุภยตฺโถ วา ทิฏฺธมฺมิโก วา อตฺโถ, สมฺปรายิโก วา อตฺโถ, อุตฺตาโน วา อตฺโถ ¶ , คมฺภีโร วา อตฺโถ, คูฬฺโห วา อตฺโถ, ปฏิจฺฉนฺโน วา อตฺโถ, เนยฺโย วา อตฺโถ, นีโต วา อตฺโถ, อนวชฺโช วา อตฺโถ, นิกฺกิเลโส วา อตฺโถ, โวทาโน วา อตฺโถ, ปรมตฺโถ วา อตฺโถ นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺตีติ – น หฺทตฺถตฺถิ ปสํสลาภา.
เตนาห ¶ ภควา –
‘‘เอเต วิวาทา สมเณสุ ชาตา, เอเตสุ อุคฺฆาตินิฆาติ โหติ;
เอตมฺปิ ¶ ทิสฺวา วิรเม กโถชฺชํ, น หฺทตฺถตฺถิ ปสํสลาภา’’ติ.
ปสํสิโต วา ปน ตตฺถ โหติ, อกฺขาย วาทํ ปริสาย มชฺเฌ;
โส[โส ตํ (สี.)]หสฺสตี อุนฺนมตี[อุณฺณมตี (สฺยา. ก.)]จ เตน, ปปฺปุยฺย ตมตฺถํ ยถา มโน อหุ.
ปสํสิโต วา ปน ตตฺถ โหตีติ. ตตฺถาติ สกาย ทิฏฺิยา สกาย ขนฺติยา สกาย รุจิยา สกาย ลทฺธิยา ปสํสิโต โถมิโต กิตฺติโต วณฺณิโต โหตีติ – ปสํสิโต วา ปน ตตฺถ โหติ.
อกฺขาย วาทํ ปริสาย มชฺเฌติ. ขตฺติยปริสาย วา พฺราหฺมณปริสาย วา คหปติปริสาย วา สมณปริสาย วา มชฺเฌ อตฺตโน วาทํ อกฺขาย อาจิกฺขิตฺวา อนุวาทํ อกฺขาย อาจิกฺขิตฺวา ถมฺภยิตฺวา พฺรูหยิตฺวา ทีปยิตฺวา โชตยิตฺวา โวหริตฺวา ปริคฺคณฺหิตฺวาติ – อกฺขาย วาทํ ปริสาย มชฺเฌ.
โส หสฺสตี อุนฺนมตี จ เตนาติ. โส เตน ชยตฺเถน ตุฏฺโ โหติ หฏฺโ ปหฏฺโ อตฺตมโน ปริปุณฺณสงฺกปฺโป. อถ วา ทนฺตวิทํสกํ หสมาโน. โส หสฺสตี อุนฺนมตี จ เตนาติ โส เตน ชยตฺเถน ¶ อุนฺนโต โหติ อุนฺนโม ¶ ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺสาติ – โส หสฺสตี อุนฺนมตี จ เตน.
ปปฺปุยฺย ¶ ตมตฺถํ ยถา มโน อหูติ. ตํ ชยตฺถํ ปปฺปุยฺย ปาปุณิตฺวา อธิคนฺตฺวา วินฺทิตฺวา ปฏิลภิตฺวา. ยถา มโน อหูติ ยถา มโน อหุ, ยถา จิตฺโต อหุ, ยถา สงฺกปฺโป อหุ, ยถา วิฺาโณ อหูติ – ปปฺปุยฺย ตมตฺถํ ยถา มโน อหุ.
เตนาห ภควา –
‘‘ปสํสิโต วา ปน ตตฺถ โหติ, อกฺขาย วาทํ ปริสาย มชฺเฌ;
โส หสฺสตี อุนฺนมตี จ เตน, ปปฺปุยฺย ตมตฺถํ ยถา มโน อหู’’ติ.
ยา ¶ อุนฺนตี สาสฺส วิฆาตภูมิ, มานาติมานํ วทเต ปเนโส;
เอตมฺปิ ทิสฺวา น วิวาทเยถ, น หิ เตน สุทฺธึ กุสลา วทนฺติ.
ยา อุนฺนตี สาสฺส วิฆาตภูมีติ. ยา อุนฺนติ อุนฺนโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺสาติ – ยา อุนฺนติ. สาสฺส วิฆาตภูมีติ สา ตสฺส วิฆาตภูมิ อุปฆาตภูมิ ปีฬนภูมิ ฆฏฺฏนภูมิ อุปทฺทวภูมิ อุปสคฺคภูมีติ – ยา อุนฺนตี สาสฺส วิฆาตภูมิ.
มานาติมานํ วทเต ปเนโสติ. โส ปุคฺคโล มานฺจ วทติ อติมานฺจ วทตีติ – มานาติมานํ วทเต ปเนโส.
เอตมฺปิ ทิสฺวา น วิวาทเยถาติ. เอตํ อาทีนวํ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ทิฏฺิกลเหสุ ทิฏฺิภณฺฑเนสุ ¶ ทิฏฺิวิคฺคเหสุ ทิฏฺิวิวาเทสุ ทิฏฺิเมธเคสูติ – เอตมฺปิ ทิสฺวา. น วิวาทเยถาติ ¶ น กลหํ กเรยฺย น ภณฺฑนํ กเรยฺย น วิคฺคหํ กเรยฺย น วิวาทํ กเรยฺย, น เมธคํ กเรยฺย, กลหภณฺฑนวิคฺคหวิวาทเมธคํ ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺตึ กเรยฺย อนภาวํ คเมยฺย, กลหภณฺฑนวิคฺคหวิวาทเมธคา อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปยุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหเรยฺยาติ – เอตมฺปิ ทิสฺวา น วิวาทเยถ.
น ¶ หิ เตน สุทฺธึ กุสลา วทนฺตีติ. กุสลาติ เย เต ขนฺธกุสลา ธาตุกุสลา อายตนกุสลา ปฏิจฺจสมุปฺปาทกุสลา สติปฏฺานกุสลา สมฺมปฺปธานกุสลา อิทฺธิปาทกุสลา อินฺทฺริยกุสลา พลกุสลา โพชฺฌงฺคกุสลา มคฺคกุสลา ผลกุสลา นิพฺพานกุสลา, เต กุสลา ทิฏฺิกลเหน ทิฏฺิภณฺฑเนน ทิฏฺิวิคฺคเหน ทิฏฺิวิวาเทน ทิฏฺิเมธเคน สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ, มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ น วทนฺติ น กเถนฺติ น ภณนฺติ น ทีปยนฺติ น โวหรนฺตีติ – น หิ เตน สุทฺธึ กุสลา วทนฺติ.
เตนาห ภควา –
‘‘ยา อุนฺนตี สาสฺส วิฆาตภูมิ, มานาติมานํ วทเต ปเนโส;
เอตมฺปิ ทิสฺวา น วิวาทเยถ, น หิ เตน สุทฺธึ กุสลา วทนฺตี’’ติ.
สูโร ¶ ¶ ยถา ราชขาทาย ปุฏฺโ, อภิคชฺชเมติ ปฏิสูรมิจฺฉํ;
เยเนว โส เตน ปเลหิ สูร, ปุพฺเพว นตฺถิ ยทิทํ ยุธาย.
สูโร ยถา ราชขาทาย ปุฏฺโติ. สูโรติ สูโร วีโร วิกฺกนฺโต อภีรู อฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี. ราชขาทาย ปุฏฺโติ ราชขาทนีเยน ราชโภชนีเยน ปุฏฺโ โปสิโต ¶ อปาทิโต วฑฺฒิโตติ – สูโร ยถา ราชขาทาย ปุฏฺโ.
อภิคชฺชเมติ ปฏิสูรมิจฺฉนฺติ. โส คชฺชนฺโต อุคฺคชฺชนฺโต อภิคชฺชนฺโต เอติ อุเปติ อุปคจฺฉติ ปฏิสูรํ ปฏิปุริสํ ปฏิสตฺตุํ ปฏิมลฺลํ อิจฺฉนฺโต สาทิยนฺโต ปตฺถยนฺโต ปิหยนฺโต อภิชปฺปนฺโตติ – อภิคชฺชเมติ ปฏิสูรมิจฺฉํ.
เยเนว โส เตน ปเลหิ สูราติ. เยเนว โส ทิฏฺิคติโก เตน ปเลหิ, เตน วช, เตน คจฺฉ, เตน อติกฺกม, โส ตุยฺหํ ปฏิสูโร ปฏิปุริโส ปฏิสตฺตุ ปฏิมลฺโลติ – เยเนว โส เตน ปเลหิ สูร.
ปุพฺเพว นตฺถิ ยทิทํ ยุธายาติ. ปุพฺเพว โพธิยา มูเล เย ปฏิเสนิกรา กิเลสา ปฏิโลมกรา ปฏิกณฺฑกกรา ปฏิปกฺขกรา เต นตฺถิ น ¶ สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา. ยทิทํ ¶ ยุธายาติ ยทิทํ ยุทฺธตฺถาย กลหตฺถาย ภณฺฑนตฺถาย วิคฺคหตฺถาย วิวาทตฺถาย เมธคตฺถายาติ – ปุพฺเพว นตฺถิ ยทิทํ ยุธาย.
เตนาห ภควา –
‘‘สูโร ยถา ราชขาทาย ปุฏฺโ, อภิคชฺชเมติ ปฏิสูรมิจฺฉํ;
เยเนว โส เตน ปเลหิ สูร, ปุพฺเพว นตฺถิ ยทิทํ ยุธายา’’ติ.
เย ทิฏฺิมุคฺคยฺห วิวาทยนฺติ, อิทเมว สจฺจนฺติ จ วาทยนฺติ;
เต ตฺวํ วทสฺสู น หิ เตธ อตฺถิ, วาทมฺหิ ชาเต ปฏิเสนิกตฺตา.
เย ¶ ทิฏฺิมุคฺคยฺห วิวาทยนฺตีติ เย ทฺวาสฏฺิทิฏฺิคตานํ อฺตรฺตรํ ทิฏฺิคตํ คเหตฺวา คณฺหิตฺวา อุคฺคณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวา วิวาทยนฺติ กลหํ กโรนฺติ ภณฺฑนํ กโรนฺติ ¶ ‘วิคฺคหํ กโรนฺติ วิวาทํ กโรนฺติ, เมธคํ กโรนฺติ – ‘‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ, อหํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานามิ, กึ ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานิสฺสสิ, มิจฺฉาปฏิปนฺโน ตฺวมสิ, อหมสฺมิ สมฺมาปฏิปนฺโน, สหิตํ เม, อสหิตํ เต, ปุเร วจนียํ ปจฺฉา อวจ, ปจฺฉา วจนียํ ปุเร อวจ, อธิจิณฺณํ เต วิปราวตฺตํ, อาโรปิโต เต วาโท, นิคฺคหิโต ตฺวมสิ, จร วาทปฺปโมกฺขาย, นิพฺเพเหิ วา สเจ ¶ ปโหสี’’ติ – เย ทิฏฺิมุคฺคยฺห วิวาทยนฺติ.
อิทเมว สจฺจนฺติ จ วาทยนฺตีติ. ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ วาทยนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺติ. ‘‘อสสฺสโต โลโก…เป… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ วาทยนฺติ กเถนฺติ ภณนฺติ ทีปยนฺติ โวหรนฺตีติ – อิทเมว สจฺจนฺติ จ วาทยนฺติ.
เต ตฺวํ วทสฺสู น หิ เตธ อตฺถิ, วาทมฺหิ ชาเต ปฏิเสนิกตฺตาติ. เต ตฺวํ ทิฏฺิคติเก วทสฺสุ วาเทน วาทํ, นิคฺคเหน นิคฺคหํ, ปฏิกมฺเมน ปฏิกมฺมํ, วิเสเสน วิเสสํ, ปฏิวิเสเสน ปฏิวิเสสํ, อาเวิยาย อาเวิยํ, นิพฺเพิยาย นิพฺเพิยํ, เฉเทน เฉทํ, มณฺฑเลน มณฺฑลํ, เต ¶ ตุยฺหํ ปฏิสูรา ปฏิปุริสา ปฏิสตฺตู ปฏิมลฺลาติ – เต ตฺวํ วทสฺสู น หิ เตธ อตฺถิ. วาทมฺหิ ชาเต ปฏิเสนิกตฺตาติ. วาเท ชาเต สฺชาเต นิพฺพตฺเต อภินิพฺพตฺเต ปาตุภูเตเยว ปฏิเสนิกตฺตา [ปฏิเสนิกตา (ก.), เอวํ เสเสสุ ตีสุ ปเทสุปิ] ปฏิโลมกตฺตา ¶ ปฏิภณฺฑกตฺตา ปฏิปกฺขกตฺตา กลหํ กเรยฺยุํ ภณฺฑนํ กเรยฺยุํ วิคฺคหํ กเรยฺยุํ วิวาทํ กเรยฺยุํ เมธคํ กเรยฺยุํ, เต นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา…เป… าณคฺคินา ทฑฺฒาติ – เต ตฺวํ วทสฺสู น หิ เตธ อตฺถิ วาทมฺหิ ชาเต ปฏิเสนิกตฺตา.
เตนาห ภควา –
‘‘เย ทิฏฺิมุคฺคยฺห วิวาทยนฺติ, อิทเมว สจฺจนฺติ จ วาทยนฺติ;
เต ¶ ตฺวํ วทสฺสู น หิ เตธ อตฺถิ, วาทมฺหิ ชาเต ปฏิเสนิกตฺตา’’ติ.
วิเสนิกตฺวา ปน เย จรนฺติ, ทิฏฺีหิ ทิฏฺึ อวิรุชฺฌมานา;
เตสุ ตฺวํ กึ ลเภถ ปสูร, เยสีธ นตฺถิ ปรมุคฺคหีตํ.
วิเสนิกตฺวา ปน เย จรนฺตีติ. เสนา วุจฺจติ มารเสนา. กายทุจฺจริตํ มารเสนา, วจีทุจฺจริตํ ¶ มารเสนา, มโนทุจฺจริตํ มารเสนา, โลโภ มารเสนา, โทโส มารเสนา, โมโห มารเสนา, โกโธ… อุปนาโห… มกฺโข… ปฬาโส… อิสฺสา… มจฺฉริยํ… มายา… สาเยฺยํ… ถมฺโภ… สารมฺโภ… มาโน… อติมาโน… มโท… ปมาโท… สพฺเพ กิเลสา… สพฺเพ ทุจฺจริตา… สพฺเพ ทรถา… สพฺเพ ปริฬาหา… สพฺเพ สนฺตาปา… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา มารเสนา.
วุตฺตฺเหตํ ภควตา –
‘‘กามา เต ปมา เสนา, ทุติยา อรติ วุจฺจติ…เป…;
น นํ อสุโร ชินาติ, เชตฺวาว ลภเต สุข’’นฺติ.
ยโต จตูหิ อริยมคฺเคหิ สพฺพา จ มารเสนา สพฺเพ จ ปฏิเสนิกรา กิเลสา ชิตา จ ปราชิตา จ ภคฺคา วิปฺปลุคฺคา ¶ ปรมฺมุขา, เตน วุจฺจติ วิเสนิกตฺวาติ. เยติ อรหนฺโต ขีณาสวา. จรนฺตีติ จรนฺติ วิหรนฺติ ¶ อิริยนฺติ วตฺเตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺตีติ – วิเสนิกตฺวา ปน เย จรนฺติ.
ทิฏฺีหิ ทิฏฺึ อวิรุชฺฌมานาติ. เยสํ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ ¶ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฏิปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ าณคฺคินา ทฑฺฒานิ, เต ทิฏฺีหิ ทิฏฺึ อวิรุชฺฌมานา อปฺปฏิวิรุชฺฌมานา อปฺปหียมานา อปฺปฏิหฺมานา อปฺปฏิหตมานาติ – ทิฏฺีหิ ทิฏฺึ อวิรุชฺฌมานา.
เตสุ ตฺวํ กึ ลเภถ ปสูราติ. เตสุ อรหนฺเตสุ ขีณาสเวสุ กึ ลเภถ ปฏิสูรํ ปฏิปุริสํ ปฏิสตฺตุํ ปฏิมลฺลนฺติ – เตสุ ตฺวํ กึ ลเภถ ปสูร.
เยสีธ นตฺถิ ปรมุคฺคหีตนฺติ. เยสํ อรหนฺตานํ ขีณาสวานํ ‘‘อิทํ ปรมํ อคฺคํ เสฏฺํ วิสิฏฺํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวร’’นฺติ คหิตํ ปรามฏฺํ อภินิวิฏฺํ อชฺโฌสิตํ อธิมุตฺตํ, นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฏิปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ าณคฺคินา ทฑฺฒนฺติ – เยสีธ นตฺถิ ปรมุคฺคหีตํ.
เตนาห ภควา –
‘‘วิเสนิกตฺวา ปน เย จรนฺติ, ทิฏฺีหิ ทิฏฺึ อวิรุชฺฌมานา;
เตสุ ตฺวํ กึ ลเภถ ปสูร, เยสีธ นตฺถิ ปรมุคฺคหีต’’นฺติ.
อถ ¶ ตฺวํ ปวิตกฺกมาคมา,[ปวิตกฺกมาคม (สี.), สวิตกฺกมาคมา (ก.)]มนสา ทิฏฺิคตานิ จินฺตยนฺโต;
โธเนน ยุคํ สมาคมา, น หิ ตฺวํ สกฺขสิ สมฺปยาตเว.
อถ ¶ ¶ ตฺวํ ปวิตกฺกมาคมาติ. อถาติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยฺชนสิลิฏฺตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ – อถาติ. ปวิตกฺกมาคมาติ ตกฺเกนฺโต วิตกฺเกนฺโต สงฺกปฺเปนฺโต ‘‘ชโย นุ โข เม ภวิสฺสติ, ปราชโย นุ โข เม ภวิสฺสติ, กถํ นิคฺคหํ กริสฺสามิ, กถํ ปฏิกมฺมํ กริสฺสามิ, กถํ วิเสสํ กริสฺสามิ, กถํ ปฏิวิเสสํ กริสฺสามิ, กถํ อาเวิยํ กริสฺสามิ, กถํ นิพฺเพิยํ กริสฺสามิ ¶ , กถํ เฉทํ กริสฺสามิ, กถํ มณฺฑลํ กริสฺสามิ’’ เอวํ ตกฺเกนฺโต วิตกฺเกนฺโต สงฺกปฺเปนฺโต อาคโตสิ อุปคโตสิ สมฺปตฺโตสิ มยา สทฺธึ สมาคโตสีติ – อถ ตฺวํ ปวิตกฺกมาคมา.
มนสา ทิฏฺิคตานิ จินฺตยนฺโตติ. มโนติ ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ, มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชา มโนวิฺาณธาตุ. จิตฺเตน ทิฏฺึ จินฺเตนฺโต วิจินฺเตนฺโต ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติ วา, ‘‘อสสฺสโต โลโก’’ติ วา…เป… ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วาติ – มนสา ทิฏฺิคตานิ จินฺตยนฺโต.
โธเนน ยุคํ สมาคมา, น หิ ตฺวํ สกฺขสิ สมฺปยาตเวติ. โธนา วุจฺจติ ปฺา. ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ. กึการณา โธนา วุจฺจติ ปฺา? ตาย ปฺาย กายทุจฺจริตํ ธุตฺจ โธตฺจ สนฺโธตฺจ นิทฺโธตฺจ, วจีทุจฺจริตํ…เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา ¶ จ. อถ วา สมฺมาทิฏฺิยา มิจฺฉาทิฏฺิ… สมฺมาสงฺกปฺเปน มิจฺฉาสงฺกปฺโป…เป… สมฺมาวิมุตฺติยา มิจฺฉาวิมุตฺติ ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จ. อถ วา อริเยน อฏฺงฺคิเกน มคฺเคน สพฺเพ กิเลสา… สพฺเพ ทุจฺจริตา… สพฺเพ ทรถา… สพฺเพ ปริฬาหา… สพฺเพ สนฺตาปา… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา ธุตา จ โธตา จ สนฺโธตา จ นิทฺโธตา จ. ภควา อิเมหิ โธเนยฺเยหิ ธมฺเมหิ อุเปโต สมุเปโต ¶ อุปคโต สมุปคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต, ตสฺมา ภควา โธโน. โส ธุตราโค ธุตปาโป ธุตกิเลโส ธุตปริฬาโหติ – โธโนติ.
โธเนน ยุคํ สมาคมา, น หิ ตฺวํ สกฺขสิ สมฺปยาตเวติ. ปสูโร ปริพฺพาชโก น ปฏิพโล โธเนน พุทฺเธน ภควตา สทฺธึ ยุคํ สมาคมํ สมาคนฺตฺวา ยุคคฺคาหํ คณฺหิตฺวา สากจฺเฉตุํ สลฺลปิตุํ สากจฺฉํ สมาปชฺชิตุํ. ตํ กิสฺส เหตุ? ปสูโร ปริพฺพาชโก หีโน นิหีโน ¶ โอมโก ลามโก ฉตุกฺโก ปริตฺโต. โส หิ ภควา อคฺโค จ เสฏฺโ จ วิสิฏฺโ จ ปาโมกฺโข จ อุตฺตโม จ ปวโร จ. ยถา สโส น ปฏิพโล มตฺเตน มาตงฺเคน สทฺธึ ยุคํ สมาคมํ สมาคนฺตฺวา ยุคคฺคาหํ คณฺหิตุํ; ยถา โกตฺถุโก น ปฏิพโล สีเหน มิครฺา สทฺธึ ยุคํ สมาคมํ สมาคนฺตฺวา ยุคคฺคาหํ คณฺหิตุํ; ยถา วจฺฉโก ตรุณโก เธนุปโก ¶ น ปฏิพโล อุสเภน จลกกุนา [พลกฺกกุนา (สฺยา.)] สทฺธึ ยุคํ สมาคมํ สมาคนฺตฺวา ยุคคฺคาหํ คณฺหิตุํ; ยถา ธงฺโก น ¶ ปฏิพโล ครุเฬน เวนเตยฺเยน สทฺธึ ยุคํ สมาคมํ สมาคนฺตฺวา ยุคคฺคาหํ คณฺหิตุํ; ยถา จณฺฑาโล น ปฏิพโล รฺา จกฺกวตฺตินา สทฺธึ ยุคํ สมาคมํ สมาคนฺตฺวา ยุคคฺคาหํ คณฺหิตุํ; ยถา ปํสุปิสาจโก น ปฏิพโล อินฺเทน เทวรฺา สทฺธึ ยุคํ สมาคมํ สมาคนฺตฺวา ยุคคฺคาหํ คณฺหิตุํ; เอวเมว ปสูโร ปริพฺพาชโก น ปฏิพโล โธเนน พุทฺเธน ภควตา สทฺธึ ยุคํ สมาคมํ สมาคนฺตฺวา ยุคคฺคาหํ คณฺหิตฺวา สากจฺเฉตุํ สลฺลปิตุํ สากจฺฉํ สมาปชฺชิตุํ. ตํ กิสฺส เหตุ? ปสูโร ปริพฺพาชโก หีนปฺโ นิหีนปฺโ โอมกปฺโ ลามกปฺโ ฉตุกฺกปฺโ ปริตฺตปฺโ. โส หิ ภควา มหาปฺโ ปุถุปฺโ หาสปฺโ ชวนปฺโ ติกฺขปฺโ นิพฺเพธิกปฺโ, ปฺาปเภทกุสโล ปภินฺนาโณ อธิคตปฏิสมฺภิโท, จตุเวสารชฺชปฺปตฺโต ทสพลธารี, ปุริสาสโภ ปุริสสีโห ปุริสนาโค ปุริสาชฺโ ¶ ปุริสโธรยฺโห, อนนฺตาโณ อนนฺตเตโช อนนฺตยโส อฑฺโฒ มหทฺธโน ธนวา, เนตา วิเนตา อนุเนตา, ปฺาเปตา นิชฺฌาเปตา เปกฺเขตา ปสาเทตา. โส หิ ภควา อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา, อสฺชาตสฺส มคฺคสฺส สฺชเนตา, อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตา, มคฺคฺู มคฺควิทู มคฺคโกวิโท มคฺคานุคา จ ปนสฺส เอตรหิ สาวกา วิหรนฺติ ปจฺฉา สมนฺนาคตา.
โส หิ ภควา ชานํ ชานาติ ปสฺสํ ปสฺสติ, จกฺขุภูโต าณภูโต ธมฺมภูโต พฺรหฺมภูโต, วตฺตา ¶ ปวตฺตา อตฺถสฺส นินฺเนตา อมตสฺส ทาตา ธมฺมสฺสามี ตถาคโต; นตฺถิ ตสฺส ภควโต อฺาตํ อทิฏฺํ อวิทิตํ อสจฺฉิกตํ อผสฺสิตํ [อผุสิตํ (สฺยา.)] ปฺาย. อตีตํ อนาคตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ อุปาทาย สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต าณมุเข อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ. ยํ กิฺจิ เนยฺยํ นาม อตฺถิ ธมฺมํ ชานิตพฺพํ. อตฺตตฺโถ วา ปรตฺโถ วา อุภยตฺโถ วา ทิฏฺธมฺมิโก วา อตฺโถ, สมฺปรายิโก วา อตฺโถ, อุตฺตาโน วา อตฺโถ, คมฺภีโร วา อตฺโถ, คูฬฺโห วา อตฺโถ, ปฏิจฺฉนฺโน วา อตฺโถ, เนยฺโย วา อตฺโถ, นีโต วา อตฺโถ, อนวชฺโช วา อตฺโถ, นิกฺกิเลโส วา อตฺโถ, โวทาโน วา อตฺโถ, ปรมตฺโถ วา อตฺโถ, สพฺพํ ตํ อนฺโตพุทฺธาเณ ปริวตฺตติ.
สพฺพํ ¶ กายกมฺมํ พุทฺธสฺส ภควโต าณานุปริวตฺติ, สพฺพํ วจีกมฺมํ าณานุปริวตฺติ ¶ , สพฺพํ มโนกมฺมํ าณานุปริวตฺติ. อตีเต พุทฺธสฺส ภควโต อปฺปฏิหตํ าณํ, อนาคเต อปฺปฏิหตํ าณํ, ปจฺจุปฺปนฺเน อปฺปฏิหตํ าณํ, ยาวตกํ เนยฺยํ ตาวตกํ าณํ, ยาวตกํ าณํ ตาวตกํ เนยฺยํ, เนยฺยปริยนฺติกํ าณํ, าณปริยนฺติกํ เนยฺยํ, เนยฺยํ อติกฺกมิตฺวา าณํ นปฺปวตฺตติ ¶ , าณํ อติกฺกมิตฺวา เนยฺยปโถ นตฺถิ. อฺมฺปริยนฺตฏฺายิโน เต ธมฺมา. ยถา ทฺวินฺนํ สมุคฺคปฏลานํ สมฺมา ผุสิตานํ เหฏฺิมํ สมุคฺคปฏลํ อุปริมํ นาติวตฺตติ, อุปริมํ สมุคฺคปฏลํ เหฏฺิมํ นาติวตฺตติ ¶ อฺมฺปริยนฺตฏฺายิโน; เอวเมว พุทฺธสฺส ภควโต เนยฺยฺจ าณฺจ อฺมฺปริยนฺตฏฺายิโน; ยาวตกํ เนยฺยํ ตาวตกํ าณํ, ยาวตกํ าณํ ตาวตกํ เนยฺยํ, เนยฺยปริยนฺติกํ าณํ, าณปริยนฺติกํ เนยฺยํ, เนยฺยํ อติกฺกมิตฺวา าณํ นปฺปวตฺตติ, าณํ อติกฺกมิตฺวา เนยฺยปโถ นตฺถิ. อฺมฺปริยนฺตฏฺายิโน เต ธมฺมา สพฺพธมฺเมสุ พุทฺธสฺส ภควโต าณํ ปวตฺตติ.
สพฺเพ ธมฺมา พุทฺธสฺส ภควโต อาวชฺชนปฏิพทฺธา อากงฺขปฏิพทฺธา มนสิการปฏิพทฺธา จิตฺตุปฺปาทปฏิพทฺธา. สพฺพสตฺเตสุ พุทฺธสฺส ภควโต าณํ ปวตฺตติ, สพฺเพสฺจ สตฺตานํ ภควา อาสยํ ชานาติ อนุสยํ ชานาติ จริตํ ชานาติ อธิมุตฺตึ ชานาติ. อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย สฺวากาเร ทฺวากาเร สุวิฺาปเย ทุวิฺาปเย ภพฺพาภพฺเพ สตฺเต ปชานาติ. สเทวโก โลโก สมารโก สพฺรหฺมโก สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสา อนฺโตพุทฺธาเณ ปริวตฺตติ.
ยถา เย เกจิ มจฺฉกจฺฉปา อนฺตมโส ติมิติมิงฺคลํ อุปาทาย อนฺโตมหาสมุทฺเท ปริวตฺตนฺติ; เอวเมว สเทวโก โลโก สมารโก สพฺรหฺมโก สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสา อนฺโตพุทฺธาเณ ปริวตฺตติ. ยถา เย เกจิ ปกฺขี อนฺตมโส ครุฬํ เวนเตยฺยํ อุปาทาย อากาสสฺส ปเทเส ปริวตฺตนฺติ; เอวเมว เยปิ เต สาริปุตฺตสมา ปฺาย เตปิ พุทฺธาณสฺส ¶ ปเทเส ปริวตฺตนฺติ ¶ . พุทฺธาณํ เทวมนุสฺสานํ ปฺํ ผริตฺวา อภิภวิตฺวา ติฏฺติเยว.
เยปิ เต ขตฺติยปณฺฑิตา พฺราหฺมณปณฺฑิตา คหปติปณฺฑิตา สมณปณฺฑิตา นิปุณา กตปรปฺปวาทา วาลเวธิรูปา. โวภินฺทนฺตา [เต ภินฺทนฺตา (ก.)] มฺเ จรนฺติ ปฺาคเตน ทิฏฺิคตานิ ¶ . เต ปฺเห อภิสงฺขริตฺวา อภิสงฺขริตฺวา ตถาคเต อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉนฺติ คูฬฺหานิ จ ปฏิจฺฉนฺนานิ จ. กถิตา วิสชฺชิตาว เต ปฺหา ภควตา โหนฺติ นิทฺทิฏฺการณา อุปกฺขิตฺตกา จ. เต ภควโต ¶ สมฺปชฺชนฺติ. อถ โข ภควาว ตตฺถ อติโรจติ ยทิทํ ปฺายาติ – โธเนน ยุคํ สมาคมา, น หิ ตฺวํ สกฺขสิ สมฺปยาตเว.
เตนาห ภควา –
‘‘อถ ตฺวํ ปวิตกฺกมาคมา, มนสา ทิฏฺิคตานิ จินฺตยนฺโต;
โธเนน ยุคํ สมาคมา, น หิ ตฺวํ สกฺขสิ สมฺปยาตเว’’ติ.
ปสูรสุตฺตนิทฺเทโส อฏฺโม.