📜
๙. มาคณฺฑิยสุตฺตนิทฺเทโส
อถ ¶ มาคณฺฑิยสุตฺตนิทฺเทสํ วกฺขติ –
ทิสฺวาน ¶ ¶ ตณฺหํ อรตึ รคฺจ, นาโหสิ ฉนฺโท อปิ เมถุนสฺมึ;
กิเมวิทํ มุตฺตกรีสปุณฺณํ, ปาทาปิ นํ สมฺผุสิตุํ น อิจฺเฉ.
ทิสฺวาน ตณฺหํ อรตึ รคฺจ, นาโหสิ ฉนฺโท อปิ เมถุนสฺมินฺติ. ตณฺหฺจ อรติฺจ รคฺจ มารธีตโร ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา เมถุนธมฺเม ฉนฺโท วา ราโค วา เปมํ วา นาโหสีติ – ทิสฺวาน ตณฺหํ อรตึ รคฺจ นาโหสิ ฉนฺโท อปิ เมถุนสฺมึ.
กิเมวิทํ มุตฺตกรีสปุณฺณํ, ปาทาปิ นํ สมฺผุสิตุํ น อิจฺเฉติ. กิเมวิทํ สรีรํ มุตฺตปุณฺณํ กรีสปุณฺณํ เสมฺหปุณฺณํ รุหิรปุณฺณํ อฏฺิสงฺฆาตนฺหารุสมฺพนฺธํ รุธิรมํสาวเลปนํ จมฺมวินทฺธํ ฉวิยา ปฏิจฺฉนฺนํ ฉิทฺทาวฉิทฺทํ อุคฺฆรนฺตํ ปคฺฆรนฺตํ กิมิสงฺฆนิเสวิตํ นานากลิมลปริปูรํ ปาเทน อกฺกมิตุํ น อิจฺเฉยฺย, กุโต ปน สํวาโส วา สมาคโม วาติ – กิเมวิทํ ¶ มุตฺตกรีสปุณฺณํ, ปาทาปิ นํ สมฺผุสิตุํ น อิจฺเฉ. อนจฺฉริยฺเจตํ มนุสฺโส ทิพฺเพ กาเม ปตฺถยนฺโต มานุสเก กาเม น อิจฺเฉยฺย, มานุสเก วา กาเม ปตฺถยนฺโต ¶ ทิพฺเพ กาเม น อิจฺเฉยฺย. ยํ ตฺวํ อุโภปิ น อิจฺฉสิ น สาทิยสิ น ปตฺเถสิ น ปิเหสิ นาภิชปฺปสิ, กึ เต ทสฺสนํ, กตมาย ตฺวํ ทิฏฺิยา สมนฺนาคโตติ ปุจฺฉตีติ.
เตนาห ภควา –
‘‘ทิสฺวาน ตณฺหํ อรตึ รคฺจ, นาโหสิ ฉนฺโท อปิ เมถุนสฺมึ;
กิเมวิทํ ¶ มุตฺตกรีสปุณฺณํ, ปาทาปิ นํ สมฺผุสิตุํ น อิจฺเฉ’’ติ.
เอตาทิสํ ¶ เจ รตนํ น อิจฺฉสิ, นารึ นรินฺเทหิ พหูหิ ปตฺถิตํ;
ทิฏฺิคตํ สีลวตํ นุ ชีวิตํ, ภวูปปตฺติฺจ วเทสิ กีทิสํ.
อิทํ วทามีติ น ตสฺส โหติ, [มาคณฺฑิยาติ[มาคนฺทิยาติ (สี. สฺยา.)]ภควา]
ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตํ;
ปสฺสฺจ ทิฏฺีสุ อนุคฺคหาย, อชฺฌตฺตสนฺตึ ปจินํ อทสฺสํ.
อิทํ วทามีติ น ตสฺส โหตีติ. อิทํ วทามีติ อิทํ วทามิ, เอตํ วทามิ, เอตฺตกํ วทามิ, เอตฺตาวตา วทามิ, อิทํ ทิฏฺิคตํ วทามิ – ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติ วา…เป… ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา. น ตสฺส โหตีติ น มยฺหํ โหติ, ‘‘เอตฺตาวตา วทามี’’ติ น ตสฺส โหตีติ – อิทํ วทามีติ น ตสฺส โหติ.
มาคณฺฑิยาติ ¶ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควาติ คารวาธิวจนํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ ยทิทํ ภควาติ – มาคณฺฑิยาติ ภควา.
ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตนฺติ. ธมฺเมสูติ ทฺวาสฏฺิยา ทิฏฺิคเตสุ. นิจฺเฉยฺยาติ นิจฺฉินิตฺวา วินิจฺฉินิตฺวา วิจินิตฺวา ปวิจินิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา, โอธิคฺคาโห พิลคฺคาโห ¶ วรคฺคาโห โกฏฺาสคฺคาโห อุจฺจยคฺคาโห สมุจฺจยคฺคาโห, ‘‘อิทํ สจฺจํ ตจฺฉํ ตถํ ภูตํ ยาถาวํ อวิปรีต’’นฺติ คหิตํ ปรามฏฺํ อภินิวิฏฺํ อชฺโฌสิตํ ¶ อธิมุตฺตํ, นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ, ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฏิปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ าณคฺคินา ทฑฺฒนฺติ – ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตํ.
ปสฺสฺจ ทิฏฺีสุ อนุคฺคหายาติ. ทิฏฺีสุ อาทีนวํ ปสฺสนฺโต ทิฏฺิโย น คณฺหามิ น ปรามสามิ นาภินิวิสามิ. อถ วา น คณฺหิตพฺพา น ปรามสิตพฺพา นาภินิวิสิตพฺพาติ. เอวมฺปิ ปสฺสฺจ ทิฏฺีสุ อนุคฺคหาย.
อถ วา ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ ทิฏฺิคตเมตํ ทิฏฺิคหนํ ทิฏฺิกนฺตาโร ทิฏฺิวิสูกายิกํ ทิฏฺิวิปฺผนฺทิตํ ทิฏฺิสฺโชนํ, สทุกฺขํ สวิฆาตํ สอุปายาสํ สปริฬาหํ, น นิพฺพิทาย น วิราคาย น นิโรธาย น อุปสมาย น อภิฺาย น สมฺโพธาย น นิพฺพานาย สํวตฺตตีติ. ทิฏฺีสุ อาทีนวํ ปสฺสนฺโต ทิฏฺิโย น คณฺหามิ น ปรามสามิ ¶ นาภินิวิสามิ. อถ วา น คณฺหิตพฺพา น ปรามสิตพฺพา นาภินิวิสิตพฺพาติ. เอวมฺปิ ปสฺสฺจ ทิฏฺีสุ อนุคฺคหาย.
อถ วา ‘‘อสสฺสโต ¶ โลโก, อนฺตวา โลโก, อนนฺตวา โลโก, ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ, อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรํ, โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ ทิฏฺิคตเมตํ ทิฏฺิคหนํ ทิฏฺิกนฺตาโร ¶ ทิฏฺิวิสูกายิกํ ทิฏฺิวิปฺผนฺทิตํ ทิฏฺิสฺโชนํ, สทุกฺขํ สวิฆาตํ สอุปายาสํ สปริฬาหํ น นิพฺพิทาย น วิราคาย น นิโรธาย น อุปสมาย น อภิฺาย น สมฺโพธาย น นิพฺพานาย สํวตฺตตีติ. ทิฏฺีสุ อาทีนวํ ปสฺสนฺโต ทิฏฺิโย น คณฺหามิ น ปรามสามิ นาภินิวิสามิ. อถ วา น คณฺหิตพฺพา น ปรามสิตพฺพา นาภินิวิสิตพฺพาติ. เอวมฺปิ ปสฺสฺจ ทิฏฺีสุ อนุคฺคหาย.
อถ วา อิมา ทิฏฺิโย เอวํคหิตา เอวํปรามฏฺา เอวํคติกา ภวิสฺสนฺติ เอวํอภิสมฺปรายาติ. ทิฏฺีสุ อาทีนวํ ปสฺสนฺโต ทิฏฺิโย น คณฺหามิ น ปรามสามิ นาภินิวิสามิ. อถ วา น คณฺหิตพฺพา น ปรามสิตพฺพา นาภินิวิสิตพฺพาติ. เอวมฺปิ ปสฺสฺจ ทิฏฺีสุ อนุคฺคหาย.
อถ วา อิมา ทิฏฺิโย นิรยสํวตฺตนิกา ติรจฺฉานโยนิสํวตฺตนิกา เปตฺติวิสยสํวตฺตนิกาติ. ทิฏฺีสุ อาทีนวํ ปสฺสนฺโต ทิฏฺิโย น คณฺหามิ ¶ น ปรามสามิ นาภินิวิสามิ. อถ วา น คณฺหิตพฺพา น ปรามสิตพฺพา นาภินิวิสิตพฺพาติ. เอวมฺปิ ปสฺสฺจ ทิฏฺีสุ อนุคฺคหาย.
อถ วา อิมา ทิฏฺิโย อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมาติ. ทิฏฺีสุ อาทีนวํ ปสฺสนฺโต ทิฏฺิโย น คณฺหามิ น ปรามสามิ นาภินิวิสามิ. อถ วา น คณฺหิตพฺพา น ปรามสิตพฺพา นาภินิวิสิตพฺพาติ. เอวมฺปิ ปสฺสฺจ ทิฏฺีสุ อนุคฺคหาย.
อชฺฌตฺตสนฺตึ ¶ ปจินํ อทสฺสนฺติ. อชฺฌตฺตสนฺตึ อชฺฌตฺตํ ราคสฺส สนฺตึ, โทสสฺส สนฺตึ, โมหสฺส สนฺตึ, โกธสฺส… อุปนาหสฺส… มกฺขสฺส ¶ … ปฬาสสฺส… อิสฺสาย… มจฺฉริยสฺส ¶ … มายาย… สาเยฺยสฺส… ถมฺภสฺส… สารมฺภสฺส… มานสฺส… อติมานสฺส… มทสฺส… ปมาทสฺส… สพฺพกิเลสานํ… สพฺพทุจฺจริตานํ… สพฺพทรถานํ… สพฺพปริฬาหานํ… สพฺพสนฺตาปานํ… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺตึ อุปสนฺตึ วูปสนฺตึ นิพฺพุตึ ปฏิปสฺสทฺธึ สนฺตึ. ปจินนฺติ ปจินนฺโต วิจินนฺโต ปวิจินนฺโต ตุลยนฺโต ตีรยนฺโต วิภาวยนฺโต วิภูตํ กโรนฺโต, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ ปจินนฺโต วิจินนฺโต ปวิจินนฺโต ตุลยนฺโต ตีรยนฺโต วิภาวยนฺโต วิภูตํ กโรนฺโต, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ… ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ ปจินนฺโต วิจินนฺโต ปวิจินนฺโต… ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ ปจินนฺโต วิจินนฺโต ปวิจินนฺโต ตุลยนฺโต ตีรยนฺโต วิภาวยนฺโต วิภูตํ กโรนฺโต. อทสฺสนฺติ อทสฺสํ อทกฺขึ อปสฺสึ ปฏิวิชฺฌินฺติ – อชฺฌตฺตสนฺตึ ปจินํ อทสฺสํ.
เตนาห ภควา –
‘‘อิทํ วทามีติ น ตสฺส โหติ, [มาคณฺฑิยาติ ภควา]
ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตํ;
ปสฺสฺจ ทิฏฺีสุ อนุคฺคหาย;
อชฺฌตฺตสนฺตึ ปจินํ อทสฺส’’นฺติ.
วินิจฺฉยา ยานิ ปกปฺปิตานิ, [อิติ มาคณฺฑิโย]
เต เว มุนี พฺรูสิ อนุคฺคหาย;
อชฺฌตฺตสนฺตีติ ยเมตมตฺถํ, กถํ นุ ธีเรหิ ปเวทิตํ ตํ.
วินิจฺฉยา ¶ ¶ ยานิ ปกปฺปิตานีติ. วินิจฺฉยา วุจฺจนฺติ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ ทิฏฺิวินิจฺฉยา. ปกปฺปิตานีติ กปฺปิตา ปกปฺปิตา อภิสงฺขตา สณฺปิตาติปิ ปกปฺปิตา ¶ . อถ วา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมา วิปริณามธมฺมาติปิ ปกปฺปิตาติ – วินิจฺฉยา ยานิ ปกปฺปิตานิ.
อิติ มาคณฺฑิโยติ. อิตีติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยฺชนสิลิฏฺตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ – อิตีติ. มาคณฺฑิโยติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ สงฺขา สมฺา ปฺตฺติ โวหาโร – อิติ มาคณฺฑิโยติ.
เต ¶ เว มุนี พฺรูสิ อนุคฺคหาย, อชฺฌตฺตสนฺตีติ ยเมตมตฺถนฺติ. เต เวติ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ. มุนีติ. โมนํ วุจฺจติ าณํ…เป… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนีติ. อนุคฺคหายาติ ทิฏฺีสุ อาทีนวํ ปสฺสนฺโต ทิฏฺิโย น คณฺหามิ น ปรามสามิ นาภินิวิสามีติ จ ภณสิ, อชฺฌตฺตสนฺตีติ จ ภณสิ. ยเมตมตฺถนฺติ ยํ ปรมตฺถนฺติ – เต เว มุนี พฺรูสิ อนุคฺคหาย, อชฺฌตฺตสนฺตีติ ยเมตมตฺถํ.
กถํ นุ ธีเรหิ ปเวทิตํ ตนฺติ. กถํ นูติ ปทํ สํสยปุจฺฉา วิมติปุจฺฉา ทฺเวฬฺหกปุจฺฉา อเนกํสปุจฺฉา, เอวํ นุ โข นนุ โข กึ นุ โข กถํ นุ โขติ – กถํ นุ. ธีเรหีติ ธีเรหิ ปณฺฑิเตหิ ปฺวนฺเตหิ [ปฺาวนฺเตหิ (สี. สฺยา.)] พุทฺธิมนฺเตหิ าณีหิ วิภาวีหิ เมธาวีหิ. ปเวทิตนฺติ เวทิตํ ปเวทิตํ อาจิกฺขิตํ เทสิตํ ปฺาปิตํ ปฏฺปิตํ วิวฏํ ¶ วิภตฺตํ อุตฺตานีกตํ ปกาสิตนฺติ – กถํ นุ ธีเรหิ ปเวทิตํ ตํ.
เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘วินิจฺฉยา ¶ ยานิ ปกปฺปิตานิ, [อิติ มาคณฺฑิโย]
เต เว มุนี พฺรูสิ อนุคฺคหาย;
อชฺฌตฺตสนฺตีติ ยเมตมตฺถํ, กถํ นุ ธีเรหิ ปเวทิตํ ต’’นฺติ.
น ทิฏฺิยา น สุติยา น าเณน, [มาคณฺฑิยาติ ภควา]
สีลพฺพเตนาปิ น สุทฺธิมาห;
อทิฏฺิยา อสฺสุติยา อาณา, อสีลตา อพฺพตา โนปิ เตน;
เอเต จ นิสฺสชฺช อนุคฺคหาย, สนฺโต อนิสฺสาย ภวํ น ชปฺเป.
น ¶ ทิฏฺิยา น สุติยา น าเณนาติ. ทิฏฺเนาปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ, มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ นาห น กเถสิ น ภณสิ น ทีปยสิ น โวหรสิ; สุเตนาปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ, มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ นาห น กเถสิ น ภณสิ น ทีปยสิ น โวหรสิ; ทิฏฺสุเตนาปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ, มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ นาห น กเถสิ น ภณสิ น ทีปยสิ น โวหรสิ; าเณนาปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ, มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ นาห น กเถสิ น ภณสิ น ทีปยสิ น โวหรสีติ – น ทิฏฺิยา น สุติยา น าเณน.
มาคณฺฑิยาติ ¶ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควาติ คารวาธิวจนํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ ยทิทํ ภควาติ – มาคณฺฑิยาติ ภควา.
สีลพฺพเตนาปิ ¶ ¶ น สุทฺธิมาหาติ. สีเลนาปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ, มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ นาห น กเถสิ น ภณสิ น ทีปยสิ น โวหรสิ; วเตนาปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ, มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ นาห น กเถสิ น ภณสิ น ทีปยสิ น โวหรสิ; สีลพฺพเตนาปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ, มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ นาห น กเถสิ น ภณสิ น ทีปยสิ น โวหรสีติ – สีลพฺพเตนาปิ น สุทฺธิมาห.
อทิฏฺิยา อสฺสุติยา อาณา, อสีลตา อพฺพตา โนปิ เตนาติ. ทิฏฺิปิ อิจฺฉิตพฺพา. ทสวตฺถุกา สมฺมาทิฏฺิ – อตฺถิ ทินฺนํ, อตฺถิ ยิฏฺํ, อตฺถิ หุตํ, อตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ [สุกฏทุกฺกฏานํ (สี.)] กมฺมานํ ผลํ วิปาโก, อตฺถิ อยํ โลโก, อตฺถิ ปโร โลโก, อตฺถิ มาตา, อตฺถิ ปิตา, อตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา, อตฺถิ โลเก สมณพฺราหฺมณา สมฺมคฺคตา [สมคฺคตา (ก.)] สมฺมาปฏิปนฺนา เย อิมฺจ โลกํ ปรฺจ โลกํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตีติ; สวนมฺปิ อิจฺฉิตพฺพํ – ปรโต โฆโส, สุตฺตํ, เคยฺยํ, เวยฺยากรณํ, คาถา, อุทานํ, อิติวุตฺตกํ, ชาตกํ, อพฺภุตธมฺมํ, เวทลฺลํ; าณมฺปิ อิจฺฉิตพฺพํ – กมฺมสฺสกตาณํ, สจฺจานุโลมิกาณํ [กมฺมสฺสกตํ าณํ สจฺจานุโลมิกํ าณํ (สี. ก.) าณวิภงฺเคปิ], อภิฺาาณํ, สมาปตฺติาณํ; สีลมฺปิ อิจฺฉิตพฺพํ – ปาติโมกฺขสํวโร; วตมฺปิ อิจฺฉิตพฺพํ – อฏฺ ธุตงฺคานิ – อารฺิกงฺคํ, ปิณฺฑปาติกงฺคํ, ปํสุกูลิกงฺคํ, เตจีวริกงฺค, สปทานจาริกงฺคํ, ขลุปจฺฉาภตฺติกงฺคํ, เนสชฺชิกงฺคํ, ยถาสนฺถติกงฺคนฺติ.
อทิฏฺิยา ¶ อสฺสุติยา อาณา, อสีลตา อพฺพตา โนปิ ¶ เตนาติ ¶ . นาปิ สมฺมาทิฏฺิมตฺเตน, นาปิ สวนมตฺเตน, นาปิ าณมตฺเตน, นาปิ สีลมตฺเตน, นาปิ วตมตฺเตน อชฺฌตฺตสนฺตึ ปตฺโต โหติ, นาปิ วินา เอเตหิ ธมฺเมหิ อชฺฌตฺตสนฺตึ ปาปุณาติ. อปิ จ สมฺภารา อิเม ธมฺมา โหนฺติ อชฺฌตฺตสนฺตึ ปาปุณิตุํ อธิคนฺตุํ ผสฺสิตุํ สจฺฉิกาตุนฺติ – อทิฏฺิยา อสฺสุติยา อาณา อสีลตา อพฺพตา โนปิ เตน.
เอเต จ นิสฺสชฺช อนุคฺคหายาติ. เอเตติ กณฺหปกฺขิกานํ ธมฺมานํ สมุคฺฆาตโต ปหานํ อิจฺฉิตพฺพํ, เตธาตุเกสุ กุสเลสุ ธมฺเมสุ อตมฺมยตา [อกมฺมยตา (สี. ก.)] อิจฺฉิตพฺพา, ยโต กณฺหปกฺขิยา ธมฺมา สมุคฺฆาตปหาเนน ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา, เตธาตุเกสุ จ กุสเลสุ ธมฺเมสุ อตมฺมยตา โหติ, เอตฺตาวตาปิ น คณฺหาติ น ¶ ปรามสติ นาภินิวิสติ. อถ วา น คณฺหิตพฺพา น ปรามสิตพฺพา นาภินิวิสิตพฺพาติ. เอวมฺปิ เอเต จ นิสฺสชฺช อนุคฺคหาย. ยโต ตณฺหา จ ทิฏฺิ จ มาโน จ ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมาติ, เอตฺตาวตาปิ น คณฺหาติ น ปรามสติ นาภินิวิสตีติ. เอวมฺปิ เอเต จ นิสฺสชฺช อนุคฺคหาย.
ยโต ปฺุาภิสงฺขาโร จ อปฺุาภิสงฺขาโร จ อาเนฺชาภิสงฺขาโร จ ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมาติ, เอตฺตาวตาปิ น คณฺหาติ น ปรามสติ นาภินิวิสตีติ. เอวมฺปิ ¶ เอเต จ นิสฺสชฺช อนุคฺคหาย.
สนฺโต อนิสฺสาย ภวํ น ชปฺเปติ. สนฺโตติ ราคสฺส สมิตตฺตา สนฺโต, โทสสฺส สมิตตฺตา สนฺโต, โมหสฺส สมิตตฺตา สนฺโต ¶ , โกธสฺส… อุปนาหสฺส… มกฺขสฺส… ปฬาสสฺส… อิสฺสาย… มจฺฉริยสฺส… มายาย… สาเยฺยสฺส… ถมฺภสฺส… สารมฺภสฺส… มานสฺส… อติมานสฺส… มทสฺส… ปมาทสฺส… สพฺพกิเลสานํ… สพฺพทุจฺจริตานํ… สพฺพทรถานํ… สพฺพปริฬาหานํ… สพฺพสนฺตาปานํ… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ สนฺตตฺตา สมิตตฺตา วูปสมิตตฺตา วิชฺฌาตตฺตา นิพฺพุตตฺตา วิคตตฺตา ปฏิปสฺสทฺธตฺตา สนฺโต อุปสนฺโต วูปสนฺโต นิพฺพุโต ปฏิปสฺสทฺโธติ – สนฺโต.
อนิสฺสายาติ ¶ ทฺเว นิสฺสยา – ตณฺหานิสฺสโย จ ทิฏฺินิสฺสโย จ…เป… อยํ ตณฺหานิสฺสโย…เป… อยํ ทิฏฺินิสฺสโย. ตณฺหานิสฺสยํ ปหาย ทิฏฺินิสฺสยํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา จกฺขุํ อนิสฺสาย, โสตํ อนิสฺสาย, ฆานํ อนิสฺสาย, ชิวฺหํ อนิสฺสาย, กายํ อนิสฺสาย, มนํ อนิสฺสาย, รูเป… สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺพฺเพ… กุลํ… คณํ… อาวาสํ… ลาภํ… ยสํ… ปสํสํ… สุขํ… จีวรํ… ปิณฺฑปาตํ… เสนาสนํ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ… กามธาตุํ… รูปธาตุํ… อรูปธาตุํ… กามภวํ… รูปภวํ… อรูปภวํ… สฺาภวํ… อสฺาภวํ… เนวสฺานาสฺาภวํ… เอกโวการภวํ… จตุโวการภวํ… ปฺจโวการภวํ… อตีตํ… อนาคตํ… ปจฺจุปฺปนฺนํ… ทิฏฺสุตมุตวิฺาตพฺเพ ธมฺเม อนิสฺสาย อคฺคณฺหิตฺวา อปรามสิตฺวา อนภินิวิสิตฺวาติ – สนฺโต ¶ อนิสฺสาย. ภวํ น ชปฺเปติ กามภวํ น ชปฺเปยฺย, รูปภวํ น ชปฺเปยฺย, อรูปภวํ น ชปฺเปยฺย นปฺปชปฺเปยฺย น อภิชปฺเปยฺยาติ – สนฺโต อนิสฺสาย ภวํ น ชปฺเป.
เตนาห ¶ ภควา –
‘‘น ทิฏฺิยา น สุติยา น าเณน, [มาคณฺฑิยาติ ภควา]
สีลพฺพเตนาปิ น สุทฺธิมาห;
อทิฏฺิยา อสฺสุติยา อาณา, อสีลตา อพฺพตา โนปิ เตน;
เอเต จ นิสฺสชฺช อนุคฺคหาย, สนฺโต อนิสฺสาย ภวํ น ชปฺเป’’ติ.
โน ¶ เจ กิร ทิฏฺิยา น สุติยา น าเณน, [อิติ มาคณฺฑิโย]
สีลพฺพเตนาปิ น สุทฺธิมาห;
อทิฏฺิยา อสฺสุติยา อาณา, อสีลตา อพฺพตา โนปิ เตน;
มฺามหํ โมมุหเมว ธมฺมํ, ทิฏฺิยา เอเก ปจฺเจนฺติ สุทฺธึ.
โน เจ กิร ทิฏฺิยา น สุติยา น าเณนาติ. ทิฏฺิยาปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ, มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ นาห น กเถสิ น ภณสิ น ทีปยสิ น โวหรสิ; สุเตนาปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ, มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ… ทิฏฺสุเตนาปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ ¶ , มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ… าเณนาปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ, มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ นาห น กเถสิ น ¶ ภณสิ น ทีปยสิ น โวหรสีติ – โน เจ กิร ทิฏฺิยา น สุติยา น าเณน.
อิติ มาคณฺฑิโยติ อิตีติ ปทสนฺธิ…เป…. มาคณฺฑิโยติ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส นามํ…เป… อิติ มาคณฺฑิโย.
สีลพฺพเตนาปิ น สุทฺธิมาหาติ. สีเลนาปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ…เป… วเตนาปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ…เป… สีลพฺพเตนาปิ สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ, มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ นาห น กเถสิ น ภณสิ น ทีปยสิ น โวหรสีติ – สีลพฺพเตนาปิ น สุทฺธิมาห.
อทิฏฺิยา ¶ อสฺสุติยา อาณา, อสีลตา อพฺพตา โนปิ เตนาติ. ทิฏฺิปิ อิจฺฉิตพฺพาติ เอวํ ภณสิ, สวนมฺปิ อิจฺฉิตพฺพนฺติ เอวํ ภณสิ, าณมฺปิ อิจฺฉิตพฺพนฺติ เอวํ ภณสิ, น สกฺโกสิ เอกํเสน อนุชานิตุํ, นปิ สกฺโกสิ เอกํเสน ปฏิกฺขิปิตุนฺติ – อทิฏฺิยา อสฺสุติยา อาณา, อสีลตา อพฺพตา โนปิ เตน.
มฺามหํ ¶ โมมุหเมว ธมฺมนฺติ. โมมูหธมฺโม อยํ ตุยฺหํ พาลธมฺโม มูฬฺหธมฺโม อฺาณธมฺโม อมราวิกฺเขปธมฺโมติ เอวํ มฺามิ เอวํ ชานามิ เอวํ อาชานามิ เอวํ วิชานามิ เอวํ ปฏิวิชานามิ เอวํ ปฏิวิชฺฌามีติ – มฺามหํ โมมุหเมว ธมฺมํ.
ทิฏฺิยา ¶ เอเก ปจฺเจนฺติ สุทฺธินฺติ. สุทฺธิทิฏฺิยา เอเก สมณพฺราหฺมณา สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ, มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ ปจฺเจนฺติ; ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ ทิฏฺิยา เอเก สมณพฺราหฺมณา สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ, มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ ปจฺเจนฺติ; ‘‘อสสฺสโต โลโก…เป… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ ทิฏฺิยา เอเก สมณพฺราหฺมณา สุทฺธึ วิสุทฺธึ ปริสุทฺธึ, มุตฺตึ วิมุตฺตึ ปริมุตฺตึ ปจฺเจนฺตีติ – ทิฏฺิยา เอเก ปจฺเจนฺติ สุทฺธึ.
เตนาห โส พฺราหฺมโณ –
‘‘โน เจ กิร ทิฏฺิยา น สุติยา น าเณน, [อิติ มาคณฺฑิโย]
สีลพฺพเตนาปิ น สุทฺธิมาห;
อทิฏฺิยา อสฺสุติยา อาณา, อสีลตา อพฺพตา โนปิ เตน;
มฺามหํ โมมุหเมว ธมฺมํ, ทิฏฺิยา เอเก ปจฺเจนฺติ สุทฺธิ’’นฺติ.
ทิฏฺิฺจ ¶ ¶ [ทิฏฺีสุ (สี. สฺยา. ก.)]นิสฺสายนุปุจฺฉมาโน, [มาคณฺฑิยาติ ภควา]
สมุคฺคหีเตสุ ปโมหมาคา[สโมหมาคา (ก.)];
อิโต จ นาทฺทกฺขิ อณุมฺปิ สฺํ, ตสฺมา ตุวํ โมมุหโต ทหาสิ.
ทิฏฺิฺจ นิสฺสายนุปุจฺฉมาโนติ. มาคณฺฑิโย พฺราหฺมโณ ทิฏฺึ นิสฺสาย ทิฏฺึ ปุจฺฉติ, ลคฺคนํ นิสฺสาย ลคฺคนํ ปุจฺฉติ, พนฺธนํ ¶ นิสฺสาย พนฺธนํ ปุจฺฉติ, ปลิโพธํ นิสฺสาย ปลิโพธํ ปุจฺฉติ. อนุปุจฺฉมาโนติ ปุนปฺปุนํ ปุจฺฉตีติ – ทิฏฺิฺจ นิสฺสายนุปุจฺฉมาโน.
มาคณฺฑิยาติ ภควา ตํ พฺราหฺมณํ นาเมน อาลปติ. ภควาติ คารวาธิวจนํ…เป… สจฺฉิกา ปฺตฺติ ยทิทํ ภควาติ – มาคณฺฑิยาติ ภควา.
สมุคฺคหีเตสุ ปโมหมาคาติ. ยา สา ทิฏฺิ ตยา คหิตา ปรามฏฺา อภินิวิฏฺา อชฺโฌสิตา อธิมุตฺตา, ตาเยว ตฺวํ ทิฏฺิยา มูฬฺโหสิ ปมูฬฺโหสิ สมฺมูฬฺโหสิ โมหํ อาคโตสิ ¶ ปโมหํ อาคโตสิ สมฺโมหํ อาคโตสิ อนฺธการํ ปกฺขนฺโทสีติ – สมุคฺคหีเตสุ ปโมหมาคา.
อิโต จ นาทฺทกฺขิ อณุมฺปิ สฺนฺติ. อิโต อชฺฌตฺตสนฺติโต วา ปฏิปทาโต วา ธมฺมเทสนาโต วา, ยุตฺตสฺํ ปตฺตสฺํ ลกฺขณสฺํ การณสฺํ านสฺํ น ปฏิลภติ, กุโต าณนฺติ. เอวมฺปิ อิโต จ นาทฺทกฺขิ อณุมฺปิ สฺํ. อถ วา อนิจฺจํ วา อนิจฺจสฺานุโลมํ วา, ทุกฺขํ วา ทุกฺขสฺานุโลมํ วา, อนตฺตํ วา อนตฺตสฺานุโลมํ วา, สฺุปฺปาทมตฺตํ วา สฺชานิตมตฺตํ วา น ปฏิลภติ ¶ , กุโต าณนฺติ. เอวมฺปิ อิโต จ นาทฺทกฺขิ อณุมฺปิ สฺํ.
ตสฺมา ตุวํ โมมุหโต ทหาสีติ. ตสฺมาติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา โมมูหธมฺมโต พาลธมฺมโต มูฬฺหธมฺมโต ¶ อฺาณธมฺมโต อมราวิกฺเขปธมฺมโต ทหาสิ ปสฺสสิ ทกฺขสิ โอโลเกสิ นิชฺฌายสิ อุปปริกฺขสีติ – ตสฺมา ตุวํ โมมุหโต ทหาสิ.
เตนาห ภควา –
‘‘ทิฏฺิฺจ ¶ นิสฺสายนุปุจฺฉมาโน, [มาคณฺฑิยาติ ภควา]
สมุคฺคหีเตสุ ปโมหมาคา;
อิโต จ นาทฺทกฺขิ อณุมฺปิ สฺํ, ตสฺมา ตุวํ โมมุหโต ทหาสี’’ติ.
สโม วิเสสี อุท วา นิหีโน, โย มฺติ โส วิวเทถ เตน;
ตีสุ วิธาสุ อวิกมฺปมาโน, สโม วิเสสีติ น ตสฺส โหติ.
สโม วิเสสี อุท วา นิหีโน, โย มฺติ โส วิวเทถ เตนาติ. สทิโสหมสฺมีติ วา เสยฺโยหมสฺมีติ วา หีโนหมสฺมีติ วา โย มฺติ, โส เตน มาเนน ตาย ทิฏฺิยา เตน วา ปุคฺคเลน กลหํ กเรยฺย ภณฺฑนํ กเรยฺย วิคฺคหํ กเรยฺย วิวาทํ กเรยฺย เมธคํ กเรยฺย – ‘‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ, อหํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานามิ, กึ ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานิสฺสสิ, มิจฺฉาปฏิปนฺโน ตฺวมสิ, อหมสฺมิ สมฺมาปฏิปนฺโน, สหิตํ เม, อสหิตํ เต, ปุเร วจนียํ ปจฺฉา อวจ, ปจฺฉา วจนียํ ปุเร อวจ, อธิจิณฺณํ เต วิปราวตฺตํ, อาโรปิโต เต วาโท, นิคฺคหิโต ¶ ตฺวมสิ, จร วาทปฺปโมกฺขาย, นิพฺเพเหิ วา สเจ ปโหสี’’ติ – สโม วิเสสี อุท วา นิหีโน โย มฺติ โส วิวเทถ เตน.
ตีสุ ¶ ¶ วิธาสุ อวิกมฺปมาโน, สโม วิเสสีติ น ตสฺส โหตีติ. ยสฺเสตา ติสฺโส วิธา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา, โส ตีสุ วิธาสุ น กมฺปติ น วิกมฺปติ, อวิกมฺปมานสฺส ปุคฺคลสฺส สทิโสหมสฺมีติ วา เสยฺโยหมสฺมีติ วา หีโนหมสฺมีติ วา. น ตสฺส โหตีติ. น มยฺหํ โหตีติ ตีสุ วิธาสุ อวิกมฺปมาโน, สโม วิเสสีติ – น ตสฺส โหติ.
เตนาห ภควา –
‘‘สโม วิเสสี อุท วา นิหีโน, โย มฺติ โส วิวเทถ เตน;
ตีสุ วิธาสุ อวิกมฺปมาโน, สโม วิเสสีติ น ตสฺส โหตี’’ติ.
สจฺจนฺติ ¶ โส พฺราหฺมโณ กึ วเทยฺย, มุสาติ วา โส วิวเทถ เกน;
ยสฺมึ สมํ วิสมํ วาปิ นตฺถิ, ส เกน วาทํ ปฏิสํยุเชยฺย.
สจฺจนฺติ โส พฺราหฺมโณ กึ วเทยฺยาติ. พฺราหฺมโณติ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ พาหิตตฺตา พฺราหฺมโณ…เป… อสิโต ตาทิ ปวุจฺจเต ส พฺรหฺมา. สจฺจนฺติ โส พฺราหฺมโณ กึ วเทยฺยาติ. ‘‘สสฺสโต ¶ โลโก, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ พฺราหฺมโณ กึ วเทยฺย กึ กเถยฺย กึ ภเณยฺย กึ ทีปเยยฺย กึ โวหเรยฺย; ‘‘อสสฺสโต โลโก…เป… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ พฺราหฺมโณ กึ วเทยฺย กึ กเถยฺย กึ ภเณยฺย กึ ทีปเยยฺย กึ โวหเรยฺยาติ – สจฺจนฺติ โส พฺราหฺมโณ กึ วเทยฺย.
มุสาติ วา โส วิวเทถ เกนาติ. พฺราหฺมโณ มยฺหํว สจฺจํ, ตุยฺหํ มุสาติ เกน มาเนน, กาย ทิฏฺิยา, เกน วา ปุคฺคเลน กลหํ กเรยฺย ภณฺฑนํ กเรยฺย วิคฺคหํ ¶ กเรยฺย วิวาทํ กเรยฺย เมธคํ กเรยฺย – ‘‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ…เป… นิพฺเพเหิ วา สเจ ปโหสี’’ติ – มุสาติ วา โส วิวเทถ เกน.
ยสฺมึ สมํ วิสมํ วาปิ นตฺถีติ. ยสฺมินฺติ ยสฺมึ ปุคฺคเล อรหนฺเต ขีณาสเว สทิโสหมสฺมีติ มาโน นตฺถิ, เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน นตฺถิ, หีโนหมสฺมีติ โอมาโน นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ, ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฏิปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ าณคฺคินา ทฑฺฒนฺติ – ยสฺมึ สมํ วิสมํ วาปิ นตฺถิ.
ส ¶ เกน วาทํ ปฏิสํยุเชยฺยาติ. โส เกน มาเนน, กาย ทิฏฺิยา, เกน วา ปุคฺคเลน วาทํ ปฏิสฺโเชยฺย ปฏิพเลยฺย กลหํ กเรยฺย ภณฺฑนํ กเรยฺย วิคฺคหํ กเรยฺย วิวาทํ กเรยฺย เมธคํ กเรยฺย – ‘‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ…เป… นิพฺเพเหิ วา สเจ ¶ ปโหสี’’ติ – ส เกน วาทํ ปฏิสํยุเชยฺย.
เตนาห ภควา –
‘‘สจฺจนฺติ โส พฺราหฺมโณ กึ วเทยฺย, มุสาติ วา โส วิวเทถ เกน;
ยสฺมึ สมํ วิสมํ วาปิ นตฺถิ, ส เกน วาทํ ปฏิสํยุเชยฺยา’’ติ.
โอกํ ¶ ปหาย อนิเกตสารี, คาเม อกุพฺพํ มุนิ สนฺถวานิ[สนฺธวานิ (ก.)];
กาเมหิ ริตฺโต อปุเรกฺขราโน, กถํ น วิคฺคยฺห ชเนน กยิรา.
อถ ¶ โข หาลิทฺทกานิ [หลิทฺทกานี (สี.)] คหปติ เยนายสฺมา มหากจฺจาโน เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ มหากจฺจานํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข หาลิทฺทกานิ คหปติ อายสฺมนฺตํ มหากจฺจานํ เอตทโวจ – ‘‘วุตฺตมิทํ ภนฺเต, กจฺจาน, ภควตา อฏฺกวคฺคิเก มาคณฺฑิยปฺเห –
‘‘โอกํ ปหาย อนิเกตสารี, คาเม อกุพฺพํ มุนิ สนฺถวานิ;
กาเมหิ ริตฺโต อปุเรกฺขราโน, กถํ น วิคฺคยฺห ชเนน กยิรา’’ติ.
‘‘อิมสฺส นุ โข ภนฺเต, กจฺจาน, ภควตา สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส กถํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพ’’ติ?
‘‘รูปธาตุ โข, คหปติ, วิฺาณสฺส โอโก ¶ รูปธาตุ ราควินิพนฺธฺจ [ราควินิพทฺธฺจ (สี.)] ปน วิฺาณํ โอกสารีติ วุจฺจติ. เวทนาธาตุ โข, คหปติ… สฺาธาตุ โข, คหปติ… สงฺขารธาตุ โข, คหปติ, วิฺาณสฺส โอโก สงฺขารธาตุ ราควินิพนฺธฺจ ปน วิฺาณํ โอกสารีติ วุจฺจติ. เอวํ โข, คหปติ, โอกสารี โหติ.
‘‘กถฺจ, คหปติ, อโนกสารี โหติ? รูปธาตุยา โข, คหปติ, โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา เย อุปายุปาทานา [อุปยุปาทานา (ก.)] เจตโส อธิฏฺานาภินิเวสานุสยา เต ตถาคตสฺส ปหีนา ¶ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา ¶ อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา; ตสฺมา ตถาคโต อโนกสารีติ วุจฺจติ. เวทนาธาตุยา โข, คหปติ… สฺาธาตุยา โข, คหปติ… สงฺขารธาตุยา โข, คหปติ… วิฺาณธาตุยา โข, คหปติ, โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา เย อุปายุปาทานา เจตโส อธิฏฺานาภินิเวสานุสยา เต ¶ ตถาคตสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา; ตสฺมา ตถาคโต อโนกสารีติ วุจฺจติ. เอวํ โข, คหปติ, อโนกสารี โหติ.
‘‘กถฺจ, คหปติ, นิเกตสารี โหติ? รูปนิมิตฺตนิเกตวิสารวินิพนฺธา โข, คหปติ, นิเกตสารีติ วุจฺจติ. สทฺทนิมิตฺต… คนฺธนิมิตฺต… รสนิมิตฺต… โผฏฺพฺพนิมิตฺต… ธมฺมนิมิตฺตนิเกตวิสารวินิพนฺธา โข, คหปติ, นิเกตสารีติ วุจฺจติ. เอวํ โข, คหปติ, นิเกตสารี โหติ.
‘‘กถฺจ, คหปติ, อนิเกตสารี โหติ? รูปนิมิตฺตนิเกตวิสารวินิพนฺธา โข, คหปติ, ตถาคตสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ¶ ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา; ตสฺมา ตถาคโต อนิเกตสารีติ วุจฺจติ. สทฺทนิมิตฺต… คนฺธนิมิตฺต… รสนิมิตฺต… โผฏฺพฺพนิมิตฺต… ธมฺมนิมิตฺตนิเกตวิสารวินิพนฺธา โข, คหปติ, ตถาคตสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา; ตสฺมา ตถาคโต อนิเกตสารีติ วุจฺจติ. เอวํ โข, คหปติ, อนิเกตสารี โหติ.
‘‘กถฺจ, คหปติ, คาเม สนฺถวชาโต โหติ? อิธ ¶ , คหปติ, เอกจฺโจ ภิกฺขุ คิหีหิ สํสฏฺโ วิหรติ สหนนฺที สหโสกี, สุขิเตสุ สุขิโต, ทุกฺขิเตสุ ทุกฺขิโต, อุปฺปนฺเนสุ กิจฺจกรณีเยสุ อตฺตนา โวโยคํ อาปชฺชติ. เอวํ โข, คหปติ, คาเม สนฺถวชาโต โหติ.
‘‘กถฺจ, คหปติ, คาเม น สนฺถวชาโต โหติ? อิธ, คหปติ, เอกจฺโจ ภิกฺขุ คิหีหิ อสํสฏฺโ วิหรติ น สหนนฺที น สหโสกี, น สุขิเตสุ สุขิโต, น ทุกฺขิเตสุ ทุกฺขิโต, อุปฺปนฺเนสุ กิจฺจกรณีเยสุ น อตฺตนา โวโยคํ อาปชฺชติ. เอวํ โข, คหปติ, คาเม น สนฺถวชาโต โหติ.
‘‘กถฺจ, คหปติ, กาเมหิ อริตฺโต โหติ? อิธ, คหปติ, เอกจฺโจ ภิกฺขุ กาเมสุ อวีตราโค ¶ โหติ อวิคตจฺฉนฺโท อวิคตเปโม อวิคตปิปาโส อวิคตปริฬาโห อวิคตตณฺโห. เอวํ โข, คหปติ, กาเมหิ อริตฺโต โหติ.
‘‘กถฺจ ¶ , คหปติ, กาเมหิ ริตฺโต โหติ? อิธ, คหปติ, เอกจฺโจ ภิกฺขุ กาเมสุ วีตราโค โหติ วิคตจฺฉนฺโท วิคตเปโม วิคตปิปาโส วิคตปริฬาโห วิคตตณฺโห. เอวํ โข, คหปติ, กาเมหิ ริตฺโต โหติ.
‘‘กถฺจ, คหปติ, ปุเรกฺขราโน โหติ? อิธ ¶ , คหปติ, เอกจฺจสฺส ภิกฺขุโน เอวํ โหติ – ‘เอวํรูโป สิยํ อนาคตมทฺธาน’นฺติ ตตฺถ นนฺทึ สมนฺนาเนติ, ‘เอวํเวทโน สิยํ… เอวํสฺโ สิยํ… เอวํสงฺขาโร สิยํ… เอวํวิฺาโณ สิยํ อนาคตมทฺธาน’นฺติ ตตฺถ นนฺทึ สมนฺนาเนติ. เอวํ โข, คหปติ, ปุเรกฺขราโน โหติ.
‘‘กถฺจ ¶ , คหปติ, อปุเรกฺขราโน โหติ? อิธ, คหปติ, เอกจฺจสฺส ภิกฺขุโน เอวํ โหติ – ‘เอวํรูโป สิยํ อนาคตมทฺธาน’นฺติ น ตตฺถ นนฺทึ สมนฺนาเนติ, ‘เอวํเวทโน สิยํ… เอวํสฺโ สิยํ… เอวํสงฺขาโร สิยํ… เอวํวิฺาโณ สิยํ อนาคตมทฺธาน’นฺติ น ตตฺถ นนฺทึ สมนฺนาเนติ. เอวํ โข, คหปติ, อปุเรกฺขราโน โหติ.
‘‘กถฺจ, คหปติ, กถํ วิคฺคยฺห ชเนน กตฺตา โหติ? อิธ, คหปติ, เอกจฺโจ เอวรูปึ กถํ กตฺตา โหติ – ‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ, อหํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานามิ, กึ ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานิสฺสสิ, มิจฺฉาปฏิปนฺโน ตฺวมสิ, อหมสฺมิ สมฺมาปฏิปนฺโน, สหิตํ เม, อสหิตํ เต, ปุเร วจนียํ ปจฺฉา อวจ, ปจฺฉา วจนียํ ปุเร อวจ, อธิจิณฺณํ เต วิปราวตฺตํ, อาโรปิโต เต วาโท, นิคฺคหิโต ตฺวมสิ, จร วาทปฺปโมกฺขาย, นิพฺเพเหิ วา สเจ ปโหสี’ติ. เอวํ โข, คหปติ, กถํ วิคฺคยฺห ชเนน กตฺตา โหติ.
‘‘กถฺจ, คหปติ, กถํ วิคฺคยฺห ชเนน น กตฺตา โหติ? อิธ, คหปติ, เอกจฺโจ น เอวรูปึ กถํ กตฺตา โหติ – ‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ…เป… นิพฺเพเหิ วา สเจ ปโหสี’ติ. เอวํ โข, คหปติ, วิคฺคยฺห ชเนน น กตฺตา โหติ. อิติ โข, คหปติ, ยํ ตํ วุตฺตํ ภควตา อฏฺกวคฺคิเก มาคณฺฑิยปฺเห –
‘‘โอกํ ¶ ปหาย อนิเกตสารี, คาเม อกุพฺพํ มุนิ สนฺถวานิ;
กาเมหิ ¶ ริตฺโต อปุเรกฺขราโน, กถํ น วิคฺคยฺห ชเนน กยิรา’’ติ.
‘‘อิมสฺส ¶ ¶ โข, คหปติ, ภควตา สงฺขิตฺเตน ภาสิตสฺส เอวํ วิตฺถาเรน อตฺโถ ทฏฺพฺโพ’’ติ.
เตนาห ภควา –
‘‘โอกํ ปหาย อนิเกตสารี, คาเม อกุพฺพํ มุนิ สนฺถวานิ;
กาเมหิ ริตฺโต อปุเรกฺขราโน, กถํ น วิคฺคยฺห ชเนน กยิรา’’ติ.
เยหิ วิวิตฺโต วิจเรยฺย โลเก, น ตานิ อุคฺคยฺห วเทยฺย นาโค;
เอลมฺพุชํ กณฺฑกวาริชํ[กณฺฏกํ วาริชํ (สี.)]ยถา, ชเลน ปงฺเกน จนูปลิตฺตํ;
เอวํ มุนี สนฺติวาโท อคิทฺโธ, กาเม จ โลเก จ อนูปลิตฺโต.
เยหิ วิวิตฺโต วิจเรยฺย โลเกติ. เยหีติ เยหิ ทิฏฺิคเตหิ. วิวิตฺโตติ กายทุจฺจริเตน ริตฺโต วิวิตฺโต ปวิวิตฺโต, วจีทุจฺจริเตน… มโนทุจฺจริเตน… ราเคน…เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขาเรหิ ริตฺโต วิวิตฺโต ปวิวิตฺโต. วิจเรยฺยาติ วิจเรยฺย วิหเรยฺย อิริเยยฺย วตฺเตยฺย ปาเลยฺย ยเปยฺย ยาเปยฺย. โลเกติ มนุสฺสโลเกติ – เยหิ วิวิตฺโต วิจเรยฺย โลเก.
น ¶ ตานิ อุคฺคยฺห วเทยฺย นาโคติ. นาโคติ อาคุํ น กโรตีติ – นาโค, น คจฺฉตีติ – นาโค, นาคจฺฉตีติ – นาโค. กถํ อาคุํ น กโรตีติ – นาโค? อาคู วุจฺจนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายตึ ชาติชรามรณิยา.
อาคุํ ¶ น กโรติ กิฺจิ โลเก, [สภิยาติ ภควา]
สพฺพสฺโเค วิสชฺช พนฺธนานิ;
สพฺพตฺถ น สชฺชติ วิมุตฺโต, นาโค ตาที ปวุจฺจเต ตถตฺตา.
เอวํ อาคุํ น กโรตีติ – นาโค.
กถํ ¶ ¶ น คจฺฉตีติ – นาโค? น ฉนฺทาคตึ คจฺฉติ, น โทสาคตึ คจฺฉติ, น โมหาคตึ คจฺฉติ, น ภยาคตึ คจฺฉติ, น ราควเสน คจฺฉติ, น โทสวเสน คจฺฉติ, น โมหวเสน คจฺฉติ, น มานวเสน คจฺฉติ, น ทิฏฺิวเสน คจฺฉติ, น อุทฺธจฺจวเสน คจฺฉติ, น วิจิกิจฺฉาวเสน คจฺฉติ, นานุสยวเสน คจฺฉติ, น วคฺเคหิ ธมฺเมหิ ยายติ นียติ วุยฺหติ สํหรียติ. เอวํ น คจฺฉตีติ – นาโค.
กถํ นาคจฺฉตีติ – นาโค? โสตาปตฺติมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉติ. สกทาคามิมคฺเคน… อนาคามิมคฺเคน… อรหตฺตมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉติ. เอวํ นาคจฺฉตีติ – นาโค.
น ¶ ตานิ อุคฺคยฺห วเทยฺย นาโคติ. นาโค น ตานิ ทิฏฺิคตานิ คเหตฺวา อุคฺคเหตฺวา คณฺหิตฺวา ปรามสิตฺวา อภินิวิสิตฺวา วเทยฺย กเถยฺย ภเณยฺย ทีปเยยฺย โวหเรยฺย; ‘‘สสฺสโต โลโก…เป… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ วเทยฺย กเถยฺย ภเณยฺย ทีปเยยฺย โวหเรยฺยาติ – น ตานิ อุคฺคยฺห วเทยฺย นาโค.
เอลมฺพุชํ กณฺฑกวาริชํ ยถา, ชเลน ปงฺเกน จนูปลิตฺตนฺติ. เอลํ วุจฺจติ อุทกํ, อมฺพุชํ วุจฺจติ ปทุมํ, กณฺฑโก วุจฺจติ ¶ ขรทณฺโฑ, วาริ วุจฺจติ อุทกํ, วาริชํ วุจฺจติ ปทุมํ วาริสมฺภวํ, ชลํ วุจฺจติ อุทกํ, ปงฺโก วุจฺจติ กทฺทโม. ยถา ปทุมํ วาริชํ วาริสมฺภวํ ชเลน จ ปงฺเกน จ น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ, อลิตฺตํ อสํลิตฺตํ อนุปลิตฺตนฺติ – เอลมฺพุชํ กณฺฑกวาริชํ ยถา ชเลน ปงฺเกน จนูปลิตฺตํ.
เอวํ มุนี สนฺติวาโท อคิทฺโธ, กาเม จ โลเก จ อนูปลิตฺโตติ. เอวนฺติ โอปมฺมสํปฏิปาทนํ. มุนีติ. โมนํ วุจฺจติ าณํ…เป… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิ. สนฺติวาโทติ สนฺติวาโท มุนิ ตาณวาโท เลณวาโท สรณวาโท อภยวาโท อจฺจุตวาโท อมตวาโท นิพฺพานวาโทติ – เอวํ มุนิ สนฺติวาโท. อคิทฺโธติ. เคโธ วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ ¶ อกุสลมูลํ. ยสฺเสโส เคโธ ปหีโน สมุจฺฉินฺโน วูปสนฺโต ปฏิปสฺสทฺโธ อภพฺพุปฺปตฺติโก าณคฺคินา ทฑฺโฒ โส วุจฺจติ อคิทฺโธ. โส รูเป อคิทฺโธ, สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺพฺเพ… กุเล… คเณ… อาวาเส… ลาเภ… ยเส… ปสํสาย… สุเข… จีวเร… ปิณฺฑปาเต ¶ … เสนาสเน… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเร… กามธาตุยา ¶ … รูปธาตุยา… อรูปธาตุยา… กามภเว… รูปภเว… อรูปภเว… สฺาภเว… อสฺาภเว… เนวสฺานาสฺาภเว… เอกโวการภเว… จตุโวการภเว… ปฺจโวการภเว… อตีเต… อนาคเต… ปจฺจุปฺปนฺเน… ทิฏฺ-สุต-มุต-วิฺาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ อคิทฺโธ อคธิโต อมุจฺฉิโต อนชฺโฌสนฺโน [อนชฺฌาปนฺโน (สี.), อนชฺโฌปนฺโน (สฺยา.)], วีตเคโธ วิคตเคโธ จตฺตเคโธ วนฺตเคโธ มุตฺตเคโธ ปหีนเคโธ ปฏินิสฺสฏฺเคโธ, วีตราโค วิคตราโค จตฺตราโค วนฺตราโค มุตฺตราโค ¶ ปหีนราโค ปฏินิสฺสฏฺราโค, นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีติภูโต สุขปฺปฏิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรตีติ – เอวํ มุนิ สนฺติวาโท อคิทฺโธ.
กาเม จ โลเก จ อนูปลิตฺโตติ. กามาติ อุทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. โลเกติ อปายโลเก มนุสฺสโลเก เทวโลเก ขนฺธโลเก ธาตุโลเก อายตนโลเก. เลปาติ ทฺเว เลปา – ตณฺหาเลโป จ ทิฏฺิเลโป จ…เป… อยํ ตณฺหาเลโป…เป… อยํ ทิฏฺิเลโป. มุนิ ตณฺหาเลปํ ปหาย ทิฏฺิเลปํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา กาเม จ โลเก จ น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ, อลิตฺโต อปลิตฺโต อนุปลิตฺโต ¶ นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – เอวํ มุนี สนฺติวาโท อคิทฺโธ, กาเม จ โลเก จ อนูปลิตฺโต.
เตนาห ภควา –
‘‘เยหิ วิวิตฺโต วิจเรยฺย โลเก, น ตานิ อุคฺคยฺห วเทยฺย นาโค;
เอลมฺพุชํ กณฺฑกวาริชํ ยถา, ชเลน ปงฺเกน จนูปลิตฺตํ;
เอวํ มุนี สนฺติวาโท อคิทฺโธ, กาเม จ โลเก จ อนูปลิตฺโต’’ติ.
น เวทคู ทิฏฺิยา[ทิฏฺิยายโก (ก. อฏฺ.) สุ. นิ. ๘๕๒]น มุติยา, ส มานเมติ น หิ ตมฺมโย โส;
น กมฺมุนา โนปิ สุเตน เนยฺโย, อนูปนีโต ส นิเวสเนสุ.
น ¶ เวทคู ทิฏฺิยา น มุติยา, ส มานเมตีติ. นาติ ปฏิกฺเขโป. เวทคูติ. เวโท วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ าณํ ¶ , ปฺา ปฺินฺทฺริยํ ปฺาพลํ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค วีมํสา วิปสฺสนา สมฺมาทิฏฺิ. เตหิ เวเทหิ ชาติชรามรณสฺส อนฺตคโต อนฺตปฺปตฺโต, โกฏิคโต โกฏิปฺปตฺโต, ปริยนฺตคโต ปริยนฺตปฺปตฺโต, โวสานคโต โวสานปฺปตฺโต, ตาณคโต ตาณปฺปตฺโต, เลณคโต เลณปฺปตฺโต, สรณคโต สรณปฺปตฺโต, อภยคโต อภยปฺปตฺโต, อจฺจุตคโต ¶ อจฺจุตปฺปตฺโต ¶ , อมตคโต อมตปฺปตฺโต, นิพฺพานคโต นิพฺพานปฺปตฺโต, เวทานํ วา อนฺตํ คโตติ เวทคู, เวเทหิ วา อนฺตํ คโตติ เวทคู, สตฺตนฺนํ วา ธมฺมานํ วิทิตตฺตา เวทคู, สกฺกายทิฏฺิ วิทิตา โหติ, วิจิกิจฺฉา วิทิตา โหติ, สีลพฺพตปรามาโส วิทิโต โหติ, ราโค วิทิโต โหติ, โทโส วิทิโต โหติ, โมโห วิทิโต โหติ, มาโน วิทิโต โหติ, วิทิตาสฺส โหนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายตึ ชาติชรามรณิยา.
เวทานิ วิเจยฺย เกวลานิ, [สภิยาติ ภควา]
สมณานํ ยานีธตฺถิ พฺราหฺมณานํ;
สพฺพเวทนาสุ วีตราโค, สพฺพํ เวทมติจฺจ เวทคู โสติ.
น ทิฏฺิยาติ ตสฺส ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฏิปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ าณคฺคินา ทฑฺฒานิ. โส ทิฏฺิยา น ยายติ น นียติ น วุยฺหติ น สํหรียติ, นปิ ตํ ทิฏฺิคตํ สารโต ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉตีติ – น เวทคู ทิฏฺิยา. น มุติยาติ มุตรูเปน วา ปรโต โฆเสน วา มหาชนสมฺมุติยา วา มานํ เนติ ¶ น อุเปติ น อุปคจฺฉติ น คณฺหาติ น ปรามสติ นาภินิวิสตีติ – น เวทคู ทิฏฺิยา น มุติยา ส มานเมติ.
น หิ ตมฺมโย โสติ น ตณฺหาวเสน ทิฏฺิวเสน ¶ ตมฺมโย โหติ ตปฺปรโม ตปฺปรายโน. ยโต ตณฺหา จ ทิฏฺิ จ มาโน จสฺส ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา เอตฺตาวตา น ตมฺมโย โหติ น ตปฺปรโม น ตปฺปรายโนติ – ส มานเมติ น หิ ตมฺมโย โส.
น ¶ กมฺมุนา โนปิ สุเตน เนยฺโยติ. น กมฺมุนาติ ปฺุาภิสงฺขาเรน วา อปฺุาภิสงฺขาเรน วา อาเนฺชาภิสงฺขาเรน วา น ยายติ น นียติ น วุยฺหติ น สํหรียตีติ – น กมฺมุนา. โนปิ สุเตน เนยฺโยติ สุตสุทฺธิยา วา ปรโต โฆเสน วา มหาชนสมฺมุติยา วา น ยายติ น นียติ น วุยฺหติ น สํหรียตีติ – น กมฺมุนา โนปิ สุเตน เนยฺโย.
อนูปนีโต ส นิเวสเนสูติ. อุปยาติ ทฺเว อุปยา – ตณฺหูปโย จ ทิฏฺูปโย จ…เป… อยํ ¶ ตณฺหูปโย…เป… อยํ ทิฏฺูปโย. ตสฺส ตณฺหูปโย ปหีโน, ทิฏฺูปโย ปฏินิสฺสฏฺโ. ตณฺหูปยสฺส ปหีนตฺตา, ทิฏฺูปยสฺส ปฏินิสฺสฏฺตฺตา โส นิเวสเนสุ อนูปนีโต อนุปลิตฺโต อนุปคโต อนชฺโฌสิโต อนธิมุตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – อนูปนีโต ส นิเวสเนสุ.
เตนาห ¶ ภควา –
‘‘น เวทคู ทิฏฺิยา น มุติยา, ส มานเมติ น หิ ตมฺมโย โส;
น กมฺมุนา โนปิ สุเตน เนยฺโย, อนูปนีโต ส นิเวสเนสู’’ติ.
สฺาวิรตฺตสฺส ¶ น สนฺติ คนฺถา, ปฺาวิมุตฺตสฺส น สนฺติ โมหา;
สฺฺจ ทิฏฺิฺจ เย อคฺคเหสุํ, เต ฆฏฺฏมานา[ฆฏฺฏยนฺตา (สฺยา.) สุ. นิ. ๘๕๓]วิจรนฺติ โลเก.
สฺาวิรตฺตสฺส น สนฺติ คนฺถาติ. โย สมถปุพฺพงฺคมํ อริยมคฺคํ ภาเวติ ตสฺส อาทิโต อุปาทาย คนฺถา วิกฺขมฺภิตา โหนฺติ, อรหตฺเต ปตฺเต อรหโต คนฺถา จ โมหา จ นีวรณา จ กามสฺา พฺยาปาทสฺา วิหึสาสฺา ทิฏฺิสฺา จ ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมาติ – สฺาวิรตฺตสฺส น สนฺติ คนฺถา.
ปฺาวิมุตฺตสฺส น สนฺติ โมหาติ. โย วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ อริยมคฺคํ ภาเวติ, ตสฺส อาทิโต อุปาทาย โมหา วิกฺขมฺภิตา โหนฺติ, อรหตฺเต ¶ ปตฺเต อรหโต โมหา จ คนฺถา จ นีวรณา จ กามสฺา พฺยาปาทสฺา วิหึสาสฺา ทิฏฺิสฺา จ ปหีนา โหนฺติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมาติ – ปฺาวิมุตฺตสฺส น สนฺติ โมหา.
สฺฺจ ทิฏฺิฺจ เย อคฺคเหสุํ, เต ฆฏฺฏมานา วิจรนฺติ โลเกติ. เย สฺํ คณฺหนฺติ กามสฺํ พฺยาปาทสฺํ วิหึสาสฺํ เต สฺาวเสน ฆฏฺเฏนฺติ สงฺฆฏฺเฏนฺติ. ราชาโนปิ ราชูหิ วิวทนฺติ, ขตฺติยาปิ ขตฺติเยหิ ¶ วิวทนฺติ, พฺราหฺมณาปิ พฺราหฺมเณหิ ¶ วิวทนฺติ, คหปตีปิ คหปตีหิ วิวทนฺติ, มาตาปิ ปุตฺเตน วิวทติ, ปุตฺโตปิ มาตรา วิวทติ, ปิตาปิ ปุตฺเตน วิวทติ, ปุตฺโตปิ ปิตรา วิวทติ, ภาตาปิ ภาตรา วิวทติ, ภคินีปิ ภคินิยา วิวทติ, ภาตาปิ ภคินิยา วิวทติ, ภคินีปิ ภาตรา วิวทติ, สหาโยปิ สหาเยน วิวทติ ¶ . เต ตตฺถ กลหวิคฺคหวิวาทมาปนฺนา อฺมฺํ ปาณีหิปิ อุปกฺกมนฺติ, เลฑฺฑูหิปิ [เลฏฺฏูหิปิ (ก.)] อุปกฺกมนฺติ, ทณฺเฑหิปิ อุปกฺกมนฺติ, สตฺเถหิปิ อุปกฺกมนฺติ. เต ตตฺถ มรณมฺปิ นิคจฺฉนฺติ มรณมตฺตมฺปิ ทุกฺขํ. เย ทิฏฺึ คณฺหนฺติ ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติ วา…เป… ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา เต ทิฏฺิวเสน ฆฏฺเฏนฺติ สงฺฆฏฺเฏนฺติ, สตฺถารโต สตฺถารํ ฆฏฺเฏนฺติ, ธมฺมกฺขานโต ธมฺมกฺขานํ ฆฏฺเฏนฺติ, คณโต คณํ ฆฏฺเฏนฺติ, ทิฏฺิยา ทิฏฺึ ฆฏฺเฏนฺติ, ปฏิปทาย ปฏิปทํ ฆฏฺเฏนฺติ, มคฺคโต มคฺคํ ฆฏฺเฏนฺติ.
อถ วา เต วิวทนฺติ, กลหํ กโรนฺติ, ภณฺฑนํ กโรนฺติ, วิคฺคหํ กโรนฺติ, วิวาทํ กโรนฺติ, เมธคํ กโรนฺติ – ‘‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสิ…เป… นิพฺเพเหิ วา สเจ ปโหสี’’ติ. เตสํ อภิสงฺขารา อปฺปหีนา; อภิสงฺขารานํ อปฺปหีนตฺตา คติยา ฆฏฺเฏนฺติ, นิรเย ฆฏฺเฏนฺติ, ติรจฺฉานโยนิยา ฆฏฺเฏนฺติ, เปตฺติวิสเย ฆฏฺเฏนฺติ, มนุสฺสโลเก ฆฏฺเฏนฺติ, เทวโลเก ฆฏฺเฏนฺติ, คติยา คตึ… อุปปตฺติยา อุปปตฺตึ… ปฏิสนฺธิยา ปฏิสนฺธึ… ภเวน ภวํ… สํสาเรน สํสารํ… วฏฺเฏน ¶ วฏฺฏํ ฆฏฺเฏนฺติ สงฺฆฏฺเฏนฺติ วทนฺติ วิจรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วตฺเตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺติ. โลเกติ อปายโลเก…เป… อายตนโลเกติ – สฺฺจ ¶ ทิฏฺิฺจ เย อคฺคเหสุํ เต ฆฏฺฏมานา วิจรนฺติ โลเก.
เตนาห ภควา –
‘‘สฺาวิรตฺตสฺส ¶ น สนฺติ คนฺถา, ปฺาวิมุตฺตสฺส น สนฺติ โมหา;
สฺฺจ ทิฏฺิฺจ เย อคฺคเหสุํ, เต ฆฏฺฏมานา วิจรนฺติ โลเก’’ติ.
มาคณฺฑิยสุตฺตนิทฺเทโส นวโม.