📜
๑๐. ปุราเภทสุตฺตนิทฺเทโส
อถ ¶ ปุราเภทสุตฺตนิทฺเทสํ วกฺขติ –
กถํทสฺสี ¶ ¶ กถํสีโล, อุปสนฺโตติ วุจฺจติ;
ตํ เม โคตม ปพฺรูหิ, ปุจฺฉิโต อุตฺตมํ นรํ.
กถํทสฺสี กถํสีโล, อุปสนฺโตติ วุจฺจตีติ. กถํทสฺสีติ กีทิเสน ทสฺสเนน สมนฺนาคโต, กึสณฺิเตน, กึปกาเรน, กึปฏิภาเคนาติ – กถํทสฺสี. กถํสีโลติ กีทิเสน สีเลน สมนฺนาคโต, กึสณฺิเตน, กึปกาเรน, กึปฏิภาเคนาติ – กถํทสฺสี กถํสีโล. อุปสนฺโตติ วุจฺจตีติ สนฺโต อุปสนฺโต วูปสนฺโต นิพฺพุโต ปฏิปสฺสทฺโธติ วุจฺจติ ปวุจฺจติ กถียติ ภณียติ ทีปียติ โวหรียติ. กถํทสฺสีติ อธิปฺํ ปุจฺฉติ, กถํสีโลติ อธิสีลํ ปุจฺฉติ, อุปสนฺโตติ อธิจิตฺตํ ปุจฺฉตีติ – กถํทสฺสี กถํสีโล อุปสนฺโตติ วุจฺจติ.
ตํ เม โคตม ปพฺรูหีติ. ตนฺติ ยํ ปุจฺฉามิ, ยํ ยาจามิ, ยํ อชฺเฌสามิ, ยํ ปสาเทมิ. โคตมาติ โส นิมฺมิโต พุทฺธํ ภควนฺตํ โคตฺเตน อาลปติ. ปพฺรูหีติ ¶ พฺรูหิ อาจิกฺข เทเสหิ ปฺเปหิ ปฏฺเปหิ วิวร วิภช อุตฺตานีกโรหิ ปกาเสหีติ – ตํ เม โคตม ปพฺรูหิ.
ปุจฺฉิโต อุตฺตมํ นรนฺติ. ปุจฺฉิโตติ ปุฏฺโ ปุจฺฉิโต ยาจิโต อชฺเฌสิโต ปสาทิโต. อุตฺตมํ นรนฺติ อคฺคํ เสฏฺํ วิสิฏฺํ ปาโมกฺขํ อุตฺตมํ ปวรํ นรนฺติ – ปุจฺฉิโต อุตฺตมํ นรํ.
เตนาห ¶ โส นิมฺมิโต –
‘‘กถํทสฺสี กถํสีโล, อุปสนฺโตติ วุจฺจติ;
ตํ เม โคตม ปพฺรูหิ, ปุจฺฉิโต อุตฺตมํ นร’’นฺติ.
วีตตณฺโห ¶ ¶ ปุราเภทา, [อิติ ภควา]
ปุพฺพมนฺตมนิสฺสิโต;
เวมชฺเฌ นุปสงฺเขยฺโย,
ตสฺส นตฺถิ ปุรกฺขตํ.
วีตตณฺโห ปุราเภทาติ. ปุรา กายสฺส เภทา, ปุรา อตฺตภาวสฺส เภทา, ปุรา กเฬวรสฺส นิกฺเขปา, ปุรา ชีวิตินฺทฺริยสฺส อุปจฺเฉทา วีตตณฺโห วิคตตณฺโห จตฺตตณฺโห วนฺตตณฺโห มุตฺตตณฺโห ปหีนตณฺโห ปฏินิสฺสฏฺตณฺโห, วีตราโค วิคตราโค จตฺตราโค วนฺตราโค มุตฺตราโค ปหีนราโค ปฏินิสฺสฏฺราโค, นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีติภูโต สุขปฺปฏิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรติ.
ภควาติ คารวาธิวจนํ. อปิ จ ภคฺคราโคติ ภควา, ภคฺคโทโสติ ภควา, ภคฺคโมโหติ ภควา, ภคฺคมาโนติ ภควา, ภคฺคทิฏฺีติ ภควา, ภคฺคตณฺโหติ ภควา, ภคฺคกิเลโสติ ภควา, ภชิ วิภชิ ปวิภชิ ธมฺมรตนนฺติ ภควา, ภวานํ อนฺตกโรติ ภควา, ภาวิตกาโย ภาวิตสีโล ภาวิตจิตฺโต ภาวิตปฺโติ ภควา, ภชิ วา ภควา อรฺวนปตฺถานิ ¶ ปนฺตานิ เสนาสนานิ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิคฺโฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกานิ ¶ ปฏิสลฺลานสารุปฺปานีติ ภควา, ภาคี วา ภควา จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา อตฺถรสสฺส ธมฺมรสสฺส วิมุตฺติรสสฺส อธิสีลสฺส อธิจิตฺตสฺส อธิปฺายาติ ภควา, ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ ฌานานํ จตุนฺนํ อปฺปมฺานํ จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา อฏฺนฺนํ วิโมกฺขานํ อฏฺนฺนํ อภิภายตนานํ นวนฺนํ อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีนนฺติ ภควา, ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ ปฺาภาวนานํ ทสนฺนํ กสิณสมาปตฺตีนํ อานาปานสฺสติสมาธิสฺส อสุภสมาปตฺติยาติ ภควา, ภาคี วา ภควา จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปฺจนฺนํ พลานํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺสาติ ภควา, ภาคี วา ภควา ทสนฺนํ ตถาคตพลานํ จตุนฺนํ เวสารชฺชานํ จตุนฺนํ ปฏิสมฺภิทานํ ฉนฺนํ อภิฺานํ ฉนฺนํ พุทฺธธมฺมานนฺติ ภควา. ภควาติ เนตํ นามํ มาตรา กตํ, น ปิตรา กตํ, น ภาตรา กตํ, น ภคินิยา กตํ, น มิตฺตามจฺเจหิ กตํ, น าติสาโลหิเตหิ กตํ ¶ , น สมณพฺราหฺมเณหิ กตํ, น เทวตาหิ กตํ; วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา มูเล สห สพฺพฺุตาณสฺส ปฏิลาภา สจฺฉิกา ปฺตฺติ ยทิทํ ภควาติ – วีตตณฺโห ปุราเภทาติ ภควา.
ปุพฺพมนฺตมนิสฺสิโตติ ¶ ¶ ปุพฺพนฺโต วุจฺจติ อตีโต อทฺธา. อตีตํ อทฺธานํ อารพฺภ ตณฺหา ปหีนา, ทิฏฺิ ปฏินิสฺสฏฺา ตณฺหาย ปหีนตฺตา, ทิฏฺิยา ปฏินิสฺสฏฺตฺตา. เอวมฺปิ ปุพฺพมนฺตมนิสฺสิโต. อถ วา ‘‘เอวํรูโป อโหสึ อตีตมทฺธาน’’นฺติ ตตฺถ นนฺทึ น สมนฺนาเนติ, ‘‘เอวํเวทโน อโหสึ… เอวํสฺโ อโหสึ… เอวํสงฺขาโร ¶ อโหสึ… เอวํวิฺาโณ อโหสึ อตีตมทฺธาน’’นฺติ ตตฺถ นนฺทึ น สมนฺนาเนติ. เอวมฺปิ ปุพฺพมนฺตมนิสฺสิโต. อถ วา ‘‘อิติ เม จกฺขุ [จกฺขุํ (สี. ก.)] อโหสิ อตีตมทฺธานํ – อิติ รูปา’’ติ ตตฺถ น ฉนฺทราคปฏิพทฺธํ โหติ วิฺาณํ, น ฉนฺทราคปฏิพทฺธตฺตา วิฺาณสฺส น ตทภินนฺทติ; น ตทภินนฺทนฺโต. เอวมฺปิ ปุพฺพมนฺตมนิสฺสิโต. ‘‘อิติ เม โสตํ อโหสิ อตีตมทฺธานํ – อิติ สทฺทา’’ติ, ‘‘อิติ เม ฆานํ อโหสิ อตีตมทฺธานํ – อิติ คนฺธา’’ติ, ‘‘อิติ เม ชิวฺหา อโหสิ อตีตมทฺธานํ – อิติ รสา’’ติ, ‘‘อิติ เม กาโย อโหสิ อตีตมทฺธานํ – อิติ โผฏฺพฺพา’’ติ, ‘‘อิติ เม มโน อโหสิ อตีตมทฺธานํ – อิติ ธมฺมา’’ติ ตตฺถ น ฉนฺทราคปฏิพทฺธํ โหติ วิฺาณํ, น ฉนฺทราคปฏิพทฺธตฺตา วิฺาณสฺส น ตทภินนฺทติ; น ตทภินนฺทนฺโต. เอวมฺปิ ปุพฺพมนฺตมนิสฺสิโต. อถ วา ยานิ ตานิ ปุพฺเพ มาตุคาเมน สทฺธึ หสิตลปิตกีฬิตานิ น ตทสฺสาเทติ, น ตํ นิกาเมติ, น จ เตน วิตฺตึ อาปชฺชติ. เอวมฺปิ ปุพฺพมนฺตมนิสฺสิโต.
เวมชฺเฌ นุปสงฺเขยฺโยติ. เวมชฺฌํ วุจฺจติ ปจฺจุปฺปนฺโน อทฺธา. ปจฺจุปฺปนฺนํ อทฺธานํ อารพฺภ ตณฺหา ปหีนา, ทิฏฺิ ปฏินิสฺสฏฺา ¶ . ตณฺหาย ปหีนตฺตา, ทิฏฺิยา ปฏินิสฺสฏฺตฺตา รตฺโตติ นุปสงฺเขยฺโย, ทุฏฺโติ นุปสงฺเขยฺโย, มูฬฺโหติ นุปสงฺเขยฺโย, วินิพทฺโธติ นุปสงฺเขยฺโย, ปรามฏฺโติ นุปสงฺเขยฺโย, วิกฺเขปคโตติ นุปสงฺเขยฺโย, อนิฏฺงฺคโตติ นุปสงฺเขยฺโย, ถามคโตติ นุปสงฺเขยฺโย; เต อภิสงฺขารา ปหีนา; อภิสงฺขารานํ ปหีนตฺตา คติยา นุปสงฺเขยฺโย, เนรยิโกติ วา ติรจฺฉานโยนิโกติ วา เปตฺติวิสยิโกติ วา มนุสฺโสติ วา ¶ เทโวติ วา รูปีติ ¶ วา อรูปีติ วา สฺีติ วา อสฺีติ วา เนวสฺีนาสฺีติ วา. โส เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย นตฺถิ การณํ นตฺถิ เยน สงฺขํ คจฺเฉยฺยาติ – เวมชฺเฌ นุปสงฺเขยฺโย.
ตสฺส นตฺถิ ปุรกฺขตนฺติ. ตสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺส. ปุเรกฺขาราติ ทฺเว ปุเรกฺขารา – ตณฺหาปุเรกฺขาโร จ ทิฏฺิปุเรกฺขาโร จ…เป… อยํ ตณฺหาปุเรกฺขาโร…เป… อยํ ทิฏฺิปุเรกฺขาโร. ตสฺส ตณฺหาปุเรกฺขาโร ปหีโน, ทิฏฺิปุเรกฺขาโร ปฏินิสฺสฏฺโ. ตณฺหาปุเรกฺขารสฺส ปหีนตฺตา, ทิฏฺิปุเรกฺขารสฺส ปฏินิสฺสฏฺตฺตา น ตณฺหํ วา ทิฏฺึ วา ปุรโต กตฺวา จรติ, น ตณฺหาธโช น ตณฺหาเกตุ น ตณฺหาธิปเตยฺโย, น ทิฏฺิธโช น ทิฏฺิเกตุ น ทิฏฺาธิปเตยฺโย, น ตณฺหาย ¶ วา ทิฏฺิยา วา ปริวาริโต จรติ. เอวมฺปิ ตสฺส นตฺถิ ปุรกฺขตํ. อถ วา ‘‘เอวํรูโป สิยํ อนาคตมทฺธาน’’นฺติ ตตฺถ นนฺทึ น สมนฺนาเนติ, ‘‘เอวํเวทโน ¶ สิยํ… เอวํสฺโ สิยํ… เอวํสงฺขาโร สิยํ… เอวํวิฺาโณ สิยํ อนาคตมทฺธาน’’นฺติ ตตฺถ นนฺทึ น สมนฺนาเนติ. เอวมฺปิ ตสฺส นตฺถิ ปุรกฺขตํ. อถ วา ‘‘อิติ เม จกฺขุ สิยา อนาคตมทฺธานํ – อิติ รูปา’’ติ อปฺปฏิลทฺธสฺส ปฏิลาภาย จิตฺตํ น ปณิทหติ, เจตโส อปฺปณิธานปฺปจฺจยา น ตทภินนฺทติ; น ตทภินนฺทนฺโต. เอวมฺปิ ตสฺส นตฺถิ ปุรกฺขตํ. ‘‘อิติ เม โสตํ สิยา อนาคตมทฺธานํ – อิติ สทฺทา’’ติ, ‘‘อิติ เม ฆานํ สิยา อนาคตมทฺธานํ – อิติ คนฺธา’’ติ, ‘‘อิติ เม ชิวฺหา สิยา อนาคตมทฺธานํ – อิติ รสา’’ติ, ‘‘อิติ เม กาโย สิยา อนาคตมทฺธานํ – อิติ โผฏฺพฺพา’’ติ, ‘‘อิติ เม มโน สิยา อนาคตมทฺธานํ – อิติ ธมฺมา’’ติ อปฺปฏิลทฺธสฺส ปฏิลาภาย จิตฺตํ น ปณิทหติ, เจตโส อปฺปณิธานปฺปจฺจยา น ตทภินนฺทติ; น ตทภินนฺทนฺโต. เอวมฺปิ ตสฺส นตฺถิ ปุรกฺขตํ. อถ วา ‘‘อิมินาหํ ¶ สีเลน วา วเตน วา ตเปน วา พฺรหฺมจริเยน วา เทโว วา ภวิสฺสามิ เทวฺตโร’’ติ วา อปฺปฏิลทฺธสฺส ปฏิลาภาย จิตฺตํ น ปณิทหติ, เจตโส อปฺปณิธานปฺปจฺจยา น ตทภินนฺทติ; น ตทภินนฺทโต. เอวมฺปิ ตสฺส นตฺถิ ปุรกฺขตํ.
เตนาห ภควา –
‘‘วีตตณฺโห ปุราเภทา, [อิติ ภควา]
ปุพฺพมนฺตมนิสฺสิโต;
เวมชฺเฌ นุปสงฺเขยฺโย,
ตสฺส นตฺถิ ปุรกฺขต’’นฺติ.
อกฺโกธโน ¶ ¶ อสนฺตาสี, อวิกตฺถี อกุกฺกุโจ;
มนฺตภาณี อนุทฺธโต, ส เว วาจายโต มุนิ.
อกฺโกธโน อสนฺตาสีติ. อกฺโกธโนติ ยฺหิ โข วุตฺตํ. อปิ จ โกโธ ตาว วตฺตพฺโพ. ทสหากาเรหิ โกโธ ชายติ – ‘‘อนตฺถํ เม อจรี’’ติ โกโธ ชายติ, ‘‘อนตฺถํ เม จรตี’’ติ โกโธ ชายติ, ‘‘อนตฺถํ เม จริสฺสตี’’ติ โกโธ ชายติ, ‘‘ปิยสฺส เม มนาปสฺส อนตฺถํ อจริ… อนตฺถํ จรติ… อนตฺถํ จริสฺสตี’’ติ โกโธ ชายติ, ‘‘อปฺปิยสฺส เม อมนาปสฺส อตฺถํ อจริ… อตฺถํ จรติ… อตฺถํ จริสฺสตี’’ติ โกโธ ชายติ, อฏฺาเน วา ปน โกโธ ชายติ. โย เอวรูโป จิตฺตสฺส อาฆาโต ปฏิฆาโต, ปฏิฆํ ปฏิวิโรโธ, โกโป ปโกโป สมฺปโกโป, โทโส ปโทโส สมฺปโทโส, จิตฺตสฺส พฺยาปตฺติ มโนปโทโส ¶ , โกโธ กุชฺฌนา กุชฺฌิตตฺตํ, โทโส ทุสฺสนา ทุสฺสิตตฺตํ, พฺยาปตฺติ พฺยาปชฺชนา พฺยาปชฺชิตตฺตํ, วิโรโธ ปฏิวิโรโธ จณฺฑิกฺกํ, อสุโรโป [อสฺสุโรโป (สี. ก.)] อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ โกโธ.
อปิ ¶ จ โกธสฺส อธิมตฺตปริตฺตตา เวทิตพฺพา. อตฺถิ กฺจิ [กิฺจิ (ก.)] กาลํ โกโธ จิตฺตาวิลกรณมตฺโต โหติ, น จ ตาว มุขกุลานวิกุลาโน โหติ; อตฺถิ กฺจิ กาลํ โกโธ มุขกุลานวิกุลานมตฺโต โหติ, น จ ตาว หนุสฺโจปโน โหติ; อตฺถิ กฺจิ กาลํ โกโธ หนุสฺโจปนมตฺโต โหติ, น จ ตาว ผรุสวาจํ นิจฺฉารโณ [ผรุสวาจนิจฺฉารโณ (สฺยา.)] โหติ; อตฺถิ กฺจิ กาลํ โกโธ ผรุสวาจํ นิจฺฉารณมตฺโต โหติ, น จ ตาว ทิสาวิทิสานุวิโลกโน ¶ โหติ; อตฺถิ กฺจิ กาลํ โกโธ ทิสาวิทิสานุวิโลกนมตฺโต โหติ, น จ ตาว ทณฺฑสตฺถปรามสโน โหติ; อตฺถิ กฺจิ กาลํ โกโธ ทณฺฑสตฺถปรามสนมตฺโต โหติ, น จ ตาว ทณฺฑสตฺถอพฺภุกฺกิรโณ โหติ; อตฺถิ กฺจิ กาลํ โกโธ ทณฺฑสตฺถอพฺภุกฺกิรณมตฺโต โหติ, น จ ตาว ทณฺฑสตฺถอภินิปาตโน โหติ; อตฺถิ กฺจิ กาลํ โกโธ ¶ ทณฺฑสตฺถอภินิปาตมตฺโต โหติ, น จ ตาว ฉินฺนวิจฺฉินฺนกรโณ โหติ; อตฺถิ กฺจิ กาลํ โกโธ ฉินฺนวิจฺฉินฺนกรณมตฺโต โหติ, น จ ตาว สมฺภฺชนปลิภฺชโน โหติ; อตฺถิ กฺจิ กาลํ โกโธ สมฺภฺชนปลิภฺชนมตฺโต โหติ, น จ ตาว องฺคมงฺคอปกฑฺฒโน โหติ; อตฺถิ กฺจิ กาลํ โกโธ องฺคมงฺคอปกฑฺฒนมตฺโต โหติ, น จ ตาว ชีวิตาโวโรปโน [ชีวิตปนาสโน (สฺยา.)] โหติ; อตฺถิ กฺจิ กาลํ โกโธ ชีวิตาโวโรปนมตฺโต โหติ, น จ ตาว สพฺพจาคปริจฺจาคาย สณฺิโต โหติ. ยโต โกโธ ปรปุคฺคลํ ฆาเฏตฺวา อตฺตานํ ฆาเฏติ, เอตฺตาวตา โกโธ ปรมุสฺสทคโต ปรมเวปุลฺลปฺปตฺโต โหติ. ยสฺส โส โกโธ ปหีโน สมุจฺฉินฺโน วูปสนฺโต ปฏิปสฺสทฺโธ ¶ อภพฺพุปฺปตฺติโก าณคฺคินา ทฑฺโฒ, โส วุจฺจติ อกฺโกธโน. โกธสฺส ปหีนตฺตา อกฺโกธโน, โกธวตฺถุสฺส ปริฺาตตฺตา อกฺโกธโน, โกธเหตุสฺส อุปจฺฉินฺนตฺตา อกฺโกธโนติ – อกฺโกธโน.
อสนฺตาสีติ อิเธกจฺโจ ตาสี โหติ อุตฺตาสี ปริตฺตาสี, โส ¶ ตสติ น อุตฺตสติ ปริตฺตสติ ภายติ สนฺตาสํ อาปชฺชติ. กุลํ วา น ลภามิ, คณํ วา น ลภามิ, อาวาสํ วา น ลภามิ, ลาภํ วา น ลภามิ, ยสํ วา น ลภามิ, ปสํสํ วา น ลภามิ, สุขํ วา น ลภามิ, จีวรํ วา น ลภามิ, ปิณฺฑปาตํ วา น ลภามิ, เสนาสนํ วา น ลภามิ, คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ วา น ลภามิ, คิลานุปฏฺากํ วา น ลภามิ, อปฺปฺาโตมฺหีติ ตสติ อุตฺตสติ ปริตฺตสติ ภายติ สนฺตาสํ อาปชฺชติ.
อิธ ¶ ภิกฺขุ อสนฺตาสี โหติ อนุตฺตาสี อปริตฺตาสี; โส น ตสติ น อุตฺตสติ น ปริตฺตสติ น ภายติ น สนฺตาสํ อาปชฺชติ. กุลํ วา น ลภามิ, คณํ วา น ลภามิ, อาวาสํ วา น ลภามิ, ลาภํ วา น ลภามิ, ยสํ วา น ลภามิ, ปสํสํ วา น ลภามิ, สุขํ วา น ลภามิ, จีวรํ วา น ลภามิ, ปิณฺฑปาตํ วา น ลภามิ, เสนาสนํ วา น ลภามิ, คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ วา น ลภามิ, คิลานุปฏฺากํ วา น ลภามิ, อปฺปฺาโตมฺหีติ น ตสติ น อุตฺตสติ น ปริตฺตสติ น ภายติ น สนฺตาสํ อาปชฺชตีติ – อกฺโกธโน อสนฺตาสี.
อวิกตฺถี อกุกฺกุโจติ. อิเธกจฺโจ กตฺถี โหติ วิกตฺถี, โส กตฺถติ วิกตฺถติ – อหมสฺมิ สีลสมฺปนฺโนติ วา วตสมฺปนฺโนติ วา สีลพฺพตสมฺปนฺโนติ วา ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย ¶ วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺาเนน วา สุเตน วา ¶ ปฏิภาเนน วา อฺตรฺตเรน วา วตฺถุนา. อุจฺจา กุลา ¶ ปพฺพชิโตติ วา มหากุลา ปพฺพชิโตติ วา, มหาโภคกุลา ปพฺพชิโตติ วา อุฬารโภคกุลา ปพฺพชิโตติ วา, าโต ยสสฺสี คหฏฺปพฺพชิตานนฺติ วา, ลาภิมฺหิ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานนฺติ วา, สุตฺตนฺติโกติ วา วินยธโรติ วา ธมฺมกถิโกติ วา, อารฺิโกติ วา ปิณฺฑปาติโกติ วา ปํสุกูลิโกติ วา เตจีวริโกติ วา, สปทานจาริโกติ วา ขลุปจฺฉาภตฺติโกติ วา เนสชฺชิโกติ วา ยถาสนฺถติโกติ วา, ปมสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา ทุติยสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา ตติยสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา จตุตฺถสฺส ฌานสฺส ลาภีติ วา, อากาสานฺจายตนสมาปตฺติยา… วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติยา… อากิฺจฺายตนสมาปตฺติยา… เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยา ลาภีติ วา กตฺถติ วิกตฺถติ. เอวํ น กตฺถติ น วิกตฺถติ, กตฺถนา วิกตฺถนา อารโต วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – อวิกตฺถี.
อกุกฺกุโจติ. กุกฺกุจฺจนฺติ หตฺถกุกฺกุจฺจมฺปิ กุกฺกุจฺจํ, ปาทกุกฺกุจฺจมฺปิ กุกฺกุจฺจํ, หตฺถปาทกุกฺกุจฺจมฺปิ กุกฺกุจฺจํ, อกปฺปิเย กปฺปิยสฺิตา กปฺปิเย อกปฺปิยสฺิตา, วิกาเล กาลสฺิตา กาเล วิกาลสฺิตา, อวชฺเช วชฺชสฺิตา วชฺเช อวชฺชสฺิตา; ยํ เอวรูปํ กุกฺกุจฺจํ กุกฺกุจฺจายนา กุกฺกุจฺจายิตตฺตํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข – อิทํ วุจฺจติ กุกฺกุจฺจํ.
อปิ ¶ ¶ จ ทฺวีหิ การเณหิ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข กตตฺตา จ อกตตฺตา จ. กถํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข? ‘‘กตํ เม กายทุจฺจริตํ, อกตํ เม กายสุจริต’’นฺติอุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข; ‘‘กตํ เม วจีทุจฺจริตํ, อกตํ เม วจีสุจริตํ… กตํ เม มโนทุจฺจริตํ, อกตํ เม มโนสุจริต’’นฺติ – อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข; ‘‘กโต เม ปาณาติปาโต, อกตา เม ปาณาติปาตา เวรมณี’’ติ – อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ ¶ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข; ‘‘กตํ เม อทินฺนาทานํ ¶ , อกตา เม อทินฺนาทานา เวรมณี’’ติ – อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข; ‘‘กโต เม กาเมสุมิจฺฉาจาโร, อกตา เม กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณี’’ติ – อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข; ‘‘กโต เม มุสาวาโท, อกตา เม มุสาวาทา เวรมณี’’ติ… ‘‘กตา เม ปิสุณา วาจา, อกตา เม ปิสุณาย วาจาย เวรมณี’’ติ… ‘‘กตา เม ผรุสา วาจา, อกตา เม ผรุสาย วาจาย เวรมณี’’ติ… ‘‘กโต เม สมฺผปฺปลาโป, อกตา เม สมฺผปฺปลาปา เวรมณี’’ติ… ‘‘กตา เม อภิชฺฌา, อกตา เม อนภิชฺฌา’’ติ… ‘‘กโต เม พฺยาปาโท, อกโต เม อพฺยาปาโท’’ติ… ‘‘กตา เม มิจฺฉาทิฏฺิ, อกตา เม สมฺมาทิฏฺี’’ติ – อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส ¶ วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข. เอวํ กตตฺตา จ อกตตฺตา จ อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข.
อถ วา ‘‘สีเลสุมฺหิ น ปริปูรการี’’ติ – อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข; ‘‘อินฺทฺริเยสุมฺหิ อคุตฺตทฺวาโร’’ติ… ‘‘โภชเน อมตฺตฺุมฺหี’’ติ… ‘‘ชาคริยํ อนนุยุตฺโตมฺหี’’ติ… ‘‘น สติสมฺปชฺเน สมนฺนาคโตมฺหี’’ติ… ‘‘อภาวิตา เม จตฺตาโร สติปฏฺานา’’ติ… ‘‘อภาวิตา เม จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา’’ติ… ‘‘อภาวิตา เม จตฺตาโร อิทฺธิปาทา’’ติ… ‘‘อภาวิตานิ เม ปฺจินฺทฺริยานี’’ติ… ‘‘อภาวิตานิ เม ปฺจ พลานี’’ติ… ‘‘อภาวิตา เม สตฺต โพชฺฌงฺคา’’ติ… ‘‘อภาวิโต เม อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค’’ติ… ‘‘ทุกฺขํ เม อปริฺาต’’นฺติ… ‘‘สมุทโย เม อปฺปหีโน’’ติ… ‘‘มคฺโค เม อภาวิโต’’ติ… ‘‘นิโรโธ เม อสจฺฉิกโต’’ติ – อุปฺปชฺชติ กุกฺกุจฺจํ เจตโส วิปฺปฏิสาโร มโนวิเลโข. ยสฺเสตํ กุกฺกุจฺจํ ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฏิปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ าณคฺคินา ทฑฺฒํ, โส วุจฺจติ อกุกฺกุจฺโจติ – อวิกตฺถี อกุกฺกุโจ.
มนฺตภาณี อนุทฺธโตติ. มนฺตา วุจฺจติ ปฺา. ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ. มนฺตาย ปริคฺคเหตฺวา ปริคฺคเหตฺวา วาจํ ภาสติ พหุมฺปิ กเถนฺโต พหุมฺปิ ¶ ภณนฺโต พหุมฺปิ ทีปยนฺโต พหุมฺปิ โวหรนฺโต. ทุกฺกถิตํ ทุพฺภณิตํ ¶ ทุลฺลปิตํ ทุรุตฺตํ ทุพฺภาสิตํ วาจํ น ภาสตีติ – มนฺตภาณี. อนุทฺธโตติ. ตตฺถ กตมํ ¶ อุทฺธจฺจํ? ยํ จิตฺตสฺส อุทฺธจฺจํ ¶ อวูปสโม เจตโส วิกฺเขโป ภนฺตตฺตํ จิตฺตสฺส – อิทํ วุจฺจติ อุทฺธจฺจํ. ยสฺเสตํ อุทฺธจฺจํ ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฏิปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ าณคฺคินา ทฑฺฒํ, โส วุจฺจติ อนุทฺธโตติ – มนฺตภาณี อนุทฺธโต.
ส เว วาจายโต มุนีติ. อิธ ภิกฺขุ มุสาวาทํ ปหาย มุสาวาทา ปฏิวิรโต โหติ สจฺจวาที สจฺจสนฺโธ เถโต ปจฺจยิโก อวิสํวาทโก โลกสฺส. ปิสุณํ วาจํ ปหาย ปิสุณาย วาจาย ปฏิวิรโต โหติ – อิโต สุตฺวา น อมุตฺร อกฺขาตา อิเมสํ เภทาย, อมุตฺร วา สุตฺวา น อิเมสํ อกฺขาตา อมูสํ เภทาย. อิติ ภินฺนานํ วา สนฺธาตา, สหิตานํ วา อนุปฺปทาตา, สมคฺคาราโม สมคฺครโต สมคฺคนนฺที สมคฺคกรณึ วาจํ ภาสิตา โหติ. ผรุสํ วาจํ ปหาย ผรุสาย วาจาย ปฏิวิรโต โหติ – ยา สา วาจา เนลา กณฺณสุขา เปมนียา หทยงฺคมา โปรี พหุชนกนฺตา พหุชนมนาปา ตถารูปึ วาจํ ภาสิตา โหติ. สมฺผปฺปลาปํ ปหาย สมฺผปฺปลาปา ปฏิวิรโต โหติ – กาลวาที ภูตวาที อตฺถวาที ธมฺมวาที วินยวาที นิธานวตึ วาจํ ภาสิตา โหติ กาเลน สาปเทสํ ปริยนฺตวตึ อตฺถสํหิตํ. จตูหิ วจีสุจริเตหิ สมนฺนาคโต จตุทฺโทสาปคตํ วาจํ ภาสติ, พาตฺตึสาย ติรจฺฉานกถาย อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรติ.
ทส กถาวตฺถูนิ กเถสิ, เสยฺยถิทํ – อปฺปิจฺฉกถํ กเถติ, สนฺตุฏฺีกถํ ¶ กเถติ, ปวิเวกกถํ… อสํสคฺคกถํ… วีริยารมฺภกถํ… สีลกถํ… สมาธิกถํ… ปฺากถํ… วิมุตฺติกถํ ¶ … วิมุตฺติาณทสฺสนกถํ… สติปฏฺานกถํ… สมฺมปฺปธานกถํ… อิทฺธิปาทกถํ… อินฺทฺริยกถํ… พลกถํ… โพชฺฌงฺคกถํ… มคฺคกถํ… ผลกถํ… นิพฺพานกถํ กเถติ. วาจายโตติ ยตฺโต ปริยตฺโต คุตฺโต โคปิโต รกฺขิโต วูปสนฺโต. มุนีติ. โมนํ วุจฺจติ าณํ. ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ…เป… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนีติ – ส เว วาจายโต มุนิ.
เตนาห ภควา –
‘‘อกฺโกธโน อสนฺตาสี, อวิกตฺถี อกุกฺกุโจ;
มนฺตภาณี อนุทฺธโต, ส เว วาจายโต มุนี’’ติ.
นิราสตฺติ ¶ ¶ อนาคเต, อตีตํ นานุโสจติ;
วิเวกทสฺสี ผสฺเสสุ, ทิฏฺีสุ จ น นียติ.
นิราสตฺติ อนาคเตติ. อาสตฺติ วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. ยสฺเสสา อาสตฺติ ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒาติ. เอวมฺปิ นิราสตฺติ อนาคเต. อถ วา ‘‘เอวํรูโป สิยํ อนาคตมทฺธาน’’นฺติ ตตฺถ นนฺทึ น สมนฺนาเนติ, ‘‘เอวํเวทโน สิยํ… เอวํสฺโ สิยํ… เอวํสงฺขาโร สิยํ… เอวํวิฺาโณ สิยํ อนาคตมทฺธาน’’นฺติ ตตฺถ นนฺทึ น สมนฺนาเนติ. เอวมฺปิ นิราสตฺติ อนาคเต. อถ วา ‘‘อิติ เม จกฺขุ สิยา อนาคตมทฺธานํ – อิติ รูปา’’ติ อปฺปฏิลทฺธสฺส ปฏิลาภาย จิตฺตํ น ปณิทหติ ¶ , เจตโส อปฺปณิธานปฺปจฺจยา น ตทภินนฺทติ; น ตทภินนฺทนฺโต. เอวมฺปิ นิราสตฺติ อนาคเต. ‘‘อิติ เม โสตํ สิยา อนาคตมทฺธานํ – อิติ สทฺทา’’ติ…เป… ‘‘อิติ เม มโน สิยา อนาคตมทฺธานํ – อิติ ธมฺมา’’ติ อปฺปฏิลทฺธสฺส ปฏิลาภาย จิตฺตํ น ปณิทหติ, เจตโส อปฺปณิธานปฺปจฺจยา ¶ น ตทภินนฺทติ; น ตทภินนฺทนฺโต. เอวมฺปิ นิราสตฺติ อนาคเต. อถ วา ‘‘อิมินาหํ สีเลน วา วเตน วา ตเปน วา พฺรหฺมจริเยน วา เทโว วา ภวิสฺสามิ เทวฺตโร วา’’ติ อปฺปฏิลทฺธสฺส ปฏิลาภาย จิตฺตํ น ปณิทหติ, เจตโส อปฺปณิธานปฺปจฺจยา น ตทภินนฺทติ; น ตทภินนฺทนฺโต. เอวมฺปิ นิราสตฺติ อนาคเต.
อตีตํ นานุโสจตีติ. วิปริณตํ วา วตฺถุํ น โสจติ, วิปริณตสฺมึ วา วตฺถุสฺมึ น โสจติ, ‘‘จกฺขุ เม วิปริณต’’นฺติ น โสจติ, ‘‘โสตํ เม… ฆานํ เม… ชิวฺหา เม… กาโย เม… รูปา เม… สทฺทา เม… คนฺธา เม… รสา เม… โผฏฺพฺพา เม… กุลํ เม… คโณ เม… อาวาโส เม… ลาโภ เม… ยโส เม… ปสํสา เม… สุขํ เม… จีวรํ เม… ปิณฺฑปาโต เม… เสนาสนํ เม… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาโร เม… มาตา เม… ปิตา เม… ภาตา เม… ภคินี เม… ปุตฺโต เม… ธีตา เม… มิตฺตา เม… อมจฺจา เม… าตกา เม… สาโลหิตา เม วิปริณตา’’ติ น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ น อุรตฺตาฬึ กนฺทติ น สมฺโมหํ อาปชฺชตีติ – อตีตํ นานุโสจติ.
วิเวกทสฺสี ¶ ¶ ผสฺเสสูติ. จกฺขุสมฺผสฺโส โสตสมฺผสฺโส ฆานสมฺผสฺโส ชิวฺหาสมฺผสฺโส กายสมฺผสฺโส มโนสมฺผสฺโส, อธิวจนสมฺผสฺโส ปฏิฆสมฺผสฺโส, สุขเวทนีโย ผสฺโส ทุกฺขเวทนีโย ผสฺโส อทุกฺขมสุขเวทนีโย ผสฺโส, กุสโล ผสฺโส อกุสโล ผสฺโส อพฺยากโต ¶ ผสฺโส, กามาวจโร ผสฺโส รูปาวจโร ผสฺโส อรูปาวจโร ผสฺโส, สฺุโต ผสฺโส อนิมิตฺโต ผสฺโส อปฺปณิหิโต ผสฺโส, โลกิโย ผสฺโส โลกุตฺตโร ผสฺโส, อตีโต ผสฺโส อนาคโต ผสฺโส ปจฺจุปฺปนฺโน ผสฺโส; โย เอวรูโป ผสฺโส ผุสนา สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ผสฺโส.
วิเวกทสฺสี ผสฺเสสูติ. จกฺขุสมฺผสฺสํ วิวิตฺตํ ปสฺสติ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา, โสตสมฺผสฺสํ วิวิตฺตํ ¶ ปสฺสติ… ฆานสมฺผสฺสํ วิวิตฺตํ ปสฺสติ… ชิวฺหาสมฺผสฺสํ วิวิตฺตํ ปสฺสติ… กายสมฺผสฺสํ วิวิตฺตํ ปสฺสติ… มโนสมฺผสฺสํ วิวิตฺตํ ปสฺสติ… อธิวจนสมฺผสฺสํ วิวิตฺตํ ปสฺสติ… ปฏิฆสมฺผสฺสํ วิวิตฺตํ ปสฺสติ… สุขเวทนียํ ผสฺสํ… ทุกฺขเวทนียํ ผสฺสํ… อทุกฺขมสุขเวทนียํ ผสฺสํ… กุสลํ ผสฺสํ… อกุสลํ ผสฺสํ… อพฺยากตํ ผสฺสํ… กามาวจรํ ผสฺสํ… รูปาวจรํ ผสฺสํ… อรูปาวจรํ ผสฺสํ… โลกิยํ ผสฺสํ วิวิตฺตํ ปสฺสติ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา.
อถ วา อตีตํ ผสฺสํ อนาคเตหิ จ ปจฺจุปฺปนฺเนหิ จ ผสฺเสหิ ¶ วิวิตฺตํ ปสฺสติ, อนาคตํ ผสฺสํ อตีเตหิ จ ปจฺจุปฺปนฺเนหิ จ ผสฺเสหิ วิวิตฺตํ ปสฺสติ, ปจฺจุปฺปนฺนํ ผสฺสํ อตีเตหิ จ อนาคเตหิ จ ผสฺเสหิ วิวิตฺตํ ปสฺสติ. อถ วา เย เต ผสฺสา อริยา อนาสวา โลกุตฺตรา สฺุตปฏิสฺุตฺตา, เต ผสฺเส วิวิตฺเต ปสฺสติ ราเคน โทเสน โมเหน โกเธน อุปนาเหน มกฺเขน ปฬาเสน อิสฺสาย มจฺฉริเยน มายาย สาเยฺเยน ถมฺเภน สารมฺเภน มาเนน อติมาเนน มเทน ปมาเทน สพฺพกิเลเสหิ สพฺพทุจฺจริเตหิ สพฺพทรเถหิ สพฺพปริฬาเหหิ สพฺพสนฺตาเปหิ สพฺพากุสลาภิสงฺขาเรหิ วิวิตฺเต ปสฺสตีติ – วิเวกทสฺสี ผสฺเสสุ.
ทิฏฺีสุ จ น นียตีติ. ตสฺส ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฏิปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ าณคฺคินา ทฑฺฒานิ. โส ทิฏฺิยา น ¶ ยายติ น นียติ น วุยฺหติ น สํหรียติ; นปิ ตํ ทิฏฺิคตํ สารโต ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉตีติ – ทิฏฺีสุ จ น นียติ.
เตนาห ¶ ภควา –
‘‘นิราสตฺติ ¶ อนาคเต, อตีตํ นานุโสจติ;
วิเวกทสฺสี ผสฺเสสุ, ทิฏฺีสุ จ น นียตี’’ติ.
ปติลีโน อกุหโก, อปิหาลุ อมจฺฉรี;
อปฺปคพฺโภ อเชคุจฺโฉ, เปสุเณยฺเย จ โน ยุโต.
ปติลีโน อกุหโกติ. ปติลีโนติ ราคสฺส ปหีนตฺตา ปติลีโน, โทสสฺส ปหีนตฺตา ปติลีโน, โมหสฺส ปหีนตฺตา ปติลีโน, โกธสฺส… อุปนาหสฺส ¶ … มกฺขสฺส… ปฬาสสฺส… อิสฺสาย… มจฺฉริยสฺส…เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ ปหีนตฺตา ปติลีโน. วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปติลีโน โหติ? อิมสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อสฺมิมาโน ปหีโน โหติ อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวํกโต อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปติลีโน โหตี’’ติ – ปติลีโน.
อกุหโกติ ตีณิ กุหนวตฺถูนิ – ปจฺจยปฏิเสวนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ, อิริยาปถสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ, สามนฺตชปฺปนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ.
กตมํ ปจฺจยปฏิเสวนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ? อิธ คหปติกา ภิกฺขุํ นิมนฺเตนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรหิ. โส ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโต อตฺถิโก จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ ภิยฺโยกมฺยตํ อุปาทาย จีวรํ ปจฺจกฺขาติ, ปิณฺฑปาตํ ปจฺจกฺขาติ, เสนาสนํ ปจฺจกฺขาติ, คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปจฺจกฺขาติ. โส เอวมาห – ‘‘กึ สมณสฺส มหคฺเฆน จีวเรน! เอตํ สารุปฺปํ ยํ สมโณ สุสานา วา สงฺการกูฏา วา ปาปณิกา วา นนฺตกานิ อุจฺจินิตฺวา สงฺฆาฏึ กตฺวา ธาเรยฺย. กึ สมณสฺส มหคฺเฆน ปิณฺฑปาเตน ¶ ! เอตํ สารุปฺปํ ยํ สมโณ อฺุฉาจริยาย ปิณฺฑิยาโลเปน ชีวิกํ กปฺเปยฺย. กึ สมณสฺส มหคฺเฆน เสนาสเนน! เอตํ สารุปฺปํ ยํ สมโณ รุกฺขมูลิโก วา อสฺส โสสานิโก วา อพฺโภกาสิโก ¶ วา. กึ สมณสฺส มหคฺเฆน คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรน! เอตํ สารุปฺปํ ยํ สมโณ ปูติมุตฺเตน วา หริตกีขณฺเฑน วา โอสธํ กเรยฺยา’’ติ. ตทุปาทาย ลูขํ จีวรํ ธาเรติ, ลูขํ ปิณฺฑปาตํ ปริภฺุชติ, ลูขํ เสนาสนํ ปฏิเสวติ ¶ , ลูขํ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปฏิเสวติ. ตเมนํ คหปติกา เอวํ ชานนฺติ – ‘‘อยํ สมโณ อปฺปิจฺโฉ สนฺตุฏฺโ ปวิวิตฺโต อสํสฏฺโ อารทฺธวีริโย ¶ ธุตวาโท’’ติ ภิยฺโย ภิยฺโย นิมนฺเตนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรหิ. โส เอวมาห – ‘‘ติณฺณํ สมฺมุขีภาวา สทฺโธ กุลปุตฺโต พหุํ ปฺุํ ปสวติ. สทฺธาย สมฺมุขีภาวา สทฺโธ กุลปุตฺโต พหุํ ปฺุํ ปสวติ, เทยฺยธมฺมสฺส สมฺมุขีภาวา สทฺโธ กุลปุตฺโต พหุํ ปฺุํ ปสวติ, ทกฺขิเณยฺยานํ สมฺมุขีภาวา สทฺโธ กุลปุตฺโต พหุํ ปฺุํ ปสวติ. ‘ตุมฺหากฺเจวายํ สทฺธา อตฺถิ, เทยฺยธมฺโม จ สํวิชฺชติ, อหฺจ ปฏิคฺคาหโก. สเจหํ น ปฏิคฺคเหสฺสามิ, เอวํ ตุมฺเห ปฺุเน ปริพาหิรา ภวิสฺสนฺติ. น มยฺหํ อิมินา อตฺโถ. อปิ จ ตุมฺหากํเยว อนุกมฺปาย ปฏิคฺคณฺหามี’’’ติ. ตทุปาทาย พหุมฺปิ จีวรํ ปฏิคฺคณฺหาติ, พหุมฺปิ ปิณฺฑปาตํ ปฏิคฺคณฺหาติ, พหุมฺปิ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปฏิคฺคณฺหาติ. ยา เอวรูปา ภากุฏิกา ภากุฏิยํ กุหนา กุหายนา กุหิตตฺตํ – อิทํ ปจฺจยปฏิเสวนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ.
กตมํ ¶ อิริยาปถสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ? อิเธกจฺโจ ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโต สมฺภาวนาธิปฺปาโย, ‘‘เอวํ มํ ชโน สมฺภาเวสฺสตี’’ติ, คมนํ สณฺเปติ านํ สณฺเปติ ¶ นิสชฺชํ สณฺเปติ สยนํ สณฺเปติ, ปณิธาย คจฺฉติ ปณิธาย ติฏฺติ ปณิธาย นิสีทติ ปณิธาย เสยฺยํ กปฺเปติ, สมาหิโต วิย คจฺฉติ สมาหิโต วิย ติฏฺติ สมาหิโต วิย นิสีทติ สมาหิโต วิย เสยฺยํ กปฺเปติ, อาปาถกชฺฌายีว โหติ. ยา เอวรูปา อิริยาปถสฺส ปนา อาปนา [อฏฺปนา (สี.)] สณฺปนา ภากุฏิกา ภากุฏิยํ กุหนา กุหายนา กุหิตตฺตํ – อิทํ อิริยาปถสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ.
กตมํ สามนฺตชปฺปนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ? อิเธกจฺโจ ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโต สมฺภาวนาธิปฺปาโย, ‘‘เอวํ มํ ชโน สมฺภาเวสฺสตี’’ติ, อริยธมฺมสนฺนิสฺสิตํ วาจํ ภาสติ. ‘‘โย เอวรูปํ จีวรํ ธาเรติ โส สมโณ มเหสกฺโข’’ติ ภณติ; ‘‘โย เอวรูปํ ปตฺตํ ธาเรติ… โลหถาลกํ ธาเรติ… ธมฺมกรณํ ธาเรติ… ปริสาวนํ ธาเรติ… กฺุจิกํ ธาเรติ… อุปาหนํ ธาเรติ… กายพนฺธนํ ธาเรติ… อาโยคํ ธาเรติ โส สมโณ ¶ มเหสกฺโข’’ติ ภณติ; ‘‘ยสฺส เอวรูโป อุปชฺฌาโย โส สมโณ มเหสกฺโข’’ติ ภณติ; ‘‘ยสฺส เอวรูโป อาจริโย… เอวรูปา สมานุปชฺฌายกา… สมานาจริยกา… มิตฺตา… สนฺทิฏฺา… สมฺภตฺตา… สหายา โส สมโณ มเหสกฺโข’’ติ ภณติ; ‘‘โย เอวรูเป วิหาเร วสติ โส สมโณ มเหสกฺโข’’ติ ภณติ; ‘‘โย เอวรูเป ¶ อฑฺฒโยเค วสติ… ปาสาเท วสติ… หมฺมิเย วสติ… คุหายํ วสติ… เลเณ วสติ… กุฏิยา วสติ… กูฏาคาเร วสติ… อฏฺเฏ วสติ ¶ … มาเฬ วสติ… อุทฺทณฺเฑ วสติ… อุปฏฺานสาลายํ วสติ… มณฺฑเป วสติ… รุกฺขมูเล วสติ, โส สมโณ มเหสกฺโข’’ติ ภณติ.
อถ วา โกรชิกโกรชิโก [โกรฺชิกโกรฺชิโก (สี.)] ภากุฏิกภากุฏิโก กุหกกุหโก ลปกลปโก มุขสมฺภาวิโก, ‘‘อยํ สมโณ อิมาสํ เอวรูปานํ สนฺตานํ วิหารสมาปตฺตีนํ ลาภี’’ติ ตาทิสํ คมฺภีรํ คูฬฺหํ นิปุณํ ปฏิจฺฉนฺนํ โลกุตฺตรํ สฺุตาปฏิสํยุตฺตํ ¶ กถํ กเถสิ. ยา เอวรูปา ภากุฏิกา ภากุฏิยํ กุหนา กุหายนา กุหิตตฺตํ – อิทํ สามนฺตชปฺปนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ. ยสฺสิมานิ ตีณิ กุหนวตฺถูนิ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฏิปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ าณคฺคินา ทฑฺฒานิ, โส วุจฺจติ อกุหโกติ – ปติลีโน อกุหโก.
อปิหาลุ อมจฺฉรีติ. ปิหา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. ยสฺเสสา ปิหา ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา, โส วุจฺจติ อปิหาลุ. โส รูเป น ปิเหติ, สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺพฺเพ… กุลํ… คณํ… อาวาสํ… ลาภํ… ยสํ… ปสํสํ… สุขํ… จีวรํ… ปิณฺฑปาตํ… เสนาสนํ… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ… กามธาตุํ… รูปธาตุํ… อรูปธาตุํ… กามภวํ… รูปภวํ… อรูปภวํ… สฺาภวํ… อสฺาภวํ ¶ … เนวสฺานาสฺาภวํ… เอกโวการภวํ… จตุโวการภวํ… ปฺจโวการภวํ… อตีตํ… อนาคตํ… ปจฺจุปฺปนฺนํ… ทิฏฺสุตมุตวิฺาตพฺเพ ธมฺเม น ปิเหติ น อิจฺฉติ น สาทิยติ น ปตฺเถติ นาภิชปฺปตีติ – อปิหาลุ. อมจฺฉรีติ ปฺจ มจฺฉริยานิ – อาวาสมจฺฉริยํ, กุลมจฺฉริยํ, ลาภมจฺฉริยํ, วณฺณมจฺฉริยํ, ธมฺมมจฺฉริยํ. ยํ เอวรูปํ มจฺฉรํ มจฺฉรายนา มจฺฉรายิตตฺตํ เววิจฺฉํ กทริยํ กฏุกฺจุกตา ¶ อคฺคหิตตฺตํ จิตฺตสฺส – อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํ. อปิ จ ขนฺธมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ, ธาตุมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ, อายตนมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยํ คาโห – อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํ. ยสฺเสตํ มจฺฉริยํ ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฏิปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ าณคฺคินา ทฑฺฒํ, โส วุจฺจติ อมจฺฉรีติ – อปิหาลุ อมจฺฉรี.
อปฺปคพฺโภ ¶ อเชคุจฺโฉติ. ปาคพฺภิยนฺติ ตีณิ ปาคพฺภิยานิ – กายิกํ ปาคพฺภิยํ, วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ, เจตสิกํ ปาคพฺภิยํ. กตมํ กายิกํ ปาคพฺภิยํ? อิเธกจฺโจ สงฺฆคโตปิ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ, คณคโตปิ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ, โภชนสาลายมฺปิ ¶ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ, ชนฺตาฆเรปิ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ, อุทกติตฺเถปิ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ, อนฺตรฆรํ ปวิสนฺโตปิ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ, อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโปิ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ.
กถํ สงฺฆคโต กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ? อิเธกจฺโจ สงฺฆคโต อจิตฺตีการกโต ¶ [อจิตฺติการกโต (สฺยา. ก.)] เถเร ภิกฺขู ฆฏฺฏยนฺโตปิ ติฏฺติ, ฆฏฺฏยนฺโตปิ นิสีทติ, ปุรโตปิ ติฏฺติ, ปุรโตปิ นิสีทติ, อุจฺเจปิ อาสเน นิสีทติ, สสีสํ ปารุปิตฺวาปิ นิสีทติ, ิตโกปิ ภณติ, พาหาวิกฺเขปโกปิ ภณติ. เอวํ สงฺฆคโต กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ.
กถํ คณคโต กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ? อิเธกจฺโจ คณคโต อจิตฺตีการกโต เถรานํ ภิกฺขูนํ อนุปาหนานํ จงฺกมนฺตานํ สอุปาหโน จงฺกมติ, นีเจ จงฺกเม จงฺกมนฺตานํ อุจฺเจ จงฺกเม จงฺกมติ, ฉมาย จงฺกมนฺตานํ จงฺกเม จงฺกมติ, ฆฏฺฏยนฺโตปิ ติฏฺติ, ฆฏฺฏยนฺโตปิ นิสีทติ, ปุรโตปิ ติฏฺติ, ปุรโตปิ นิสีทติ, อุจฺเจปิ อาสเน นิสีทติ, สสีสํ ปารุปิตฺวา นิสีทติ, ิตโกปิ ภณติ, พาหาวิกฺเขปโกปิ ภณติ. เอวํ คณคโต กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ.
กถํ โภชนสาลายํ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ? อิเธกจฺโจ โภชนสาลายํ อจิตฺตีการกโต เถเร ภิกฺขู อนุปขชฺช นิสีทติ, นเวปิ ภิกฺขู อาสเนน ปฏิพาหติ, ฆฏฺฏยนฺโตปิ ติฏฺติ, ฆฏฺฏยนฺโตปิ นิสีทติ, ปุรโตปิ ติฏฺติ, ปุรโตปิ นิสีทติ, อุจฺเจปิ อาสเน นิสีทติ, สสีสํ ปารุปิตฺวาปิ นิสีทติ, ิตโกปิ ภณติ, พาหาวิกฺเขปโกปิ ¶ ภณติ. เอวํ โภชนสาลายํ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ.
กถํ ¶ ชนฺตาฆเร กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ? อิเธกจฺโจ ชนฺตาฆเร อจิตฺตีการกโต เถเร ภิกฺขู ฆฏฺฏยนฺโตปิ ติฏฺติ, ฆฏฺฏยนฺโตปิ นิสีทติ, ปุรโตปิ ติฏฺติ, ปุรโตปิ นิสีทติ, อุจฺเจปิ อาสเน นิสีทติ ¶ , อนาปุจฺฉมฺปิ อนชฺฌิฏฺโปิ กฏฺํ ปกฺขิปติ, ทฺวารมฺปิ ปิทหติ, พาหาวิกฺเขปโกปิ ภณติ. เอวํ ชนฺตาฆเร กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ.
กถํ อุทกติตฺเถ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ? อิเธกจฺโจ อุทกติตฺเถ อจิตฺตีการกโต เถเร ภิกฺขู ฆฏฺฏยนฺโตปิ โอตรติ, ปุรโตปิ โอตรติ, ฆฏฺฏยนฺโตปิ นฺหายติ [นหายติ (สี.)], ปุรโตปิ นฺหายติ ¶ , อุปริโตปิ นฺหายติ, ฆฏฺฏยนฺโตปิ อุตฺตรติ, ปุรโตปิ อุตฺตรติ, อุปริโตปิ อุตฺตรติ. เอวํ อุทกติตฺเถ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ.
กถํ อนฺตรฆรํ ปวิสนฺโต กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ? อิเธกจฺโจ อนฺตรฆรํ ปวิสนฺโต อจิตฺตีการกโต เถเร ภิกฺขู ฆฏฺฏยนฺโตปิ คจฺฉติ, ปุรโตปิ คจฺฉติ, โวกฺกมฺมาปิ เถรานํ ภิกฺขูนํ ปุรโต ปุรโต คจฺฉติ. เอวํ อนฺตรฆรํ ปวิสนฺโต กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ.
กถํ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ? อิเธกจฺโจ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโ, ‘‘น ปวิส [ปวิสถ (สี.) เอวมฺเสุ ปททฺวเยสุปิ], ภนฺเต’’ติ วุจฺจมาโน ปวิสติ, ‘‘น ติฏฺ, ภนฺเต’’ติ วุจฺจมาโน ติฏฺติ, ‘‘น นิสีท, ภนฺเต’’ติ วุจฺจมาโน นิสีทติ, อโนกาสมฺปิ ปวิสติ, อโนกาเสปิ ติฏฺติ, อโนกาเสปิ นิสีทติ, ยานิปิ ตานิ โหนฺติ กุลานํ โอวรกานิ คูฬฺหานิ จ ปฏิจฺฉนฺนานิ จ. ยตฺถ กุลิตฺถิโย กุลธีตโร กุลสุณฺหาโย กุลกุมาริโย นิสีทนฺติ, ตตฺถปิ สหสา ปวิสติ กุมารกสฺสปิ สิรํ ปรามสติ. เอวํ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ – อิทํ กายิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ.
กตมํ ¶ วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ? อิเธกจฺโจ สงฺฆคโตปิ วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ¶ ทสฺเสติ, คณคโตปิ วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ, อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโปิ วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ.
กถํ ¶ สงฺฆคโต วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ? อิเธกจฺโจ สงฺฆคโต อจิตฺตีการกโต เถเร ภิกฺขู อนาปุจฺฉํ วา อนชฺฌิฏฺโ วา อารามคตานํ ภิกฺขูนํ ธมฺมํ ภณติ, ปฺหํ วิสชฺเชติ, ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสติ, ิตโกปิ ภณติ, พาหาวิกฺเขปโกปิ ภณติ. เอวํ สงฺฆคโต วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ.
กถํ คณคโต วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ? อิเธกจฺโจ คณคโต อจิตฺตีการกโต เถเร ภิกฺขู อนาปุจฺฉํ วา อนชฺฌิฏฺโ วา อารามคตานํ ภิกฺขูนํ ธมฺมํ ภณติ, ปฺหํ วิสชฺเชติ, ิตโกปิ ภณติ, พาหาวิกฺเขปโกปิ ภณติ. อารามคตานํ ภิกฺขุนีนํ อุปาสกานํ อุปาสิกานํ ธมฺมํ ภณติ, ปฺหํ วิสชฺเชติ, ิตโกปิ ภณติ, พาหาวิกฺเขปโกปิ ภณติ. เอวํ คณคโต วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ.
กถํ ¶ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโ วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ? อิเธกจฺโจ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโ อิตฺถึ วา กุมารึ วา เอวมาห – ‘‘อิตฺถํนาเม อิตฺถํโคตฺเต กึ อตฺถิ? ยาคุ อตฺถิ, ภตฺตํ อตฺถิ, ขาทนียํ อตฺถิ. กึ ปิวิสฺสาม, กึ ภฺุชิสฺสาม, กึ ขาทิสฺสาม? กึ วา อตฺถิ, กึ วา เม ทสฺสถา’’ติ วิปฺปลปติ, ยา เอวรูปา วาจา ปลาโป วิปฺปลาโป ลาลปฺโป ลาลปฺปนา ลาลปฺปิตตฺตํ. เอวํ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโ วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ – อิทํ วาจสิกํ ปาคพฺภิยํ.
กตมํ ¶ เจตสิกํ ปาคพฺภิยํ? อิเธกจฺโจ น อุจฺจา กุลา ปพฺพชิโต สมาโน อุจฺจา กุลา ปพฺพชิเตน สทฺธึ สทิสํ อตฺตานํ ทหติ จิตฺเตน, น มหากุลา ปพฺพชิโต สมาโน มหากุลา ปพฺพชิเตน สทฺธึ สทิสํ อตฺตานํ ทหติ จิตฺเตน, น มหาโภคกุลา ปพฺพชิโต สมาโน มหาโภคกุลา ปพฺพชิเตน สทฺธึ สทิสํ อตฺตานํ ทหติ ¶ จิตฺเตน, น อุฬารโภคกุลา ปพฺพชิโต สมาโน… น สุตฺตนฺติโก สมาโน สุตฺตนฺติเกน สทฺธึ สทิสํ อตฺตานํ ทหติ จิตฺเตน, น วินยธโร สมาโน… น ธมฺมกถิโก สมาโน… น อารฺิโก สมาโน… น ปิณฺฑปาติโก สมาโน… น ปํสุกูลิโก สมาโน… น เตจีวริโก สมาโน… น สปทานจาริโก สมาโน… น ขลุปจฺฉาภตฺติโก สมาโน… น เนสชฺชิโก สมาโน… น ยถาสนฺถติโก สมาโน… น ปมสฺส ฌานสฺส ลาภี สมาโน ปมสฺส ฌานสฺส ลาภินา สทฺธึ สทิสํ อตฺตานํ ทหติ จิตฺเตน…เป… น เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยา ลาภี ¶ สมาโน เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยา ลาภินา สทฺธึ สทิสํ อตฺตานํ ทหติ จิตฺเตน – อิทํ เจตสิกํ ปาคพฺภิยํ. ยสฺสิมานิ ตีณิ ปาคพฺภิยานิ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฏิปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ าณคฺคินา ทฑฺฒานิ, โส วุจฺจติ อปฺปคพฺโภติ – อปฺปคพฺโภ.
อเชคุจฺโฉติ ¶ . อตฺถิ ปุคฺคโล เชคุจฺโฉ, อตฺถิ อเชคุจฺโฉ. กตโม จ ปุคฺคโล เชคุจฺโฉ? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล ทุสฺสีโล โหติ ปาปธมฺโม อสุจิสงฺกสฺสรสมาจาโร ปฏิจฺฉนฺนกมฺมนฺโต อสฺสมโณ สมณปฏิฺโ อพฺรหฺมจารี พฺรหฺมจาริปฏิฺโ อนฺโตปูติ อวสฺสุโต กสมฺพุชาโต – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล เชคุจฺโฉ. อถ วา โกธโน โหติ อุปายาสพหุโล, อปฺปมฺปิ วุตฺโต สมาโน อภิสชฺชติ กุปฺปติ พฺยาปชฺชติ ปติฏฺียติ, โกปฺจ โทสฺจ อปฺปจฺจยฺจ ปาตุกโรติ – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล เชคุจฺโฉ. อถ วา โกธโน โหติ อุปนาหี, มกฺขี โหติ ปฬาสี, อิสฺสุกี โหติ มจฺฉรี, สโ โหติ มายาวี ¶ , ถทฺโธ โหติ อติมานี, ปาปิจฺโฉ โหติ มิจฺฉาทิฏฺิ [มิจฺฉาทิฏฺี (สี.)], สนฺทิฏฺิปรามาสี โหติ อาทานคฺคาหี ทุปฺปฏินิสฺสคฺคี – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล เชคุจฺโฉ.
กตโม จ ปุคฺคโล อเชคุจฺโฉ? อิธ ภิกฺขุ สีลวา โหติ ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปนฺโน ¶ อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี, สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสุ – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล อเชคุจฺโฉ. อถ วา อกฺโกธโน โหติ อนุปายาสพหุโล, พหุมฺปิ วุตฺโต สมาโน น อภิสชฺชติ น กุปฺปติ น พฺยาปชฺชติ น ปติฏฺียติ, น โกปฺจ โทสฺจ อปฺปจฺจยฺจ ปาตุกโรติ – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล อเชคุจฺโฉ. อถ วา อกฺโกธโน โหติ อนุปนาหี, อมกฺขี โหติ อปฬาสี, อนิสฺสุกี โหติ อมจฺฉรี, อสโ โหติ อมายาวี, อถทฺโธ โหติ อนติมานี ¶ , น ปาปิจฺโฉ โหติ น มิจฺฉาทิฏฺิ, อสนฺทิฏฺิปรามาสี โหติ อนาทานคฺคาหี สุปฺปฏินิสฺสคฺคี – อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล อเชคุจฺโฉ. สพฺเพ พาลปุถุชฺชนา เชคุจฺฉา, ปุถุชฺชนกลฺยาณกํ อุปาทาย อฏฺ อริยปุคฺคลา อเชคุจฺฉาติ – อปฺปคพฺโภ อเชคุจฺโฉ.
เปสุเณยฺเย จ โน ยุโตติ. เปสฺุนฺติ อิเธกจฺโจ ปิสุณวาโจ โหติ, อิโต สุตฺวา อมุตฺร อกฺขาตา อิเมสํ เภทาย, อมุตฺร วา สุตฺวา ¶ อิเมสํ อกฺขาตา อมูสํ เภทาย. อิติ สมคฺคานํ วา เภตฺตา [เภโท (ก.)], ภินฺนานํ วา อนุปฺปทาตา, วคฺคาราโม, วคฺครโต, วคฺคนนฺที, วคฺคกรณึ วาจํ ภาสิตา โหติ – อิทํ วุจฺจติ เปสฺุํ.
อปิ จ ทฺวีหิ การเณหิ เปสฺุํ อุปสํหรติ – ปิยกมฺยตาย วา, เภทาธิปฺปาเยน [เภทาธิปฺปาโย (พหูสุ)] วา. กถํ ปิยกมฺยตาย เปสฺุํ อุปสํหรติ? อิมสฺส ปิโย ภวิสฺสามิ, มนาโป ภวิสฺสามิ, วิสฺสาสิโก ภวิสฺสามิ, อพฺภนฺตริโก ภวิสฺสามิ, สุหทโย ภวิสฺสามีติ. เอวํ ปิยกมฺยตาย เปสฺุํ อุปสํหรติ. กถํ เภทาธิปฺปาเยน เปสฺุํ อุปสํหรติ? ‘‘กถํ อิเม นานา อสฺสุ วินา อสฺสุ วคฺคา อสฺสุ ทฺเวธา อสฺสุ ทฺเวชฺฌา อสฺสุ ทฺเว ปกฺขา อสฺสุ ภิชฺเชยฺยุํ น สมาคจฺเฉยฺยุํ ทุกฺขํ น ผาสุ [อผาสุํ (สี.)] วิหเรยฺยุ’’นฺติ. เอวํ ¶ เภทาธิปฺปาเยน เปสฺุํ อุปสํหรติ. ยสฺเสตํ เปสฺุํ ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฏิปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ าณคฺคินา ทฑฺฒํ, โส เปสฺุเ โน ยุโต น ยุตฺโต น ¶ ปยุตฺโต น สมฺมายุตฺโตติ – เปสุเณยฺเย จ โน ยุโต.
เตนาห ¶ ภควา –
‘‘ปติลีโน อกุหโก, อปิหาลุ อมจฺฉรี;
อปฺปคพฺโภ อเชคุจฺโฉ, เปสุเณยฺเย จ โน ยุโต’’ติ.
สาติเยสุ อนสฺสาวี, อติมาเน จ โน ยุโต;
สณฺโห จ ปฏิภานวา, น สทฺโธ น วิรชฺชติ.
สาติเยสุ อนสฺสาวีติ. สาติยา วุจฺจนฺติ ปฺจ กามคุณา. กึการณา สาติยา วุจฺจนฺติ ปฺจ กามคุณา? เยภุยฺเยน เทวมนุสฺสา ปฺจ กามคุเณ อิจฺฉนฺติ สาติยนฺติ ปตฺถยนฺติ ปิหยนฺติ อภิชปฺปนฺติ, ตํการณา สาติยา วุจฺจนฺติ ปฺจ กามคุณา. เยสํ เอสา สาติยา ตณฺหา อปฺปหีนา เตสํ จกฺขุโต รูปตณฺหา สวติ อาสวติ [ปสวติ (สฺยา.)] สนฺทติ ปวตฺตติ, โสตโต สทฺทตณฺหา… ฆานโต คนฺธตณฺหา… ชิวฺหาโต รสตณฺหา… กายโต โผฏฺพฺพตณฺหา… มนโต ธมฺมตณฺหา สวติ อาสวติ สนฺทติ ปวตฺตติ. เยสํ เอสา สาติยา ตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา เตสํ จกฺขุโต รูปตณฺหา น สวติ นาสวติ [น ปสวติ (สฺยา.)] น สนฺทติ น ปวตฺตติ ¶ , โสตโต สทฺทตณฺหา…เป… มนโต ธมฺมตณฺหา น สวติ นาสวติ น สนฺทติ น ปวตฺตตีติ – สาติเยสุ อนสฺสาวี.
อติมาเน จ โน ยุโตติ. กตโม อติมาโน? อิเธกจฺโจ ปรํ ¶ อติมฺติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา…เป… อฺตรฺตเรน วา วตฺถุนา. โย เอวรูโป มาโน มฺนา มฺิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา ¶ จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ อติมาโน. ยสฺเสโส อติมาโน ปหีโน สมุจฺฉินฺโน วูปสนฺโต ปฏิปสฺสทฺโธ อภพฺพุปฺปตฺติโก าณคฺคินา ทฑฺโฒ, โส อติมาเน จ โน ยุโต น ยุตฺโต นปฺปยุตฺโต น สมฺมายุตฺโตติ – อติมาเน จ โน ยุโต.
สณฺโห จ ปฏิภานวาติ. สณฺโหติ สณฺเหน กายกมฺเมน สมนฺนาคโตติ สณฺโห, สณฺเหน วจีกมฺเมน… สณฺเหน มโนกมฺเมน สมนฺนาคโตติ สณฺโห, สณฺเหหิ สติปฏฺาเนหิ สมนฺนาคโตติ สณฺโห, สณฺเหหิ สมฺมปฺปธาเนหิ… สณฺเหหิ อิทฺธิปาเทหิ… สณฺเหหิ อินฺทฺริเยหิ… สณฺเหหิ พเลหิ… สณฺเหหิ โพชฺฌงฺเคหิ สมนฺนาคโตติ สณฺโห, สณฺเหน อริเยน อฏฺงฺคิเกน มคฺเคน สมนฺนาคโตติ – สณฺโห.
ปฏิภานวาติ ¶ ตโย ปฏิภานวนฺโต – ปริยตฺติปฏิภานวา, ปริปุจฺฉาปฏิภานวา, อธิคมปฏิภานวา. กตโม ปริยตฺติปฏิภานวา? อิเธกจฺจสฺส ปกติยา ปริยาปุฏํ โหติ – สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ คาถา อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลํ, ตสฺส ปริยตฺตึ นิสฺสาย ปฏิภายติ – อยํ ปริยตฺติปฏิภานวา. กตโม ¶ ปริปุจฺฉาปฏิภานวา? อิเธกจฺโจ ปริปุจฺฉิตา [ปริปุจฺฉิตํ (สี.), ปริปุจฺฉโก (สฺยา.)] โหติ อตฺตตฺเถ จ ายตฺเถ จ ลกฺขเณ จ การเณ จ านาาเน จ, ตสฺส ตํ ปริปุจฺฉํ นิสฺสาย ปฏิภายติ – อยํ ปริปุจฺฉาปฏิภานวา. กตโม อธิคมปฏิภานวา? อิเธกจฺจสฺส อธิคตา โหนฺติ จตฺตาโร สติปฏฺานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ปฺจินฺทฺริยานิ ปฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺคา อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค จตฺตาโร อริยมคฺคา จตฺตาริ สามฺผลานิ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาโย ฉ อภิฺาโย, ตสฺส อตฺโถ าโต ธมฺโม าโต นิรุตฺติ าตา, อตฺเถ าเต อตฺโถ ปฏิภายติ ¶ , ธมฺเม าเต ธมฺโม ปฏิภายติ, นิรุตฺติยา าตาย นิรุตฺติ ปฏิภายติ; อิเมสุ ตีสุ ¶ าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. อิมาย ปฏิภานปฏิสมฺภิทาย อุเปโต สมุเปโต อุปคโต สมุปคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต โส วุจฺจติ ปฏิภานวา. ยสฺส ปริยตฺติ นตฺถิ, ปริปุจฺฉา นตฺถิ, อธิคโม นตฺถิ, กึ ตสฺส ปฏิภายิสฺสตีติ – สณฺโห จ ปฏิภานวา.
น สทฺโธ น วิรชฺชตีติ. น สทฺโธติ สามํ สยํ อภิฺาตํ อตฺตปจฺจกฺขํ ธมฺมํ น กสฺสจิ สทฺทหติ อฺสฺส สมณสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา เทวสฺส วา มารสฺส วา พฺรหฺมุโน วา. ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ สามํ สยํ อภิฺาตํ…เป… ¶ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ… ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ… ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ…เป… ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติ… ‘‘อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ’’ติ…เป… ‘‘ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ’’ติ… ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ…เป… ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ… ‘‘อิเม อาสวา’’ติ…เป… ‘‘อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ… ‘‘อิเม ธมฺมา อภิฺเยฺยา’’ติ…เป… ‘‘อิเม ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา’’ติ สามํ สยํ อภิฺาตํ…เป… ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ, ปฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ สมุทยฺจ…เป… จตุนฺนํ มหาภูตานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ สามํ สยํ อภิฺาตํ…เป… ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ สามํ สยํ อภิฺาตํ อตฺตปจฺจกฺขํ ธมฺมํ น กสฺสจิ สทฺทหติ อฺสฺส สมณสฺส ¶ วา พฺราหฺมณสฺส วา เทวสฺส วา มารสฺส วา พฺรหฺมุโน วา [พฺรหฺมุโน วา…เป… (สี. ก.)].
วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘สทฺทหสิ ตฺวํ, สาริปุตฺต, สทฺธินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ ¶ โหติ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํ; วีริยินฺทฺริยํ… สตินฺทฺริยํ… สมาธินฺทฺริยํ… ปฺินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายนํ อมตปริโยสาน’’นฺติ?
‘‘น ขฺวาหํ เอตฺถ, ภนฺเต, ภควโต สทฺธาย คจฺฉามิ สทฺธินฺทฺริยํ… วีริยินฺทฺริยํ… สตินฺทฺริยํ… สมาธินฺทฺริยํ… ปฺินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํ. เยสํ นูเนตํ, ภนฺเต ¶ , อฺาตํ อสฺส อทิฏฺํ อวิทิตํ อสจฺฉิกตํ อผสฺสิตํ ปฺาย, เต ตตฺถ ปเรสํ สทฺธาย คจฺเฉยฺยุํ สทฺธินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํ. วีริยินฺทฺริยํ… สตินฺทฺริยํ… สมาธินฺทฺริยํ ¶ … ปฺินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํ. เยสฺจ โข เอตํ, ภนฺเต, าตํ ทิฏฺํ วิทิตํ สจฺฉิกตํ ผสฺสิตํ ปฺาย, นิกฺกงฺขา เต ตตฺถ นิพฺพิจิกิจฺฉา. สทฺธินฺทฺริยํ… วีริยินฺทฺริยํ… สตินฺทฺริยํ… สมาธินฺทฺริยํ… ปฺินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายนํ อมตปริโยสานํ. มยฺหฺจ โข, เอตํ ภนฺเต, าตํ ทิฏฺํ วิทิตํ สจฺฉิกตํ ผสฺสิตํ ปฺาย, นิกฺกงฺโขหํ ตตฺถ นิพฺพิจิกิจฺโฉ. สทฺธินฺทฺริยํ… วีริยินฺทฺริยํ… สตินฺทฺริยํ… สมาธินฺทฺริยํ… ปฺินฺทฺริยํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายนํ อมตปริโยสาน’’นฺติ.
‘‘สาธุ สาธุ, สาริปุตฺต! เยสฺเหตํ, สาริปุตฺต, อฺาตํ อสฺส อทิฏฺํ อวิทิตํ อสจฺฉิกตํ อผสฺสิตํ ปฺาย, เต ตตฺถ ปเรสํ สทฺธาย คจฺเฉยฺยุํ สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ปฺินฺทฺริยํ ¶ ภาวิตํ พหุลีกตํ อมโตคธํ โหติ อมตปรายนํ อมตปริโยสานนฺติ.
‘‘อสฺสทฺโธ อกตฺู จ, สนฺธิจฺเฉโท จ โย นโร;
หตาวกาโส วนฺตาโส, ส เว อุตฺตมโปริโส’’ติ.
น สทฺโธ น วิรชฺชตีติ. สพฺเพ พาลปุถุชฺชนา รชฺชนฺติ, ปุถุชฺชนกลฺยาณกํ อุปาทาย สตฺต เสกฺขา วิรชฺชนฺติ. อรหา เนว รชฺชติ โน วิรชฺชติ, วิรตฺโต โส ขยา ราคสฺส วีตราคตฺตา ขยา โทสสฺส วีตโทสตฺตา, ขยา โมหสฺส วีตโมหตฺตา. โส วุฏฺวาโส จิณฺณจรโณ…เป… ชาติมรณสํสาโร นตฺถิ ¶ ตสฺส ปุนพฺภโวติ – น สทฺโธ น วิรชฺชติ.
เตนาห ¶ ภควา –
‘‘สาติเยสุ อนสฺสาวี, อติมาเน จ โน ยุโต;
สณฺโห จ ปฏิภานวา, น สทฺโธ น วิรชฺชตี’’ติ.
ลาภกมฺยา น สิกฺขติ, อลาเภ จ น กุปฺปติ;
อวิรุทฺโธ จ ตณฺหาย, รเสสุ[รเส จ (สี. สฺยา.)]นานุคิชฺฌติ.
ลาภกมฺยา น สิกฺขติ, อลาเภ จ น กุปฺปตีติ. กถํ ลาภกมฺยา สิกฺขติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ภิกฺขุํ ปสฺสติ ลาภึ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘เกน นุ ¶ โข อยมายสฺมา ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราน’’นฺติ? ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข อายสฺมา สุตฺตนฺติโก, เตนายมายสฺมา ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราน’’นฺติ. โส ลาภเหตุ ลาภปจฺจยา ลาภการณา ลาภาภินิพฺพตฺติยา ลาภํ ปริปาเจนฺโต สุตฺตนฺตํ ปริยาปุณาติ. เอวมฺปิ ลาภกมฺยา สิกฺขติ.
อถ วา ¶ ภิกฺขุ ภิกฺขุํ ปสฺสติ ลาภึ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘เกน นุ โข อยมายสฺมา ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราน’’นฺติ? ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข อายสฺมา วินยธโร…เป… ธมฺมกถิโก… อาภิธมฺมิโก, เตนายมายสฺมา ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราน’’นฺติ. โส ลาภเหตุ ลาภปจฺจยา ลาภการณา ¶ ลาภาภินิพฺพตฺติยา ลาภํ ปริปาเจนฺโต อภิธมฺมํ ปริยาปุณาติ. เอวมฺปิ ลาภกมฺยา สิกฺขติ.
อถ วา ภิกฺขุ ภิกฺขุํ ปสฺสติ ลาภึ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘เกน นุ โข อยมายสฺมา ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราน’’นฺติ? ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข อายสฺมา อารฺิโก… ปิณฺฑปาติโก… ปํสุกูลิโก… เตจีวริโก… สปทานจาริโก… ขลุปจฺฉาภตฺติโก… เนสชฺชิโก… ยถาสนฺถติโก, เตนายมายสฺมา ลาภี จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาราน’’นฺติ. โส ลาภเหตุ ลาภปจฺจยา ลาภการณา ¶ ลาภาภินิพฺพตฺติยา ลาภํ ปริปาเจนฺโต อารฺิโก โหติ…เป… ยถาสนฺถติโก โหติ. เอวมฺปิ ลาภกมฺยา สิกฺขติ.
กถํ น ลาภกมฺยา สิกฺขติ? อิธ ภิกฺขุ น ลาภเหตุ, น ลาภปจฺจยา, น ลาภการณา, น ลาภาภินิพฺพตฺติยา, น ลาภํ ปริปาเจนฺโต, ยาวเทว อตฺตทมตฺถาย อตฺตสมตฺถาย อตฺตปรินิพฺพาปนตฺถาย สุตฺตนฺตํ ปริยาปุณาติ, วินยํ ปริยาปุณาติ, อภิธมฺมํ ปริยาปุณาติ. เอวมฺปิ น ลาภกมฺยา สิกฺขติ.
อถ ¶ วา ภิกฺขุ น ลาภเหตุ, น ลาภปจฺจยา, น ลาภการณา, น ลาภาภินิพฺพตฺติยา, น ลาภํ ปริปาเจนฺโต, ยาวเทว อปฺปิจฺฉฺเว [อปฺปิจฺฉํเยว (สี.)] นิสฺสาย สนฺตุฏฺิฺเว นิสฺสาย สลฺเลขฺเว นิสฺสาย ปวิเวกฺเว นิสฺสาย อิทมตฺถิตฺเว [อิทมตฺถิกตฺเว (สี.)] นิสฺสาย อารฺิโก โหติ, ปิณฺฑปาติโก โหติ, ปํสุกูลิโก โหติ, เตจีวริโก โหติ ¶ , สปทานจาริโก โหติ, ขลุปจฺฉาภตฺติโก โหติ, เนสชฺชิโก โหติ, ยถาสนฺถติโก โหติ. เอวมฺปิ น ลาภกมฺยา สิกฺขตีติ – ลาภกมฺยา น สิกฺขติ.
อลาเภ ¶ จ น กุปฺปตีติ. กถํ อลาเภ กุปฺปติ? อิเธกจฺโจ ‘‘กุลํ วา น ลภามิ, คณํ วา น ลภามิ, อาวาสํ วา น ลภามิ, ลาภํ วา น ลภามิ, ยสํ วา น ลภามิ, ปสํสํ วา น ลภามิ, สุขํ วา น ลภามิ, จีวรํ วา น ลภามิ, ปิณฺฑปาตํ วา น ลภามิ, เสนาสนํ วา น ลภามิ, คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ วา น ลภามิ, คิลานุปฏฺากํ วา น ลภามิ, อปฺปฺาโตมฺหี’’ติ กุปฺปติ พฺยาปชฺชติ ปติฏฺียติ, โกปฺจ โทสฺจ อปฺปจฺจยฺจ ปาตุกโรติ. เอวํ อลาเภ กุปฺปติ.
กถํ อลาเภ น กุปฺปติ? อิธ ภิกฺขุ ‘‘กุลํ วา น ลภามิ คณํ วา น ลภามิ…เป… อปฺปฺาโตมฺหี’’ติ น กุปฺปติ น พฺยาปชฺชติ น ปติฏฺียติ, น โกปฺจ โทสฺจ อปฺปจฺจยฺจ ปาตุกโรติ. เอวํ อลาเภ น กุปฺปตีติ – ลาภกมฺยา น สิกฺขติ อลาเภ จ น กุปฺปติ.
อวิรุทฺโธ ¶ จ ตณฺหาย, รเสสุ นานุคิชฺฌตีติ. วิรุทฺโธติ โย จิตฺตสฺส อาฆาโต ปฏิฆาโต, ปฏิฆํ ปฏิวิโรโธ, โกโป ปโกโป สมฺปโกโป, โทโส ปโทโส สมฺปโทโส, จิตฺตสฺส พฺยาปตฺติ มโนปโทโส, โกโธ กุชฺฌนา กุชฺฌิตตฺตํ, โทโส ทุสฺสนา ทุสฺสิตตฺตํ, พฺยาปตฺติ พฺยาปชฺชนา ¶ พฺยาปชฺชิตตฺตํ วิโรโธ ปฏิวิโรโธ, จณฺฑิกฺกํ, อสุโรโป, อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ วิโรโธ. ยสฺเสโส วิโรโธ ปหีโน สมุจฺฉินฺโน วูปสนฺโต ปฏิปสฺสทฺโธ อภพฺพุปฺปตฺติโก าณคฺคินา ทฑฺโฒ, โส วุจฺจติ อวิรุทฺโธ. ตณฺหาติ ¶ รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา โผฏฺพฺพตณฺหา ธมฺมตณฺหา. รโสติ มูลรโส ขนฺธรโส ตจรโส ปตฺตรโส ปุปฺผรโส ผลรโส, อมฺพิลํ ¶ มธุรํ ติตฺตกํ กฏุกํ โลณิกํ ขาริกํ ลมฺพิกํ [ลปิลํ (สี.), ลมฺพิลํ (สฺยา.), ลพิลํ (ก.), อายตนวิภงฺเค] กสาโว สาทุ อสาทุ สีตํ อุณฺหํ. สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา รสคิทฺธา. เต ชิวฺหคฺเคน รสคฺคานิ ปริเยสนฺตา อาหิณฺฑนฺติ, เต อมฺพิลํ ลภิตฺวา อนมฺพิลํ ปริเยสนฺติ, อนมฺพิลํ ลภิตฺวา อมฺพิลํ ปริเยสนฺติ; มธุรํ ลภิตฺวา อมธุรํ ปริเยสนฺติ, อมธุรํ ลภิตฺวา มธุรํ ปริเยสนฺติ; ติตฺตกํ ลภิตฺวา อติตฺตกํ ปริเยสนฺติ, อติตฺตกํ ลภิตฺวา ติตฺตกํ ปริเยสนฺติ; กฏุกํ ลภิตฺวา อกฏุกํ ปริเยสนฺติ, อกฏุกํ ลภิตฺวา กฏุกํ ปริเยสนฺติ; โลณิกํ ลภิตฺวา อโลณิกํ ปริเยสนฺติ, อโลณิกํ ลภิตฺวา โลณิกํ ปริเยสนฺติ; ขาริกํ ลภิตฺวา อขาริกํ ปริเยสนฺติ, อขาริกํ ลภิตฺวา ขาริกํ ปริเยสนฺติ; ลมฺพิกํ ลภิตฺวา กสาวํ ปริเยสนฺติ ¶ , กสาวํ ลภิตฺวา ลมฺพิกํ ปริเยสนฺติ; สาทุํ ลภิตฺวา อสาทุํ ปริเยสนฺติ, อสาทุํ ลภิตฺวา สาทุํ ปริเยสนฺติ; สีตํ ลภิตฺวา อุณฺหํ ปริเยสนฺติ, อุณฺหํ ลภิตฺวา สีตํ ปริเยสนฺติ. เต ยํ ยํ ลภิตฺวา เตน เตน น สนฺตุสฺสนฺติ อปราปรํ ปริเยสนฺติ, มนาปิเกสุ รเสสุ รตฺตา คิทฺธา คธิตา มุจฺฉิตา อชฺโฌสนฺนา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธา. ยสฺเสสา รสตณฺหา ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒา, โส ปฏิสงฺขา โยนิโส อาหารํ อาหาเรติ – ‘‘เนว ทวาย น มทาย น มณฺฑนาย น วิภูสนาย, ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ิติยา ยาปนาย วิหึสูปรติยา พฺรหฺมจริยานุคฺคหาย. อิติ ปุราณฺจ เวทนํ ปฏิหงฺขามิ, นวฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามิ, ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสติ อนวชฺชตา จ ผาสุวิหาโร จา’’ติ.
ยถา ¶ วนํ อาลิมฺเปยฺย ยาวเทว โรปนตฺถาย, ยถา วา ปน อกฺขํ อพฺภฺเชยฺย ยาวเทว ภารสฺส นิตฺถรณตฺถาย, ยถา วา ปน ปุตฺตมํสํ อาหารํ อาหเรยฺย ยาวเทว กนฺตารสฺส นิตฺถรณตฺถาย; เอวเมว ภิกฺขุ ปฏิสงฺขา โยนิโส อาหารํ อาหาเรติ – ‘‘เนว ทวาย…เป… ผาสุวิหาโร จา’’ติ. รสตณฺหํ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตึ กโรติ อนภาวํ ¶ คเมติ, รสตณฺหาย อารโต อสฺส วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – อวิรุทฺโธ จ ตณฺหาย รเสสุ นานุคิชฺฌติ.
เตนาห ¶ ภควา –
‘‘ลาภกมฺยา ¶ น สิกฺขติ, อลาเภ จ น กุปฺปติ;
อวิรุทฺโธ จ ตณฺหาย, รเสสุ นานุคิชฺฌตี’’ติ.
อุเปกฺขโก สทา สโต, น โลเก มฺเต สมํ;
น วิเสสี น นีเจยฺโย, ตสฺส โน สนฺติ อุสฺสทา.
อุเปกฺขโก สทา สโตติ. อุเปกฺขโกติ ฉฬงฺคุเปกฺขาย สมนฺนาคโต. จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน, อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… มนสา ธมฺมํ วิฺาย เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน, อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน. จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา มนาปํ นาภิคิชฺฌติ นาภิหํสติ [นาภิหสติ (สี. สฺยา.)] น ราคํ ชเนติ, ตสฺส ิโตว กาโย โหติ, ิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺิตํ สุวิมุตฺตํ. จกฺขุนา ¶ โข ปเนว รูปํ ทิสฺวา อมนาปํ น มงฺกุ โหติ อปฺปติฏฺิตจิตฺโต [อปฺปติฏฺีน จิตฺโต (สฺยา.), อปฺปติฏฺนจิตฺโต (ก.)] อลีนมนโส [อาทินมนโส (สฺยา.)] อพฺยาปนฺนเจตโส, ตสฺส ิโตว กาโย โหติ, ิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺิตํ สุวิมุตฺตํ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา… มนสา ธมฺมํ วิฺาย มนาปํ นาภิคิชฺฌติ นาภิหํสติ น ¶ ราคํ ชเนติ, ตสฺส ิโตว กาโย โหติ, ิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺิตํ สุวิมุตฺตํ. มนสา โข ปเนว ธมฺมํ วิฺาย อมนาปํ น มงฺกุ โหติ อปฺปติฏฺิตจิตฺโต อลีนมนโส อพฺยาปนฺนเจตโส, ตสฺส ิโตว กาโย โหติ, ิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺิตํ สุวิมุตฺตํ.
จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา มนาปามนาเปสุ รูเปสุ ตสฺส ิโตว กาโย โหติ, ิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺิตํ สุวิมุตฺตํ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… มนสา ธมฺมํ วิฺาย มนาปามนาเปสุ ธมฺเมสุ ตสฺส ิโตว กาโย โหติ, ิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตํ สุสณฺิตํ สุวิมุตฺตํ.
จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา รชนีเย น รชฺชติ, ทุสฺสนีเย [โทสนีเย (พหูสุ)] น ทุสฺสติ, โมหนีเย น มุยฺหติ, โกปนีเย น กุปฺปติ, มทนีเย น มชฺชติ, กิเลสนีเย น กิลิสฺสติ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… มนสา ธมฺมํ วิฺาย รชนีเย น รชฺชติ ทุสฺสนีเย น ทุสฺสติ, โมหนีเย น มุยฺหติ, โกปนีเย น กุปฺปติ, มทนีเย น มชฺชติ, กิเลสนีเย น กิลิสฺสติ. ทิฏฺเ ¶ ทิฏฺมตฺโต, สุเต สุตมตฺโต, มุเต มุตมตฺโต, วิฺาเต วิฺาตมตฺโต. ทิฏฺเ น ¶ ลิมฺปติ, สุเต น ลิมฺปติ, มุเต น ลิมฺปติ, วิฺาเต น ลิมฺปติ. ทิฏฺเ อนูปโย อนปาโย อนิสฺสิโต อปฺปฏิพทฺโธ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรติ. สุเต… มุเต… วิฺาเต ¶ อนูปโย อนปาโย อนิสฺสิโต อปฺปฏิพทฺโธ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรติ.
สํวิชฺชติ อรหโต จกฺขุ, ปสฺสติ อรหา จกฺขุนา รูปํ. ฉนฺทราโค ¶ อรหโต นตฺถิ, สุวิมุตฺตจิตฺโต อรหา. สํวิชฺชติ อรหโต โสตํ, สุณาติ อรหา โสเตน สทฺทํ. ฉนฺทราโค อรหโต นตฺถิ, สุวิมุตฺตจิตฺโต อรหา. สํวิชฺชติ อรหโต ฆานํ, ฆายติ อรหา ฆาเนน คนฺธํ. ฉนฺทราโค อรหโต นตฺถิ, สุวิมุตฺตจิตฺโต อรหา. สํวิชฺชติ อรหโต ชิวฺหา, สายติ อรหา ชิวฺหาย รสํ…เป… สํวิชฺชติ อรหโต กาโย, ผุสติ อรหา กาเยน โผฏฺพฺพํ…เป… สํวิชฺชติ อรหโต มโน, วิชานาติ อรหา มนสา ธมฺมํ. ฉนฺทราโค อรหโต นตฺถิ สุวิมุตฺตจิตฺโต อรหา.
จกฺขุ รูปารามํ รูปรตํ รูปสมฺมุทิตํ, ตํ อรหโต ทนฺตํ คุตฺตํ รกฺขิตํ สํวุตํ, ตสฺส จ สํวราย ธมฺมํ เทเสติ. โสตํ สทฺทารามํ…เป… ฆานํ คนฺธารามํ… ชิวฺหา รสารามา รสรตา รสสมฺมุทิตา, สา อรหโต ทนฺตา คุตฺตา รกฺขิตา สํวุตา, ตสฺสา จ สํวราย ธมฺมํ เทเสติ. กาโย โผฏฺพฺพาราโม…เป… มโน ธมฺมาราโม ธมฺมรโต ธมฺมสมฺมุทิโต, โส อรหโต ทนฺโต คุตฺโต รกฺขิโต สํวุโต, ตสฺส จ สํวราย ธมฺมํ เทเสติ.
‘‘ทนฺตํ นยนฺติ สมิตึ, ทนฺตํ ราชาภิรูหติ;
ทนฺโต เสฏฺโ มนุสฺเสสุ, โยติวากฺยํ ติติกฺขติ.
‘‘วรมสฺสตรา ¶ ทนฺตา, อาชานียา จ [อาชานิยาว (สฺยา.)] สินฺธวา;
กฺุชรา จ มหานาคา, อตฺตทนฺโต ตโต วรํ.
‘‘น หิ เอเตหิ ยาเนหิ, คจฺเฉยฺย อคตํ ทิสํ;
ยถาตฺตนา สุทนฺเตน, ทนฺโต ทนฺเตน คจฺฉติ.
‘‘วิธาสุ ¶ น วิกมฺปนฺติ, วิปฺปมุตฺตา ปุนพฺภวา;
ทนฺตภูมิมนุปฺปตฺตา, เต โลเก วิชิตาวิโน.
‘‘ยสฺสินฺทฺริยานิ ¶ ¶ ภาวิตานิ [วิภาวิตานิ (สี.)], อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา จ [อชฺฌตฺตพหิทฺธา จ (สี.), อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ (สฺยา. ก.) สุ. นิ. ๕๒๑] สพฺพโลเก;
นิพฺพิชฺฌ อิมํ [นิพฺพิชฺฌิมํ (สฺยา.), นิพฺพิชฺช อิมํ (ก.)] ปรฺจ โลกํ, กาลํ กงฺขติ ภาวิโต ส ทนฺโต’’ติ.
อุเปกฺขโก สทาติ. สทา สพฺพทา สพฺพกาลํ นิจฺจกาลํ ธุวกาลํ…เป… ปจฺฉิเม วโยขนฺเธ. สโตติ จตูหิ การเณหิ สโต – กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต, เวทนาสุ… จิตฺเต… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺานํ ภาเวนฺโต สโต…เป… โส วุจฺจติ สโตติ – อุเปกฺขโก สทา สโต.
น โลเก มฺเต สมนฺติ. ‘‘สทิโสหมสฺมี’’ติ มานํ น ชเนติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา…เป… อฺตรฺตเรน วา วตฺถุนาติ – น โลเก มฺเต สมํ.
น วิเสสี น นีเจยฺโยติ. ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ อติมานํ น ชเนติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา…เป… อฺตรฺตเรน วา วตฺถุนา ¶ . ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ โอมานํ น ชเนติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา…เป… อฺตรฺตเรน วา วตฺถุนาติ – น วิเสสี น นีเจยฺโย.
ตสฺส โน สนฺติ อุสฺสทาติ. ตสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺส. อุสฺสทาติ สตฺตุสฺสทา – ราคุสฺสโท โทสุสฺสโท โมหุสฺสโท มานุสฺสโท ทิฏฺุสฺสโท กิเลสุสฺสโท กมฺมุสฺสโท. ตสฺสิเม อุสฺสทา นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒาติ – ตสฺส โน สนฺติ อุสฺสทา.
เตนาห ภควา –
‘‘อุเปกฺขโก สทา สโต, น โลเก มฺเต สมํ;
น วิเสสี น นีเจยฺโย, ตสฺส โน สนฺติ อุสฺสทา’’ติ.
ยสฺส ¶ นิสฺสยตา[นิสฺสยนา (ก.)]นตฺถิ, ตฺวา ธมฺมํ อนิสฺสิโต;
ภวาย วิภวาย วา, ตณฺหา ยสฺส น วิชฺชติ.
ยสฺส ¶ นิสฺสยตา นตฺถีติ. ยสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺส. นิสฺสยาติ ทฺเว นิสฺสยา – ตณฺหานิสฺสโย จ ทิฏฺินิสฺสโย จ…เป… อยํ ตณฺหานิสฺสโย…เป… อยํ ทิฏฺินิสฺสโย ¶ . ตสฺส ตณฺหานิสฺสโย ปหีโน, ทิฏฺินิสฺสโย ปฏินิสฺสฏฺโ; ตณฺหานิสฺสยสฺส ปหีนตฺตา ทิฏฺินิสฺสยสฺส ปฏินิสฺสฏฺตฺตา นิสฺสยตา ยสฺส นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒาติ – ยสฺส นิสฺสยตา นตฺถิ.
ตฺวา ¶ ธมฺมํ อนิสฺสิโตติ. ตฺวาติ ตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ ตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ… ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ…เป… ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ ตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา. อนิสฺสิโตติ ทฺเว นิสฺสยา – ตณฺหานิสฺสโย จ ทิฏฺินิสฺสโย จ…เป… อยํ ตณฺหานิสฺสโย…เป… อยํ ทิฏฺินิสฺสโย. ตณฺหานิสฺสยํ ปหาย ทิฏฺินิสฺสยํ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา จกฺขุํ อนิสฺสิโต, โสตํ อนิสฺสิโต, ฆานํ อนิสฺสิโต, ชิวฺหํ อนิสฺสิโต, กายํ อนิสฺสิโต, มนํ อนิสฺสิโต, รูเป… สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺพฺเพ… กุลํ… คณํ… อาวาสํ…เป… ทิฏฺสุตมุตวิฺาตพฺเพ ธมฺเม อนิสฺสิโต อนลฺลีโน อนุปคโต อนชฺโฌสิโต อนธิมุตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – ตฺวา ธมฺมํ อนิสฺสิโต.
ภวาย วิภวาย วา, ตณฺหา ยสฺส น วิชฺชตีติ. ตณฺหาติ รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา โผฏฺพฺพตณฺหา ธมฺมตณฺหา. ยสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺส. ภวายาติ ภวทิฏฺิยา, วิภวายาติ วิภวทิฏฺิยา; ภวายาติ สสฺสตทิฏฺิยา, วิภวายาติ อุจฺเฉททิฏฺิยา; ภวายาติ ปุนปฺปุนภวาย ปุนปฺปุนคติยา ปุนปฺปุนอุปปตฺติยา ปุนปฺปุนปฏิสนฺธิยา ¶ ปุนปฺปุนอตฺตภาวาภินิพฺพตฺติยา ¶ . ตณฺหา ยสฺส นตฺถิ น สนฺติ ¶ น สํวิชฺชติ นุปลพฺภติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒาติ – ภวาย วิภวาย วา ตณฺหา ยสฺส น วิชฺชติ.
เตนาห ภควา –
‘‘ยสฺส นิสฺสยตา นตฺถิ, ตฺวา ธมฺมํ อนิสฺสิโต;
ภวาย วิภวาย วา, ตณฺหา ยสฺส น วิชฺชตี’’ติ.
ตํ ¶ พฺรูมิ อุปสนฺโตติ, กาเมสุ อนเปกฺขินํ;
คนฺถา ตสฺส น วิชฺชนฺติ, อตรี โส วิสตฺติกํ.
ตํ พฺรูมิ อุปสนฺโตติ. อุปสนฺโต วูปสนฺโต นิพฺพุโต ปฏิปสฺสทฺโธติ. ตํ พฺรูมิ ตํ กเถมิ ตํ ภณามิ ตํ ทีปยามิ ตํ โวหรามีติ – ตํ พฺรูมิ อุปสนฺโตติ.
กาเมสุ อนเปกฺขินนฺติ. กามาติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. วตฺถุกาเม ปริชานิตฺวา, กิเลสกาเม ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตึ กริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวา กาเมสุ อนเปกฺขิโน วีตกาโม จตฺตกาโม วนฺตกาโม มุตฺตกาโม ปหีนกาโม ปฏินิสฺสฏฺกาโม, กาเมสุ วีตราโค วิคตราโค จตฺตราโค วนฺตราโค มุตฺตราโค ปหีนราโค ปฏินิสฺสฏฺราโค นิจฺฉาโต นิพฺพุโต สีติภูโต สุขปฺปฏิสํเวที พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรตีติ – กาเมสุ อนเปกฺขินํ.
คนฺถา ¶ ตสฺส น วิชฺชนฺตีติ. คนฺถาติ จตฺตาโร คนฺถา – อภิชฺฌา กายคนฺโถ, พฺยาปาโท กายคนฺโถ, สีลพฺพตปรามาโส กายคนฺโถ, อิทํสจฺจาภินิเวโส กายคนฺโถ. อตฺตโน ¶ ทิฏฺิยา ราโค อภิชฺฌา กายคนฺโถ, ปรวาเทสุ อาฆาโต อปฺปจฺจโย พฺยาปาโท กายคนฺโถ, อตฺตโน สีลํ วา วตํ วา สีลพฺพตํ วา ปรามาโส สีลพฺพตปรามาโส กายคนฺโถ, อตฺตโน ทิฏฺิ อิทํสจฺจาภินิเวโส กายคนฺโถ. ตสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺส. คนฺถา ตสฺส น วิชฺชนฺตีติ. คนฺถา ตสฺส นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒาติ – คนฺถา ตสฺส น วิชฺชนฺติ.
อตรี โส วิสตฺติกนฺติ. วิสตฺติกา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. วิสตฺติกาติ เกนฏฺเน วิสตฺติกา ¶ ? วิสตาติ วิสตฺติกา, วิสาลาติ วิสตฺติกา, วิสฏาติ วิสตฺติกา, วิสมาติ วิสตฺติกา, วิสกฺกตีติ วิสตฺติกา, วิสํหรตีติ วิสตฺติกา, วิสํวาทิกาติ วิสตฺติกา, วิสมูลาติ วิสตฺติกา, วิสผลาติ วิสตฺติกา, วิสปริโภคาติ วิสตฺติกา, วิสาลา วา ปน สา ตณฺหา รูเป… สทฺเท… คนฺเธ… รเส… โผฏฺพฺเพ… กุเล… คเณ… อาวาเส…เป… ทิฏฺสุตมุตวิฺาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ วิสตํ วิตฺถตาติ วิสตฺติกา. อตรี โส วิสตฺติกนฺติ. โส อิมํ วิสตฺติกํ ตณฺหํ อตริ อุตฺตริ ปตริ สมติกฺกมิ วีติวตฺตีติ – อตรี ¶ โส วิสตฺติกํ.
เตนาห ¶ ภควา –
‘‘ตํ พฺรูมิ อุปสนฺโตติ, กาเมสุ อนเปกฺขินํ;
คนฺถา ตสฺส น วิชฺชนฺติ, อตรี โส วิสตฺติก’’นฺติ.
น ตสฺส ปุตฺตา ปสโว, เขตฺตํ วตฺถฺุจ วิชฺชติ;
อตฺตา วาปิ นิรตฺตา วา, น ตสฺมึ อุปลพฺภติ.
น ตสฺส ปุตฺตา ปสโว, เขตฺตํ วตฺถฺุจ วิชฺชตีติ. นาติ ปฏิกฺเขโป. ตสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺส. ปุตฺตาติ จตฺตาโร ปุตฺตา – อตฺตโช ปุตฺโต, เขตฺตโช ปุตฺโต, ทินฺนโก ปุตฺโต ¶ , อนฺเตวาสิโก ปุตฺโต. ปสโวติ. อเชฬกา กุกฺกุฏสูกรา หตฺถิคาวาสฺสวฬวา. เขตฺตนฺติ สาลิเขตฺตํ วีหิเขตฺตํ มุคฺคเขตฺตํ มาสเขตฺตํ ยวเขตฺตํ โคธุมเขตฺตํ ติลเขตฺตํ. วตฺถุนฺติ ฆรวตฺถุํ โกฏฺวตฺถุํ ปุเรวตฺถุํ ปจฺฉาวตฺถุํ อารามวตฺถุํ วิหารวตฺถุํ. น ตสฺส ปุตฺตา ปสโว, เขตฺตํ วตฺถฺุจ วิชฺชตีติ. ตสฺส ปุตฺตปริคฺคโห วา ปสุปริคฺคโห วา เขตฺตปริคฺคโห วา วตฺถุปริคฺคโห วา นตฺถิ น สนฺติ น สํวิชฺชนฺติ นุปลพฺภนฺติ, ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒาติ – น ตสฺส ปุตฺตา ปสโว, เขตฺตํ วตฺถฺุจ วิชฺชติ.
อตฺตา วาปิ นิรตฺตา วา, น ตสฺมึ อุปลพฺภตีติ. อตฺตาติ อตฺตทิฏฺิ, นิรตฺตาติ อุจฺเฉททิฏฺิ; อตฺตาติ คหิตํ นตฺถิ, นิรตฺตาติ มฺุจิตพฺพํ นตฺถิ. ยสฺส นตฺถิ คหิตํ ตสฺส นตฺถิ ¶ มฺุจิตพฺพํ. ยสฺส นตฺถิ มฺุจิตพฺพํ ตสฺส นตฺถิ คหิตํ. คาหมฺุจนสมติกฺกนฺโต อรหา วุทฺธิปริหานิวีติวตฺโต. โส วุฏฺวาโส จิณฺณจรโณ…เป… ชาติมรณสํสาโร นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ – อตฺตา วาปิ นิรตฺตา วา, น ตสฺมึ อุปลพฺภติ.
เตนาห ภควา –
‘‘น ¶ ตสฺส ปุตฺตา ปสโว, เขตฺตํ วตฺถฺุจ วิชฺชติ;
อตฺตา วาปิ นิรตฺตา วา, น ตสฺมึ อุปลพฺภตี’’ติ.
เยน นํ วชฺชุํ ปุถุชฺชนา, อโถ สมณพฺราหฺมณา;
ตํ ตสฺส อปุรกฺขตํ, ตสฺมา วาเทสุ เนชติ.
เยน นํ วชฺชุํ ปุถุชฺชนา, อโถ สมณพฺราหฺมณาติ. ปุถุชฺชนาติ ปุถุ กิเลเส ชเนนฺตีติ ¶ ปุถุชฺชนา ¶ , ปุถุ อวิหตสกฺกายทิฏฺิกาติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ สตฺถารานํ มุขุลฺโลกิกาติ [มุขุลฺโลกกาติ (สี.)] ปุถุชฺชนา, ปุถุ สพฺพคตีหิ อวุฏฺิตาติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาภิสงฺขาเร อภิสงฺขโรนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาโอเฆหิ วุยฺหนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาสนฺตาเปหิ สนฺตปฺเปนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาปริฬาเหหิ ปริฑยฺหนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ ปฺจสุ กามคุเณสุ รตฺตา คิทฺธา คธิตา มุจฺฉิตา อชฺโฌสนฺนา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธาติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ ปฺจหิ นีวรเณหิ อาวุตา นิวุตา โอวุตา ปิหิตา ปฏิจฺฉนฺนา ปฏิกุชฺชิตาติ – ปุถุชฺชนา. สมณาติ เย เกจิ อิโต พหิทฺธา ปริพฺพชูปคตา ปริพฺพชสมาปนฺนา. พฺราหฺมณาติ เย เกจิ โภวาทิกา. เยน นํ วชฺชุํ ปุถุชฺชนา, อโถ สมณพฺราหฺมณาติ ¶ . ปุถุชฺชนา เยน ตํ ราเคน วเทยฺยุํ, เยน โทเสน วเทยฺยุํ, เยน โมเหน วเทยฺยุํ, เยน มาเนน วเทยฺยุํ, ยาย ทิฏฺิยา วเทยฺยุํ, เยน อุทฺธจฺเจน วเทยฺยุํ, ยาย วิจิกิจฺฉาย วเทยฺยุํ, เยหิ อนุสเยหิ วเทยฺยุํ, รตฺโตติ วา ทุฏฺโติ วา มูฬฺโหติ วา วินิพทฺโธติ วา ปรามฏฺโติ วา วิกฺเขปคโตติ วา อนิฏฺงฺคโตติ วา ถามคโตติ วา เต อภิสงฺขารา ปหีนา; อภิสงฺขารานํ ปหีนตฺตา คติยา [คติโย (สฺยา.)] เยน ตํ วเทยฺยุํ – เนรยิโกติ วา ติรจฺฉานโยนิโกติ วา เปตฺติวิสยิโกติ วา มนุสฺโสติ วา เทโวติ วา รูปีติ วา อรูปีติ วา สฺีติ วา อสฺีติ วา เนวสฺีนาสฺีติ วา. โส เหตุ นตฺถิ ปจฺจโย นตฺถิ การณํ นตฺถิ เยน นํ วเทยฺยุํ กเถยฺยุํ ภเณยฺยุํ ทีปเยยฺยุํ โวหเรยฺยุนฺติ – เยน นํ วชฺชุํ ปุถุชฺชนา, อโถ สมณพฺราหฺมณา.
ตํ ตสฺส อปุรกฺขตนฺติ. ตสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺส. ปุเรกฺขาราติ ทฺเว ปุเรกฺขารา – ตณฺหาปุเรกฺขาโร จ ¶ ทิฏฺิปุเรกฺขาโร จ…เป… อยํ ¶ ตณฺหาปุเรกฺขาโร…เป… อยํ ทิฏฺิปุเรกฺขาโร. ตสฺส ตณฺหาปุเรกฺขาโร ปหีโน, ทิฏฺิปุเรกฺขาโร ปฏินิสฺสฏฺโ; ตณฺหาปุเรกฺขารสฺส ปหีนตฺตา, ทิฏฺิปุเรกฺขารสฺส ปฏินิสฺสฏฺตฺตา น ตณฺหํ วา ทิฏฺึ วา ปุรโต กตฺวา จรติ, น ตณฺหาธโช น ตณฺหาเกตุ น ตณฺหาธิปเตยฺโย, น ทิฏฺิธโช น ทิฏฺิเกตุ น ทิฏฺาธิปเตยฺโย, น ตณฺหาย วา น ทิฏฺิยา วา ปริวาริโต ¶ จรตีติ – ตํ ตสฺส อปุรกฺขตํ.
ตสฺมา วาเทสุ เนชตีติ. ตสฺมาติ ตสฺมา ตํการณา ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ตํนิทานา วาเทสุ อุปวาเทสุ นินฺทาย ครหาย อกิตฺติยา อวณฺณหาริกาย เนชติ น อิฺชติ น จลติ น เวธติ นปฺปเวธติ น สมฺปเวธตีติ – ตสฺมา วาเทสุ เนชติ.
เตนาห ¶ ภควา –
‘‘เยน นํ วชฺชุํ ปุถุชฺชนา, อโถ สมณพฺราหฺมณา;
ตํ ตสฺส อปุรกฺขตํ, ตสฺมา วาเทสุ เนชตี’’ติ.
วีตเคโธ อมจฺฉรี, น อุสฺเสสุ วทเต มุนิ;
น สเมสุ น โอเมสุ, กปฺปํ เนติ อกปฺปิโย.
วีตเคโธ อมจฺฉรีติ. เคโธ วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. ยสฺเสโส เคโธ ปหีโน สมุจฺฉินฺโน วูปสนฺโต ปฏิปสฺสทฺโธ อภพฺพุปฺปตฺติโก าณคฺคินา ทฑฺโฒ, โส วุจฺจติ วีตเคโธ. โส รูเป อคิทฺโธ…เป… ทิฏฺสุตมุตวิฺาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ อคิทฺโธ อคธิโต อมุจฺฉิโต อนชฺโฌสิโต, วีตเคโธ วิคตเคโธ จตฺตเคโธ วนฺตเคโธ มุตฺตเคโธ ปหีนเคโธ ปฏินิสฺสฏฺเคโธ นิจฺฉาโต…เป… พฺรหฺมภูเตน อตฺตนา วิหรตีติ – วีตเคโธ. อมจฺฉรีติ ¶ มจฺฉริยนฺติ ปฺจ มจฺฉริยานิ – อาวาสมจฺฉริยํ, กุลมจฺฉริยํ, ลาภมจฺฉริยํ, วณฺณมจฺฉริยํ, ธมฺมมจฺฉริยํ. ยํ เอวรูปํ…เป… คาโห – อิทํ วุจฺจติ มจฺฉริยํ. ยสฺเสตํ มจฺฉริยํ ปหีนํ สมุจฺฉินฺนํ วูปสนฺตํ ปฏิปสฺสทฺธํ อภพฺพุปฺปตฺติกํ ¶ าณคฺคินา ทฑฺฒํ, โส วุจฺจติ อมจฺฉรีติ – วีตเคโธ อมจฺฉรี.
น อุสฺเสสุ วทเต มุนิ, น สเมสุ น โอเมสูติ. มุนีติ. โมนํ วุจฺจติ าณํ…เป… สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนิ. ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ วา, ‘‘สทิโสหมสฺมี’’ติ วา, ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ วา น วทติ น กเถติ น ภณติ น ทีปยติ น โวหรตีติ – น อุสฺเสสุ วทเต มุนิ, น ¶ สเมสุ น โอเมสุ.
กปฺปํ เนติ อกปฺปิโยติ. กปฺปาติ ทฺเว กปฺปา – ตณฺหากปฺโป จ ทิฏฺิกปฺโป จ…เป… อยํ ตณฺหากปฺโป…เป… อยํ ทิฏฺิกปฺโป. ตสฺส ตณฺหากปฺโป ปหีโน, ทิฏฺิกปฺโป ปฏินิสฺสฏฺโ; ตณฺหากปฺปสฺส ปหีนตฺตา, ทิฏฺิกปฺปสฺส ปฏินิสฺสฏฺตฺตา ตณฺหากปฺปํ วา ทิฏฺิกปฺปํ วา เนติ น อุเปติ น อุปคจฺฉติ น คณฺหาติ น ปรามสติ นาภินิวิสตีติ – กปฺปํ เนติ. อกปฺปิโยติ. กปฺปาติ ทฺเว กปฺปา – ตณฺหากปฺโป จ ทิฏฺิกปฺโป จ…เป… อยํ ตณฺหากปฺโป…เป… อยํ ทิฏฺิกปฺโป. ตสฺส ตณฺหากปฺโป ปหีโน, ทิฏฺิกปฺโป ปฏินิสฺสฏฺโ; ตสฺส ¶ ตณฺหากปฺปสฺส ปหีนตฺตา, ทิฏฺิกปฺปสฺส ปฏินิสฺสฏฺตฺตา ตณฺหากปฺปํ วา ทิฏฺิกปฺปํ วา น กปฺเปติ น ชเนติ น สฺชเนติ น นิพฺพตฺเตติ นาภินิพฺพตฺเตตีติ – กปฺปํ เนติ อกปฺปิโย.
เตนาห ภควา –
‘‘วีตเคโธ ¶ อมจฺฉรี, น อุสฺเสสุ วทเต มุนิ;
น สเมสุ น โอเมสุ, กปฺปํ เนติ อกปฺปิโย’’ติ.
ยสฺส โลเก สกํ นตฺถิ, อสตา จ น โสจติ;
ธมฺเมสุ จ น คจฺฉติ, ส เว สนฺโตติ วุจฺจติ.
ยสฺส ¶ โลเก สกํ นตฺถีติ. ยสฺสาติ อรหโต ขีณาสวสฺส. โลเก สกํ นตฺถีติ. ตสฺส มยฺหํ วา อิทํ ปเรสํ วา อิทนฺติ กิฺจิ รูปคตํ เวทนาคตํ สฺาคตํ สงฺขารคตํ วิฺาณคตํ, คหิตํ ปรามฏฺํ อภินิวิฏฺํ อชฺโฌสิตํ อธิมุตฺตํ, นตฺถิ น สนฺติ…เป… าณคฺคินา ทฑฺฒนฺติ – ยสฺส โลเก สกํ นตฺถิ. อสตา จ น โสจตีติ. วิปริณตํ วา วตฺถุํ น โสจติ, วิปริณตสฺมึ วา วตฺถุสฺมึ น โสจติ. จกฺขุ เม วิปริณตนฺติ น โสจติ. โสตํ เม… ฆานํ เม… ชิวฺหา เม… กาโย เม… มโน เม… รูปา เม… สทฺทา เม… คนฺธา เม… รสา เม… โผฏฺพฺพา เม… กุลํ เม… คโณ เม… อาวาโส เม… ลาโภ เม… ยโส เม… ปสํสา เม… สุขํ เม… จีวรํ เม… ปิณฺฑปาโต เม… เสนาสนํ เม… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาโร เม… มาตา เม… ปิตา เม… ภาตา เม… ภคินี เม… ปุตฺโต เม… ธีตา เม… มิตฺตา เม… อมจฺจา เม… าตกา เม… สาโลหิตา เม วิปริณตาติ น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ น อุรตฺตาฬึ กนฺทติ น สมฺโมหํ อาปชฺชตีติ. เอวมฺปิ, อสตา จ น โสจติ.
อถ วา อสนฺตาย [อสตาย (สี.), อสาตาย (สฺยา.)] ทุกฺขาย เวทนาย ผุฏฺโ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต น ¶ โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ น อุรตฺตาฬึ ¶ กนฺทติ น สมฺโมหํ อาปชฺชติ. จกฺขุโรเคน ผุฏฺโ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ น อุรตฺตาฬึ กนฺทติ น สมฺโมหํ อาปชฺชติ, โสตโรเคน… ฆานโรเคน… ชิวฺหาโรเคน… กายโรเคน… สีสโรเคน… กณฺณโรเคน… มุขโรเคน… ทนฺตโรเคน… กาเสน… สาเสน… ปินาเสน… ฑาเหน… ชเรน… กุจฺฉิโรเคน… มุจฺฉาย… ปกฺขนฺทิกาย… สูเลน… วิสูจิกาย… กุฏฺเน… คณฺเฑน… กิลาเสน… โสเสน… อปมาเรน… ททฺทุยา… กณฺฑุยา… กจฺฉุยา… รขสาย ¶ … วิตจฺฉิกาย… โลหิเตน… ปิตฺเตน… มธุเมเหน… อํสาย… ปิฬกาย… ภคนฺทเลน [ภคนฺทลาย (สี. สฺยา.)] … ปิตฺตสมุฏฺาเนน อาพาเธน… เสมฺหสมุฏฺาเนน อาพาเธน… วาตสมุฏฺาเนน ¶ อาพาเธน… สนฺนิปาติเกน อาพาเธน… อุตุปริณามเชน อาพาเธน… วิสมปริหารเชน อาพาเธน… โอปกฺกมิเกน อาพาเธน… กมฺมวิปากเชน อาพาเธน… สีเตน… อุณฺเหน… ชิฆจฺฉาย… ปิปาสาย… ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺเสหิ ผุฏฺโ ปเรโต สโมหิโต สมนฺนาคโต น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ น อุรตฺตาฬึ กนฺทติ น สมฺโมหํ อาปชฺชตีติ. เอวมฺปิ, อสตา จ น โสจติ.
อถ วา อสนฺเต อสํวิชฺชมาเน อนุปลพฺภมาเน [อนุปลพฺภิยมาเน (สฺยา. ก.)] – ‘‘อโห วต เม ตํ นตฺถิ, สิยา วต เม ตํ, ตํ วตาหํ น จ ลภามี’’ติ น โสจติ น กิลมติ น ปริเทวติ น อุรตฺตาฬึ กนฺทติ น สมฺโมหํ อาปชฺชตีติ. เอวมฺปิ อสตา จ น โสจติ. ธมฺเมสุ ¶ จ น คจฺฉตีติ น ฉนฺทาคตึ คจฺฉติ, น โทสาคตึ คจฺฉติ, น โมหาคตึ คจฺฉติ, น ภยาคตึ คจฺฉติ, น ราควเสน คจฺฉติ, น โทสวเสน คจฺฉติ, น โมหวเสน คจฺฉติ, น มานวเสน คจฺฉติ, น ทิฏฺิวเสน คจฺฉติ, น อุทฺธจฺจวเสน คจฺฉติ, น วิจิกิจฺฉาวเสน คจฺฉติ, น อนุสยวเสน คจฺฉติ น จ วคฺเคหิ ธมฺเมหิ ยายติ นียติ วุยฺหติ สํหรียตีติ – ธมฺเมสุ จ น คจฺฉติ.
ส เว สนฺโตติ วุจฺจตีติ. โส สนฺโต อุปสนฺโต วูปสนฺโต นิพฺพุโต ปฏิปสฺสทฺโธติ วุจฺจติ ปวุจฺจติ กถียติ ภณียติ ทีปียติ ¶ โวหรียตีติ – ส เว สนฺโตติ วุจฺจติ.
เตนาห ภควา –
‘‘ยสฺส ¶ โลเก สกํ นตฺถิ, อสตา จ น โสจติ;
ธมฺเมสุ จ น คจฺฉติ, ส เว สนฺโตติ วุจฺจตี’’ติ.
ปุราเภทสุตฺตนิทฺเทโส ทสโม.