📜
ขคฺควิสาณสุตฺโต
ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทโส
ปมวคฺโค
สพฺเพสุ ¶ ¶ ¶ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑํ,อวิเหยํ อฺตรมฺปิ เตสํ;
น ปุตฺตมิจฺเฉยฺย กุโต สหายํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑนฺติ. สพฺเพสูติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ – สพฺเพสูติ. ภูเตสูติ ภูตา วุจฺจนฺติ ตสา จ ถาวรา จ. ตสาติ เยสํ ตสิตตณฺหา อปฺปหีนา, เยสฺจ ภยเภรวา อปฺปหีนา. กึการณา วุจฺจนฺติ ตสา? เต ตสนฺติ อุตฺตสนฺติ ปริตสนฺติ ภาสนฺติ สนฺตาสํ อาปชฺชนฺติ, ตํการณา วุจฺจนฺติ ตสา. ถาวราติ เยสํ ตสิตตณฺหา ปหีนา, เยสฺจ ภยเภรวา ปหีนา. กึการณา วุจฺจนฺติ ถาวรา? เต น ตสนฺติ น อุตฺตสนฺติ น ปริตสนฺติ น ภายนฺติ น สนฺตาสํ อาปชฺชนฺติ, ตํการณา วุจฺจนฺติ ถาวรา. ทณฺฑนฺติ ตโย ทณฺฑา – กายทณฺโฑ วจีทณฺโฑ มโนทณฺโฑ. ติวิธํ กายทุจฺจริตํ กายทณฺโฑ, จตุพฺพิธํ วจีทุจฺจริตํ วจีทณฺโฑ, ติวิธํ มโนทุจฺจริตํ มโนทณฺโฑ. สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑนฺติ สพฺเพสุ ภูเตสุ ทณฺฑํ นิธาย นิทหิตฺวา.
อวิเหยํ ¶ อฺตรมฺปิ เตสนฺติ เอกเมกมฺปิ สตฺตํ ปาณินา วา เลฑฺฑุนา วา ทณฺเฑน วา สตฺเถน วา อนฺทุยา [อรุยา (สฺยา.), อทฺทุยา (ก.)] วา รชฺชุยา วา อวิเหยนฺโต, สพฺเพปิ สตฺเต ปาณินา วา เลฑฺฑุนา วา ทณฺเฑน วา สตฺเถน วา อนฺทุยา วา รชฺชุยา วา อวิเหยนฺโตติ – อวิเหยํ อฺตรมฺปิ เตสํ.
น ปุตฺตมิจฺเฉยฺย กุโต สหายนฺติ. นาติ ปฏิกฺเขโป; ปุตฺตาติ จตฺตาโร ปุตฺตา – อตฺรโช ปุตฺโต, เขตฺตโช ปุตฺโต, ทินฺนโก ปุตฺโต, อนฺเตวาสิโก ปุตฺโต. สหายนฺติ สหายา วุจฺจนฺติ เยหิ สห อาคมนํ ผาสุ, คมนํ ผาสุ, คมนาคมนํ ผาสุ, านํ ผาสุ, นิสชฺชนํ ผาสุ, สยนํ [นิปชฺชนํ (สฺยา.)] ผาสุ, อาลปนํ ผาสุ, สลฺลปนํ ผาสุ, อุลฺลปนํ ผาสุ, สมุลฺลปนํ ผาสุ ¶ . น ปุตฺตมิจฺเฉยฺย กุโต ¶ สหายนฺติ ปุตฺตมฺปิ น อิจฺเฉยฺย น สาทิเยยฺย น ปตฺถเยยฺย น ปิหเยยฺย นาภิชปฺเปยฺย, กุโต มิตฺตํ วา สนฺทิฏฺํ วา สมฺภตฺตํ วา สหายํ วา อิจฺเฉยฺย [อิจฺฉิสฺสติ (สฺยา.) เอวมีทิเสสุ ปเทสุ อนาคตวิภตฺติยา] สาทิเยยฺย ปตฺถเยยฺย ปิหเยยฺย อภิชปฺเปยฺยาติ – น ปุตฺตมิจฺเฉยฺย กุโต สหายํ.
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปติ. เอโกติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอโก, อทุติยฏฺเน เอโก, ตณฺหาย ปหานฏฺเน [ตณฺหาปหานฏฺเน (สฺยา.) มหานิ. ๑๙๑] เอโก, เอกนฺตวีตราโคติ เอโก, เอกนฺตวีตโทโสติ เอโก, เอกนฺตวีตโมโหติ เอโก, เอกนฺตนิกฺกิเลโสติ เอโก, เอกายนมคฺคํ คโตติ เอโก, เอโก อนุตฺตรํ ปจฺเจกสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ เอโก.
กถํ ¶ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอโก? โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ สพฺพํ ฆราวาสปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ปุตฺตทารปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา าติปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา สนฺนิธิปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตฺวา อกิฺจนภาวํ อุปคนฺตฺวา เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ – เอวํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอโก.
กถํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อทุติยฏฺเน เอโก? โส เอวํ ปพฺพชิโต สมาโน เอโก อรฺวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ ปฏิเสวติ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิคฺโฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกานิ ปฏิสลฺลานสารุปฺปานิ. โส เอโก คจฺฉติ, เอโก ติฏฺติ, เอโก นิสีทติ, เอโก เสยฺยํ กปฺเปติ, เอโก คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ, เอโก อภิกฺกมติ, เอโก ปฏิกฺกมติ, เอโก รโห นิสีทติ, เอโก จงฺกมํ อธิฏฺาติ, เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ – เอวํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อทุติยฏฺเน เอโก.
กถํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ตณฺหาย ปหานฏฺเน เอโก? โส เอวํ เอโก อทุติโย อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต มหาปธานํ ปทหนฺโต มารํ สเสนกํ นมุจึ กณฺหํ ปมตฺตพนฺธุํ วิธเมตฺวา จ ตณฺหาชาลินึ วิสริตํ วิสตฺติกํ ปชหิ วิโนเทสิ พฺยนฺตีอกาสิ อนภาวํคเมสิ.
‘‘ตณฺหาทุติโย ¶ ¶ ปุริโส, ทีฆมทฺธาน สํสรํ;
อิตฺถภาวฺถาภาวํ, สํสารํ นาติวตฺตติ.
‘‘เอตมาทีนวํ ตฺวา, ตณฺหํ ทุกฺขสฺส สมฺภวํ;
วีตตณฺโห อนาทาโน, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติ.
เอวํ ¶ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ตณฺหาย ปหานฏฺเน เอโก.
กถํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ เอกนฺตวีตราโคติ เอโก? ราคสฺส ปหีนตฺตา เอกนฺตวีตราโคติ เอโก, โทสสฺส ปหีนตฺตา เอกนฺตวีตโทโสติ เอโก, โมหสฺส ปหีนตฺตา เอกนฺตวีตโมโหติ เอโก, กิเลสานํ ปหีนตฺตา เอกนฺตนิกฺกิเลโสติ เอโก. เอวํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ เอกนฺตวีตราโคติ เอโก.
กถํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ เอกายนมคฺคํ คโตติ เอโก? เอกายนมคฺโค วุจฺจติ จตฺตาโร สติปฏฺานา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, ปฺจินฺทฺริยานิ, ปฺจ พลานิ, สตฺต โพชฺฌงฺคา อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค.
‘‘เอกายนํ ชาติขยนฺตทสฺสี, มคฺคํ ปชานาติ หิตานุกมฺปี;
เอเตน มคฺเคน ตรึสุ ปุพฺเพ, ตริสฺสนฺติ เย จ ตรนฺติ โอฆ’’นฺติ.
เอวํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ เอกายนมคฺคํ คโตติ เอโก.
กถํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ เอโก อนุตฺตรํ ปจฺเจกสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ ¶ เอโก? โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ าณํ. ปฺา ปฺินฺทฺริยํ ปฺาพลํ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค วีมํสา วิปสฺสนา สมฺมาทิฏฺิ. โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ มคฺคปจฺเจกสมฺพุทฺโธ าณปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณ’’นฺติ พุชฺฌิ, ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติ พุชฺฌิ, ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตน’’นฺติ พุชฺฌิ, ‘‘สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘เวทนาปจฺจยา ตณฺหา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘ตณฺหาปจฺจยา อุปาทาน’’นฺติ พุชฺฌิ, ‘‘อุปาทานปจฺจยา ภโว’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘ภวปจฺจยา ชาตี’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘ชาติปจฺจยา ¶ ชรามรณ’’นฺติ พุชฺฌิ; ‘‘อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธ’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘วิฺาณนิโรธา นามรูปนิโรโธ’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘นามรูปนิโรธา สฬายตนนิโรโธ’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘สฬายตนนิโรธา ผสฺสนิโรโธ’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธ’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘เวทนานิโรธา ตณฺหานิโรโธ’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘ภวนิโรธา ชาตินิโรโธ’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ’’ติ ¶ พุชฺฌิ; ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ พุชฺฌิ, ‘‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ พุชฺฌิ; ‘‘อิเม อาสวา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘อยํ อาสวสมุทโย’’ติ พุชฺฌิ…เป… ¶ ‘‘อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ พุชฺฌิ; ‘‘อิเม ธมฺมา อภิฺเยฺยา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘อิเม ธมฺมา ปหาตพฺพา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘อิเม ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา’’ติ พุชฺฌิ, ‘‘อิเม ธมฺมา ภาเวตพฺพา’’ติ พุชฺฌิ; ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ พุชฺฌิ, ปฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ สมุทยฺจ…เป… นิสฺสรณฺจ พุชฺฌิ, จตุนฺนํ มหาภูตานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ พุชฺฌิ, ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ พุชฺฌิ.
อถ วา, ยํ พุชฺฌิตพฺพํ อนุพุชฺฌิตพฺพํ ปฏิพุชฺฌิตพฺพํ สมฺพุชฺฌิตพฺพํ อธิคนฺตพฺพํ ผสฺสิตพฺพํ สจฺฉิกาตพฺพํ, สพฺพํ ตํ เตน ปจฺเจกโพธิาเณน พุชฺฌิ อนุพุชฺฌิ ปฏิพุชฺฌิ สมฺพุชฺฌิ อธิคจฺฉิ ผสฺเสสิ สจฺฉากาสีติ เอวํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ เอโก อนุตฺตรํ ปจฺเจกสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ – เอโก.
จเรติ อฏฺ จริยาโย – อิริยาปถจริยา, อายตนจริยา, สติจริยา, สมาธิจริยา, าณจริยา, มคฺคจริยา, ปตฺติจริยา, โลกตฺถจริยา. อิริยาปถจริยาติ จตูสุ อิริยาปเถสุ. อายตนจริยาติ ฉสุ อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ อายตเนสุ. สติจริยาติ จตูสุ สติปฏฺาเนสุ. สมาธิจริยาติ จตูสุ ฌาเนสุ. าณจริยาติ จตูสุ อริยสจฺเจสุ. มคฺคจริยาติ จตูสุ อริยมคฺเคสุ. ปตฺติจริยาติ จตูสุ สามฺผเลสุ. โลกตฺถจริยาติ ตถาคเตสุ อรหนฺเตสุ สมฺมาสมฺพุทฺเธสุ ปเทสโต ปจฺเจกสมฺพุทฺเธสุ ปเทสโต สาวเกสุ. อิริยาปถจริยา จ ปณิธิสมฺปนฺนานํ, อายตนจริยา จ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารานํ ¶ , สติจริยา ¶ จ อปฺปมาทวิหารีนํ, สมาธิจริยา จ อธิจิตฺตมนุยุตฺตานํ, าณจริยา จ พุทฺธิสมฺปนฺนานํ, มคฺคจริยา จ สมฺมาปฏิปนฺนานํ, ปตฺติจริยา จ อธิคตผลานํ, โลกตฺถจริยา จ ตถาคตานํ อรหนฺตานํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ ปเทสโต ปจฺเจกพุทฺธานํ ปเทสโต สาวกานํ. อิมา อฏฺ จริยาโย. อปราปิ อฏฺ จริยาโย – อธิมุจฺจนฺโต สทฺธาย จรติ, ปคฺคณฺหนฺโต วีริเยน จรติ, อุปฏฺเปนฺโต สติยา จรติ, อวิกฺเขปํ กโรนฺโต สมาธินา จรติ, ปชานนฺโต ปฺาย จรติ, วิชานนฺโต วิฺาณจริยาย จรติ. เอวํ ปฏิปนฺนสฺส กุสลา ธมฺมา อายาเปนฺตีติ – อายตนจริยาย จรติ. เอวํ ปฏิปนฺโน วิเสสมธิคจฺฉตีติ – วิเสสจริยาย จรติ. อิมา อฏฺ จริยาโย.
อปราปิ อฏฺ จริยาโย – ทสฺสนจริยา จ สมฺมาทิฏฺิยา, อภิโรปนจริยา จ สมฺมาสงฺกปฺปสฺส ¶ , ปริคฺคหจริยา จ สมฺมาวาจาย, สมุฏฺานจริยา จ สมฺมากมฺมนฺตสฺส, โวทานจริยา จ สมฺมาอาชีวสฺส, ปคฺคหจริยา จ สมฺมาวายามสฺส, อุปฏฺานจริยา จ สมฺมาสติยา, อวิกฺเขปจริยา จ สมฺมาสมาธิสฺส. อิมา อฏฺ จริยาโย.
ขคฺควิสาณกปฺโปติ ยถา ขคฺคสฺส นาม วิสาณํ เอกํ โหติ อทุติยํ, เอวเมว โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ตกฺกปฺโป ตสฺสทิโส ตปฺปฏิภาโค. ยถา อติโลณํ วุจฺจติ โลณกปฺโป, อติติตฺตกํ วุจฺจติ ติตฺตกปฺโป, อติมธุรํ วุจฺจติ มธุรกปฺโป, อติอุณฺหํ วุจฺจติ อคฺคิกปฺโป ¶ , อติสีตลํ วุจฺจติ หิมกปฺโป, มหาอุทกกฺขนฺโธ วุจฺจติ สมุทฺทกปฺโป, มหาภิฺาพลปฺปตฺโต สาวโก วุจฺจติ สตฺถุกปฺโปติ; เอวเมว โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ตตฺถ ตกฺกปฺโป ตสฺสทิโส ตปฺปฏิภาโค เอโก อทุติโย มุตฺตพนฺธโน สมฺมา โลเก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ – เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑํ, อวิเหยํ อฺตรมฺปิ เตสํ;
น ปุตฺตมิจฺเฉยฺย กุโต สหายํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
สํสคฺคชาตสฺส ¶ ภวนฺติ สฺเนหา,สฺเนหนฺวยํ ทุกฺขมิทํ ปโหติ;
อาทีนวํ สฺเนหชํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
สํสคฺคชาตสฺส ภวนฺติ สฺเนหาติ. สํสคฺคาติ ทฺเว สํสคฺคา – ทสฺสนสํสคฺโค จ สวนสํสคฺโค จ. กตโม ทสฺสนสํสคฺโค? อิเธกจฺโจ ปสฺสติ อิตฺถึ วา กุมารึ วา อภิรูปํ ทสฺสนียํ ปาสาทิกํ ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคตํ. ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา อนุพฺยฺชนโส นิมิตฺตํ คณฺหาติ – เกสา วา โสภนา [โสภณา (สฺยา.)] มุขํ วา โสภนํ อกฺขี วา โสภนา กณฺณา วา โสภนา ¶ นาสา วา โสภนา โอฏฺา วา โสภนา ทนฺตา วา โสภนา มุขํ วา โสภนํ คีวา วา โสภนา ถนา วา โสภนา อุรํ วา โสภนํ อุทรํ วา โสภนํ กฏิ วา โสภนา อูรู วา โสภนา ชงฺฆา วา โสภนา หตฺถา วา โสภนา ปาทา วา โสภนา องฺคุลิโย วา โสภนา นขา วา โสภนาติ. ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา อภินนฺทติ อภิวทติ อภิปตฺเถติ อนุปฺปาเทติ [อนุสฺสรติ (ก.)] อนุพนฺธติ ราคพนฺธนํ – อยํ ทสฺสนสํสคฺโค.
กตโม สวนสํสคฺโค? อิเธกจฺโจ สุณาติ – ‘‘อสุกสฺมึ นาม คาเม วา นิคเม วา อิตฺถี วา กุมารี วา อภิรูปา ทสฺสนียา ปาสาทิกา ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคตา’’ติ ¶ . สุตฺวา สุณิตฺวา อภินนฺทติ อภิวทติ อภิปตฺเถติ อนุปฺปาเทติ อนุพนฺธติ ราคพนฺธนํ – อยํ สวนสํสคฺโค.
สฺเนหาติ ทฺเว สฺเนหา – ตณฺหาสฺเนโห จ ทิฏฺิสฺเนโห จ. กตโม ตณฺหาสฺเนโห? ยาวตา ตณฺหาสงฺขาเตน สีมกตํ [สีมกตํ มริยาทิกตํ (สฺยา.)] โอธิกตํ ปริยนฺติกตํ ปริคฺคหิตํ มมายิตํ – ‘‘อิทํ มม, เอตํ มม, เอตฺตกํ มม, เอตฺตาวตา มม’’. รูปา สทฺทา คนฺธา รสา โผฏฺพฺพา อตฺถรณา ปาวุรณา ทาสิทาสา อเชฬกา กุกฺกุฏสูกรา หตฺถิควาสฺสวฬวา เขตฺตํ วตฺถุ หิรฺํ สุวณฺณํ คามนิคมราชธานิโย รฏฺฺจ ชนปโท จ โกโส จ โกฏฺาคารฺจ, เกวลมฺปิ มหาปถวึ ตณฺหาวเสน มมายติ, ยาวตา อฏฺสตตณฺหาวิจริตํ ¶ – อยํ ตณฺหาสฺเนโห.
กตโม ¶ ทิฏฺิสฺเนโห? วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺิ, ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺิ, ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกาทิฏฺิ. ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ ทิฏฺิคหนํ ทิฏฺิกนฺตาโร ทิฏฺิวิสูกายิกํ ทิฏฺิวิปฺผนฺทิตํ ทิฏฺิสํโยชนํ คาโห ปฏิคฺคาโห [ปติฏฺาโห (ก.)] อภินิเวโส ปรามาโส กุมฺมคฺโค มิจฺฉาปโถ มิจฺฉตฺตํ ติตฺถายตนํ วิปริยาสคฺคาโห วิปรีตคฺคาโห วิปลฺลาสคฺคาโห มิจฺฉาคาโห อยาถาวกสฺมึ ยาถาวกนฺติ คาโห, ยาวตา ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ – อยํ ทิฏฺิสฺเนโห.
สํสคฺคชาตสฺส ภวนฺติ สฺเนหาติ ทสฺสนสํสคฺคปจฺจยา จ สวนสํสคฺคปจฺจยา จ ตณฺหาสฺเนโห จ ทิฏฺิสฺเนโห จ ภวนฺติ สมฺภวนฺติ ชายนฺติ สฺชายนฺติ นิพฺพตฺตนฺติ อภินิพฺพตฺตนฺติ ปาตุภวนฺตีติ – สํสคฺคชาตสฺส ภวนฺติ สฺเนหา.
สฺเนหนฺวยํ ทุกฺขมิทํ ปโหตีติ. สฺเนโหติ ทฺเว สฺเนหา – ตณฺหาสฺเนโห จ ทิฏฺิสฺเนโห จ…เป… อยํ ตณฺหาสฺเนโห…เป… อยํ ทิฏฺิสฺเนโห. ทุกฺขมิทํ ปโหตีติ อิเธกจฺโจ กาเยน ทุจฺจริตํ จรติ, วาจาย ทุจฺจริตํ จรติ, มนสา ทุจฺจริตํ จรติ, ปาณมฺปิ หนติ, อทินฺนมฺปิ อาทิยติ, สนฺธิมฺปิ ฉินฺทติ, นิลฺโลปมฺปิ [วิโลปมฺปิ (สฺยา.) ปสฺส มหานิ. ๑๗๐] หรติ, เอกาคาริกมฺปิ กโรติ, ปริปนฺเถปิ ติฏฺติ, ปรทารมฺปิ คจฺฉติ, มุสาปิ ภณติ. ตเมนํ คเหตฺวา รฺโ ทสฺเสนฺติ – ‘‘อยํ, เทว, โจโร อาคุจารี. อิมสฺส ยํ อิจฺฉสิ ตํ ทณฺฑํ ปเณหี’’ติ. ตเมนํ ¶ ราชา ตํ ปริภาสติ. โส ปริภาสปจฺจยาปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ [ทุกฺขโทมนสฺสํ (สฺยา.)] ปฏิสํเวเทติ. เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ชาตํ? ตสฺส สฺเนหปจฺจยา จ นนฺทิปจฺจยา จ ราคปจฺจยา จ นนฺทิราคปจฺจยา จ ชาตํ.
เอตฺตเกนปิ ราชา น ตุสฺสติ. ตเมนํ ราชา พนฺธาเปติ – อนฺทุพนฺธเนน วา รชฺชุพนฺธเนน วา ¶ สงฺขลิกพนฺธเนน วา เวตฺตพนฺธเนน วา ลตาพนฺธเนน วา ปกฺเขปพนฺธเนน วา ปริกฺเขปพนฺธเนน วา คามพนฺธเนน วา นิคมพนฺธเนน วา รฏฺพนฺธเนน วา ชนปทพนฺธเนน วา, อนฺตมโส สวจนียมฺปิ กโรติ – ‘‘น เต ลพฺภา อิโต ปกฺกมิตุ’’นฺติ. โส พนฺธนปจฺจยาปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ. เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ชาตํ? ตสฺส สฺเนหปจฺจยา จ นนฺทิปจฺจยา จ ราคปจฺจยา จ นนฺทิราคปจฺจยา จ ชาตํ.
เอตฺตเกนปิ ¶ ราชา น ตุสฺสติ. ตเมนํ ราชา ตสฺเสว [ตสฺส (สฺยา.)] ธนํ อาหราเปติ – สตํ วา สหสฺสํ วา สตสหสฺสํ วา. โส ธนชานิปจฺจยาปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ. เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ชาตํ? ตสฺส สฺเนหปจฺจยา จ นนฺทิปจฺจยา จ ราคปจฺจยา จ นนฺทิราคปจฺจยา จ ชาตํ.
เอตฺตเกนปิ ราชา น ตุสฺสติ. ตเมนํ ราชา วิวิธา กมฺมการณา [วิวิธานิ กมฺมกรณานิ (ก.)] การาเปติ – กสาหิปิ ตาเฬติ, เวตฺเตหิปิ ตาเฬติ, อฑฺฒทณฺเฑหิปิ ตาเฬติ, หตฺถมฺปิ ฉินฺทติ, ปาทมฺปิ ฉินฺทติ, หตฺถปาทมฺปิ ฉินฺทติ, กณฺณมฺปิ ฉินฺทติ, นาสมฺปิ ฉินฺทติ, กณฺณนาสมฺปิ ฉินฺทติ, พิลงฺคถาลิกมฺปิ กโรติ, สงฺขมุณฺฑิกมฺปิ กโรติ ¶ , ราหุมุขมฺปิ กโรติ, โชติมาลิกมฺปิ กโรติ, หตฺถปชฺโชติกมฺปิ กโรติ, เอรกวตฺติกมฺปิ [เอรกวฏฺฏิกมฺปิ (สฺยา. ก.) ปสฺส ม. นิ. ๑.๑๖๙] กโรติ, จีรกวาสิกมฺปิ กโรติ, เอเณยฺยกมฺปิ กโรติ, พฬิสมํสิกมฺปิ กโรติ, กหาปณิกมฺปิ กโรติ, ขาราปตจฺฉิกมฺปิ [ขาราปฏิจฺฉิกมฺปิ (ก.)] กโรติ, ปลิฆปริวตฺติกมฺปิ กโรติ, ปลาลปีกมฺปิ กโรติ, ตตฺเตนปิ เตเลน โอสิฺจติ, สุนเขหิปิ ขาทาเปติ, ชีวนฺตมฺปิ สูเล อุตฺตาเสติ, อสินาปิ สีสํ ฉินฺทติ. โส กมฺมการณปจฺจยาปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ. เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ชาตํ? ตสฺส สฺเนหปจฺจยา จ นนฺทิปจฺจยา จ ราคปจฺจยา จ นนฺทิราคปจฺจยา จ ชาตํ. ราชา อิเมสํ จตุนฺนํ ทณฺฑานํ อิสฺสโร.
โส สเกน กมฺเมน กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชติ. ตเมนํ นิรยปาลา ปฺจวิธพนฺธนํ นาม กมฺมการณํ กโรนฺติ [กาเรนฺติ (สฺยา. ก.) ปสฺส ม. นิ. ๓.๒๖๗] – ตตฺตํ อโยขิลํ หตฺเถ คเมนฺติ, ตตฺตํ อโยขิลํ ทุติเย หตฺเถ คเมนฺติ, ตตฺตํ อโยขิลํ ปาเท คเมนฺติ, ตตฺตํ อโยขิลํ ทุติเย ปาเท คเมนฺติ, ตตฺตํ อโยขิลํ มชฺเฌ อุรสฺมึ คเมนฺติ. โส ตตฺถ ทุกฺขา ติพฺพา [ติปฺปา (สฺยา.)] ขรา กฏุกา เวทนา เวเทติ; น จ ตาว กาลํ กโรติ ยาว น ตํ ปาปกมฺมํ พฺยนฺตีโหติ. เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ชาตํ? ตสฺส สฺเนหปจฺจยา จ นนฺทิปจฺจยา จ ราคปจฺจยา จ นนฺทิราคปจฺจยา จ ชาตํ.
ตเมนํ ¶ ¶ นิรยปาลา สํเวเสตฺวา [สํเวสิตฺวา (สฺยา. ก.) ปสฺส ม. นิ. ๓.๒๖๗] กุารีหิ [กุธารีหิ (สฺยา. ก.)] ตจฺฉนฺติ…เป… ตเมนํ นิรยปาลา อุทฺธํปาทํ อโธสิรํ คเหตฺวา วาสีหิ ตจฺฉนฺติ. ตเมนํ ¶ นิรยปาลา รเถ โยเชตฺวา อาทิตฺตาย ปถวิยา สมฺปชฺชลิตาย สโชติภูตาย [สฺโชติภูตาย (สฺยา.)] สาเรนฺติปิ ปจฺจาสาเรนฺติปิ. ตเมนํ นิรยปาลา มหนฺตํ องฺคารปพฺพตํ อาทิตฺตํ สมฺปชฺชลิตํ สโชติภูตํ อาโรเปนฺติปิ โอโรเปนฺติปิ. ตเมนํ นิรยปาลา อุทฺธํปาทํ อโธสิรํ คเหตฺวา ตตฺตาย โลหกุมฺภิยา ปกฺขิปนฺติ อาทิตฺตาย สมฺปชฺชลิตาย สโชติภูตาย. โส ตตฺถ เผณุทฺเทหกํ ปจฺจติ. โส ตตฺถ เผณุทฺเทหกํ ปจฺจมาโน สกิมฺปิ อุทฺธํ คจฺฉติ, สกิมฺปิ อโธ คจฺฉติ, สกิมฺปิ ติริยํ คจฺฉติ. โส ตตฺถ ทุกฺขา ติพฺพา ขรา กฏุกา เวทนา เวเทติ; น จ ตาว กาลงฺกโรติ ยาว น ตํ ปาปกมฺมํ พฺยนฺตีโหติ. เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ชาตํ? ตสฺส สฺเนหปจฺจยา จ นนฺทิปจฺจยา จ ราคปจฺจยา จ นนฺทิราคปจฺจยา จ ชาตํ.
ตเมนํ นิรยปาลา มหานิรเย ปกฺขิปนฺติ. โส โข ปน มหานิรโย –
จตุกฺกณฺโณ จตุทฺวาโร, วิภตฺโต ภาคโส มิโต;
อโยปาการปริยนฺโต, อยสา ปฏิกุชฺชิโต.
ตสฺส อโยมยา ภูมิ, ชลิตา เตชสา ยุตา;
สมนฺตา โยชนสตํ, ผริตฺวา ติฏฺติ สพฺพทา.
กทริยาตปนา [กทริยา ตาปนา (ก.) มหานิ. ๑๗๐] โฆรา, อจฺจิมนฺโต ทุราสทา;
โลมหํสนรูปา จ, เภสฺมา ปฏิภยา ทุขา.
ปุรตฺถิมาย จ ภิตฺติยา, อจฺจิกฺขนฺโธ สมุฏฺิโต;
ฑหนฺโต ¶ ปาปกมฺมนฺเต, ปจฺฉิมาย ปฏิหฺติ.
ปจฺฉิมาย จ ภิตฺติยา, อจฺจิกฺขนฺโธ สมุฏฺิโต;
ฑหนฺโต ปาปกมฺมนฺเต, ปุริมาย ปฏิหฺติ.
ทกฺขิณาย จ ภิตฺติยา, อจฺจิกฺขนฺโธ สมุฏฺิโต;
ฑหนฺโต ปาปกมฺมนฺเต, อุตฺตราย ปฏิหฺติ.
อุตฺตราย ¶ จ ภิตฺติยา, อจฺจิกฺขนฺโธ สมุฏฺิโต;
ฑหนฺโต ปาปกมฺมนฺเต, ทกฺขิณาย ปฏิหฺติ.
เหฏฺโต จ สมุฏฺาย, อจฺจิกฺขนฺโธ ภยานโก;
ฑหนฺโต ปาปกมฺมนฺเต, ฉทนสฺมึ ปฏิหฺติ.
ฉทนมฺหา ¶ สมุฏฺาย, อจฺจิกฺขนฺโธ ภยานโก;
ฑหนฺโต ปาปกมฺมนฺเต, ภูมิยํ ปฏิหฺติ.
อโยกปาลมาทิตฺตํ, สนฺตตฺตํ ชลิตํ ยถา;
เอวํ อวีจินิรโย, เหฏฺา อุปริ ปสฺสโต.
ตตฺถ สตฺตา มหาลุทฺทา, มหากิพฺพิสการิโน;
อจฺจนฺตปาปกมฺมนฺตา, ปจฺจนฺติ น จ มิยฺยเร [มียเร (ก.)].
ชาตเวทสโม กาโย, เตสํ นิรยวาสินํ;
ปสฺส กมฺมานํ ทฬฺหตฺตํ, น ภสฺมา โหติ นปิ มสิ.
ปุรตฺถิเมนปิ ธาวนฺติ, ตโต ธาวนฺติ ปจฺฉิมํ;
อุตฺตเรนปิ ธาวนฺติ, ตโต ธาวนฺติ ทกฺขิณํ.
ยํ ยํ ทิสํ ปธาวนฺติ, ตํ ตํ ทฺวารํ ปิธียติ;
อภินิกฺขมิตาสา ¶ เต, สตฺตา โมกฺขคเวสิโน.
น เต ตโต นิกฺขมิตุํ, ลภนฺติ กมฺมปจฺจยา;
เตสฺจ ปาปกมฺมนฺตํ, อวิปกฺกํ กตํ พหุนฺติ.
เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ กุโต ชาตํ? ตสฺส สฺเนหปจฺจยา จ นนฺทิปจฺจยา จ ราคปจฺจยา จ นนฺทิราคปจฺจยา จ ชาตํ.
ยานิ จ เนรยิกานิ ทุกฺขานิ ยานิ จ ติรจฺฉานโยนิกานิ ทุกฺขานิ ยานิ จ เปตฺติวิสยิกานิ ทุกฺขานิ ยานิ จ มานุสิกานิ ทุกฺขานิ, ตานิ กุโต ชาตานิ กุโต สฺชาตานิ กุโต นิพฺพตฺตานิ กุโต อภินิพฺพตฺตานิ กุโต ปาตุภูตานิ? ตสฺส สฺเนหปจฺจยา จ นนฺทิปจฺจยา จ ราคปจฺจยา จ นนฺทิราคปจฺจยา จ ภวนฺติ สมฺภวนฺติ ชายนฺติ สฺชายนฺติ นิพฺพตฺตนฺติ อภินิพฺพตฺตนฺติ ปาตุภวนฺตีติ – สฺเนหนฺวยํ ทุกฺขมิทํ ปโหติ.
อาทีนวํ ¶ สฺเนหชํ เปกฺขมาโนติ. สฺเนโหติ ทฺเว สฺเนหา – ตณฺหาสฺเนโห จ ทิฏฺิสฺเนโห จ…เป… อยํ ตณฺหาสฺเนโห…เป… อยํ ทิฏฺิสฺเนโห. อาทีนวํ สฺเนหชํ เปกฺขมาโนติ ตณฺหาสฺเนโห จ ทิฏฺิสฺเนโห จ อาทีนวํ สฺเนหชํ เปกฺขมาโน ทกฺขมาโน โอโลกยมาโน นิชฺฌายมาโน อุปปริกฺขมาโนติ – อาทีนวํ สฺเนหชํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘สํสคฺคชาตสฺส ¶ ภวนฺติ สฺเนหา, สฺเนหนฺวยํ ทุกฺขมิทํ ปโหติ;
อาทีนวํ ¶ สฺเนหชํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
มิตฺเต สุหชฺเช อนุกมฺปมาโน, หาเปติ อตฺถํ ปฏิพทฺธจิตฺโต[ปฏิพนฺธจิตฺโต (ก.)];
เอตํ ภยํ สนฺถเว[สนฺธเว (ก.)]เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
มิตฺเต สุหชฺเช อนุกมฺปมาโน, หาเปติ อตฺถํ ปฏิพทฺธจิตฺโตติ. มิตฺตาติ ทฺเว มิตฺตา – อคาริกมิตฺโต จ อนาคาริกมิตฺโต [ปพฺพชิตมิตฺโต (ก.) เอวมุปริปิ] จ. กตโม อคาริกมิตฺโต? อิเธกจฺโจ ทุทฺททํ ททาติ, ทุจฺจชํ จชติ, ทุกฺกรํ กโรติ, ทุกฺขมํ ขมติ, คุยฺหมสฺส อาจิกฺขติ, คุยฺหมสฺส ปริคูหติ [ปริคุยฺหติ (สฺยา. ก.)], อาปทาสุ น วิชหติ, ชีวิตมฺปิสฺส อตฺถาย ปริจฺจตฺตํ โหติ, ขีเณ นาติมฺติ – อยํ อคาริกมิตฺโต.
กตโม อนาคาริกมิตฺโต? อิธ ภิกฺขุ ปิโย จ โหติ มนาโป จ ครุ จ ภาวนีโย จ วตฺตา จ วจนกฺขโม จ คมฺภีรฺจ กถํ กตฺตา, โน จ อฏฺาเน นิโยเชติ อธิสีเล สมาทเปติ, จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวนานุโยเค สมาทเปติ, จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ…เป… จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ… ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ… ปฺจนฺนํ พลานํ… สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ… อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส ภาวนานุโยเค สมาทเปติ – อยํ อนาคาริกมิตฺโต.
สุหชฺชา ¶ ¶ วุจฺจนฺติ เยหิ สห อาคมนํ ผาสุ คมนํ ผาสุ านํ ผาสุ นิสชฺชนํ [นิสชฺชา (ก.)] ผาสุ สยนํ ผาสุ อาลปนํ ผาสุ สลฺลปนํ ผาสุ อุลฺลปนํ ผาสุ สมุลฺลปนํ ผาสุ. มิตฺเต สุหชฺเช อนุกมฺปมาโน หาเปติ อตฺถนฺติ มิตฺเต จ สุหชฺเช จ สนฺทิฏฺเ จ สมฺภตฺเต จ สหาเย จ อนุกมฺปมาโน อนุเปกฺขมาโน อนุคณฺหมาโน อตฺตตฺถมฺปิ ปรตฺถมฺปิ อุภยตฺถมฺปิ หาเปติ, ทิฏฺธมฺมิกมฺปิ อตฺถํ หาเปติ, สมฺปรายิกมฺปิ อตฺถํ หาเปติ, ปรมตฺถมฺปิ หาเปติ ปหาเปติ ปริหาเปติ ปริธํเสติ ปริวชฺเชติ [ปริสชฺเชติ (สฺยา.)] อนฺตรธาเปตีติ – มิตฺเต สุหชฺเช อนุกมฺปมาโน หาเปติ อตฺถํ.
ปฏิพทฺธจิตฺโตติ ทฺวีหิ การเณหิ ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ – อตฺตานํ วา นีจํ เปนฺโต ปรํ อุจฺจํ เปนฺโต ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ, อตฺตานํ วา อุจฺจํ เปนฺโต ปรํ นีจํ เปนฺโต ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ. กถํ อตฺตานํ นีจํ เปนฺโต ปรํ อุจฺจํ เปนฺโต ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ? ตุมฺเห เม พหูปการา, อหํ ตุมฺเห นิสฺสาย ลภามิ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ. ยมฺปิ [เยปิ (ก.) เอวํ จูฬนิ. ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทส ๑๕๑] เม อฺเ ทาตุํ วา กาตุํ วา มฺนฺติ ตุมฺเห นิสฺสาย ตุมฺเห ¶ สมฺปสฺสนฺตา. ยมฺปิ เม โปราณํ มาตาเปตฺติกํ นามโคตฺตํ, ตมฺปิ เม อนฺตรหิตํ. ตุมฺเหหิ อหํ ายามิ – อสุกสฺส กุลุปโก, อสุกาย กุลุปโกติ ¶ . เอวํ อตฺตานํ นีจํ เปนฺโต ปรํ อุจฺจํ เปนฺโต ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ.
กถํ อตฺตานํ อุจฺจํ เปนฺโต ปรํ นีจํ เปนฺโต ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ? อหํ ตุมฺหากํ พหูปกาโร, ตุมฺเห มํ อาคมฺม พุทฺธํ สรณํ คตา, ธมฺมํ สรณํ คตา, สงฺฆํ สรณํ คตา, ปาณาติปาตา ปฏิวิรตา, อทินฺนาทานา ปฏิวิรตา, กาเมสุมิจฺฉาจารา ปฏิวิรตา, มุสาวาทา ปฏิวิรตา, สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา ปฏิวิรตา; อหํ ตุมฺหากํ อุทฺเทสํ เทมิ, ปริปุจฺฉํ เทมิ, อุโปสถํ อาจิกฺขามิ, นวกมฺมํ อธิฏฺามิ. อถ ปน ตุมฺเห มํ อุชฺฌิตฺวา [ปริจฺจชิตฺวา (สฺยา.)] อฺเ สกฺกโรถ ครุํ กโรถ มาเนถ ปูเชถาติ. เอวํ อตฺตานํ อุจฺจํ เปนฺโต ปรํ นีจํ เปนฺโต ปฏิพทฺธจิตฺโต โหตีติ – มิตฺเต สุหชฺเช อนุกมฺปมาโน, หาเปติ อตฺถํ ปฏิพทฺธจิตฺโต.
เอตํ ภยํ สนฺถเว เปกฺขมาโนติ. ภยนฺติ ชาติภยํ ชราภยํ พฺยาธิภยํ มรณภยํ ราชภยํ โจรภยํ อคฺคิภยํ อุทกภยํ อตฺตานุวาทภยํ ¶ ปรานุวาทภยํ ทณฺฑภยํ ทุคฺคติภยํ อูมิภยํ กุมฺภิลภยํ อาวฏฺฏภยํ สุสุมารภยํ [สุํสุมารภยํ (สฺยา.)] อาชีวิกภยํ อสิโลกภยํ ปริสสารชฺชภยํ มทนภยํ ภยานกํ ฉมฺภิตตฺตํ โลมหํโส เจตโส อุพฺเพโค อุตฺราโส. สนฺถเวติ ทฺเว สนฺถวา – ตณฺหาสนฺถโว จ ทิฏฺิสนฺถโว จ…เป… อยํ ตณฺหาสนฺถโว…เป… อยํ ทิฏฺิสนฺถโว. เอตํ ภยํ สนฺถเว เปกฺขมาโนติ เอตํ ภยํ สนฺถเว เปกฺขมาโน ทกฺขมาโน โอโลกยมาโน นิชฺฌายมาโน ¶ อุปปริกฺขมาโนติ – เอตํ ภยํ สนฺถเว เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘มิตฺเต สุหชฺเช อนุกมฺปมาโน, หาเปติ อตฺถํ ปฏิพทฺธจิตฺโต;
เอตํ ภยํ สนฺถเว เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
วํโส วิสาโลว ยถา วิสตฺโต,ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขา;
วํสกฺกฬีโรว[วํเส กฬีโรว (ก.)]อสชฺชมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
วํโส วิสาโลว ยถา วิสตฺโตติ วํโส วุจฺจติ เวฬุคุมฺโพ. ยถา เวฬุคุมฺพสฺมึ โปราณกา วํสา สตฺตา [เวฬุคุมฺพสฺมึ กณฺฏกา ชฏิตา สํสิพฺพิตา (สฺยา.)] วิสตฺตา อาสตฺตา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธา, เอวเมว วิสตฺติกา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค อนุนโย อนุโรโธ นนฺที นนฺทิราโค จิตฺตสฺส สาราโค อิจฺฉา มุจฺฉา อชฺโฌสานํ เคโธ ¶ ปลิเคโธ สงฺโค ปงฺโก เอชา มายา ชนิกา สฺชนนี สิพฺพินี ชาลินี สริตา วิสตฺติกา สุตฺตํ วิสฏา อายูหนี ทุติยา ปณิธิ ภวเนตฺติ วนํ วนโถ สนฺถโว สิเนโห อเปกฺขา ปฏิพนฺธุ อาสา อาสีสนา อาสีสิตตฺตํ รูปาสา สทฺทาสา คนฺธาสา รสาสา โผฏฺพฺพาสา ลาภาสา ธนาสา ปุตฺตาสา ชีวิตาสา ชปฺปา ปชปฺปา อภิชปฺปา ชปฺปนา ชปฺปิตตฺตํ โลลุปฺปํ ¶ โลลุปฺปายนา โลลุปฺปายิตตฺตํ ปุจฺฉฺชิกตา สาธุกมฺยตา อธมฺมราโค วิสมโลโภ นิกนฺติ นิกามนา ปตฺถนา ปิหนา สมฺปตฺถนา กามตณฺหา ภวตณฺหา ¶ วิภวตณฺหา รูปตณฺหา อรูปตณฺหา นิโรธตณฺหา รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา โผฏฺพฺพตณฺหา ธมฺมตณฺหา โอโฆ โยโค คนฺโถ อุปาทานํ อาวรณํ นีวรณํ ฉทนํ พนฺธนํ อุปกฺกิเลโส อนุสโย ปริยุฏฺานํ ลตา เววิจฺฉํ ทุกฺขมูลํ ทุกฺขนิทานํ ทุกฺขปฺปภโว มารปาโส มารพฬิสํ มารวิสโย มารนิวาโส มารพนฺธนํ ตณฺหานที ตณฺหาชาลํ ตณฺหาคทฺทุลํ ตณฺหาสมุทฺโท อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ.
วิสตฺติกาติ เกนฏฺเน วิสตฺติกา? วิสาลาติ วิสตฺติกา วิสตาติ วิสตฺติกา, วิสฏาติ วิสตฺติกา, วิสมาติ วิสตฺติกา, วิสกฺกตีติ วิสตฺติกา, วิสํหรตีติ วิสตฺติกา, วิสํวาทิกาติ วิสตฺติกา, วิสมูลาติ วิสตฺติกา, วิสผลาติ วิสตฺติกา, วิสปริโภคาติ วิสตฺติกา. วิสาลา วา ปน ตณฺหา รูเป สทฺเท คนฺเธ รเส โผฏฺพฺเพ กุเล คเณ อาวาเส ลาเภ ยเส ปสํสาย สุเข จีวเร ปิณฺฑปาเต เสนาสเน คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเร กามธาตุยา รูปธาตุยา อรูปธาตุยา กามภเว รูปภเว อรูปภเว สฺาภเว อสฺาภเว เนวสฺานาสฺาภเว เอกโวการภเว จตุโวการภเว ปฺจโวการภเว อตีเต อนาคเต ปจฺจุปฺปนฺเน ทิฏฺสุตมุตวิฺาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ วิสตา วิตฺถตาติ – วิสตฺติกาติ – วํโส วิสาโลว ¶ ยถา วิสตฺโต.
ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขาติ. ปุตฺตาติ จตฺตาโร ปุตฺตา – อตฺรโช ปุตฺโต, เขตฺตโช ปุตฺโต, ทินฺนโก ปุตฺโต, อนฺเตวาสิโก ปุตฺโต. ทารา วุจฺจนฺติ ภริยาโย. อเปกฺขา วุจฺจนฺติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลนฺติ – ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขา.
วํสกฺกฬีโรว อสชฺชมาโนติ วํโส วุจฺจติ เวฬุคุมฺโพ. ยถา เวฬุคุมฺพสฺมึ ตรุณกา กฬีรกา [ตรุณกฬีรา (สฺยา.)] อสตฺตา อลคฺคา อคธิตา [อปลิเวฏฺิตา (สฺยา.)] อปลิพุทฺธา นิกฺขนฺตา นิสฺสฏา วิปฺปมุตฺตา เอวเมว. สชฺชาติ ทฺเว สชฺชนา – ตณฺหาสชฺชนา จ ทิฏฺิสชฺชนา จ…เป… อยํ ตณฺหาสชฺชนา…เป… อยํ ทิฏฺิสชฺชนา. ตสฺส ปจฺเจกสมฺพุทฺธสฺส ¶ ตณฺหาสชฺชนา ปหีนา, ทิฏฺิสชฺชนา ปฏินิสฺสฏฺา. ตณฺหาสชฺชนาย ปหีนตฺตา ทิฏฺิสชฺชนาย ปฏินิสฺสฏฺตฺตา โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ¶ รูเป น สชฺชติ สทฺเท น สชฺชติ คนฺเธ น สชฺชติ รเส น สชฺชติ โผฏฺพฺเพ น สชฺชติ กุเล…เป… คเณ… อาวาเส… ลาเภ… ยเส… ปสํสาย… สุเข… จีวเร… ปิณฺฑปาเต… เสนาสเน… คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเร… กามธาตุยา… รูปธาตุยา… อรูปธาตุยา… กามภเว… รูปภเว… อรูปภเว… สฺาภเว… อสฺาภเว… เนวสฺานาสฺาภเว… เอกโวการภเว… จตุโวการภเว… ปฺจโวการภเว… อตีเต… อนาคเต… ปจฺจุปฺปนฺเน… ทิฏฺสุตมุตวิฺาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ น สชฺชติ น คณฺหาติ น พชฺฌติ น ¶ ปลิพชฺฌติ น มุจฺฉติ; นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – วํสกฺกฬีโรว อสชฺชมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘วํโส วิสาโลว ยถา วิสตฺโต, ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขา;
วํสกฺกฬีโรว อสชฺชมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
มิโค อรฺมฺหิ ยถา อพทฺโธ[อพนฺโธ (สฺยา. ก.)], เยนิจฺฉกํ คจฺฉติ โคจราย;
วิฺู นโร เสริตํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
มิโค อรฺมฺหิ ยถา อพทฺโธ, เยนิจฺฉกํ คจฺฉติ โคจรายาติ. มิโคติ ทฺเว มิคา – เอณิมิโค จ ปสทมิโค จ. ยถา อารฺิโก [อารฺโก (สฺยา. ก.)] มิโค อรฺเ ปวเน จรมาโน [อรฺเ วสมาโน (สฺยา.)] วิสฺสตฺโถ คจฺฉติ วิสฺสตฺโถ ติฏฺติ วิสฺสตฺโถ นิสีทติ วิสฺสตฺโถ เสยฺยํ กปฺเปติ.
วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อารฺิโก มิโค อรฺเ ปวเน จรมาโน วิสฺสตฺโถ คจฺฉติ วิสฺสตฺโถ ติฏฺติ วิสฺสตฺโถ นิสีทติ วิสฺสตฺโถ เสยฺยํ กปฺเปติ. ตํ กิสฺส เหตุ? อนาปาถคโต, ภิกฺขเว, ลุทฺทสฺส. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว ¶ ¶ กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อนฺธมกาสิ มารํ, อปทํ [ปรํ (ก.) ม. นิ. ๑.๒๗๑] วธิตฺวา มารจกฺขุํ อทสฺสนํ คโต ปาปิมโต’.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ¶ . อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อนฺธมกาสิ มารํ, อปทํ วธิตฺวา มารจกฺขุํ อทสฺสนํ คโต ปาปิมโต’.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ, ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ ‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’ติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อนฺธมกาสิ มารํ, อปทํ วธิตฺวา มารจกฺขุํ อทสฺสนํ คโต ปาปิมโต’.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อนฺธมกาสิ มารํ, อปทํ วธิตฺวา มารจกฺขุํ อทสฺสนํ คโต ปาปิมโต’.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สพฺพโส รูปสฺานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสฺานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสฺานํ อมนสิการา ‘อนนฺโต อากาโส’ติ อากาสานฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อนฺธมกาสิ มารํ, อปทํ วธิตฺวา มารจกฺขุํ อทสฺสนํ คโต ปาปิมโต’.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว ¶ , ภิกฺขุ สพฺพโส อากาสานฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘อนนฺตํ วิฺาณ’นฺติ วิฺาณฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ…เป….
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, สพฺพโส วิฺาณฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘นตฺถิ กิฺจี’ติ อากิฺจฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ…เป….
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ…เป….
‘‘ปุน ¶ จปรํ, ภิกฺขเว, สพฺพโส เนวสฺานาสฺายตนํ สมติกฺกมฺม สฺาเวทยิตนิโรธํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, ปฺาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติ. อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ‘ภิกฺขุ อนฺธมกาสิ มารํ, อปทํ วธิตฺวา มารจกฺขุํ อทสฺสนํ ¶ คโต ปาปิมโต’, ติณฺโณ โลเก วิสตฺติกํ. โส วิสฺสตฺโถ คจฺฉติ วิสฺสตฺโถ ติฏฺติ วิสฺสตฺโถ นิสีทติ วิสฺสตฺโถ เสยฺยํ กปฺเปติ. ตํ กิสฺส เหตุ? อนาปาถคโต, ภิกฺขเว, ปาปิมโต’’ติ – มิโค อรฺมฺหิ ยถา อพทฺโธ, เยนิจฺฉกํ คจฺฉติ โคจราย.
วิฺู นโร เสริตํ เปกฺขมาโนติ. วิฺูติ ปณฺฑิโต ปฺวา พุทฺธิมา าณี วิภาวี เมธาวี. นโรติ สตฺโต มาณโว โปโส ปุคฺคโล ชีโว ชาคุ ชนฺตุ อินฺทคุ มนุโช. เสรีติ ทฺเว เสรี – ธมฺโมปิ เสรี ปุคฺคโลปิ เสรี. กตโม ธมฺโม เสรี? จตฺตาโร สติปฏฺานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ปฺจินฺทฺริยานิ ปฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺคา อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค – อยํ ธมฺโม เสรี. กตโม ปุคฺคโล เสรี? โย อิมินา เสรินา ธมฺเมน สมนฺนาคโต, โส ¶ วุจฺจติ ปุคฺคโล เสรี. วิฺู นโร เสริตํ เปกฺขมาโนติ วิฺู นโร เสริตํ ธมฺมํ เปกฺขมาโน, ทกฺขมาโน โอโลกยมาโน นิชฺฌายมาโน อุปปริกฺขมาโนติ – วิฺู นโร เสริตํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘มิโค อรฺมฺหิ ยถา อพทฺโธ, เยนิจฺฉกํ คจฺฉติ โคจราย;
วิฺู นโร เสริตํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
อามนฺตนา โหติ สหายมชฺเฌ,วาเส าเน คมเน จาริกาย;
อนภิชฺฌิตํ เสริตํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
อามนฺตนา โหติ สหายมชฺเฌ, วาเส าเน คมเน จาริกายาติ สหายา วุจฺจนฺติ เยหิ สห อาคมนํ ผาสุ คมนํ ผาสุ คมนาคมนํ ผาสุ านํ ผาสุ นิสชฺชนํ ผาสุ สยนํ ผาสุ อาลปนํ ผาสุ ¶ สลฺลปนํ ผาสุ อุลฺลปนํ ผาสุ สมุลฺลปนํ ผาสุ. อามนฺตนา โหติ สหายมชฺเฌ, วาเส าเน คมเน จาริกายาติ สหายมชฺเฌ วาเสปิ าเนปิ คมเนปิ จาริกายปิ อตฺตตฺถมนฺตนา ปรตฺถมนฺตนา อุภยตฺถมนฺตนา ทิฏฺธมฺมิกตฺถมนฺตนา สมฺปรายิกตฺถมนฺตนา ปรมตฺถมนฺตนา [อุภยตฺถมนฺตนา (ก.)] ติ ¶ – อามนฺตนา โหติ สหายมชฺเฌ, วาเส าเน คมเน จาริกาย.
อนภิชฺฌิตํ เสริตํ เปกฺขมาโนติ อนภิชฺฌิตํ เอตํ วตฺถุ พาลานํ อสปฺปุริสานํ ติตฺถิยานํ ติตฺถยสาวกานํ, ยทิทํ – ภณฺฑุกาสายวตฺถวสนตา. อภิชฺฌิตํ เอตํ วตฺถุ ปณฺฑิตานํ สปฺปุริสานํ พุทฺธสาวกานํ ปจฺเจกพุทฺธานํ, ยทิทํ – ภณฺฑุกาสายวตฺถวสนตา. เสรีติ ทฺเว เสรี – ธมฺโมปิ เสรี ปุคฺคโลปิ เสรี. กตโม ธมฺโม เสรี? จตฺตาโร สติปฏฺานา ¶ …เป… อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค – อยํ ธมฺโม เสรี. กตโม ปุคฺคโล เสรี? โย อิมินา เสรินา ธมฺเมน สมนฺนาคโต, โส วุจฺจติ ปุคฺคโล เสรี. อนภิชฺฌิตํ เสริตํ เปกฺขมาโนติ เสริตํ ธมฺมํ เปกฺขมาโน ทกฺขมาโน โอโลกยมาโน นิชฺฌายมาโน อุปปริกฺขมาโนติ – อนภิชฺฌิตํ เสริตํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘อามนฺตนา โหติ สหายมชฺเฌ, วาเส าเน คมเน จาริกาย;
อนภิชฺฌิตํ เสริตํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
ขิฑฺฑา[ขิฏฺฏา (ก.)]รตี โหติ สหายมชฺเฌ,ปุตฺเตสุ จ วิปุลํ โหติ เปมํ;
ปิยวิปฺปโยคํ[วิปฺปโยคมฺปิ (ก.)]วิชิคุจฺฉมาโน, เอโก ¶ จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
ขิฑฺฑา รตี โหติ สหายมชฺเฌติ. ขิฑฺฑาติ ทฺเว ขิฑฺฑา – กายิกา จ ขิฑฺฑา วาจสิกา จ ขิฑฺฑา. กตมา กายิกา ขิฑฺฑา? หตฺถีหิปิ กีฬนฺติ, อสฺเสหิปิ กีฬนฺติ, รเถหิปิ กีฬนฺติ, ธนูหิปิ กีฬนฺติ, ถรูหิปิ กีฬนฺติ, อฏฺปเทหิปิ กีฬนฺติ, ทสปเทหิปิ กีฬนฺติ, อากาเสปิ กีฬนฺติ, ปริหารปเถปิ กีฬนฺติ, สนฺติกายปิ กีฬนฺติ, ขลิกายปิ กีฬนฺติ, ฆฏิกายปิ ¶ กีฬนฺติ, สลากหตฺเถนปิ กีฬนฺติ, อกฺเขนปิ กีฬนฺติ, ปงฺคจีเรนปิ กีฬนฺติ, วงฺกเกนปิ กีฬนฺติ, โมกฺขจิกายปิ กีฬนฺติ, จิงฺคุลเกนปิ กีฬนฺติ, ปตฺตาฬฺหเกนปิ กีฬนฺติ, รถเกนปิ กีฬนฺติ, ธนุเกนปิ กีฬนฺติ, อกฺขริกายปิ กีฬนฺติ, มเนสิกายปิ กีฬนฺติ, ยถาวชฺเชนปิ กีฬนฺติ. อยํ กายิกา ขิฑฺฑา.
กตมา วาจสิกา ขิฑฺฑา? มุขเภริกํ มุขาลมฺพรํ มุขฑิณฺฑิมกํ [มุขเทณฺฑิมกํ (สฺยา.), มุขทินฺทิมกํ (ก.)] มุขจลิมกํ มุขเกรกํ [มุขเภรุกํ (สฺยา.)] มุขททฺทริกํ นาฏกํ ลาสํ คีตํ ทวกมฺมํ. อยํ วาจสิกา ขิฑฺฑา.
รตีติ อนุกฺกณฺิตาธิวจนเมตํ รตีติ. สหายา วุจฺจนฺติ เยหิ สห อาคมนํ ผาสุ คมนํ ผาสุ คมนาคมนํ ผาสุ านํ ผาสุ นิสชฺชนํ ผาสุ สยนํ ผาสุ อาลปนํ ผาสุ สลฺลปนํ ผาสุ อุลฺลปนํ ผาสุ สมุลฺลปนํ ผาสุ. ขิฑฺฑา รตี โหติ สหายมชฺเฌติ ขิฑฺฑา จ รติ จ สหายมชฺเฌ โหตีติ – ขิฑฺฑา รตี โหติ สหายมชฺเฌ.
ปุตฺเตสุ ¶ จ วิปุลํ โหติ เปมนฺติ. ปุตฺตาติ จตฺตาโร ปุตฺตา – อตฺรโช ปุตฺโต, เขตฺตโช ปุตฺโต ¶ , ทินฺนโก ปุตฺโต, อนฺเตวาสิโก ปุตฺโต. ปุตฺเตสุ จ วิปุลํ โหตึ เปมนฺติ ปุตฺเตสุ จ อธิมตฺตํ โหติ เปมนฺติ – ปุตฺเตสุ จ วิปุลํ โหติ เปมํ.
ปิยวิปฺปโยคํ วิชิคุจฺฉมาโนติ ทฺเว ปิยา – สตฺตา วา สงฺขารา วา. กตเม สตฺตา ปิยา? อิธ ยสฺส เต โหนฺติ อตฺถกามา หิตกามา ผาสุกามา โยคกฺเขมกามา มาตา วา ปิตา วา ภาตา วา ภคินี วา ปุตฺโต วา ธีตา วา มิตฺตา วา อมจฺจา วา าตี วา สาโลหิตา วา, อิเม สตฺตา ปิยา.
กตเม สงฺขารา ปิยา? มนาปิกา รูปา มนาปิกา สทฺทา มนาปิกา คนฺธา มนาปิกา รสา มนาปิกา โผฏฺพฺพา, อิเม สงฺขารา ปิยา. ปิยวิปฺปโยคํ วิชิคุจฺฉมาโนติ ปิยานํ วิปฺปโยคํ วิชิคุจฺฉมาโน อฏฺฏิยมาโน หรายมาโนติ – ปิยวิปฺปโยคํ วิชิคุจฺฉมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘ขิฑฺฑา ¶ รตี โหติ สหายมชฺเฌ, ปุตฺเตสุ จ วิปุลํ โหติ เปมํ;
ปิยวิปฺปโยคํ วิชิคุจฺฉมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
จาตุทฺทิโส ¶ อปฺปฏิโฆ จ โหติ,สนฺตุสฺสมาโน อิตรีตเรน;
ปริสฺสยานํ สหิตา อฉมฺภี, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
จาตุทฺทิโส อปฺปฏิโฆ จ โหตีติ. จาตุทฺทิโสติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ, ตถา ทุติยํ, ตถา ตติยํ, ตถา จตุตฺถํ. อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ เมตฺตาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน [อพฺยาปชฺเฌน (สฺยา.) ปสฺส ที. นิ. ๓.๓๐๘] ผริตฺวา วิหรติ. กรุณาสหคเตน…เป… มุทิตาสหคเตน…เป… อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ, ตถา ทุติยํ, ตถา ตติยํ…เป… อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรติ. จาตุทฺทิโส อปฺปฏิโฆ จ โหตีติ เมตฺตาย ภาวิตตฺตา เย ปุรตฺถิมาย ทิสาย สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา [อปฺปฏิกุลา (พหูสุ)] โหนฺติ, เย ทกฺขิณาย ทิสาย สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺติ ¶ , เย ปจฺฉิมาย ทิสาย สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺติ, เย อุตฺตราย ทิสาย สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺติ, เย ปุรตฺถิมาย อนุทิสาย สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺติ, เย ทกฺขิณาย อนุทิสาย สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺติ, เย ปจฺฉิมาย อนุทิสาย ¶ สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺติ, เย อุตฺตราย อนุทิสาย สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺติ, เย เหฏฺิมาย ทิสาย สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺติ, เย อุปริมาย ทิสาย สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺติ, เย ทิสาสุ วิทิสาสุ สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺติ; กรุณาย ภาวิตตฺตา มุทิตาย ภาวิตตฺตา อุเปกฺขาย ภาวิตตฺตา เย ปุรตฺถิมาย ทิสาย สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺติ…เป… เย ทิสาสุ วิทิสาสุ สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺตีติ – จาตุทฺทิโส อปฺปฏิโฆ จ โหติ.
สนฺตุสฺสมาโน ¶ อิตรีตเรนาติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ สนฺตุฏฺโ โหติ อิตรีตเรน จีวเรน, อิตรีตรจีวรสนฺตุฏฺิยา จ วณฺณวาที, น จ จีวรเหตุ อเนสนํ อปฺปติรูปํ [อปฺปฏิรูปํ (สฺยา.)] อาปชฺชติ. อลทฺธา จ จีวรํ น ปริตสฺสติ, ลทฺธา จ จีวรํ อคธิโต อมุจฺฉิโต อนชฺฌาปสนฺโน [อนชฺโฌปนฺโน (สฺยา.)] อาทีนวทสฺสาวี นิสฺสรณปฺโ ปริภฺุชติ. ตาย จ ปน อิตรีตรจีวรสนฺตุฏฺิยา เนวตฺตานุกฺกํเสติ น ปรํ วมฺเภติ. โย หิ ตตฺถ ทกฺโข อนลโส สมฺปชาโน ปติสฺสโต, อยํ วุจฺจติ ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ โปราเณ อคฺคฺเ อริยวํเส ิโต. สนฺตุฏฺโ โหติ อิตรีตเรน ปิณฺฑปาเตน…เป… ¶
สนฺตุฏฺโ โหติ อิตรีตเรน เสนาสเนน…เป… สนฺตุฏฺโ โหติ อิตรีตเรน คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรน, อิตรีตรคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารสนฺตุฏฺิยา จ วณฺณวาที, น จ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารเหตุ อเนสนํ อปฺปติรูปํ อาปชฺชติ. อลทฺธา จ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ น ปริตสฺสติ. ลทฺธา จ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ อคธิโต อมุจฺฉิโต อนชฺฌาปนฺโน อาทีนวทสฺสาวี นิสฺสรณปฺโ ปริภฺุชติ. ตาย จ อิตรีตรคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารสนฺตุฏฺิยา เนวตฺตานุกฺกํเสติ น ปรํ วมฺเภติ. โย หิ ตตฺถ ทกฺโข อนลโส สมฺปชาโน ปติสฺสโต, อยํ วุจฺจติ ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ โปราเณ อคฺคฺเ อริยวํเส ิโตติ – สนฺตุสฺสมาโน อิตรีตเรน.
ปริสฺสยานํ ¶ สหิตา อฉมฺภีติ. ปริสฺสยาติ ทฺเว ปริสฺสยา – ปากฏปริสฺสยา จ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา จ. กตเม ปากฏปริสฺสยา? สีหา พฺยคฺฆา ทีปี อจฺฉา ตรจฺฉา โกกา มหึสา [โคมหิสา (สฺยา.) มหานิ. ๕] หตฺถี อหี วิจฺฉิกา สตปที, โจรา วา อสฺสุ มานวา วา กตกมฺมา วา อกตกมฺมา วา, จกฺขุโรโค โสตโรโค ฆานโรโค ชิวฺหาโรโค กายโรโค สีสโรโค กณฺณโรโค มุขโรโค ทนฺตโรโค กาโส สาโส ปินาโส ฑาโห ชโร กุจฺฉิโรโค มุจฺฉา ปกฺขนฺทิกา สูลา วิสูจิกา กุฏฺํ คณฺโฑ กิลาโส โสโส อปมาโร ททฺทุ กณฺฑุ กจฺฉุ รขสา วิตจฺฉิกา โลหิตปิตฺตํ มธุเมโห อํสา ปิฬกา ภคนฺทลา, ปิตฺตสมุฏฺานา อาพาธา เสมฺหสมุฏฺานา อาพาธา วาตสมุฏฺานา อาพาธา สนฺนิปาติกา อาพาธา อุตุปริณามชา อาพาธา วิสมปริหารชา ¶ อาพาธา โอปกฺกมิกา อาพาธา กมฺมวิปากชา อาพาธา, สีตํ อุณฺหํ ชิฆจฺฉา ¶ ปิปาสา อุจฺจาโร ปสฺสาโว ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสา อิติ วา. อิเม วุจฺจนฺติ ปากฏปริสฺสยา.
กตเม ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา? กายทุจฺจริตํ วจีทุจฺจริตํ มโนทุจฺจริตํ กามจฺฉนฺทนีวรณํ พฺยาปาทนีวรณํ ถินมิทฺธนีวรณํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํ วิจิกิจฺฉานีวรณํ ราโค โทโส โมโห โกโธ อุปนาโห มกฺโข ปฬาโส อิสฺสา มจฺฉริยํ มายา สาเยฺยํ ถมฺโภ สารมฺโภ มาโน อติมาโน มโท ปมาโท, สพฺเพ กิเลสา สพฺเพ ¶ ทุจฺจริตา สพฺเพ ทรถา สพฺเพ ปริฬาหา สพฺเพ สนฺตาปา สพฺพากุสลาภิสงฺขารา. อิเม วุจฺจนฺติ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา.
ปริสฺสยาติ เกนฏฺเน ปริสฺสยา? ปริสหนฺตีติ ปริสฺสยา, ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ ปริสฺสยา, ตตฺราสยาติ ปริสฺสยา. กถํ ปริสหนฺตีติ ปริสฺสยา? เต ปริสฺสยา ตํ ปุคฺคลํ สหนฺติ ปริสหนฺติ อภิภวนฺติ อชฺโฌตฺถรนฺติ ปริยาทิยนฺติ มทฺทนฺติ. เอวํ ปริสหนฺตีติ – ปริสฺสยา.
กถํ ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ ปริสฺสยา? เต ปริสฺสยา กุสลานํ ธมฺมานํ อนฺตรายาย ปริหานาย สํวตฺตนฺติ. กตเมสํ กุสลานํ ธมฺมานํ? สมฺมาปฏิปทาย อนุโลมปฏิปทาย อปจฺจนีกปฏิปทาย อนฺวตฺถปฏิปทาย ธมฺมานุธมฺมปฏิปทาย สีเลสุ ปริปูรการิตาย อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตาย โภชเน มตฺตฺุตาย ชาคริยานุโยคสฺส สติสมฺปชฺสฺส จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ ภาวนานุโยคสฺส, จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ… จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ… ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ… ปฺจนฺนํ พลานํ… สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ… อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส ภาวนานุโยคสฺส – อิเมสํ กุสลานํ ธมฺมานํ อนฺตรายาย ปริหานาย สํวตฺตนฺติ. เอวํ ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ – ปริสฺสยา.
กถํ ตตฺราสยาติ ปริสฺสยา? ตตฺเถเต [ตตฺร เต (ก.)] ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ อตฺตภาวสนฺนิสฺสยา. ยถา พิเล พิลาสยา ปาณา สยนฺติ, ทเก ทกาสยา [อุทเก อุทกาสยา (สฺยา.)] ปาณา สยนฺติ, วเน วนาสยา ปาณา สยนฺติ ¶ , รุกฺเข รุกฺขาสยา ปาณา สยนฺติ; เอวเมว ตตฺเถเต ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ อตฺตภาวสนฺนิสฺสยาติ. เอวมฺปิ ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยา.
วุตฺตฺเหตํ ¶ ภควตา – ‘‘สานฺเตวาสิโก, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สาจริยโก ทุกฺขํ น ผาสุ วิหรติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สานฺเตวาสิโก สาจริยโก ทุกฺขํ น ผาสุ ¶ วิหรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา อุปฺปชฺชนฺติ เย ปาปกา อกุสลา ธมฺมา, สรสงฺกปฺปา สํฺโชนียา [สฺโชนิกา (ก.)], ตฺยสฺส อนฺโต วสนฺติ อนฺวาสฺสวนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ. ตสฺมา สานฺเตวาสิโก วุจฺจติ. เตน สมุทาจเรน สมุทาจรนฺติ นํ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ. ตสฺมา สาจริยโกติ วุจฺจติ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา…เป… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา…เป… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา…เป… มนสา ธมฺมํ วิฺาย อุปฺปชฺชนฺติ เย ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สรสงฺกปฺปา สํโยชนียา, ตฺยสฺส อนฺโต วสนฺติ อนฺวาสฺสวนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ. ตสฺมา สานฺเตวาสิโกติ วุจฺจติ. เตน สมุทาจเรน สมุทาจรนฺติ นํ ปาปกา อกุสลา ธมฺมาติ. ตสฺมา สาจริยโกติ วุจฺจติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สานฺเตวาสิโก สาจริยโก ทุกฺขํ น ผาสุ วิหรตี’’ติ. เอวมฺปิ, ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยา.
วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, อนฺตรามลา อนฺตราอมิตฺตา อนฺตราสปตฺตา อนฺตราวธกา อนฺตราปจฺจตฺถิกา. กตเม ตโย ¶ ? โลโภ, ภิกฺขเว, อนฺตรามโล [อนฺตรามลํ (สฺยา. ก.) ปสฺส อิติวุ. ๘๘] อนฺตราอมิตฺโต อนฺตราสปตฺโต อนฺตราวธโก อนฺตราปจฺจตฺถิโก, โทโส, ภิกฺขเว…เป… โมโห, ภิกฺขเว, อนฺตรามโล อนฺตราอมิตฺโต อนฺตราสปตฺโต อนฺตราวธโก อนฺตราปจฺจตฺถิโก. อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย อนฺตรามลา อนฺตราอมิตฺตา อนฺตราสปตฺตา อนฺตราวธกา อนฺตราปจฺจตฺถิกา’’ติ.
อนตฺถชนโน โลโภ, โลโภ จิตฺตปฺปโกปโน;
ภยมนฺตรโต ชาตํ, ตํ ชโน นาวพุชฺฌติ.
ลุทฺโธ อตฺถํ น ชานาติ, ลุทฺโธ ธมฺมํ น ปสฺสติ;
อนฺธตมํ ตทา โหติ, ยํ โลโภ สหเต นรํ.
อนตฺถชนโน โทโส, โทโส จิตฺตปฺปโกปโน;
ภยมนฺตรโต ชาตํ, ตํ ชโน นาวพุชฺฌติ.
ทุฏฺโ ¶ อตฺถํ น ชานาติ, ทุฏฺโ ธมฺมํ น ปสฺสติ;
อนฺธตมํ ตทา โหติ, ยํ โทโส สหเต นรํ.
อนตฺถชนโน โมโห, โมโห จิตฺตปฺปโกปโน;
ภยมนฺตรโต ชาตํ, ตํ ชโน นาวพุชฺฌติ.
มูฬฺโห ¶ อตฺถํ น ชานาติ, มูฬฺโห ธมฺมํ น ปสฺสติ;
อนฺธตมํ ตทา โหติ, ยํ โมโห สหเต นรนฺติ.
เอวมฺปิ, ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยา.
วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘ตโย โข, มหาราช, ปุริสสฺส ธมฺมา อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชนฺติ อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหาราย ¶ . กตเม ตโย? โลโภ โข, มหาราช, ปุริสสฺส ธมฺโม อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหาราย; โทโส โข, มหาราช…เป… โมโห โข, มหาราช, ปุริสสฺส ธมฺโม อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหาราย. อิเม โข, มหาราช, ตโย ปุริสสฺส ธมฺมา อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชนฺติ อหิตาย ทุกฺขาย อผาสุวิหาราย.
‘‘โลโภ โทโส จ โมโห จ, ปุริสํ ปาปเจตสํ;
หึสนฺติ อตฺตสมฺภูตา, ตจสารํว สมฺผล’’นฺติ [สผลนฺติ (ก.) ปสฺส อิติวุ. ๕๐].
เอวมฺปิ, ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยา.
วุตฺตฺเหตํ ภควตา –
‘‘ราโค จ โทโส จ อิโตนิทานา, อรตี รตี โลมหํโส อิโตชา;
อิโต สมุฏฺาย มโนวิตกฺกา, กุมารกา ธงฺกมิโวสฺสชนฺตี’’ติ [จงฺกมิโวสฺสชฺชนฺตีติ (สฺยา. ก.) ปสฺส สุ. นิ. ๒๗๓-๒๗๔].
เอวมฺปิ, ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยา.
ปริสฺสยานํ สหิตาติ ปริสฺสเย สหิตา อาราธิตา อชฺโฌตฺถริตา ปริยาทิตา ปฏินิสฺสตาติ – ปริสฺสยานํ สหิตา. อฉมฺภีติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ¶ อภีรู อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโส วิหรตีติ – ปริสฺสยานํ สหิตา อจฺฉมฺภี, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘จาตุทฺทิโส ¶ อปฺปฏิโฆ จ โหติ, สนฺตุสฺสมาโน อิตรีตเรน;
ปริสฺสยานํ สหิตา อฉมฺภี, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
ทุสฺสงฺคหา ¶ ปพฺพชิตาปิ เอเก, อโถ คหฏฺา ฆรมาวสนฺตา;
อปฺโปสฺสุกฺโก ปรปุตฺเตสุ หุตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
ทุสฺสงฺคหา ปพฺพชิตาปิ เอเกติ ปพฺพชิตาปิ อิเธกจฺเจ นิสฺสเยปิ ทิยฺยมาเน อุทฺเทเสปิ ทิยฺยมาเน ปริปุจฺฉายปิ [ปริปุจฺเฉปิ (ก.)] ทิยฺยมาเน จีวเรปิ ทิยฺยมาเน ปตฺเตปิ ทิยฺยมาเน โลหถาลเกปิ ทิยฺยมาเน ธมฺมกรเณปิ [ธมฺมกรเกปิ (สฺยา.)] ทิยฺยมาเน ปริสฺสาวเนปิ ทิยฺยมาเน ถวิเกปิ ทิยฺยมาเน อุปาหเนปิ ทิยฺยมาเน กายพนฺธเนปิ ทิยฺยมาเน น สุณนฺติ น โสตํ โอทหนฺติ น อฺาจิตฺตํ อุปฏฺเปนฺติ, อนสฺสวา อวจนกรา ปฏิโลมวุตฺติโน อฺเเนว มุขํ กโรนฺตีติ – ทุสฺสงฺคหา ปพฺพชิตาปิ เอเก.
อโถ คหฏฺา ฆรมาวสนฺตาติ คหฏฺาปิ อิเธกจฺเจ หตฺถิมฺหิปิ ทิยฺยมาเน…เป… รเถปิ เขตฺเตปิ วตฺถุมฺหิปิ หิรฺเปิ สุวณฺเณปิ ทิยฺยมาเน คาเมปิ…เป… นิคเมปิ นคเรปิ… รฏฺเปิ… ชนปเทปิ ทิยฺยมาเน น สุณนฺติ น โสตํ โอทหนฺติ น อฺาจิตฺตํ อุปฏฺเปนฺติ, อนสฺสวา อวจนกรา ¶ ปฏิโลมวุตฺติโน อฺเเนว มุขํ กโรนฺตีติ – อโถ คหฏฺา ฆรมาวสนฺตา.
อปฺโปสฺสุกฺโก ปรปุตฺเตสุ หุตฺวาติ อตฺตานํ เปตฺวา สพฺเพ อิมสฺมึ อตฺเถ ปรปุตฺตา. เตสุ ปรปุตฺเตสุ อปฺโปสฺสุกฺโก หุตฺวา อพฺยาวโฏ หุตฺวา อนเปกฺโข หุตฺวาติ – อปฺโปสฺสุกฺโก ปรปุตฺเตสุ หุตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘ทุสฺสงฺคหา ¶ ปพฺพชิตาปิ เอเก, อโถ คหฏฺา ฆรมาวสนฺตา;
อปฺโปสฺสุกฺโก ปรปุตฺเตสุ หุตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
โอโรปยิตฺวา[โวโรปยิตฺวา (สฺยา.)]คิหิพฺยฺชนานิ,สฺฉินฺนปตฺโต[สํสีนปตฺโต (สี. อฏฺ.)]ยถา โกวิฬาโร;
เฉตฺวาน วีโร คิหิพนฺธนานิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
โอโรปยิตฺวา คิหิพฺยฺชนานีติ คิหิพฺยฺชนานิ วุจฺจนฺติ เกสา จ มสฺสู จ มาลา จ คนฺธฺจ วิเลปนฺจ อาภรณฺจ ปิลนฺธนฺจ วตฺถฺจ ปารุปนฺจ เวนฺจ อุจฺฉาทนํ ปริมทฺทนํ นฺหาปนํ [นหาปนํ (สฺยา.)] สมฺพาหนํ อาทาสํ อฺชนํ มาลาคนฺธวิเลปนํ มุขจุณฺณํ ¶ มุขเลปนํ หตฺถพนฺธํ สิขาพนฺธํ ทณฺฑํ นาฬิกํ [นาลิกํ (ก.) ปสฺส ที. นิ. ๑.๑๖] ขคฺคํ ฉตฺตํ จิตฺรุปาหนํ อุณฺหีสํ มณึ วาฬพีชนึ โอทาตานิ วตฺถานิ ¶ ทีฆทสานิ [ทีฆรสฺสานิ (สฺยา.)] อิติ วา. โอโรปยิตฺวา คิหิพฺยฺชนานีติ คิหิพฺยฺชนานิ โอโรปยิตฺวา สโมโรปยิตฺวา นิกฺขิปิตฺวา ปฏิปสฺสมฺภยิตฺวาติ – โอโรปยิตฺวา คิหิพฺยฺชนานิ.
สฺฉินฺนปตฺโต ยถา โกวิฬาโรติ ยถา โกวิฬารสฺส ปตฺตานิ ฉินฺนานิ สฺฉินฺนานิ ปติตานิ ปริปติตานิ, เอวเมว ตสฺส ปจฺเจกสมฺพุทฺธสฺส คิหิพฺยฺชนานิ ฉินฺนานิ สฺฉินฺนานิ ปติตานีติ – สฺฉินฺนปตฺโต ยถา โกวิฬาโร.
เฉตฺวาน วีโร คิหิพนฺธนานีติ. วีโรติ วีริยวาติ วีโร, ปหูติ วีโร, วิสวีติ วีโร, อลมตฺโตติ วีโร, สูโรติ วีโร, วิกฺกนฺโต อภีรู อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี ปหีนภยเภรโวติ วีโร, วิคตโลมหํโสติ วีโร.
วิรโต อิธ [อารโต อิเธว (สฺยา.) ปสฺส สุ. นิ. ๕๓๖] สพฺพปาเกหิ, นิรยทุกฺขํ อติจฺจ วีริยวา โส;
โส วีริยวา ปธานวา, ธีโร [วีโร (สฺยา. ก.) ปสฺส สุ. นิ. ๕๓๖] ตาทิ ปวุจฺจเต ตถตฺตา.
คิหิพนฺธนานิ ¶ วุจฺจนฺติ ปุตฺตา จ ภริยา จ ทาสา จ ทาสี จ อเชฬกา จ กุกฺกุฏสูกรา จ หตฺถิควาสฺสวฬวา จ เขตฺตฺจ วตฺถุ จ หิรฺฺจ สุวณฺณฺจ คามนิคมราชธานิโย จ รฏฺฺจ ชนปโท จ โกโส จ โกฏฺาคารฺจ, ยํ กิฺจิ รชนียวตฺถุ.
เฉตฺวาน วีโร คิหิพนฺธนานีติ ¶ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ วีโร คิหิพนฺธนานิ ฉินฺทิตฺวา สมุจฺฉินฺทิตฺวา ชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – เฉตฺวาน วีโร คิหิพนฺธนานิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘โอโรปยิตฺวา คิหิพฺยฺชนานิ, สฺฉินฺนปตฺโต ยถา โกวิฬาโร,
เฉตฺวาน วีโร คิหิพนฺธนานิ;
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
ปโม วคฺโค.
ทุติยวคฺโค
สเจ ¶ ลเภถ นิปกํ สหายํ,สทฺธึ จรํ สาธุวิหาริ ธีรํ;
อภิภุยฺย สพฺพานิ ปริสฺสยานิ, จเรยฺย เตนตฺตมโน สตีมา.
สเจ ลเภถ นิปกํ สหายนฺติ สเจ นิปกํ ปณฺฑิตํ ปฺวนฺตํ พุทฺธิมนฺตํ าณึ วิภาวึ เมธาวึ สหายํ ลเภยฺย ปฏิลเภยฺย อธิคจฺเฉยฺย วินฺเทยฺยาติ – สเจ ลเภถ นิปกํ สํหายํ.
สทฺธึ จรํ สาธุวิหาริ ธีรนฺติ. สทฺธึ จรนฺติ เอกโต จรํ. สาธุวิหารินฺติ ปเมนปิ ฌาเนน สาธุวิหารึ, ทุติเยนปิ ฌาเนน… ตติเยนปิ ฌาเนน… จตุตฺเถนปิ ฌาเนน สาธุวิหารึ, เมตฺตายปิ เจโตวิมุตฺติยา สาธุวิหารึ, กรุณายปิ…เป… มุทิตายปิ… อุเปกฺขายปิ เจโตวิมุตฺติยา สาธุวิหารึ, อากาสานฺจายตนสมาปตฺติยาปิ สาธุวิหารึ ¶ , วิฺาณฺจ อายตนสมาปตฺติยาปิ…เป… อากิฺจฺายตนสมาปตฺติยาปิ…เป… เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยาปิ ¶ สาธุวิหารึ, นิโรธสมาปตฺติยาปิ สาธุวิหารึ, ผลสมาปตฺติยาปิ สาธุวิหารึ. ธีรนฺติ ธีรํ ปณฺฑิตํ ปฺวนฺตํ พุทฺธิมนฺตํ าณึ วิภาวึ เมธาวินฺติ – สทฺธึ จรํ สาธุวิหาริ ธีรํ.
อภิภุยฺย สพฺพานิ ปริสฺสยานีติ. ปริสฺสยาติ ทฺเว ปริสฺสยา – ปากฏปริสฺสยา จ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา จ…เป… อิเม วุจฺจนฺติ ปากฏปริสฺสยา…เป… อิเม วุจฺจนฺติ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยา…เป… เอวมฺปิ, ตตฺราสยาติ – ปริสฺสยา. อภิภุยฺย สพฺพานิ ปริสฺสยานีติ สพฺเพ ปริสฺสเย อภิภุยฺย อภิภวิตฺวา อชฺโฌตฺถริตฺวา ปริยาทิยิตฺวา มทฺทิตฺวาติ – อภิภุยฺย สพฺพานิ ปริสฺสยานิ.
จเรยฺย เตนตฺตมโน สตีมาติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ เตน นิปเกน ปณฺฑิเตน ปฺวนฺเตน พุทฺธิมนฺเตน าณินา วิภาวินา เมธาวินา สหาเยน สทฺธึ อตฺตมโน ตุฏฺมโน หฏฺมโน ปหฏฺมโน อุทคฺคมโน มุทิตมโน จเรยฺย วิหเรยฺย อิริเยยฺย วตฺเตยฺย ปาเลยฺย ยเปยฺย ยาเปยฺยาติ – จเรยฺย เตนตฺตมโน. สตีมาติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ สติมา โหติ ปรเมน สติเนปกฺเกน ¶ สมนฺนาคโต, จิรกตมฺปิ จิรภาสิตมฺปิ สริตา อนุสฺสริตาติ – จเรยฺย เตนตฺตมโน สตีมา. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘สเจ ลเภถ นิปกํ สหายํ, สทฺธึ ¶ จรํ สาธุวิหาริ ธีรํ;
อภิภุยฺย สพฺพานิ ปริสฺสยานิ, จเรยฺย เตนตฺตมโน สตีมา’’ติ.
โน เจ ลเภถ นิปกํ สหายํ,สทฺธึ จรํ สาธุวิหาริ ธีรํ;
ราชาว รฏฺํ วิชิตํ ปหาย, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
โน เจ ลเภถ นิปกํ สหายนฺติ โน เจ นิปกํ ปณฺฑิตํ ปฺวนฺตํ พุทฺธิมนฺตํ าณึ วิภาวึ เมธาวึ สหายํ ลเภยฺย ปฏิลเภยฺย อธิคจฺเฉยฺย วินฺเทยฺยาติ – โน เจ ลเภถ นิปกํ สหายํ.
สทฺธึ จรํ ¶ สาธุวิหาริ ธีรนฺติ. สทฺธึ จรนฺติ เอกโต จรํ. สาธุวิหารินฺติ ปเมนปิ ฌาเนน สาธุวิหารึ…เป… นิโรธสมาปตฺติยาปิ สาธุวิหารึ, ผลสมาปตฺติยาปิ สาธุวิหารึ. ธีรนฺติ ธีรํ ปณฺฑิตํ ปฺวนฺตํ พุทฺธิมนฺตํ าณึ วิภาวึ เมธาวินฺติ – สทฺธึ จรํ สาธุวิหาริ ธีรํ.
ราชาว รฏฺํ วิชิตํ ปหายาติ ราชา ขตฺติโย มุทฺธาภิสิตฺโต วิชิตสงฺคาโม นิหตปจฺจามิตฺโต ลทฺธาธิปฺปาโย ปริปุณฺณโกสโกฏฺาคาโร รฏฺฺจ ชนปทฺจ โกสฺจ โกฏฺาคารฺจ ปหูตหิรฺสุวณฺณํ นครฺจ ปริจฺจชิตฺวา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตฺวา อกิฺจนภาวํ ¶ อุปคนฺตฺวา เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ. เอวํ ปจฺเจกสมฺพุทฺโธปิ สพฺพํ ฆราวาสปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ปุตฺตทารปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา าติปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา มิตฺตามจฺจปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตฺวา อกิฺจนภาวํ อุปคนฺตฺวา เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ – ราชาว รฏฺํ วิชิตํ ปหาย, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘โน ¶ เจ ลเภถ นิปกํ สหายํ, สทฺธึ จรํ สาธุวิหาริ ธีรํ;
ราชาว รฏฺํ วิชิตํ ปหาย, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
อทฺธา ปสํสาม สหายสมฺปทํ,เสฏฺา สมา เสวิตพฺพา สหายา;
เอเต อลทฺธา อนวชฺชโภชี, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
อทฺธา ปสํสาม สหายสมฺปทนฺติ. อทฺธาติ เอกํสวจนํ นิสฺสํสยวจนํ นิกฺกงฺขวจนํ อทฺเวชฺฌวจนํ อทฺเวฬฺหกวจนํ นิโยควจนํ อปณฺณกวจนํ อวิรทฺธวจนํ อวตฺถาปนวจนเมตํ – อทฺธาติ. สหายสมฺปทนฺติ สหายสมฺปทา วุจฺจติ โย โส สหาโย อเสกฺเขน สีลกฺขนฺเธน ¶ สมนฺนาคโต โหติ, อเสกฺเขน สมาธิกฺขนฺเธน… อเสกฺเขน ปฺากฺขนฺเธน ¶ … อเสกฺเขน วิมุตฺติกฺขนฺเธน… อเสกฺเขน วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺเธน สมนฺนาคโต โหติ. อทฺธา ปสํสาม สหายสมฺปทนฺติ สหายสมฺปทํ ปสํสาม โถเมม กิตฺเตม วณฺเณมาติ – อทฺธา ปสํสาม สหายสมฺปทํ.
เสฏฺา สมา เสวิตพฺพา สหายาติ เสฏฺา โหนฺติ สหายา สีเลน สมาธินา ปฺาย วิมุตฺติยา วิมุตฺติาณทสฺสเนน; สมา สทิสา โหนฺติ สหายา สีเลน สมาธินา ปฺาย วิมุตฺติยา วิมุตฺติาณทสฺสเนน. เสฏฺา วา สหายา สทิสา วา สหายา เสวิตพฺพา ภชิตพฺพา ปยิรุปาสิตพฺพา ปริปุจฺฉิตพฺพา ปริปฺหิตพฺพาติ – เสฏฺา สมา เสวิตพฺพา สหายา.
เอเต อลทฺธา อนวชฺชโภชีติ อตฺถิ ปุคฺคโล สาวชฺชโภชี อตฺถิ ปุคฺคโล อนวชฺชโภชีติ. กตโม จ ปุคฺคโล สาวชฺชโภชี? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล กุหนาย ลปนาย เนมิตฺติกตาย นิปฺเปสิกตาย ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนตาย [นิชิคึสนตาย (สฺยา.)] ทารุทาเนน เวฬุทาเนน ปตฺตทาเนน ปุปฺผทาเนน ผลทาเนน สินานทาเนน จุณฺณทาเนน มตฺติกาทาเนน ทนฺตกฏฺทาเนน มุโขทกทาเนน จาฏุกมฺยตาย [ปาตุกมฺยตาย (สฺยา.) มหานิ. ๑๕๙] มุคฺคสูปฺยตาย [มุคฺคสูปตาย (สฺยา.)] ปาริภฏฺยตาย ปีมทฺทิกตาย วตฺถุวิชฺชาย ติรจฺฉานวิชฺชาย องฺควิชฺชาย นกฺขตฺตวิชฺชาย ทูตคมเนน ปหิณคมเนน ชงฺฆเปสนิเยน เวชฺชกมฺเมน นวกมฺเมน [ทูตกมฺเมน (สฺยา. ก.) มหานิ. ๑๕๙] ปิณฺฑปฏิปิณฺฑเกน ทานานุปฺปทาเนน ¶ , อธมฺเมน วิสเมน ลทฺธา ลภิตฺวา อธิคนฺตฺวา วินฺทิตฺวา ปฏิลภิตฺวา ชีวิกํ [ชีวิตํ (ก.)] กปฺเปติ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล สาวชฺชโภชี.
กตโม จ ปุคฺคโล อนวชฺชโภชี? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล น กุหนาย น ลปนาย น เนมิตฺติกตาย ¶ น นิปฺเปสิกตาย น ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนตาย น ทารุทาเนน น เวฬุทาเนน น ปตฺตทาเนน น ปุปฺผทาเนน น ผลทาเนน น สินานทาเนน น จุณฺณทาเนน น มตฺติกาทาเนน น ทนฺตกฏฺทาเนน น มุโขทกทาเนน น จาฏุกมฺยตาย น มุคฺคสูปฺยตาย น ปาริภฏฺยตาย น ปีมทฺทิกตาย น วตฺถุวิชฺชาย น ติรจฺฉานวิชฺชาย น ¶ องฺควิชฺชาย น นกฺขตฺตวิชฺชาย น ทูตคมเนน น ปหิณคมเนน น ชงฺฆเปสนิเยน น เวชฺชกมฺเมน น นวกมฺเมน น ปิณฺฑปฏิปิณฺฑเกน น ทานานุปฺปทาเนน, ธมฺเมน สเมน ลทฺธา ลภิตฺวา อธิคนฺตฺวา วินฺทิตฺวา ปฏิลภิตฺวา ชีวิกํ กปฺเปติ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล อนวชฺชโภชี.
เอเต อลทฺธา อนวชฺชโภชีติ เอเต อนวชฺชโภชี อลทฺธา อลภิตฺวา อนธิคนฺตฺวา อวินฺทิตฺวา อปฺปฏิลภิตฺวาติ – เอเต อลทฺธา อนวชฺชโภชี, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘อทฺธา ปสํสาม สหายสมฺปทํ, เสฏฺา สมา เสวิตพฺพา สหายา;
เอเต อลทฺธา อนวชฺชโภชี, เอโก ¶ จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
ทิสฺวา สุวณฺณสฺส ปภสฺสรานิ,กมฺมารปุตฺเตน สุนิฏฺิตานิ;
สงฺฆฏฺฏยนฺตานิ[สํฆฏฺฏมานานิ (สุ. นิ. ๔๘)]ทุเว ภุชสฺมึ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
ทิสฺวา สุวณฺณสฺส ปภสฺสรานีติ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา. สุวณฺณสฺสาติ ชาตรูปสฺส. ปภสฺสรานีติ ปริสุทฺธานิ ปริโยทาตานีติ – ทิสฺวา สุวณฺณสฺส ปภสฺสรานิ.
กมฺมารปุตฺเตน สุนิฏฺิตานีติ กมฺมารปุตฺโต วุจฺจติ สุวณฺณกาโร. กมฺมารปุตฺเตน สุนิฏฺิตานีติ กมฺมารปุตฺเตน สุนิฏฺิตานิ สุกตานิ สุปริกมฺมกตานีติ – กมฺมารปุตฺเตน สุนิฏฺิตานิ.
สงฺฆฏฺฏยนฺตานิ ทุเว ภุชสฺมินฺติ ภุโช วุจฺจติ หตฺโถ. ยถา เอกสฺมึ หตฺเถ ทฺเว นูปุรานิ [ธุวรานิ (สฺยา.)] ฆฏฺเฏนฺติ [ฆเฏนฺติ (สฺยา.)]; เอวเมว สตฺตา ตณฺหาวเสน ทิฏฺิวเสน นิรเย ฆฏฺเฏนฺติ, ติรจฺฉานโยนิยํ ฆฏฺเฏนฺติ, เปตฺติวิสเย ฆฏฺเฏนฺติ, มนุสฺสโลเก ฆฏฺเฏนฺติ, เทวโลเก ฆฏฺเฏนฺติ, คติยา คตึ อุปปตฺติยา ¶ อุปปตฺตึ ปฏิสนฺธิยา ปฏิสนฺธึ ภเวน ภวํ สํสาเรน สํสารํ วฏฺเฏน วฏฺฏํ ฆฏฺเฏนฺติ สงฺฆฏฺเฏนฺติ สงฺฆฏฺเฏนฺตา ¶ จรนฺติ วิหรนฺติ อิริยนฺติ วตฺเตนฺติ ปาเลนฺติ ยเปนฺติ ยาเปนฺตีติ – สงฺฆฏฺฏยนฺตานิ ทุเว ภุชสฺมึ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘ทิสฺวา ¶ สุวณฺณสฺส ปภสฺสรานิ, กมฺมารปุตฺเตน สุนิฏฺิตานิ;
สงฺฆฏฺฏยนฺตานิ ทุเว ภุชสฺมึ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’.
เอวํ ทุตีเยน สหา มมสฺส,วาจาภิลาโป อภิสชฺชนา วา;
เอตํ ภยํ อายตึ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
เอวํ ทุตีเยน สหา มมสฺสาติ ตณฺหาทุติโย วา โหติ ปุคฺคลทุติโย วา. กถํ ตณฺหาทุติโย โหติ? ตณฺหาติ รูปตณฺหา…เป… ธมฺมตณฺหา. ยสฺเสสา ตณฺหา อปฺปหีนา, โส วุจฺจติ ตณฺหาทุติโย.
ตณฺหาทุติโย ปุริโส, ทีฆมทฺธาน สํสรํ;
อิตฺถภาวฺถาภาวํ, สํสารํ นาติวตฺตตีติ.
เอวํ ตณฺหาทุติโย วา โหติ.
กถํ ปุคฺคลทุติโย โหติ? อิเธกจฺโจ น อตฺถเหตุ [อตฺตเหตุ (สฺยา.)] น การณเหตุ อุทฺธโต อวูปสนฺตจิตฺโต เอกสฺส วา ทุติโย โหติ, ทฺวินฺนํ วา ตติโย โหติ, ติณฺณํ วา จตุตฺโถ โหติ. ตตฺถ พหุํ สมฺผปฺปลาปํ ปลปติ; เสยฺยถิทํ – ราชกถํ โจรกถํ มหามตฺตกถํ เสนากถํ ภยกถํ ยุทฺธกถํ อนฺนกถํ ปานกถํ วตฺถกถํ สยนกถํ มาลากถํ ¶ คนฺธกถํ าติกถํ ยานกถํ คามกถํ นิคมกถํ นครกถํ ชนปทกถํ อิตฺถิกถํ [อิตฺถิกถํ ปุริสกถํ (สฺยา. ก.) ที. นิ. ๑.๑๗, ๒๐๑; สํ. นิ. ๕.๑๐๘๐ ปสฺสิตพฺพํ] สูรกถํ วิสิขากถํ กุมฺภฏฺานกถํ ปุพฺพเปตกถํ นานตฺตกถํ ¶ โลกกฺขายิกํ สมุทฺทกฺขายิกํ อิติภวาภวกถํ กเถติ. เอวํ ปุคฺคลทุติโย โหตีติ – เอวํ ทุตีเยน สหา มมสฺส.
วาจาภิลาโป อภิสชฺชนา วาติ วาจาภิลาโป วุจฺจติ พาตฺตึส ติรจฺฉานกถา, เสยฺยถิทํ – ราชกถํ…เป… อิติภวาภวกถํ. อภิสชฺชนา วาติ ทฺเว สชฺชนา – ตณฺหาสชฺชนา จ ทิฏฺิสชฺชนา จ…เป… อยํ ตณฺหาสชฺชนา…เป… อยํ ทิฏฺิสชฺชนาติ – วาจาภิลาโป อภิสชฺชนา วา.
เอตํ ¶ ภยํ อายตึ เปกฺขมาโนติ. ภยนฺติ ชาติภยํ ชราภยํ พฺยาธิภยํ มรณภยํ ราชภยํ โจรภยํ อคฺคิภยํ อุทกภยํ อตฺตานุวาทภยํ ปรานุวาทภยํ ทณฺฑภยํ ทุคฺคติภยํ อูมิภยํ กุมฺภิลภยํ อาวฏฺฏภยํ สุสุมารภยํ อาชีวกภยํ อสิโลกภยํ ปริสสารชฺชภยํ มทนภยํ ภยานกํ ฉมฺภิตตฺตํ โลมหํโส เจตโส อุพฺเพโค อุตฺราโส. เอตํ ภยํ อายตึ เปกฺขมาโนติ เอตํ ภยํ อายตึ เปกฺขมาโน ทกฺขมาโน โอโลกยมาโน นิชฺฌายมาโน อุปปริกฺขมาโนติ – เอตํ ภยํ อายตึ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘เอวํ ทุตีเยน สหา มมสฺส, วาจาภิลาโป อภิสชฺชนา วา;
เอตํ ¶ ภยํ อายตึ เปกฺขมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’.
กามา หิ จิตฺรา มธุรา มโนรมา,วิรูปรูเปน มเถนฺติ จิตฺตํ;
อาทีนวํ กามคุเณสุ ทิสฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
กามา หิ จิตฺรา มธุรา มโนรมาติ. กามาติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. จิตฺราติ นานาวณฺณา รูปา นานาวณฺณา สทฺทา นานาวณฺณา คนฺธา นานาวณฺณา รสา นานาวณฺณา โผฏฺพฺพา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. มธุราติ วุตฺตฺเหตํ ภควตา [ม. นิ. ๑.๑๖๗ ปสฺสิตพฺพํ] – ‘‘ปฺจิเม ¶ , ภิกฺขเว, กามคุณา. กตเม ปฺจ? จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, โสตวิฺเยฺยา สทฺทา…เป… ฆานวิฺเยฺยา คนฺธา… ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา… กายวิฺเยฺยา โผฏฺพฺพา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. อิเม โข, ภิกฺขเว, ปฺจ กามคุณา. ยํ โข, ภิกฺขเว, อิเม ปฺจ กามคุเณ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อิทํ วุจฺจติ กามสุขํ มิฬฺหสุขํ [มีฬฺหสุขํ (ปสฺส ม. นิ. ๓.๓๒๘)] ปุถุชฺชนสุขํ อนริยสุขํ, น เสวิตพฺพํ น ภาเวตพฺพํ น พหุลีกาตพฺพํ, ‘ภายิตพฺพํ เอตสฺส สุขสฺสา’ติ วทามี’’ติ – กามา หิ จิตฺรา มธุรา มโนรมาติ. มโนติ ¶ ยํ จิตฺตํ…เป… ตชฺชา มโนวิฺาณธาตุ. มโน รเมนฺติ โถเมนฺติ โตเสนฺติ ปหาเสนฺตีติ – กามา หิ จิตฺรา มธุรา มโนรมา.
วิรูปรูเปน มเถนฺติ จิตฺตนฺติ นานาวณฺเณหิ รูเปหิ…เป… นานาวณฺเณหิ โผฏฺพฺเพหิ จิตฺตํ มเถนฺติ โตเสนฺติ ปหาเสนฺตีติ – วิรูปรูเปน มเถนฺติ จิตฺตํ.
อาทีนวํ ¶ กามคุเณสุ ทิสฺวาติ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘โก จ, ภิกฺขเว, กามานํ อาทีนโว? อิธ, ภิกฺขเว, กุลปุตฺโต เยน สิปฺปฏฺาเนน ชีวิกํ กปฺเปติ, ยทิ มุทฺทาย ยทิ คณนาย ยทิ สงฺขาเนน ยทิ กสิยา ยทิ วณิชฺชาย ยทิ โครกฺเขน ยทิ อิสฺสตฺเถน [อิสฺสฏฺเน (สฺยา.), อิสฺสตฺเตน (ก.) ปสฺส ม. นิ. ๑.๑๖๗] ยทิ ราชโปริเสน ยทิ สิปฺปฺตเรน, สีตสฺส ปุรกฺขโต อุณฺหสฺส ปุรกฺขโต ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺเสหิ สมฺผสฺสมาโน [ริสฺสมาโน (ม. นิ. ๑.๑๖๗)] ขุปฺปิปาสาย มียมาโน; อยํ, ภิกฺขเว, กามานํ อาทีนโว สนฺทิฏฺิโก ทุกฺขกฺขนฺโธ กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุ.
‘‘ตสฺส เจ, ภิกฺขเว, กุลปุตฺตสฺส เอวํ อุฏฺหโต ฆฏโต วายมโต เต โภคา นาภินิปฺผชฺชนฺติ, โส โสจติ กิลมติ ปริเทวติ อุรตฺตาฬึ กนฺทติ, สมฺโมหํ อาปชฺชติ – ‘โมฆํ วต เม อุฏฺานํ, อผโล วต เม วายาโม’ติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, กามานํ อาทีนโว สนฺทิฏฺิโก ทุกฺขกฺขนฺโธ กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุ.
‘‘ตสฺส ¶ เจ, ภิกฺขเว, กุลปุตฺตสฺส เอวํ อุฏฺหโต ฆฏโต วายมโต เต โภคา อภินิปฺผชฺชนฺติ, โส เตสํ โภคานํ อารกฺขาธิกรณํ ทุกฺขํ ¶ โทมนสฺสํ [ทุกฺขโทมนสฺสํ (สฺยา. ก.)] ปฏิสํเวเทติ – ‘กินฺติ เม โภเค เนว ราชาโน หเรยฺยุํ, น โจรา หเรยฺยุํ, น อคฺคิ ฑเหยฺย, น อุทกํ วเหยฺย, น อปฺปิยา ทายาทา หเรยฺยุ’นฺติ. ตสฺส เอวํ อารกฺขโต โคปยโต เต โภเค ราชาโน วา หรนฺติ โจรา วา หรนฺติ อคฺคิ วา ฑหติ อุทกํ วา วหติ อปฺปิยา วา ทายาทา หรนฺติ. โส โสจติ…เป… สมฺโมหํ อาปชฺชติ – ‘ยมฺปิ เม อโหสิ ตมฺปิ โน นตฺถี’ติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, กามานํ อาทีนโว สนฺทิฏฺิโก ทุกฺขกฺขนฺโธ กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุ.
‘‘ปุน ¶ จปรํ, ภิกฺขเว, กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุ ราชาโนปิ ราชูหิ วิวทนฺติ, ขตฺติยาปิ ขตฺติเยหิ วิวทนฺติ, พฺราหฺมณาปิ พฺราหฺมเณหิ วิวทนฺติ, คหปตีปิ คหปตีหิ วิวทนฺติ, มาตาปิ ปุตฺเตน วิวทติ, ปุตฺโตปิ มาตรา วิวทติ, ปิตาปิ ปุตฺเตน วิวทติ, ปุตฺโตปิ ปิตรา วิวทติ, ภาตาปิ ภคินิยา วิวทติ, ภคินีปิ ภาตรา วิวทติ, สหาโยปิ สหาเยน วิวทติ. เต ตตฺถ กลหวิคฺคหวิวาทาปนฺนา อฺมฺํ ปาณีหิปิ อุปกฺกมนฺติ เลฑฺฑูหิปิ อุปกฺกมนฺติ ทณฺเฑหิปิ อุปกฺกมนฺติ สตฺเถหิปิ อุปกฺกมนฺติ. เต ตตฺถ มรณมฺปิ นิคจฺฉนฺติ มรณมตฺตมฺปิ ทุกฺขํ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, กามานํ อาทีนโว สนฺทิฏฺิโก ทุกฺขกฺขนฺโธ กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุ อสิจมฺมํ คเหตฺวา ธนุกลาปํ สนฺนยฺหิตฺวา อุภโตพฺยูฬฺหํ [อุภโตวิยูฬฺหํ (สฺยา.) ปสฺส ม. นิ. ๑.๑๖๘] สงฺคามํ ปกฺขนฺทนฺติ, อุสูสุปิ ¶ ขิปฺปมาเนสุ สตฺตีสุปิ ขิปฺปมานาสุ อสีสุปิ วิชฺโชตลนฺเตสุ. เต ตตฺถ อุสูหิปิ วิชฺฌนฺติ สตฺตีหิปิ [สตฺติยาปิ (ม. นิ. ๑.๑๖๗, ๑๗๘)] วิชฺฌนฺติ อสินาปิ สีสํ ฉินฺทนฺติ. เต ตตฺถ มรณมฺปิ นิคจฺฉนฺติ มรณมตฺตมฺปิ ทุกฺขํ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, กามานํ อาทีนโว สนฺทิฏฺิโก ทุกฺขกฺขนฺโธ กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุ อสิจมฺมํ คเหตฺวา ธนุกลาปํ สนฺนยฺหิตฺวา อทฺทาวเลปนา [อทฺธาวเลปนา (สฺยา.)] อุปการิโย ¶ ปกฺขนฺทนฺติ, อุสูสุปิ ขิปฺปมาเนสุ สตฺตีสุปิ ขิปฺปมานาสุ, อสีสุปิ วิชฺโชตลนฺเตสุ. เต ตตฺถ อุสูหิปิ วิชฺฌนฺติ สตฺตีหิปิ วิชฺฌนฺติ ฉกณกายปิ [ฉกณฏิยาปิ (สฺยา.), ปกฺกฏฺิยา (สี. อฏฺ.) ปสฺส ม. นิ. ๑.๑๖๘] โอสิฺจนฺติ อภิวคฺเคนปิ โอมทฺทนฺติ อสินาปิ สีสํ ฉินฺทนฺติ. เต ตตฺถ มรณมฺปิ นิคจฺฉนฺติ มรณมตฺตมฺปิ ทุกฺขํ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, กามานํ อาทีนโว สนฺทิฏฺิโก ทุกฺขกฺขนฺโธ ¶ กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุ สนฺธิมฺปิ ฉินฺทนฺติ นิลฺโลปมฺปิ หรนฺติ เอกาคาริกมฺปิ กโรนฺติ ปริปนฺเถปิ ติฏฺนฺติ ปรทารมฺปิ คจฺฉนฺติ. ตเมนํ ราชาโน คเหตฺวา วิวิธา กมฺมการณา กาเรนฺติ – กสาหิปิ ตาเฬนฺติ, เวตฺเตหิปิ ตาเฬนฺติ, อฑฺฒทณฺฑเกหิปิ ตาเฬนฺติ, หตฺถมฺปิ ฉินฺทนฺติ…เป… อสินาปิ สีสํ ฉินฺทนฺติ. เต ตตฺถ มรณมฺปิ นิคจฺฉนฺติ มรณมตฺตมฺปิ ทุกฺขํ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, กามานํ อาทีนโว สนฺทิฏฺิโก ทุกฺขกฺขนฺโธ กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุ.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุ กาเยน ทุจฺจริตํ จรนฺติ วาจาย ทุจฺจริตํ จรนฺติ มนสา ทุจฺจริตํ จรนฺติ. เต กาเยน ทุจฺจริตํ จริตฺวา วาจาย ทุจฺจริตํ จริตฺวา มนสา ทุจฺจริตํ จริตฺวา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชนฺติ. อยมฺปิ, ภิกฺขเว, กามานํ อาทีนโว สมฺปรายิโก ทุกฺขกฺขนฺโธ กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณํ กามานเมว เหตุ’’.
อาทีนวํ กามคุเณสุ ทิสฺวาติ กามคุเณสุ อาทีนวํ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – อาทีนวํ กามคุเณสุ ทิสฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘กามา ¶ หิ จิตฺรา มธุรา มโนรมา, วิรูปรูเปน มเถนฺติ จิตฺตํ;
อาทีนวํ กามคุเณสุ ทิสฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
อีตี ¶ จ คณฺโฑ จ อุปทฺทโว จ, โรโค จ สลฺลฺจ ภยฺจ เมตํ;
เอตํ ภยํ กามคุเณสุ ทิสฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
อีตี จ คณฺโฑ จ อุปทฺทโว จ, โรโค จ สลฺลฺจ ภยฺจ ¶ เมตนฺติ วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘ภยนฺติ, ภิกฺขเว, กามานเมตํ อธิวจนํ. ทุกฺขนฺติ, ภิกฺขเว, กามานเมตํ อธิวจนํ. โรโคติ, ภิกฺขเว, กามานเมตํ อธิวจนํ. คณฺโฑติ, ภิกฺขเว, กามานเมตํ อธิวจนํ. สลฺลนฺติ, ภิกฺขเว, กามานเมตํ อธิวจนํ. สงฺโคติ, ภิกฺขเว, กามานเมตํ อธิวจนํ. ปงฺโกติ, ภิกฺขเว, กามานเมตํ อธิวจนํ. คพฺโภติ, ภิกฺขเว, กามานเมตํ อธิวจนํ. กสฺมา จ, ภิกฺขเว, ภยนฺติ กามานเมตํ อธิวจนํ? ยสฺมา จ กามราครตฺตายํ, ภิกฺขเว, ฉนฺทราควินิพทฺโธ [ฉนฺทราควินิพนฺโธ (สฺยา. ก.) ปสฺส อ. นิ. ๘.๕๖] ทิฏฺธมฺมิกาปิ ภยา น ปริมุจฺจติ, สมฺปรายิกาปิ ภยา น ปริมุจฺจติ, ตสฺมา ภยนฺติ กามานเมตํ อธิวจนํ. กสฺมา จ, ภิกฺขเว, ทุกฺขนฺติ…เป… โรโคติ… คณฺโฑติ… สลฺลนฺติ… สงฺโคติ… ปงฺโกติ… คพฺโภติ กามานเมตํ อธิวจนํ? ยสฺมา จ กามราครตฺตายํ, ภิกฺขเว, ฉนฺทราควินิพทฺโธ ทิฏฺธมฺมิกาปิ คพฺภา น ปริมุจฺจติ, สมฺปรายิกาปิ คพฺภา น ปริมุจฺจติ, ตสฺมา คพฺโภติ กามานเมตํ อธิวจน’’นฺติ.
ภยํ ทุกฺขฺจ โรโค จ, คณฺโฑ สลฺลฺจ สงฺโค จ;
ปงฺโก คพฺโภ จ อุภยํ, เอเต กามา ปวุจฺจนฺติ;
ยตฺถ สตฺโต ปุถุชฺชโน.
โอติณฺโณ สาตรูเปน, ปุน คพฺภาย คจฺฉติ;
ยโต จ ภิกฺขุ อาตาปี, สมฺปชฺํ น ริจฺจติ [น ริฺจติ (สฺยา. ก.) สํ. นิ. ๔.๒๕๑].
โส อิมํ ปลิปถํ ทุคฺคํ, อติกฺกมฺม ตถาวิโธ;
ปชํ ชาติชรูเปตํ, ผนฺทมานํ อเวกฺขตีติ.
อีตี จ คณฺโฑ จ อุปทฺทโว จ, โรโค จ สลฺลฺจ ภยฺจ เมตํ.
เอตํ ¶ ¶ ภยํ กามคุเณสุ ทิสฺวาติ เอตํ ภยํ กามคุเณสุ ทิสฺวา ปสฺสิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา ¶ วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – เอตํ ภยํ กามคุเณสุ ทิสฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘อีตี จ คณฺโฑ จ อุปทฺทโว จ, โรโค จ สลฺลฺจ ภยฺจ เมตํ;
เอตํ ภยํ กามคุเณสุ ทิสฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
สีตฺจ อุณฺหฺจ ขุทํ ปิปาสํ, วาตาตเป ฑํสสรีสเป[ฑํสสิรึสเป (สฺยา.), ฑํสมกสสรีสเป (ก.)]จ;
สพฺพานิเปตานิ อภิสมฺภวิตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
สีตฺจ อุณฺหฺจ ขุทํ ปิปาสนฺติ. สีตนฺติ ทฺวีหิ การเณหิ สีตํ โหติ – อพฺภนฺตรธาตุปฺปโกปวเสน วา สีตํ โหติ พหิทฺธา อุตุวเสน วา สีตํ โหติ. อุณฺหนฺติ ทฺวีหิ การเณหิ อุณฺหํ โหติ – อพฺภนฺตรธาตุปฺปโกปวเสน วา อุณฺหํ โหติ พหิทฺธา อุตุวเสน วา อุณฺหํ โหติ. ขุทา [ขุทฺทา (สฺยา. ก.)] วุจฺจติ ฉาตโก. ปิปาสา วุจฺจติ อุทกปิปาสาติ – สีตฺจ อุณฺหฺจ ขุทํ ปิปาสํ.
วาตาตเป ฑํสสรีสเป จาติ. วาตาติ ปุรตฺถิมา วาตา ปจฺฉิมา วาตา อุตฺตรา วาตา ทกฺขิณา วาตา สรชา วาตา อรชา วาตา สีตา ¶ วาตา อุณฺหา วาตา ปริตฺตา วาตา อธิมตฺตา วาตา เวรมฺภวาตา ปกฺขวาตา สุปณฺณวาตา ตาลปณฺณวาตา [ตาลวณฺฑวาตา (ก.) จูฬนิ. อุปสีวมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๔๓] วิธูปนวาตา. อาตโป วุจฺจติ สูริยสนฺตาโป. ฑํสา วุจฺจนฺติ ปิงฺคลมกฺขิกา. สรีสปา วุจฺจนฺติ อหีติ – วาตาตเป ฑํสสรีสเป จ.
สพฺพานิเปตานิ อภิสมฺภวิตฺวาติ อภิภวิตฺวา อชฺโฌตฺถริตฺวา ปริยาทิยิตฺวา มทฺทิตฺวาติ – สพฺพานิเปตานิ อภิสมฺภวิตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘สีตฺจ ¶ อุณฺหฺจ ขุทํ ปิปาสํ, วาตาตเป ฑํสสรีสเป จ;
สพฺพานิเปตานิ อภิสมฺภวิตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
นาโคว ยูถานิ วิวชฺชยิตฺวา,สฺชาตขนฺโธ ปทุมี อุฬาโร;
ยถาภิรนฺตํ วิหเร[วีหรํ (สุ. นิ. ๕๓)]อรฺเ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
นาโคว ¶ ยูถานิ วิวชฺชยิตฺวาติ นาโค วุจฺจติ หตฺถินาโค. ปจฺเจกสมฺพุทฺโธปิ นาโค. กึการณา ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ นาโค? อาคุํ น กโรตีติ นาโค; น คจฺฉตีติ นาโค; น อาคจฺฉตีติ นาโค. กถํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อาคุํ น กโรตีติ นาโค? อาคุ วุจฺจติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนภวิกา ¶ สทรา ทุกฺขวิปากา อายตึ ชาติชรามรณิยา.
อาคุํ น กโรติ กิฺจิ โลเก, สพฺพสํโยเค วิสชฺช พนฺธนานิ;
สพฺพตฺถ น สชฺชติ วิมุตฺโต, นาโค ตาทิ ปวุจฺจเต ตถตฺตา.
เอวํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อาคุํ น กโรตีติ นาโค.
กถํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ น คจฺฉตีติ นาโค? โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ น ฉนฺทาคตึ คจฺฉติ, น โทสาคตึ คจฺฉติ, น โมหาคตึ คจฺฉติ, น ภยาคตึ คจฺฉติ, น ราควเสน คจฺฉติ, น โทสวเสน คจฺฉติ, น โมหวเสน คจฺฉติ, น มานวเสน คจฺฉติ, น ทิฏฺิวเสน คจฺฉติ, น อุทฺธจฺจวเสน คจฺฉติ, น วิจิกิจฺฉาวเสน คจฺฉติ, น อนุสยวเสน คจฺฉติ, น วคฺเคหิ กปฺเปหิ ยายติ นียติ [นิยฺยติ (สฺยา. ก.)] วุยฺหติ สํหรียติ. เอวํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ น คจฺฉตีติ นาโค.
กถํ ¶ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ น อาคจฺฉตีติ นาโค? โสตาปตฺติมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉติ, สกทาคามิมคฺเคน…เป… อนาคามิมคฺเคน…เป… อรหตฺตมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉติ. เอวํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ น อาคจฺฉตีติ นาโค.
นาโคว ยูถานิ วิวชฺชยิตฺวาติ ยถา โส หตฺถินาโค ยูถานิ วิวชฺเชตฺวา ปริวชฺเชตฺวา อภินิวชฺเชตฺวา เอโกว อรฺวนมชฺโฌคาเหตฺวา [อรฺเ วนมชฺฌสฺส อชฺโฌคาเหตฺวา (สฺยา.)] จรติ วิหรติ ¶ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธปิ คณํ วิวชฺเชตฺวา ปริวชฺเชตฺวา อภิวชฺเชตฺวา เอโก [เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป (สฺยา.)] อรฺวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ ปฏิเสวติ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิคฺโฆสานิ วิชนวาตานิ ¶ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกานิ ปฏิสลฺลานสารุปฺปานิ. โส เอโก คจฺฉติ เอโก ติฏฺติ เอโก นิสีทติ เอโก เสยฺยํ กปฺเปติ เอโก คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ เอโก ปฏิกฺกมติ เอโก รโห นิสีทติ เอโก จงฺกมํ อธิฏฺาติ เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ – นาโคว ยูถานิ วิวชฺชยิตฺวา.
สฺชาตขนฺโธ ปทุมี อุฬาโรติ ยถา โส หตฺถินาโค สฺชาตกฺขนฺโธ สตฺตรตโน วา โหติ อฏฺรตโน วา, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธปิ สฺชาตกฺขนฺโธ อเสกฺเขน สีลกฺขนฺเธน อเสกฺเขน สมาธิกฺขนฺเธน อเสกฺเขน ปฺากฺขนฺเธน อเสกฺเขน วิมุตฺติกฺขนฺเธน อเสกฺเขน วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺเธน. ยถา โส หตฺถินาโค ปทุมี, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธปิ สตฺตหิ โพชฺฌงฺคปุปฺเผหิ ปทุมี, สติสมฺโพชฺฌงฺคปุปฺเผน ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคปุปฺเผน วีริยสมฺโพชฺฌงฺคปุปฺเผน ปีติสมฺโพชฺฌงฺคปุปฺเผน, ปีติสมฺโพชฺฌงฺคปุปฺเผน ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคปุปฺเผน สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคปุปฺเผน อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคปุปฺเผน. ยถา โส หตฺถินาโค อุฬาโร ถาเมน พเลน ชเวน สูเรน, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธปิ อุฬาโร สีเลน สมาธินา ปฺาย วิมุตฺติยา วิมุตฺติาณทสฺสเนนาติ – สฺชาตขนฺโธ ¶ ปทุมี อุฬาโร.
ยถาภิรนฺตํ วิหเร อรฺเติ ยถา โส หตฺถินาโค ยถาภิรนฺตํ อรฺเ วิหรติ, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธปิ ยถาภิรนฺตํ อรฺเ วิหรติ. ปเมนปิ ¶ ฌาเนน ยถาภิรนฺตํ อรฺเ วิหรติ, ทุติเยนปิ ฌาเนน…เป… ตติเยนปิ ฌาเนน… จตุตฺเถนปิ ฌาเนน ยถาภิรนฺตํ อรฺเ วิหรติ; เมตฺตายปิ เจโตวิมุตฺติยา ยถาภิรนฺตํ อรฺเ วิหรติ, กรุณายปิ เจโตวิมุตฺติยา… มุทิตายปิ เจโตวิมุตฺติยา… อุเปกฺขายปิ เจโตวิมุตฺติยา ยถาภิรนฺตํ อรฺเ วิหรติ; อากาสานฺจายตนสมาปตฺติยาปิ ยถาภิรนฺตํ อรฺเ วิหรติ, วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติยาปิ… อากิฺจฺายตนสมาปตฺติยาปิ… เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยาปิ… นิโรธสมาปตฺติยาปิ… ผลสมาปตฺติยาปิ ยถาภิรนฺตํ อรฺเ วิหรตีติ – ยถาภิรนฺตํ วิหเร อรฺเ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘นาโคว ยูถานิ วิวชฺชยิตฺวา, สฺชาตขนฺโธ ปทุมี อุฬาโร;
ยถาภิรนฺตํ วิหเร อรฺเ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
อฏฺานตํ ¶ สงฺคณิการตสฺส,ยํ ผสฺสเย[ผุสฺสเย (สฺยา. ก.)]สามยิกํ[อาสามายิกํ (ก.)]วิมุตฺตึ;
อาทิจฺจพนฺธุสฺส วโจ นิสมฺม, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
อฏฺานตํ ¶ สงฺคณิการตสฺส, ยํ ผสฺสเย สามยิกํ วิมุตฺตินฺติ วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘ยาวตานนฺท [โส วตานนฺท (ม. นิ. ๓.๑๘๖)], ภิกฺขุ สงฺคณิการาโม สงฺคณิกรโต สงฺคณิการามตํ อนุยุตฺโต, คณาราโม คณรโต คณสมฺมุทิโต (คณารามตํ อนุยุตฺโต) [( ) นตฺถิ ม. นิ. ๓.๑๘๖], ยํ ตํ เนกฺขมฺมสุขํ ปวิเวกสุขํ อุปสมสุขํ สมฺโพธิสุขํ, ตสฺส สุขสฺส นิกามลาภี ภวิสฺสติ อกิจฺฉลาภี อกสิรลาภีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. โย จ โข โส, อานนฺท, ภิกฺขุ เอโก คณสฺมา วูปกฏฺโ วิหรติ, ตสฺเสตํ ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ. ยํ ตํ เนกฺขมฺมสุขํ ปวิเวกสุขํ อุปสมสุขํ สมฺโพธิสุขํ, ตสฺส สุขสฺส นิกามลาภี ภวิสฺสติ อกิจฺฉลาภี อกสิรลาภีติ – านเมตํ วิชฺชติ. ยาวตานนฺท, ภิกฺขุ สงฺคณิการาโม สงฺคณิกรโต สงฺคณิการามตํ ¶ อนุยุตฺโต, คณาราโม คณรโต คณสมฺมุทิโต (คณารามตํ อนุยุตฺโต,) สามายิกํ [สามยิกํ (สฺยา. ก.)] วา กนฺตํ เจโตวิมุตฺตึ อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสติ, อสามายิกํ วา อกุปฺปนฺติ – เนตํ านํ วิชฺชติ. โย จ โข โส, อานนฺท, ภิกฺขุ เอโก คณสฺมา วูปกฏฺโ วิหรติ, ตสฺเสตํ ภิกฺขุโน ปาฏิกงฺขํ สามายิกํ วา กนฺตํ เจโตวิมุตฺตึ อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสติ, อสามายิกํ วา อกุปฺปนฺติ, านเมตํ วิชฺชตี’’ติ – อฏฺานตํ สงฺคณิการตสฺส, ยํ ผสฺสเย สามยิกํ วิมุตฺตึ.
อาทิจฺจพนฺธุสฺส วโจ นิสมฺมาติ อาทิจฺโจ วุจฺจติ สูริโย. โส โคตโม โคตฺเตน. ปจฺเจกสมฺพุทฺโธปิ โคตโม โคตฺเตน. โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ สูริยสฺส โคตฺตาตโก โคตฺตพนฺธุ, ตสฺมา ¶ ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อาทิจฺจพนฺธุ. อาทิจฺจพนฺธุสฺส วโจ นิสมฺมาติ อาทิจฺจพนฺธุสฺส วจนํ พฺยปฺปถํ เทสนํ อนุสาสนํ อนุสิฏฺํ สุตฺวา สุณิตฺวา อุคฺคเหตฺวา อุปธารยิตฺวา อุปลกฺขยิตฺวาติ – อาทิจฺจพนฺธุสฺส วโจ นิสมฺม, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘อฏฺานตํ สงฺคณิการตสฺส, ยํ ผสฺสเย สามยิกํ วิมุตฺตึ;
อาทิจฺจพนฺธุสฺส วโจ นิสมฺม, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
ทุติโย วคฺโค.
ตติยวคฺโค
ทิฏฺีวิสูกานิ ¶ อุปาติวตฺโต, ปตฺโต นิยามํ ปฏิลทฺธมคฺโค;
อุปฺปนฺนาโณมฺหิ อนฺเนยฺโย, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
ทิฏฺิวิสูกานิ อุปาติวตฺโตติ ทิฏฺิวิสูกานิ วุจฺจนฺติ วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺี. อิธ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท ¶ อริยธมฺเม อวินีโต สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา รูปํ รูปสฺมึ วา อตฺตานํ, เวทนํ…เป… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา วิฺาณํ วิฺาณสฺมึ ¶ วา อตฺตานํ. ยา เอวรูปา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ ทิฏฺิคหนํ ทิฏฺิกนฺตาโร ทิฏฺิวิสูกายิกํ ทิฏฺิวิปฺผนฺทิตํ ทิฏฺิสํโยชนํ คาโห ปฏิคฺคาโห อภินิเวโส ปรามาโส กุมฺมคฺโค มิจฺฉาปโถ มิจฺฉตฺตํ ติตฺถายตนํ วิปริเยสคฺคาโห วิปรีตคฺคาโห วิปลฺลาสคฺคาโห มิจฺฉาคาโห, อยาถาวกสฺมึ ยาถาวกนฺติ คาโห, ยาวตา ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ – อิมานิ ทิฏฺิวิสูกานิ. ทิฏฺิวิสูกานิ อุปาติวตฺโตติ ทิฏฺิวิสูกานิ อุปาติวตฺโต อติกฺกนฺโต สมติกฺกนฺโต วีติวตฺโตติ – ทิฏฺีวิสูกานิ อุปาติวตฺโต.
ปตฺโต นิยามํ ปฏิลทฺธมคฺโคติ นิยามา วุจฺจนฺติ จตฺตาโร มคฺคา; อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ สมฺมาสงฺกปฺโป สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมนฺโต สมฺมาอาชีโว สมฺมาวายาโม สมฺมาสติ สมฺมาสมาธิ. จตูหิ อริยมคฺเคหิ สมนฺนาคโต นิยามํ ปตฺโต สมฺปตฺโต อธิคโต ผสฺสิโต สจฺฉิกโตติ – ปตฺโต นิยามํ. ปฏิลทฺธมคฺโคติ ลทฺธมคฺโค ปฏิลทฺธมคฺโค อธิคตมคฺโค ผสฺสิตมคฺโค สจฺฉิกตมคฺโคติ – ปตฺโต นิยามํ ปฏิลทฺธมคฺโค.
อุปฺปนฺนาโณมฺหิ อนฺเนยฺโยติ ตสฺส ปจฺเจกสมฺพุทฺธสฺส าณํ อุปฺปนฺนํ สมุปฺปนฺนํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตํ. ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ าณํ อุปฺปนฺนํ สมุปฺปนฺนํ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตํ, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ…เป… ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ… ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ าณํ อุปฺปนฺนํ สมุปฺปนฺนํ ¶ นิพฺพตฺตํ อภินิพฺพตฺตํ ปาตุภูตนฺติ – อุปฺปนฺนาโณมฺหิ. อนฺเนยฺโยติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ น ปรเนยฺโย
น ปรปฺปตฺติโย น ปรปฺปจฺจโย น ปรปฏิพทฺธคู, ยถาภูตํ [ตํ (ก.)] ชานาติ ปสฺสติ อสมฺมูฬฺโห สมฺปชาโน ปฏิสฺสโต. ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ น ปรเนยฺโย น ปรปฺปตฺติโย ¶ น ปรปฺปจฺจโย น ปรปฏิพทฺธคู, ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ อสมฺมูฬฺโห สมฺปชาโน ปฏิสฺสโต. ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ…เป… ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ…เป… ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ น ปรเนยฺโย น ¶ ปรปฺปตฺติโย น ปรปฺปจฺจโย น ปรปฏิพทฺธคู, ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ อสมฺมูฬฺโห สมฺปชาโน ปฏิสฺสโตติ – อุปฺปนฺนาโณมฺหิ อนฺเนยฺโย, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘ทิฏฺีวิสูกานิ อุปาติวตฺโต, ปตฺโต นิยามํ ปฏิลทฺธมคฺโค;
อุปฺปนฺนาโณมฺหิ อนฺเนยฺโย, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
นิลฺโลลุโป นิกฺกุโห นิปฺปิปาโส,นิมฺมกฺโข นิทฺธนฺตกสาวโมโห;
นิราสโส[นิราสโย (สี. อฏฺ.) สุ. นิ. ๕๖]สพฺพโลเก ภวิตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
นิลฺโลลุโป นิกฺกุโห นิปฺปิปาโสติ โลลุปฺปํ วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. สา โลลุปฺปา ตณฺหา ตสฺส ปจฺเจกสมฺพุทฺธสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา ¶ อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ นิลฺโลลุโป.
นิกฺกุโหติ ตีณิ กุหนวตฺถูนิ – ปจฺจยปฏิเสวนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ, อิริยาปถสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ, สามนฺตชปฺปนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ.
กตมํ ปจฺจยปฏิเสวนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ? อิธ คหปติกา ภิกฺขุํ [ภิกฺขู (ก.) มหานิ. ๘๗] นิมนฺเตนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรหิ, โส ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโต อตฺถิโก จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารานํ ภิยฺโยกมฺยตํ อุปาทาย จีวรํ ปจฺจกฺขาติ, ปิณฺฑปาตํ ปจฺจกฺขาติ, เสนาสนํ ปจฺจกฺขาติ, คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปจฺจกฺขาติ. โส เอวมาห – ‘‘กึ สมณสฺส มหคฺเฆน จีวเรน! เอตํ สารุปฺปํ ยํ สมโณ สุสานา วา สงฺการกูฏา วา ปาปณิกา วา นนฺตกานิ อุจฺจินิตฺวา สงฺฆาฏิกํ กริตฺวา ธาเรยฺย. กึ สมณสฺส มหคฺเฆน ปิณฺฑปาเตน! เอตํ สารุปฺปํ ยํ สมโณ อฺุฉาจริยาย ปิณฺฑิยาโลเปน ชีวิกํ กปฺเปยฺย. กึ สมณสฺส มหคฺเฆน เสนาสเนน! เอตํ สารุปฺปํ ยํ สมโณ ¶ รุกฺขมูลิโก ¶ วา อสฺส โสสานิโก วา อพฺโภกาสิโก วา. กึ สมณสฺส มหคฺเฆน คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรน! เอตํ สารุปฺปํ ยํ สมโณ ปูติมุตฺเตน วา หริตกีขณฺเฑน วา โอสธํ กเรยฺยา’’ติ. ตทุปาทาย ลูขํ จีวรํ ธาเรติ ลูขํ ปิณฺฑปาตํ ปริภฺุชติ ลูขํ เสนาสนํ ปฏิเสวติ ลูขํ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปฏิเสวติ. ตเมนํ คหปติกา ¶ เอวํ ชานนฺติ – ‘‘อยํ สมโณ อปฺปิจฺโฉ สนฺตุฏฺโ ปวิวิตฺโต อสํสฏฺโ อารทฺธวีริโย ธุตวาโท’’ติ. ภิยฺโย ภิยฺโย นิมนฺเตนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรหิ. โส เอวมาห – ‘‘ติณฺณํ สมฺมุขีภาวา สทฺโธ กุลปุตฺโต พหุํ ปฺุํ ปสวติ, สทฺธาย สมฺมุขีภาวา สทฺโธ กุลปุตฺโต พหุํ ปฺุํ ปสวติ, เทยฺยธมฺมสฺส สมฺมุขีภาวา สทฺโธ กุลปุตฺโต พหุํ ปฺุํ ปสวติ, ทกฺขิเณยฺยานํ สมฺมุขีภาวา สทฺโธ กุลปุตฺโต พหุํ ปฺุํ ปสวติ. ตุมฺหากฺเจวายํ สทฺธา อตฺถิ, เทยฺยธมฺโม จ สํวิชฺชติ, อหฺจ ปฏิคฺคาหโก. สเจหํ น ปฏิคฺคเหสฺสามิ, เอวํ ตุมฺเห ปฺุเน ปริพาหิรา ภวิสฺสถ [ภวิสฺสนฺติ (มหานิ. ๘๗)]. น มยฺหํ อิมินา อตฺโถ. อปิ จ, ตุมฺหากํเยว อนุกมฺปาย ปฏิคฺคณฺหามี’’ติ. ตทุปาทาย พหุมฺปิ จีวรํ ปฏิคฺคณฺหาติ, พหุมฺปิ ปิณฺฑปาตํ ปฏิคฺคณฺหาติ, พหุมฺปิ เสนาสนํ ปฏิคฺคณฺหาติ, พหุมฺปิ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ ปฏิคฺคณฺหาติ. ยา เอวรูปา ภากุฏิกา ภากุฏิยํ กุหนา กุหายนา กุหิตตฺตํ – อิทํ ปจฺจยปฏิเสวนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ.
กตมํ อิริยาปถสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ? อิเธกจฺโจ ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโต สมฺภาวนาธิปฺปาโย ‘‘เอวํ มํ ชโน สมฺภาเวสฺสตี’’ติ คมนํ สณฺเปติ านํ สณฺเปติ นิสชฺชํ [นิสชฺชนํ (ก.)] สณฺเปติ สยนํ สณฺเปติ, ปณิธาย คจฺฉติ ปณิธาย ติฏฺติ ปณิธาย นิสีทติ ปณิธาย เสยฺยํ กปฺเปติ สมาหิโต วิย คจฺฉติ สมาหิโต วิย ¶ ติฏฺติ สมาหิโต วิย นิสีทติ สมาหิโต วิย เสยฺยํ กปฺเปติ, อาปาถกชฺฌายีว [อาปาตกชฺฌายี จ (ก.)] โหติ. ยา เอวรูปา อิริยาปถสฺส อาปนา ปนา สณฺปนา ภากุฏิกา ภากุฏิยํ กุหนา กุหายนา กุหิตตฺตํ [กุหายิตตฺตํ (สฺยา. ก.), วิสุทฺธิมคฺคฏฺกถา โอโลเกตพฺพา] – อิทํ อิริยาปถสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ.
กตมํ ¶ สามนฺตชปฺปนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ? อิเธกจฺโจ ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโต สมฺภาวนาธิปฺปาโย ‘‘เอวํ มํ ชโน สมฺภาเวสฺสตี’’ติ อริยธมฺเม สนฺนิสฺสิตวาจํ ภาสติ. ‘‘โย เอวรูปํ จีวรํ ธาเรติ โส สมโณ มเหสกฺโข’’ติ ภณติ; โย เอวรูปํ ปตฺตํ ธาเรติ…เป… โลหถาลกํ ธาเรติ… ธมฺมกรณํ ธาเรติ… ปริสฺสาวนํ ธาเรติ… กฺุจิกํ ธาเรติ… อุปาหนํ ธาเรติ… กายพนฺธนํ ธาเรติ… อาโยคํ [อาโยคพนฺธนํ (สฺยา. ก.) มหานิ. ๘๗] ธาเรติ โส สมโณ มเหสกฺโข’’ติ ภณติ; ‘‘ยสฺส เอวรูปา อุปชฺฌาโย โส สมโณ มเหสกฺโข’’ติ ภณติ; ยสฺส เอวรูโป อาจริโย ¶ …เป… เอวรูปา สมานุปชฺฌายกา… สมานาจริยกา… มิตฺตา… สนฺทิฏฺา… สมฺภตฺตา… สหายา โส สมโณ มเหสกฺโขติ ภณติ; โย เอวรูเป วิหาเร วสติ… อฑฺฒโยเค วสติ… ปาสาเท วสติ… หมฺมิเย วสติ… คุหายํ วสติ… เลเณ วสติ… กุฏิยํ วสติ… กูฏาคาเร วสติ… อฏฺเฏ วสติ… มาเฬ วสติ… อุทฺทณฺเฑ [อุฏฺฏณฺเฑ (ก.)] วสติ… อุปฏฺานสาลายํ วสติ… มณฺฑเป วสติ… รุกฺขมูเล วสติ โส สมโณ มเหสกฺโข’’ติ ภณติ.
อถ วา, โกรชิกโกรชิโก ภากุฏิกภากุฏิโก กุหกกุหโก ลปกลปโก มุขสมฺภาวิโก ‘‘อยํ สมโณ อิมาสํ ¶ เอวรูปานํ สนฺตานํ วิหารสมาปตฺตีนํ ลาภี’’ติ ตาทิสํ คมฺภีรํ คูฬฺหํ นิปุณํ ปฏิจฺฉนฺนํ โลกุตฺตรํ สฺุตาปฏิสฺุตฺตํ กถํ กเถติ. ยา เอวรูปา ภากุฏิกา ภากุฏิยํ กุหนา กุหายนา กุหิตตฺตํ, อิทํ สามนฺตชปฺปนสงฺขาตํ กุหนวตฺถุ. ตสฺส ปจฺเจกสมฺพุทฺธสฺส อิมานิ ตีณิ กุหนวตฺถูนิ ปหีนานิ สมุจฺฉินฺนานิ วูปสนฺตานิ ปฏิปฺปสฺสทฺธานิ อภพฺพุปฺปตฺติกานิ าณคฺคินา ทฑฺฒานิ. ตสฺมา โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ นิกฺกุโห.
นิปฺปิปาโสติ ปิปาสา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. สา ปิปาสา ตณฺหา ตสฺส ปจฺเจกสมฺพุทฺธสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ นิปฺปิปาโสติ – นิลฺโลลุโป นิกฺกุโห นิปฺปิปาโส.
นิมฺมกฺโข ¶ นิทฺธนฺตกสาวโมโหติ. มกฺโขติ โย มกฺโข มกฺขายนา [มกฺขิยนา (ก.) ปสฺส วิภ. ๘๙๒] มกฺขายิตตฺตํ นิฏฺุริยํ นิฏฺุริยกมฺมํ. กสาโวติ ราโค กสาโว, โทโส กสาโว, โมโห กสาโว, โกโธ…เป… อุปนาโห… มกฺโข… ปฬาโส… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา กสาวา. โมโหติ ทุกฺเข อฺาณํ, ทุกฺขสมุทเย อฺาณํ, ทุกฺขนิโรเธ อฺาณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อฺาณํ, ปุพฺพนฺเต อฺาณํ, อปรนฺเต อฺาณํ, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต อฺาณํ, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อฺาณํ. ยํ เอวรูปํ อฺาณํ อทสฺสนํ อนภิสมโย อนนุโพโธ อปฺปฏิเวโธ ¶ อสํคาหนา อปริโยคาหนา อสมเปกฺขนา อปจฺจเวกฺขณา อปจฺจกฺขกมฺมํ ทุมฺเมชฺฌํ พาลฺยํ อสมฺปชฺํ โมโห ปโมโห สมฺโมโห อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺานํ อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ. ตสฺส ปจฺเจกสมฺพุทฺธสฺส มกฺโข จ กสาโว จ โมโห จ วนฺตา สํวนฺตา นิทฺธนฺตา ¶ ปหีนา สมุจฺฉินฺนา วูปสนฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธา อภพฺพุปฺปตฺติกา าณคฺคินา ทฑฺฒาติ. โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ นิมฺมกฺโข นิทฺธนฺตกสาวโมโห.
นิราสโส สพฺพโลเก ภวิตฺวาติ อาสา วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. สพฺพโลเกติ สพฺพอปายโลเก สพฺพมนุสฺสโลเก สพฺพเทวโลเก สพฺพขนฺธโลเก สพฺพธาตุโลเก สพฺพอายตนโลเก. นิราสโส สพฺพโลเก ภวิตฺวาติ สพฺพโลเก นิราสโส ภวิตฺวา นิตฺตณฺโห ภวิตฺวา นิปฺปิปาโส ภวิตฺวาติ – นิราสโส สพฺพโลเก ภวิตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘นิลฺโลลุโป นิกฺกุโห นิปฺปิปาโส, นิมฺมกฺโข นิทฺธนฺตกสาวโมโห;
นิราสโส สพฺพโลเก ภวิตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
ปาปํ สหายํ ปริวชฺชเยถ,อนตฺถทสฺสึ ¶ วิสเม นิวิฏฺํ;
สยํ น เสเว ปสุตํ ปมตฺตํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
ปาปํ ¶ สหายํ ปริวชฺชเยถาติ. ปาปสหาโย วุจฺจติ โย โส สหาโย ทสวตฺถุกาย มิจฺฉาทิฏฺิยา สมนฺนาคโต – นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺํ, นตฺถิ หุตํ, นตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก, นตฺถิ อยํ โลโก, นตฺถิ ปโร โลโก, นตฺถิ มาตา, นตฺถิ ปิตา, นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา, นตฺถิ โลเก สมณพฺราหฺมณา สมฺมคฺคตา สมฺมาปฏิปนฺนา เย อิมฺจ โลกํ ปรฺจ โลกํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตีติ. อยํ ปาปสหาโย. ปาปํ สหายํ ปริวชฺชเยถาติ. ปาปํ สหายํ วชฺเชยฺย ปริวชฺเชยฺยาติ – ปาปํ สหายํ ปริวชฺชเยถ.
อนตฺถทสฺสึ วิสเม นิวิฏฺนฺติ อนตฺถทสฺสี วุจฺจติ โย โส สหาโย ทสวตฺถุกาย มิจฺฉาทิฏฺิยา สมนฺนาคโต – นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺํ…เป… เย อิมฺจ โลกํ ปรฺจ โลกํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตีติ. วิสเม นิวิฏฺนฺติ วิสเม กายกมฺเม นิวิฏฺํ, วิสเม วจีกมฺเม นิวิฏฺํ, วิสเม มโนกมฺเม นิวิฏฺํ, วิสเม ปาณาติปาเต นิวิฏฺํ, วิสเม อทินฺนาทาเน นิวิฏฺํ, วิสเม กาเมสุมิจฺฉาจาเร นิวิฏฺํ, วิสเม มุสาวาเท นิวิฏฺํ, วิสมาย ปิสุณาย วาจาย [ปิสุณวาจาย (ก.)] นิวิฏฺํ, วิสมาย ผรุสาย วาจาย [ผรุสวาจาย (ก.)] นิวิฏฺํ, วิสเม สมฺผปฺปลาเป นิวิฏฺํ, วิสมาย อภิชฺฌาย นิวิฏฺํ, วิสเม พฺยาปาเท นิวิฏฺํ, วิสมาย มิจฺฉาทิฏฺิยา นิวิฏฺํ, วิสเมสุ สงฺขาเรสุ ¶ นิวิฏฺํ วิสเมสุ ปฺจสุ กามคุเณสุ นิวิฏฺํ, วิสเมสุ ปฺจสุ นีวรเณสุ นิวิฏฺํ ¶ วินิวิฏฺํ สตฺตํ อลฺลีนํ อุปคตํ อชฺโฌสิตํ อธิมุตฺตนฺติ – อนตฺถทสฺสึ วิสเม นิวิฏฺํ.
สยํ น เสเว ปสุตํ ปมตฺตนฺติ. ปสุตนฺติ โยปิ กาเม เอสติ คเวสติ ปริเยสติ ตจฺจริโต ตพฺพหุโล ตคฺครุโก ตนฺนิโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุตฺโต ตทธิปเตยฺโย, โสปิ กามปฺปสุโต. โยปิ ตณฺหาวเสน รูเป ปริเยสติ, สทฺเท…เป… คนฺเธ… รเส… โผฏฺพฺเพ ปริเยสติ ตจฺจริโต ตพฺพหุโล ตคฺครุโก ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุตฺโต ตทธิปเตยฺโย, โสปิ กามปฺปสุโต. โยปิ ตณฺหาวเสน รูเป ปฏิลภติ, สทฺเท…เป… คนฺเธ… รเส… โผฏฺพฺเพ ปฏิลภติ ตจฺจริโต ตพฺพหุโล ตคฺครุโก ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุตฺโต ตทธิปเตยฺโย, โสปิ กามปฺปสุโต. โยปิ ตณฺหาวเสน รูเป ปริภฺุชติ, สทฺเท…เป… คนฺเธ… รเส… โผฏฺพฺเพ ปริภฺุชติ ตจฺจริโต ตพฺพหุโล ตคฺครุโก ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุตฺโต ตทธิปเตยฺโย, โสปิ กามปฺปสุโต. ยถา กลหการโก กลหปฺปสุโต, กมฺมการโก กมฺมปฺปสุโต, โคจเร จรนฺโต โคจรปฺปสุโต, ฌายี ฌานปฺปสุโต; เอวเมว โย กาเม เอสติ คเวสติ ปริเยสติ ตจฺจริโต ตพฺพหุโล ตคฺครุโก ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุตฺโต ตทธิปเตยฺโย, โสปิ กามปฺปสุโต. โยปิ ตณฺหาวเสน รูเป ปริเยสติ…เป… โยปิ ตณฺหาวเสน รูเป ปฏิลภติ…เป… โยปิ ตณฺหาวเสน รูเป ปริภฺุชติ, สทฺเท…เป… คนฺเธ… รเส… โผฏฺพฺเพ ¶ ปริภฺุชติ ตจฺจริโต ตพฺพหุโล ตคฺครุโก ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุตฺโต ตทธิปเตยฺโย, โสปิ กามปฺปสุโต. ปมตฺตนฺติ. ปมาโท วตฺตพฺโพ กายทุจฺจริเต วา วจีทุจฺจริเต วา มโนทุจฺจริเต วา ปฺจสุ กามคุเณสุ วา จิตฺตสฺส โวสคฺโค โวสคฺคานุปฺปทานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนาย อสกฺกจฺจกิริยตา อสาตจฺจกิริยตา อนฏฺิตกิริยตา โอลีนวุตฺติตา นิกฺขิตฺตจฺฉนฺทตา นิกฺขิตฺตธุรตา อนาเสวนา อภาวนา อพหุลีกมฺมํ อนธิฏฺานํ อนนุโยโค, โย เอวรูโป ปมาโท ปมชฺชนา ปมชฺชิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ปมาโท.
สยํ น เสเว ปสุตํ ปมตฺตนฺติ ปสุตํ น เสเวยฺย ปมตฺตฺจ สยํ น เสเวยฺย สามํ น เสเวยฺย น นิเสเวยฺย น สํเสเวยฺย น ปริสํเสเวยฺย น อาจเรยฺย น สมาจเรยฺย น สมาทาย วตฺเตยฺยาติ ¶ – สยํ น เสเว ปสุตํ ปมตฺตํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘ปาปํ ¶ สหายํ ปริวชฺชเยถ, อนตฺถทสฺสึ วิสเม นิวิฏฺํ;
สยํ น เสเว ปสุตํ ปมตฺตํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
พหุสฺสุตํ ธมฺมธรํ ภเชถ,มิตฺตํ อุฬารํ ปฏิภานวนฺตํ;
อฺาย อตฺถานิ วิเนยฺย กงฺขํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
พหุสฺสุตํ ¶ ธมฺมธรํ ภเชถาติ พหุสฺสุโต โหติ มิตฺโต สุตธโร สุตสนฺนิจโย. เย เต ธมฺมา อาทิกลฺยาณา มชฺเฌกลฺยาณา ปริโยสานกลฺยาณา สาตฺถํ สพฺยฺชนํ [สตฺถา สพฺยฺชนา (สฺยา.) ปสฺส ม. นิ. ๓.๘๒] เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ อภิวทนฺติ, ตถารูปาสฺส ธมฺมา พหุสฺสุตา โหนฺติ ธาตา [ธตา (สฺยา.)] วจสา ปริจิตา มนสานุเปกฺขิตา ทิฏฺิยา สุปฺปฏิวิทฺธา. ธมฺมธรนฺติ ธมฺมํ ธาเรนฺตํ [ธาเรติ (ก.)] – สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ คาถํ อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลํ. พหุสฺสุตํ ธมฺมธรํ ภเชถาติ พหุสฺสุตฺจ ธมฺมธรฺจ มิตฺตํ ภเชยฺย สํภเชยฺย เสเวยฺย นิเสเวยฺย สํเสเวยฺย ปฏิเสเวยฺยาติ – พหุสฺสุตํ ธมฺมธรํ ภเชถ.
มิตฺตํ อุฬารํ ปฏิภานวนฺตนฺติ อุฬาโร โหติ มิตฺโต สีเลน ¶ สมาธินา ปฺาย วิมุตฺติยา วิมุตฺติาณทสฺเสน. ปฏิภานวนฺตนฺติ ตโย ปฏิภานวนฺโต – ปริยตฺติปฏิภานวา, ปริปุจฺฉาปฏิภานวา, อธิคมปฏิภานวา. กตโม ปริยตฺติปฏิภานวา? อิเธกจฺจสฺส พุทฺธวจนํ ปริยาปุตํ [ปริยาปุฏํ (สฺยา. ก.) ปสฺส ที. นิ. ๓.๒๘๒] โหติ สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ คาถา อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลํ. ตสฺส ปริยตฺตึ นิสฺสาย ปฏิภาติ – อยํ ปริยตฺติปฏิภานวา.
กตโม ปริปุจฺฉาปฏิภานวา? อิเธกจฺโจ ปริปุจฺฉิโตปิ โหติ อตฺเถ จ าเย จ ลกฺขเณ จ การเณ จ านาฏฺาเน จ. ตสฺส ปริปุจฺฉํ นิสฺสาย ปฏิภาติ – อยํ ปริปุจฺฉาปฏิภานวา.
กตโม อธิคมปฏิภานวา? อิเธกจฺจสฺส อธิคตา โหนฺติ จตฺตาโร สติปฏฺานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ปฺจินฺทฺริยานิ ปฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺคา อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค จตฺตาโร อริยมคฺคา จตฺตาริ สามฺผลานิ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาโย ฉ อภิฺาโย [ฉฬภิฺาโย (สฺยา.)]. ตสฺส อตฺโถ าโต ธมฺโม าโต นิรุตฺติ าตา. อตฺเถ าเต อตฺโถ ปฏิภาติ, ธมฺเม าเต ธมฺโม ปฏิภาติ, นิรุตฺติยา าตาย นิรุตฺติ ปฏิภาติ. อิเมสุ ตีสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อิมาย ปฏิภานปฏิสมฺภิทาย อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต ¶ สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต. ตสฺมา ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ¶ ปฏิภานวา ¶ . ยสฺส ปริยตฺติ นตฺถิ ปริปุจฺฉา นตฺถิ อธิคโม นตฺถิ, กึ ตสฺส ปฏิภายิสฺสตีติ – มิตฺตํ อุฬารํ ปฏิภานวนฺตํ.
อฺาย อตฺถานิ วิเนยฺย กงฺขนฺติ อตฺตตฺถํ อฺาย ปรตฺถํ อฺาย อุภยตฺถํ อฺาย ทิฏฺธมฺมิกตฺถํ อฺาย สมฺปรายิกตฺถํ อฺาย ปรมตฺถํ อฺาย อภิฺาย ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา กงฺขํ วิเนยฺย ปฏิวิเนยฺย ปชเหยฺย วิโนเทยฺย พฺยนฺตีกเรยฺย อนภาวํ คเมยฺยาติ – อฺาย อตฺถานิ วิเนยฺย กงฺขํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘พหุสฺสุตํ ธมฺมธรํ ภเชถ, มิตฺตํ อุฬารํ ปฏิภานวนฺตํ;
อฺาย อตฺถานิ วิเนยฺย กงฺขํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
ขิฑฺฑํ รตึ[รตี (สฺยา.)]กามสุขฺจ โลเก,อนลงฺกริตฺวา อนเปกฺขมาโน;
วิภูสฏฺานา[วิภูสนฏฺานา (สฺยา. ก.), วิภูสณฏฺานา (สี. อฏฺ.)]วิรโต สจฺจวาที, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
ขิฑฺฑํ รตึ กามสุขฺจ โลเกติ. ขิฑฺฑาติ ทฺเว ขิฑฺฑา – กายิกา ขิฑฺฑา จ วาจสิกา ขิฑฺฑา จ…เป… อยํ กายิกา ¶ ขิฑฺฑา…เป… อยํ วาจสิกา ขิฑฺฑา. รตีติ อนุกฺกณฺิตาธิวจนเมตํ – รตีติ. กามสุขนฺติ วุตฺตฺเหตํ ภควตา [ปสฺส ม. นิ. ๒.๒๘๐] – ‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, กามคุณา. กตเม ปฺจ? จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา, โสตวิฺเยฺยา สทฺทา…เป… ฆานวิฺเยฺยา คนฺธา… ชิวฺหาวิฺเยฺยา รสา… กายวิฺเยฺยา โผฏฺพฺพา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. อิเม โข, ภิกฺขเว, ปฺจ กามคุณา. ยํ โข, ภิกฺขเว, อิเม ปฺจ กามคุเณ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อิทํ วุจฺจติ กามสุขํ’’. โลเกติ มนุสฺสโลเกติ – ขิฑฺฑํ รตึ กามสุขฺจ โลเก.
อนลงฺกริตฺวา ¶ อนเปกฺขมาโนติ ขิฑฺฑฺจ รติฺจ กามสุขฺจ โลเก อนลงฺกริตฺวา อนเปกฺโข หุตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – อนลงฺกริตฺวา อนเปกฺขมาโน.
วิภูสฏฺานา ¶ วิรโต สจฺจวาทีติ. วิภูสาติ ทฺเว วิภูสา – อตฺถิ อคาริกวิภูสา [อคาริกสฺส วิภูสา (ก.) เอวมุปริปิ] อตฺถิ อนาคาริกวิภูสา. กตมา อคาริกวิภูสา? เกสา จ มสฺสู จ มาลาคนฺธฺจ วิเลปนฺจ อาภรณฺจ ปิลนฺธนฺจ วตฺถฺจ ปารุปนฺจ [ปสาธนฺจ (สฺยา.), สยนาสนฺจ (ก.) จูฬนิ. ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทส ๑๓๐ นตฺถิ ปานานตฺตํ] เวนฺจ อุจฺฉาทนํ ปริมทฺทนํ นฺหาปนํ สมฺพาหนํ อาทาสํ อฺชนํ มาลาคนฺธวิเลปนํ มุขจุณฺณํ มุขเลปนํ หตฺถพนฺธํ สิขาพนฺธํ ¶ ทณฺฑํ นาฬิกํ ขคฺคํ ฉตฺตํ จิตฺรุปาหนํ อุณฺหีสํ มณึ วาฬพีชนึ โอทาตานิ วตฺถานิ ทีฆทสานิ อิติ วา – อยํ อคาริกวิภูสา.
กตมา อนาคาริกวิภูสา? จีวรมณฺฑนา ปตฺตมณฺฑนา เสนาสนมณฺฑนา อิมสฺส วา ปูติกายสฺส พาหิรานํ วา ปริกฺขารานํ มณฺฑนา วิภูสนา เกฬนา ปริเกฬนา คทฺธิกตา คทฺธิกตฺตํ [เคธิกตา เคธิกตฺตํ (สฺยา.) ปสฺส วิภ. ๘๕๔] จปลตา [จปลนา (สฺยา.)] จาปลฺยํ – อยํ อนาคาริกวิภูสา.
สจฺจวาทีติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ สจฺจวาที สจฺจสนฺโธ เถโต ปจฺจยิโก อวิสํวาทโก โลกสฺส, วิภูสฏฺานา อารโต วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต, วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – วิภูสฏฺานา วิรโต สจฺจวาที, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘ขิฑฺฑํ รตึ กามสุขฺจ โลเก, อนลงฺกริตฺวา อนเปกฺขมาโน;
วิภูสฏฺานา วิรโต สจฺจวาที, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
ปุตฺตฺจ ทารํ ปิตรฺจ มาตรํ, ธนานิ ธฺานิ จ พนฺธวานิ;
หิตฺวาน กามานิ ยโถธิกานิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
ปุตฺตฺจ ¶ ทารํ ปิตรฺจ มาตรนฺติ. ปุตฺตาติ จตฺตาโร ปุตฺตา ¶ – อตฺรโช ปุตฺโต, เขตฺตโช [เขตฺรโช (สฺยา. ก.)] ปุตฺโต, ทินฺนโก ปุตฺโต, อนฺเตวาสิโก ปุตฺโต. ทารา วุจฺจนฺติ ภริยาโย. ปิตาติ โย โส ชนโก. มาตาติ ยา สา ชนิกาติ – ปุตฺตฺจ ทารํ ปิตรฺจ มาตรํ.
ธนานิ ธฺานิ จ พนฺธวานีติ ธนานิ วุจฺจนฺติ หิรฺํ สุวณฺณํ มุตฺตา มณิ เวฬุริโย สงฺโข สิลา ปวาฬํ รชตํ ชาตรูปํ โลหิตงฺโค [โลหิตโก (?)] มสารคลฺลํ. ธฺานิ วุจฺจนฺติ ปุพฺพณฺณํ อปรณฺณํ. ปุพฺพณฺณํ นาม สาลิ วีหิ ยโว โคธุโม กงฺคุ วรโก กุทฺรูสโก [กุทฺรุสโก (สฺยา.)]. อปรณฺณํ ¶ นาม สูเปยฺยํ. พนฺธวานีติ จตฺตาโร พนฺธวา – าติพนฺธวาปิ พนฺธุ, โคตฺตพนฺธวาปิ พนฺธุ, มิตฺตพนฺธวาปิ พนฺธุ, สิปฺปพนฺธวาปิ พนฺธูติ – ธนานิ ธฺานิ จ พนฺธวานิ.
หิตฺวาน กามานิ ยโถธิกานีติ. กามาติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ…เป… อิเม วุจฺจนฺติ วตฺถุกามา…เป… อิเม วุจฺจนฺติ กิเลสกามา. หิตฺวาน กามานีติ วตฺถุกาเม ปริชานิตฺวา, กิเลสกาเม ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวา. หิตฺวาน กามานิ ยโถธิกานีติ โสตาปตฺติมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา, เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉติ; สกทาคามิมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา…เป… อนาคามิมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา… อรหตฺตมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา, เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉตีติ – หิตฺวาน ¶ กามานิ ยโถธิกานิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘ปุตฺตฺจ ทารํ ปิตรฺจ มาตรํ, ธนานิ ธฺานิ จ พนฺธวานิ;
หิตฺวาน กามานิ ยโถธิกานิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
สงฺโค ¶ เอโส ปริตฺตเมตฺถ โสขฺยํ, อปฺปสฺสาโท ทุกฺขเมตฺถ ภิยฺโย;
คโฬ เอโส อิติ ตฺวา มติมา[มุตีมา (สุ. นิ. ๖๑)], เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
สงฺโค เอโส ปริตฺตเมตฺถ โสขฺยนฺติ สงฺโคติ วา พฬิสนฺติ วา อามิสนฺติ วา ลคฺคนนฺติ วา ปลิโพโธติ วา, ปฺจนฺเนตํ กามคุณานํ อธิวจนํ. ปริตฺตเมตฺถ โสขฺยนฺติ วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, กามคุณา. กตเม ปฺจ? จกฺขุวิฺเยฺยา รูปา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา…เป… กายวิฺเยฺยา โผฏฺพฺพา อิฏฺา กนฺตา มนาปา ปิยรูปา กามูปสํหิตา รชนียา. อิเม โข, ภิกฺขเว, ปฺจ กามคุณา. ยํ โข, ภิกฺขเว, อิเม ปฺจ กามคุเณ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อิทํ วุจฺจติ กามสุขํ. อปฺปกํ เอตํ สุขํ ¶ , ปริตฺตกํ เอตํ สุขํ, โถกกํ เอตํ สุขํ, โอมกํ เอตํ สุขํ, ลามกํ เอตํ สุขํ, ฉตุกฺกํ เอตํ สุข’’นฺติ – สงฺโค เอโส ปริตฺตเมตฺถ โสขฺยํ.
อปฺปสฺสาโท ทุกฺขเมตฺถ ภิยฺโยติ อปฺปสฺสาทา กามา วุตฺตา ภควตา [ปสฺส ม. นิ. ๑.๒๓๗] พหุทุกฺขา พหุปายาสา [พหูปายาสา (สฺยา.)]; อาทีนโว เอตฺถ ภิยฺโย. อฏฺิกงฺกลูปมา กามา วุตฺตา ภควตา, มํสเปสูปมา กามา วุตฺตา ภควตา, ติณุกฺกูปมา กามา วุตฺตา ภควตา, องฺคารกาสูปมา กามา วุตฺตา ภควตา ¶ , สุปินกูปมา กามา วุตฺตา ภควตา, ยาจิตกูปมา กามา วุตฺตา ภควตา, รุกฺขผลูปมา กามา วุตฺตา ภควตา, อสิสูนูปมา กามา วุตฺตา ภควตา, สตฺติสูลูปมา กามา วุตฺตา ภควตา, สปฺปสิรูปมา กามา วุตฺตา ภควตา พหุทุกฺขา พหุปายาสา, อาทีนโว เอตฺถ ภิยฺโยติ – อปฺปสฺสาโท ทุกฺขเมตฺถ ภิยฺโย.
คโฬ เอโส อิติ ตฺวา มติมาติ คโฬติ วา พฬิสนฺติ วา อามิสนฺติ วา ลคฺคนนฺติ วา พนฺธนนฺติ วา ปลิโพโธติ วา, ปฺจนฺเนตํ กามคุณานํ อธิวจนํ. อิตีติ ปทสนฺธิ ปทสํสคฺโค ปทปาริปูรี อกฺขรสมวาโย พฺยฺชนสิลิฏฺตา ปทานุปุพฺพตาเปตํ อิตีติ. มติมาติ ปณฺฑิโต ปฺวา พุทฺธิมา าณี วิภาวี เมธาวี. คโฬ เอโส อิติ ตฺวา มติมาติ มติมา คโฬติ ตฺวา พฬิสนฺติ ตฺวา อามิสํ ติ ตฺวา ¶ ลคฺคนนฺติ ตฺวา พนฺธนนฺติ ตฺวา ปลิโพโธติ ตฺวา ชานิตฺวา ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวาติ – คโฬ ¶ เอโส อิติ ตฺวา มติมา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘สงฺโค เอโส ปริตฺตเมตฺถ โสขฺยํ, อปฺปสฺสาโท ทุกฺขเมตฺถ ภิยฺโย;
คโฬ เอโส อิติ ตฺวา มติมา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานิ, ชาลํว เภตฺวา สลิลมฺพุจารี;
อคฺคีว ทฑฺฒํ อนิวตฺตมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานีติ ทส สํโยชนานิ – กามราคสํโยชนํ, ปฏิฆสํโยชนํ, มานสํโยชนํ, ทิฏฺิสํโยชนํ, วิจิกิจฺฉาสํโยชนํ, สีลพฺพตปรามาสสํโยชนํ, ภวราคสํโยชนํ, อิสฺสาสํโยชนํ, มจฺฉริยสํโยชนํ, อวิชฺชาสํโยชนํ. สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานีติ ทส สํโยชนานิ ทาลยิตฺวา สนฺทาลยิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานิ.
ชาลํว เภตฺวา สลิลมฺพุจารีติ ชาลํ วุจฺจติ สุตฺตชาลํ. สลิลํ วุจฺจติ อุทกํ. อมฺพุจารี วุจฺจติ มจฺโฉ. ยถา มจฺโฉ ชาลํ ภินฺทิตฺวา ปภินฺทิตฺวา ทาลยิตฺวา ปทาลยิตฺวา สมฺปทาลยิตฺวา จรติ วิหรติ ¶ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ, เอวเมว ทฺเว ชาลา – ตณฺหาชาลฺจ ทิฏฺิชาลฺจ…เป… อิทํ ตณฺหาชาลํ…เป… อิทํ ทิฏฺิชาลํ. ตสฺส ปจฺเจกสมฺพุทฺธสฺส ¶ ตณฺหาชาลํ ปหีนํ, ทิฏฺิชาลํ ปฏินิสฺสฏฺํ. ตณฺหาชาลสฺส ปหีนตฺตา ทิฏฺิชาลสฺส ปฏินิสฺสฏฺตฺตา โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ รูเป น สชฺชติ สทฺเท น สชฺชติ คนฺเธ น สชฺชติ…เป… ทิฏฺสุตมุตวิฺาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ น สชฺชติ น คณฺหาติ น พชฺฌติ น ปลิพชฺฌติ, นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – ชาลํว เภตฺวา สลิลมฺพุจารี.
อคฺคีว ¶ ทฑฺฒํ อนิวตฺตมาโนติ ยถา อคฺคิ ติณกฏฺุปาทานํ ทหนฺโต คจฺฉติ อนิวตฺตนฺโต, เอวเมว ตสฺส ปจฺเจกสมฺพุทฺธสฺส โสตาปตฺติมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉติ, สกทาคามิมคฺเคน…เป… อนาคามิมคฺเคน… อรหตฺตมคฺเคน เย กิเลสา ปหีนา เต กิเลเส น ปุเนติ น ปจฺเจติ น ปจฺจาคจฺฉตีติ – อคฺคีว ทฑฺฒํ อนิวตฺตมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานิ, ชาลํว เภตฺวา สลิลมฺพุจารี;
อคฺคีว ทฑฺฒํ อนิวตฺตมาโน, เอโก ¶ จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
โอกฺขิตฺตจกฺขุ น จ ปาทโลโล,คุตฺตินฺทฺริโย รกฺขิตมานสาโน;
อนวสฺสุโต อปริฑยฺหมาโน[อปริทยฺหมาโน (ก.)], เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
โอกฺขิตฺตจกฺขุ น จ ปาทโลโลติ กถํ ขิตฺตจกฺขุ โหติ? อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ [นตฺถิ สฺยา. โปตฺถเก มหานิ. ๑๕๗] จกฺขุโลโล จกฺขุโลลิเยน สมนฺนาคโต โหติ. อทิฏฺํ ทกฺขิตพฺพํ ทิฏฺํ สมติกฺกมิตพฺพนฺติ – อาราเมน อารามํ อุยฺยาเนน อุยฺยานํ คาเมน คามํ นิคเมน นิคมํ นคเรน นครํ รฏฺเน รฏฺํ ชนปเทน ชนปทํ ทีฆจาริกํ อนวฏฺิตจาริกํ [อนวตฺถจาริกํ (สฺยา.)] อนุยุตฺโต โหติ รูปทสฺสนาย. เอวํ ขิตฺตจกฺขุ โหติ.
อถ วา, ภิกฺขุ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโ วีถึ ปฏิปนฺโน อสํวุโต คจฺฉติ. หตฺถึ โอโลเกนฺโต อสฺสํ โอโลเกนฺโต รถํ โอโลเกนฺโต ปตฺตึ โอโลเกนฺโต กุมารเก โอโลเกนฺโต กุมาริกาโย โอโลเกนฺโต อิตฺถิโย โอโลเกนฺโต ปุริเส โอโลเกนฺโต อนฺตราปณํ โอโลเกนฺโต ฆรมุขานิ โอโลเกนฺโต อุทฺธํ โอโลเกนฺโต อโธ โอโลเกนฺโต ทิสาวิทิสํ วิเปกฺขมาโน [เปกฺขมาโน (สฺยา. ก.)] คจฺฉติ. เอวมฺปิ ขิตฺตจกฺขุ โหติ.
อถ ¶ ¶ วา, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา นิมิตฺตคฺคาหี โหติ อนุพฺยฺชนคฺคาหี. ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย น ปฏิปชฺชติ, น ¶ รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย น สํวรํ อาปชฺชติ. เอวมฺปิ ขิตฺตจกฺขุ โหติ.
ยถา วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภฺุชิตฺวา เต เอวรูปํ วิสูกทสฺสนํ อนุยุตฺตา วิหรนฺติ, เสยฺยถิทํ – นจฺจํ คีตํ วาทิตํ เปกฺขํ อกฺขานํ ปาณิสฺสรํ เวตาฬํ กุมฺภถูณํ โสภนกํ [โสภนครกํ (สฺยา.), โสภนกรณํ (ก.)] จณฺฑาลํ วํสํ โธวนํ หตฺถิยุทฺธํ อสฺสยุทฺธํ มหึสยุทฺธํ [มหิสยุทฺธํ (สฺยา.)] อุสภยุทฺธํ อชยุทฺธํ เมณฺฑยุทฺธํ กุกฺกุฏยุทฺธํ วฏฺฏกยุทฺธํ ทณฺฑยุทฺธํ มุฏฺิยุทฺธํ นิพฺพุทฺธํ อุยฺโยธิกํ พลคฺคํ เสนาพฺยูหํ อนีกทสฺสนํ อิติ วา. อิติ เอวรูปํ วิสูกทสฺสนํ อนุยุตฺโต โหติ. เอวมฺปิ ขิตฺตจกฺขุ โหติ.
กถํ โอกฺขิตฺตจกฺขุ โหติ? อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ น จกฺขุโลโล น จกฺขุโลลิเยน สมนฺนาคโต โหติ. อทิฏฺํ ทกฺขิตพฺพํ ทิฏฺํ สมติกฺกมิตพฺพนฺติ – น อาราเมน อารามํ น อุยฺยาเนน อุยฺยานํ น คาเมน คามํ น นิคเมน นิคมํ น นคเรน นครํ น รฏฺเน รฏฺํ น ชนปเทน ชนปทํ ทีฆจาริกํ อนวฏฺิตจาริกํ อนุยุตฺโต โหติ รูปทสฺสนาย. เอวํ โอกฺขิตฺตจกฺขุ โหติ.
อถ วา, ภิกฺขุ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโ วีถึ ปฏิปนฺโน สํวุโต คจฺฉติ. น หตฺถึ โอโลเกนฺโต น อสฺสํ โอโลเกนฺโต น รถํ โอโลเกนฺโต น ปตฺตึ โอโลเกนฺโต น กุมารเก โอโลเกนฺโต น กุมาริกาโย โอโลเกนฺโต น อิตฺถิโย โอโลเกนฺโต น ปุริเส โอโลเกนฺโต น อนฺตราปณํ โอโลเกนฺโต น ฆรมุขานิ โอโลเกนฺโต น อุทฺธํ โอโลเกนฺโต น ¶ อโธ โอโลเกนฺโต น ทิสาวิทิสํ วิเปกฺขมาโน คจฺฉติ. เอวมฺปิ โอกฺขิตฺตจกฺขุ โหติ.
อถ วา, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยฺชนคฺคาหี. ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชติ, รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชติ. เอวมฺปิ โอกฺขิตฺตจกฺขุ โหติ.
ยถา ¶ วา ปเนเก โภนฺโต สมณพฺราหฺมณา สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภฺุชิตฺวา เต เอวรูปํ วิสูกทสฺสนํ อนุยุตฺตา วิหรนฺติ, เสยฺยถิทํ – นจฺจํ คีตํ วาทิตํ…เป… อนีกทสฺสนํ อิติ วา. อิติ เอวรูปา วิสูกทสฺสนา ปฏิวิรโต. เอวมฺปิ โอกฺขิตฺตจกฺขุ โหติ.
น จ ปาทโลโลติ ¶ กถํ ปาทโลโล โหติ? อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ ปาทโลโล ปาทโลลิเยน สมนฺนาคโต โหติ – อาราเมน อารามํ อุยฺยาเนน อุยฺยานํ คาเมน คามํ นิคเมน นิคมํ นคเรน นครํ รฏฺเน รฏฺํ ชนปเทน ชนปทํ ทีฆจาริกํ อนวฏฺิตจาริกํ อนุยุตฺโต โหติ. เอวมฺปิ ปาทโลโล โหติ.
อถ วา, ภิกฺขุ อนฺโตสงฺฆาราเม [อนฺโตปิ สํฆาราเม (ก.)] ปาทโลโล ปาทโลลิเยน สมนฺนาคโต โหติ, น อตฺถเหตุ น การณเหตุ อุทฺธโต อวูปสนฺตจิตฺโต ปริเวณโต ปริเวณํ คจฺฉติ, วิหารโต วิหารํ คจฺฉติ, อฑฺฒโยคโต อฑฺฒโยคํ คจฺฉติ, ปาสาทโต ปาสาทํ คจฺฉติ, หมฺมิยโต หมฺมิยํ คจฺฉติ, คุหโต คุหํ คจฺฉติ, เลณโต เลณํ คจฺฉติ, กุฏิยา กุฏึ คจฺฉติ, กูฏาคารโต กูฏาคารํ คจฺฉติ, อฏฺฏโต ¶ อฏฺฏํ คจฺฉติ, มาฬโต มาฬํ คจฺฉติ, อุทฺทณฺฑโต อุทฺทณฺฑํ คจฺฉติ [อุทฺทณฺฑํ คจฺฉติ, อุทฺโธสิตโต อุทฺโธสิตํ คจฺฉติ (สฺยา.) ปสฺส มหานิ. ๑๗], อุปฏฺานสาลโต อุปฏฺานสาลํ คจฺฉติ, มณฺฑปโต มณฺฑปํ คจฺฉติ, รุกฺขมูลโต รุกฺขมูลํ คจฺฉติ, ยตฺถ วา ปน ภิกฺขู นิสีทนฺติ วา คจฺฉนฺติ วา, ตตฺถ เอกสฺส วา ทุติโย โหติ, ทฺวินฺนํ วา ตติโย โหติ, ติณฺณํ วา จตุตฺโถ โหติ. ตตฺถ พหุํ สมฺผปฺปลาปํ ปลปติ, เสยฺยถิทํ – ราชกถํ โจรกถํ…เป… อิติ ภวาภวกถํ กเถติ. เอวมฺปิ ปาทโลโล โหติ.
น จ ปาทโลโลติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ปาทโลลิยา อารโต วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา ปฏิสลฺลานาราโม โหติ ปฏิสลฺลานรโต อชฺฌตฺตํ เจโตสมถมนุยุตฺโต อนิรากตชฺฌาโน วิปสฺสนาย สมนฺนาคโต พฺรูเหตา สฺุาคารํ ฌายี ฌานรโต เอกตฺตมนุยุตฺโต สทตฺถครุโกติ – โอกฺขิตฺตจกฺขุ น จ ปาทโลโล.
คุตฺตินฺทฺริโย ¶ รกฺขิตมานสาโนติ. คุตฺตินฺทฺริโยติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยฺชนคฺคาหี. ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชติ, รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชติ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา… กาเยน โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา ¶ … มนสา ธมฺมํ วิฺาย น นิมิตฺตคฺคาหี โหติ นานุพฺยฺชนคฺคาหี ¶ . ยตฺวาธิกรณเมนํ มนินฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย ปฏิปชฺชติ, รกฺขติ มนินฺทฺริยํ, มนินฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชตีติ – คุตฺตินฺทฺริโย. รกฺขิตมานสาโนติ โคปิตมานสาโนติ – คุตฺตินฺทฺริโย รกฺขิตมานสาโน.
อนวสฺสุโต ปริฑยฺหมาโนติ วุตฺตฺเหตํ อายสฺมตา มหาโมคฺคลฺลาเนน – ‘‘อวสฺสุตปริยายฺจ [ปสฺส สํ. นิ. ๔.๒๔๓] โว, อาวุโส, เทเสสฺสามิ อนวสฺสุตปริยายฺจ. ตํ สุณาถ, สาธุกํ มนสิกโรถ; ภาสิสฺสามี’’ติ. ‘‘เอวมาวุโส’’ติ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต มหาโมคฺคลฺลานสฺส ปจฺจสฺโสสุํ. อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน [มหาโมคฺคลาโน (ก.)] เอตทโวจ –
‘‘กถํ จาวุโส, อวสฺสุโต โหติ? อิธาวุโส, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา ปิยรูเป รูเป อธิมุจฺจติ, อปฺปิยรูเป รูเป พฺยาปชฺชติ, อนุปฏฺิตกายสฺสติ [อนุปฏฺิตกายสติ (สฺยา. ก.)] จ วิหรติ ปริตฺตเจตโส. ตฺจ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, ยตฺถสฺส [ตตฺถ เย (ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๔.๒๔๓] เต อุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อปริเสสา ¶ นิรุชฺฌนฺติ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… มนสา ธมฺมํ วิฺาย ปิยรูเป ธมฺเม อธิมุจฺจติ, อปฺปิยรูเป ธมฺเม พฺยาปชฺชติ, อนุปฏฺิตกายสฺสติ จ วิหรติ ปริตฺตเจตโส. ตฺจ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, ยตฺถสฺส เต อุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ. อยํ วุจฺจตาวุโส, ภิกฺขุ อวสฺสุโต จกฺขุวิฺเยฺเยสุ รูเปสุ…เป… อวสฺสุโต มโนวิฺเยฺเยสุ ธมฺเมสุ. เอวํวิหารึ จาวุโส, ภิกฺขุํ จกฺขุโต เจปิ นํ มาโร อุปสงฺกมติ, ลเภเถว [ลภเตว (สฺยา. ก.) เอวมุปริปิ] มาโร โอตารํ ¶ ลเภถ [ลภติ (สฺยา. ก.) เอวมุปริปิ] มาโร อารมฺมณํ, โสตโต เจปิ นํ…เป… มนโต เจปิ นํ มาโร อุปสงฺกมติ, ลเภเถว มาโร โอตารํ ลเภถ มาโร อารมฺมณํ.
‘‘เสยฺยถาปิ, อาวุโส, นฬาคารํ วา ติณาคารํ วา สุกฺขํ โกฬาปํ [โกลาปํ (สฺยา.) สํ. นิ. ๔.๒๔๓] เตโรวสฺสิกํ. ปุรตฺถิมาย เจปิ นํ ทิสาย ปุริโส อาทิตฺตาย ติณุกฺกาย อุปสงฺกเมยฺย, ลเภเถว อคฺคิ โอตารํ ลเภถ อคฺคิ อารมฺมณํ; ปจฺฉิมาย เจปิ นํ ทิสาย…เป… อุตฺตราย เจปิ นํ ทิสาย… ทกฺขิณาย เจปิ นํ ทิสาย… เหฏฺิมโต [ปจฺฉโต (สฺยา.), เหฏฺิมาย (ก.)] เจปิ นํ ทิสาย… อุปริมโต [อุปริโต (สฺยา.), อุปริมาย (ก.)] เจปิ นํ ทิสาย… ยโต กุโตจิ เจปิ นํ ปุริโส อาทิตฺตาย ติณุกฺกาย อุปสงฺกเมยฺย, ลเภเถว อคฺคิ โอตารํ ลเภถ อคฺคิ อารมฺมณํ. เอวเมว โข, อาวุโส, เอวํวิหารึ ภิกฺขุํ จกฺขุโต เจปิ นํ มาโร อุปสงฺกมติ, ลเภเถว มาโร โอตารํ ลเภถ มาโร อารมฺมณํ, โสตโต เจปิ ¶ นํ…เป… มนโต เจปิ นํ มาโร อุปสงฺกมติ, ลเภเถว มาโร โอตารํ ลเภถ มาโร อารมฺมณํ.
‘‘เอวํวิหารึ จาวุโส, ภิกฺขุํ รูปา อธิภํสุ [อภิภวึสุ (สฺยา.), อภิภํสุ (ก.) เอวมุปริปิ], น ภิกฺขุ รูเป อธิโภสิ; สทฺทา ภิกฺขุํ อธิภํสุ, น ภิกฺขุ สทฺเท อธิโภสิ; คนฺธา ภิกฺขุํ อธิภํสุ, น ภิกฺขุ คนฺเธ อธิโภสิ; รสา ภิกฺขุํ อธิภํสุ, น ภิกฺขุ รเส อธิโภสิ; โผฏฺพฺพา ภิกฺขุํ ¶ อธิภํสุ, น ภิกฺขุ โผฏฺพฺเพ อธิโภสิ; ธมฺมา ภิกฺขุํ อธิภํสุ, น ภิกฺขุ ธมฺเม อธิโภสิ. อยํ วุจฺจตาวุโส, ภิกฺขุ รูปาธิภูโต สทฺทาธิภูโต คนฺธาธิภูโต รสาธิภูโต โผฏฺพฺพาธิภูโต ธมฺมาธิภูโต อธิภู อนธิภูโต อธิภํสุ นํ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สํกิเลสิกา โปโนภวิกา สทรา ทุกฺขวิปากา อายตึ ชาติชรามรณิยา. เอวํ โข, อาวุโส, อวสฺสุโต โหติ.
‘‘กถํ จาวุโส, อนวสฺสุโต โหติ? อิธาวุโส, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา ปิยรูเป รูเป นาธิมุจฺจติ, อปฺปิยรูเป รูเป น พฺยาปชฺชติ, อุปฏฺิตกายสฺสติ จ วิหรติ อปฺปมาณเจตโส. ตฺจ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ¶ ยถาภูตํ ปชานาติ, ยตฺถสฺส เต อุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ; โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… มนสา ธมฺมํ วิฺาย ปิยรูเป ธมฺเม นาธิมุจฺจติ, อปฺปิยรูเป ธมฺเม น พฺยาปชฺชติ, อุปฏฺิตกายสฺสติ จ วิหรติ อปฺปมาณเจตโส. ตฺจ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ยถาภูตํ ปชานาติ, ยตฺถสฺส เต อุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ. อยํ วุจฺจตาวุโส, ภิกฺขุ อนวสฺสุโต จกฺขุวิฺเยฺเยสุ รูเปสุ…เป… อนวสฺสุโต มโนวิฺเยฺเยสุ ธมฺเมสุ. เอวํวิหารึ จาวุโส, ภิกฺขุํ จกฺขุโต เจปิ นํ มาโร อุปสงฺกมติ, เนว ลเภถ มาโร โอตารํ, น ลเภถ มาโร อารมฺมณํ; โสตโต เจปิ นํ…เป… มนโต เจปิ นํ มาโร อุปสงฺกมติ, เนว ลเภถ ¶ มาโร โอตารํ, น ลเภถ มาโร อารมฺมณํ.
‘‘เสยฺยถาปิ, อาวุโส, กูฏาคารา วา กูฏาคารสาลา [สนฺถาคารสาลา (สฺยา.) ปสฺส สํ. นิ. ๔.๒๔๓] วา พหลมตฺติกา อทฺทาวเลปนา [อลฺลาวเลปนา (สฺยา.)] ปุรตฺถิมาย เจปิ นํ ทิสาย ปุริโส อาทิตฺตาย ติณุกฺกาย อุปสงฺกเมยฺย, เนว ลเภถ อคฺคิ โอตารํ, น ลเภถ อคฺคิ อารมฺมณํ; ปจฺฉิมาย เจปิ นํ ทิสาย… อุตฺตราย เจปิ นํ ทิสาย… ทกฺขิณาย เจปิ นํ ทิสาย… เหฏฺิมโต เจปิ นํ ทิสาย… อุปริมโต เจปิ นํ ทิสาย… ยโต กุโตจิ เจปิ นํ ปุริโส อาทิตฺตาย ติณุกฺกาย อุปสงฺกเมยฺย, เนว ลเภถ อคฺคิ โอตารํ น ลเภถ อคฺคิ อารมฺมณํ. เอวเมว โข, อาวุโส, เอวํวิหารึ ภิกฺขุํ ¶ จกฺขุโต เจปิ นํ มาโร อุปสงฺกมติ, เนว ลเภถ มาโร โอตารํ น ลเภถ มาโร อารมฺมณํ; โสตโต เจปิ นํ…เป… มนโต เจปิ นํ มาโร อุปสงฺกมติ เนว ลเภถ มาโร โอตารํ น ลเภถ มาโร อารมฺมณํ.
‘‘เอวํวิหารี จาวุโส, ภิกฺขุ รูเป อธิโภสิ [อภิภวึสุ (สฺยา.), อภิโภสิ (ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๔.๒๔๓], น รูปา ภิกฺขุํ อธิภํสุ; สทฺเท ภิกฺขุ อธิโภสิ, น สทฺทา ภิกฺขุํ อธิภํสุ; คนฺเธ ภิกฺขุ อธิโภสิ, น คนฺธา ภิกฺขุํ อธิภํสุ; รเส ภิกฺขุ อธิโภสิ, น รสา ภิกฺขุํ อธิภํสุ; โผฏฺพฺเพ ภิกฺขุ อธิโภสิ, น โผฏฺพฺพา ภิกฺขุํ อธิภํสุ; ธมฺเม ภิกฺขุ อธิโภสิ, น ธมฺมา ภิกฺขุํ อธิภํสุ. อยํ วุจฺจตาวุโส ¶ , ภิกฺขุ รูปาธิภู สทฺทาธิภู คนฺธาธิภู รสาธิภู โผฏฺพฺพาธิภู ธมฺมาธิภู อธิภู อนธิภูโต [อนภิภูโต เกหิ จิ กิเลเสหิ (ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๔.๒๔๓]. อธิโภสิ เต ปาปเก อกุสเล ธมฺเม สํกิเลสิเก โปโนภวิเก สทเร ทุกฺขวิปาเก อายตึ ชาติชรามรณิเย. เอวํ โข, อาวุโส, อนวสฺสุโต โหตี’’ติ – อนวสฺสุโต.
อปริฑยฺหมาโนติ ราคเชน ปริฬาเหน อปริฑยฺหมาโน, โทสเชน ปริฬาเหน อปริฑยฺหมาโน, โมหเชน ปริฬาเหน อปริฑยฺหมาโนติ ¶ – อนวสฺสุโต อปริฑยฺหมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘โอกฺขิตฺตจกฺขุ น จ ปาทโลโล, คุตฺตินฺทฺริโย รกฺขิตมานสาโน;
อนวสฺสุโต อปริฑยฺหมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
โอหารยิตฺวา คิหิพฺยฺชนานิ,สฺฉนฺนปตฺโต ยถา ปาริฉตฺตโก;
กาสายวตฺโถ อภินิกฺขมิตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
โอหารยิตฺวา คิหิพฺยฺชนานีติ คิหิพฺยฺชนานิ วุจฺจนฺติ เกสา จ มสฺสู จ…เป… ทีฆทสานิ อิติ วา. โอหารยิตฺวา คิหิพฺยฺชนานีติ คิหิพฺยฺชนานิ โอโรปยิตฺวา สโมโรปยิตฺวา นิกฺขิปิตฺวา ปฏิปฺปสฺสมฺภิตฺวาติ – โอหารยิตฺวา คิหิพฺยฺชนานิ.
สฺฉนฺนปตฺโต ยถา ปาริฉตฺตโกติ ยถา โส ปาริฉตฺตโก โกวิฬาโร พหลปตฺตปลาโส [สาขปตฺตปลาโส (ก.)] สนฺทจฺฉาโย [สณฺฑจฺฉาโย (สฺยา.), สนฺตจฺฉาโย (ก.) ปสฺส ม. นิ. ๑.๑๕๔], เอวเมว โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ปริปุณฺณปตฺตจีวรธโรติ – สฺฉนฺนปตฺโต ยถา ปาริฉตฺตโก.
กาสายวตฺโถ ¶ ¶ อภินิกฺขมิตฺวาติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ สพฺพํ ฆราวาสปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ปุตฺตทารํ ปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา าติปลิโพธํ ¶ ฉินฺทิตฺวา มิตฺตามจฺจปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา สนฺนิธิปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา [โอหารยิตฺวา (สฺยา. ก.)] กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตฺวา อกิฺจนภาวํ อุปคนฺตฺวา เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ – กาสายวตฺโถ อภินิกฺขมิตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘โอหารยิตฺวา คิหิพฺยฺชนานิ, สฺฉนฺนปตฺโต ยถา ปาริฉตฺตโก;
กาสายวตฺโถ อภินิกฺขมิตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
ตติโย วคฺโค.
จตุตฺถวคฺโค
รเสสุ เคธํ อกรํ อโลโล,อนฺโปสี สปทานจารี;
กุเล กุเล อปฺปฏิพทฺธจิตฺโต, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
รเสสุ เคธํ อกรํ อโลโลติ. รโสติ มูลรโส ขนฺธรโส ตจรโส ปตฺตรโส ปุปฺผรโส ผลรโส, อมฺพิลํ มธุรํ ติตฺตกํ กฏุกํ โลณิกํ ขาริกํ ลมฺพิกํ [ลมฺพิลํ (สฺยา. ก.) ปสฺส อายตนวิภงฺเค] กสาโว สาทุ อสาทุ สีตํ อุณฺหํ. สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณา รสคิทฺธา. เต ชิวฺหคฺเคน รสคฺคานิ ปริเยสนฺตา อาหิณฺฑนฺติ. เต อมฺพิลํ ลภิตฺวา อนมฺพิลํ ปริเยสนฺติ, อนมฺพิลํ ลภิตฺวา อมฺพิลํ ปริเยสนฺติ; มธุรํ ลภิตฺวา อมธุรํ ปริเยสนฺติ, อมธุรํ ลภิตฺวา มธุรํ ปริเยสนฺติ; ติตฺตกํ ลภิตฺวา อติตฺตกํ ¶ ปริเยสนฺติ, อติตฺตกํ ลภิตฺวา ติตฺตกํ ปริเยสนฺติ; กฏุกํ ลภิตฺวา อกุฏกํ ปริเยสนฺติ, อกุฏกํ ลภิตฺวา กฏุกํ ปริเยสนฺติ; โลณิกํ ลภิตฺวา อโลณิกํ ปริเยสนฺติ, อโลณิกํ ลภิตฺวา โลณิกํ ปริเยสนฺติ; ขาริกํ ลภิตฺวา อขาริกํ ปริเยสนฺติ, อขาริกํ ลภิตฺวา ขาริกํ ปริเยสนฺติ; กสาวํ ลภิตฺวา อกสาวํ ปริเยสนฺติ, อกสาวํ ลภิตฺวา กสาวํ ปริเยสนฺติ; ลมฺพิกํ ลภิตฺวา อลมฺพิกํ ปริเยสนฺติ, อลมฺพิกํ ลภิตฺวา ลมฺพิกํ ปริเยสนฺติ; สาทุํ ลภิตฺวา อสาทุํ ปริเยสนฺติ, อสาทุํ ลภิตฺวา ¶ สาทุํ ปริเยสนฺติ; สีตํ ลภิตฺวา อุณฺหํ ปริเยสนฺติ, อุณฺหํ ลภิตฺวา สีตํ ปริเยสนฺติ ¶ . เต ยํ ยํ ลภนฺติ เตน เตน น ตุสฺสนฺติ, อปราปรํ ปริเยสนฺติ. มนาปิเกสุ รเสสุ รตฺตา คิทฺธา คถิตา มุจฺฉิตา อชฺโฌสนฺนา ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธา. สา รสตณฺหา ตสฺส ปจฺเจกสมฺพุทฺธสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ปฏิสงฺขา โยนิโส อาหารํ อาหาเรติ – ‘‘เนว ทวาย น มทาย น มณฺฑนาย น วิภูสนาย; ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ิติยา ยาปนาย วิหึสูปรติยา พฺรหฺมจริยานุคฺคหาย. อิติ ปุราณฺจ เวทนํ ปฏิหงฺขามิ, นวฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามิ, ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสติ อนวชฺชตา จ ผาสุวิหาโร จา’’ติ.
ยถา วณํ อาลิมฺเปยฺย ยาวเทว อารุหณตฺถาย [โรปนตฺถาย (สฺยา.)], ยถา วา อกฺขํ อพฺภฺเชยฺย ยาวเทว ภารสฺส นิตฺถรณตฺถาย, ยถา ปุตฺตมํสํ อาหารํ อาหเรยฺย ยาวเทว กนฺตารสฺส นิตฺถรณตฺถาย; เอวเมว โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ¶ ปฏิสงฺขา โยนิโส อาหารํ อาหาเรติ – ‘‘เนว ทวาย น มทาย น มณฺฑนาย น วิภูสนาย; ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ิติยา ยาปนาย วิหึสูปรติยา พฺรหฺมจริยานุคฺคหาย. อิติ ปุราณฺจ เวทนํ ปฏิหงฺขามิ, นวฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามิ, ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสติ อนวชฺชตา จ ผาสุวิหาโร จา’’ติ. รสตณฺหาย อารโต วิรโต ปฏิวิรโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – รเสสุ เคธํ อกรํ.
อโลโลติ โลลุปฺปํ วุจฺจติ ตณฺหา. โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. สา โลลุปฺปา ตณฺหา ตสฺส ปจฺเจกสมฺพุทฺธสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา. ตสฺมา ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อโลโลติ – รเสสุ เคธํ อกรํ อโลโล.
อนฺโปสี สปทานจารีติ อนฺโปสีติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อตฺตานฺเว โปเสติ, น ปรนฺติ.
อนฺโปสิมฺาตํ ¶ , ทนฺตํ สาเร ปติฏฺิตํ [สาเรสุ สุปติฏฺิตํ (สฺยา. ก.) ปสฺส อุทา. ๖];
ขีณาสวํ วนฺตโทสํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณนฺติ.
อนฺโปสี ¶ สปทานจารีติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ปุพฺพณฺหสมยํ [ปุพฺพนฺหสมยํ (ก.)] นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย ปวิสติ รกฺขิเตเนว กาเยน รกฺขิตาย วาจาย รกฺขิเตน จิตฺเตน อุปฏฺิตาย สติยา สํวุเตหิ อินฺทฺริเยหิ. โอกฺขิตฺตจกฺขุ อิริยาปถสมฺปนฺโน กุลา ¶ กุลํ อนติกฺกมนฺโต ปิณฺฑาย จรตีติ – อนฺโปสี สปทานจารี.
กุเล กุเล อปฺปฏิพทฺธจิตฺโตติ ทฺวีหิ การเณหิ ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ – อตฺตานํ วา นีจํ เปนฺโต ปรํ อุจฺจํ เปนฺโต ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ, อตฺตานํ วา อุจฺจํ เปนฺโต ปรํ นีจํ เปนฺโต ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ. กถํ อตฺตานํ นีจํ เปนฺโต ปรํ อุจฺจํ เปนฺโต ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ? ‘‘ตุมฺเห เม พหูปการา, อหํ ตุมฺเห นิสฺสาย ลภามิ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ. ยมฺปิ เม อฺเ ทาตุํ วา กาตุํ วา มฺนฺติ ตุมฺเห นิสฺสาย ตุมฺเห ปสฺสนฺตา. ยมฺปิ เม โปราณํ มาตาเปตฺติกํ นามโคตฺตํ ตมฺปิ เม อนฺตรหิตํ ตุมฺเหหิ อหํ ายามิ – ‘อสุกสฺส กุลุปโก, อสุกาย กุลุปโก’’’ติ. เอวํ อตฺตานํ นีจํ เปนฺโต ปรํ อุจฺจํ เปนฺโต ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ.
กถํ อตฺตานํ อุจฺจํ เปนฺโต ปรํ นีจํ เปนฺโต ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ? ‘‘อหํ ตุมฺหากํ พหูปกาโร, ตุมฺเห มํ อาคมฺม พุทฺธํ สรณํ คตา ธมฺมํ สรณํ คตา สงฺฆํ สรณํ คตา, ปาณาติปาตา ปฏิวิรตา, อทินฺนาทานา ปฏิวิรตา, กาเมสุมิจฺฉาจารา ปฏิวิรตา, มุสาวาทา ปฏิวิรตา, สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานา ปฏิวิรตา, ตุมฺหากํ อหํ อุทฺเทสํ เทมิ ปริปุจฺฉํ เทมิ อุโปสถํ อาจิกฺขามิ นวกมฺมํ อธิฏฺามิ; อถ จ ปน ตุมฺเห มํ อุชฺฌิตฺวา อฺเ สกฺกโรถ ครุํ กโรถ มาเนถ ¶ ปูเชถา’’ติ. เอวํ อตฺตานํ อุจฺจํ เปนฺโต ปรํ นีจํ เปนฺโต ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ.
กุเล กุเล อปฺปฏิพทฺธจิตฺโตติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ กุลปลิโพเธน อปฺปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ, คณปลิโพเธน อปฺปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ, อาวาสปลิโพเธน อปฺปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ, จีวรปลิโพเธน อปฺปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ, ปิณฺฑปาตปลิโพเธน อปฺปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ, เสนาสนปลิโพเธน ¶ อปฺปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ, คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารปลิโพเธน อปฺปฏิพทฺธจิตฺโต โหตีติ – กุเล กุเล อปฺปฏิพทฺธจิตฺโต, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘รเสสุ ¶ เคธํ อกรํ อโลโล, อนฺโปสี สปทานจารี;
กุเล กุเล อปฺปฏิพทฺธจิตฺโต, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
ปหาย ปฺจาวรณานิ เจตโส,อุปกฺกิเลเส พฺยปนุชฺช สพฺเพ;
อนิสฺสิโต เฉตฺว[เฉตฺวา (สฺยา. ก.)]สิเนหโทสํ[สฺเนหโทสํ (สฺยา. ก.)], เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
ปหาย ปฺจาวรณานิ เจตโสติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ กามจฺฉนฺทนีวรณํ ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ ¶ คเมตฺวา, พฺยาปาทนีวรณํ… ถินมิทฺธนีวรณํ… อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํ… วิจิกิจฺฉานีวรณํ ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวา วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ – ปหาย ปฺจาวรณานิ เจตโส.
อุปกฺกิเลเส พฺยปนุชฺช สพฺเพติ ราโค จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส, โทโส จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส, โมโห จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส, โกโธ… อุปนาโห…เป… สพฺพากุสลาภิสงฺขารา จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา. อุปกฺกิเลเส พฺยปนุชฺช สพฺเพติ สพฺเพ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลเส พฺยปนุชฺช ปนุทิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – อุปกฺกิเลเส พฺยปนุชฺช สพฺเพ.
อนิสฺสิโต ¶ เฉตฺว สิเนหโทสนฺติ. อนิสฺสิโตติ ทฺเว นิสฺสยา – ตณฺหานิสฺสโย จ ทิฏฺินิสฺสโย จ…เป… อยํ ตณฺหานิสฺสโย…เป… อยํ ทิฏฺินิสฺสโย. สิเนโหติ ทฺเว สฺเนหา – ตณฺหาสฺเนโห จ ทิฏฺิสฺเนโห จ…เป… อยํ ตณฺหาสฺเนโห…เป… อยํ ทิฏฺิสฺเนโห. โทโสติ โย จิตฺตสฺส อาฆาโต ปฏิฆาโต ปฏิฆํ ปฏิวิโรโธ โกโป ปโกโป สมฺปโกโป โทโส ปโทโส สมฺปโทโส จิตฺตสฺส พฺยาปตฺติ มโนปโทโส โกโธ กุชฺฌนา กุชฺฌิตตฺตํ โทโส ทุสฺสนา ทุสฺสิตตฺตํ พฺยาปตฺติ พฺยาปชฺชนา พฺยาปชฺชิตตฺตํ จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส ¶ . อนิสฺสิโต เฉตฺว สิเนหโทสนฺติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ตณฺหาสฺเนหฺจ ทิฏฺิสฺเนหฺจ โทสฺจ เฉตฺวา อุจฺฉินฺทิตฺวา สมุจฺฉินฺทิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวา จกฺขุํ อนิสฺสิโต, โสตํ อนิสฺสิโต…เป… ทิฏฺสุตมุตวิฺาตพฺเพ ธมฺเม อนิสฺสิโต อนลฺลีโน อนุปคโต อนชฺโฌสิโต อนธิมุตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – อนิสฺสิโต เฉตฺว สิเนหโทสํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘ปหาย ¶ ปฺจาวรณานิ เจตโส, อุปกฺกิเลเส พฺยปนุชฺช สพฺเพ;
อนิสฺสิโต เฉตฺว สิเนหโทสํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
วิปิฏฺิกตฺวาน สุขํ ทุขฺจ,ปุพฺเพว จ โสมนสฺสโทมนสฺสํ;
ลทฺธานุเปกฺขํ สมถํ วิสุทฺธํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
วิปิฏฺิกตฺวาน สุขํ ทุขฺจ, ปุพฺเพว จ โสมนสฺสโทมนสฺสนฺติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ – วิปิฏฺิกตฺวาน ¶ สุขํ ทุขฺจ, ปุพฺเพว จ โสมนสฺสโทมนสฺสํ.
ลทฺธานุเปกฺขํ ¶ สมถํ วิสุทฺธนฺติ. อุเปกฺขาติ ยา จตุตฺถชฺฌาเน อุเปกฺขา อุเปกฺขนา อชฺฌุเปกฺขนา จิตฺตสมตา จิตฺตปฺปสฺสทฺธตา [จิตฺตวิสฏตา (ก.) ปสฺส มหานิ. ๒๐๗] มชฺฌตฺตตา จิตฺตสฺส. สมโถติ ยา จิตฺตสฺส ิติ สณฺิติ อวฏฺิติ อวิสาหาโร [อวิสํหาโร (ก.) ปสฺส ธ. ส. ๑๑, ๑๕] อวิกฺเขโป อวิสาหฏมานสตา [อวิสํหฏมานสตา (ก.)] สมโถ สมาธินฺทฺริยํ สมาธิพลํ สมฺมาสมาธิ; จตุตฺถชฺฌาเน อุเปกฺขา จ สมโถ จ สุทฺธา โหนฺติ วิสุทฺธา ปริโยทาตา อนงฺคณา วิคตูปกฺกิเลสา มุทุภูตา กมฺมนิยา ิตา อาเนฺชปฺปตฺตา. ลทฺธานุเปกฺขํ สมถํ วิสุทฺธนฺติ จตุตฺถชฺฌานํ อุเปกฺขฺจ สมถฺจ ลทฺธา ลภิตฺวา วินฺทิตฺวา ปฏิลภิตฺวาติ – ลทฺธานุเปกฺขํ สมถํ วิสุทฺธํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘วิปิฏฺิกตฺวาน สุขํ ทุขฺจ, ปุพฺเพว จ โสมนสฺสโทมนสฺสํ;
ลทฺธานุเปกฺขํ สมถํ วิสุทฺธํ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
อารทฺธวีริโย ปรมตฺถปตฺติยา,อลีนจิตฺโต อกุสีตวุตฺติ;
ทฬฺหนิกฺกโม ถามพลูปปนฺโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
อารทฺธวีริโย ปรมตฺถปตฺติยาติ ปรมตฺถํ วุจฺจติ อมตํ ¶ นิพฺพานํ. โย โส สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. ปรมตฺถสฺส ปตฺติยา ลาภาย ปฏิลาภาย อธิคมาย ผสฺสนาย สจฺฉิกิริยาย อารทฺธวีริโย วิหรติ อกุสลานํ ¶ ธมฺมานํ ปหานาย กุสลานํ ธมฺมานํ สมฺปทาย ถามวา [ถามสา (ก.)] ทฬฺหปรกฺกโม อนิกฺขิตฺตธุโร กุสเลสุ ธมฺเมสูติ – อารทฺธวีริโย ปรมตฺถปตฺติยา.
อลีนจิตฺโต อกุสีตวุตฺตีติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ, อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย…เป… อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย…เป… อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ¶ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา [ภาวนาปาริปูริยา (สฺยา.)] ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหตีติ – เอวํ อลีนจิตฺโต อกุสีตวุตฺติ.
อถ วา, ‘‘กามํ ตโจ จ นฺหารุ จ อฏฺิ จ อวสิสฺสตุ [อวสุสฺสตุ (สฺยา.) ม. นิ. ๒.๑๘๔; สํ. นิ. ๒.๒๒ ปสฺสิตพฺพํ], สรีเร อุปสุสฺสตุ มํสโลหิตํ, ยํ ตํ ปุริสถาเมน ปุริสพเลน ปุริสวีริเยน ปุริสปรกฺกเมน ปตฺตพฺพํ น ตํ อปาปุณิตฺวา วีริยสฺส สณฺานํ [วิริยสฺส านํ (สฺยา.)] ภวิสฺสตี’’ติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. เอวมฺปิ อลีนจิตฺโต อกุสีตวุตฺติ.
นาสิสฺสํ น ปิวิสฺสามิ, วิหารโต น นิกฺขเม;
นปิ ปสฺสํ นิปาเตสฺสํ, ตณฺหาสลฺเล อนูหเตติ.
จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. เอวมฺปิ อลีนจิตฺโต อกุสีตวุตฺติ.
‘‘น ตาวาหํ อิมํ ปลฺลงฺกํ ภินฺทิสฺสามิ ยาว เม น ¶ อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิสฺสตี’’ติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. เอวมฺปิ อลีนจิตฺโต อกุสีตวุตฺติ.
‘‘น ตาวาหํ อิมมฺหา อาสนา วุฏฺหิสฺสามิ ยาว เม น อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิสฺสตี’’ติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. เอวมฺปิ อลีนจิตฺโต อกุสีตวุตฺติ.
‘‘น ตาวาหํ อิมมฺหา จงฺกมา โอโรหิสฺสามิ…เป… วิหารา นิกฺขมิสฺสามิ… อฑฺฒโยคา นิกฺขมิสฺสามิ… ปาสาทา นิกฺขมิสฺสามิ… หมฺมิยา นิกฺขมิสฺสามิ… คุหาย นิกฺขมิสฺสามิ… เลณา นิกฺขมิสฺสามิ… กุฏิยา นิกฺขมิสฺสามิ… กูฏาคารา นิกฺขมิสฺสามิ… อฏฺฏา นิกฺขมิสฺสามิ… มาฬา นิกฺขมิสฺสามิ… อุทฺทณฺฑา นิกฺขมิสฺสามิ ¶ … อุปฏฺานสาลาย นิกฺขมิสฺสามิ… มณฺฑปา นิกฺขมิสฺสามิ… รุกฺขมูลา นิกฺขมิสฺสามิ ยาว เม น อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุจฺจิสฺสตี’’ติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. เอวมฺปิ อลีนจิตฺโต อกุสีตวุตฺติ.
‘‘อิมสฺมึเยว ปุพฺพณฺหสมเย [ปุพฺพณฺหสมยํ (ก.) มหานิ. ๑๗] อริยธมฺมํ อาหริสฺสามิ สมาหริสฺสามิ อธิคจฺฉิสฺสามิ ผสฺสยิสฺสามิ สจฺฉิกริสฺสามี’’ติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. เอวมฺปิ อลีนจิตฺโต อกุสีตวุตฺติ. อิมสฺมึเยว มชฺฌนฺหิกสมเย…เป… สายนฺหสมเย ¶ …เป… ปุเรภตฺตํ… ปจฺฉาภตฺตํ… ปุริมยามํ… มชฺฌิมยามํ… ปจฺฉิมยามํ… กาเฬ… ชุณฺเห… วสฺเส… เหมนฺเต ¶ … คิมฺเห… ปุริเม วโยขนฺเธ… มชฺฌิเม วโยขนฺเธ… ปจฺฉิเม วโยขนฺเธ อริยธมฺมํ อาหริสฺสามิ สมาหริสฺสามิ อธิคจฺฉิสฺสามิ ผสฺสยิสฺสามิ สจฺฉิกริสฺสามีติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. เอวมฺปิ อลีนจิตฺโต อกุสีตวุตฺติ.
ทฬฺหนิกฺกโม ถามพลูปปนฺโนติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ทฬฺหสมาทาโน อโหสิ กุสเลสุ ธมฺเมสุ อวฏฺิตสมาทาโน กายสุจริเต วจีสุจริเต มโนสุจริเต ทานสํวิภาเค สีลสมาทาเน อุโปสถุปวาเส มตฺเตยฺยตาย [เมตฺเตยฺยตาย (สฺยา. ก.) โมคฺคลฺลานพฺยากรเณ ๔.๓๙ สุตฺตํ โอโลเกตพฺพํ] เปตฺเตยฺยตาย สามฺตาย พฺรหฺมฺตาย กุเลเชฏฺาปจายิตาย อฺตรฺตเรสุ อธิกุสเลสุ ธมฺเมสูติ – ทฬฺหนิกฺกโม. ถามพลูปปนฺโนติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ถาเมน จ พเลน จ วีริเยน จ ปรกฺกเมน จ ปฺาย จ อุเปโต โหติ สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโตติ – ทฬฺหนิกฺกโม ถามพลูปปนฺโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘อารทฺธวีริโย ปรมตฺถปตฺติยา, อลีนจิตฺโต อกุสีตวุตฺติ;
ทฬฺหนิกฺกโม ถามพลูปปนฺโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
ปฏิสลฺลานํ ฌานมริฺจมาโน,ธมฺเมสุ นิจฺจํ อนุธมฺมจารี;
อาทีนวํ ¶ สมฺมสิตา ภเวสุ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
ปฏิสลฺลานํ ฌานมริฺจมาโนติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ปฏิสลฺลานาราโม โหติ ปฏิสลฺลานรโต อชฺฌตฺตํ เจโตสมถมนุยุตฺโต อนิรากตชฺฌาโน วิปสฺสนาย สมนฺนาคโต พฺรูเหตา สฺุาคารํ ฌายี ฌานรโต เอกตฺตมนุยุตฺโต สทตฺถครุโกติ ปฏิสลฺลานํ. ฌานมริฺจมาโนติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ทฺวีหิ การเณหิ ฌานํ น ริฺจติ – อนุปฺปนฺนสฺส วา ปมสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทาย ¶ ยุตฺโต ปยุตฺโต สํยุตฺโต ¶ อายุตฺโต สมายุตฺโต, อนุปฺปนฺนสฺส วา ทุติยสฺส ฌานสฺส…เป… อนุปฺปนฺนสฺส วา ตติยสฺส ฌานสฺส… อนุปฺปนฺนสฺส วา จตุตฺถสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทาย ยุตฺโต ปยุตฺโต สํยุตฺโต อายุตฺโต สมายุตฺโตติ – เอวมฺปิ ฌานํ น ริฺจติ.
อถ วา, อุปฺปนฺนํ วา ปมํ ฌานํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ, อุปฺปนฺนํ วา ทุติยํ ฌานํ…เป… อุปฺปนฺนํ วา ตติยํ ฌานํ… อุปฺปนฺนํ วา จตุตฺถํ ฌานํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ. เอวมฺปิ ฌานํ น ริฺจตีติ – ปฏิสลฺลานํ ฌานมริฺจมาโน.
ธมฺเมสุ นิจฺจํ อนุธมฺมจารีติ ธมฺมา วุจฺจนฺติ จตฺตาโร สติปฏฺานา…เป… อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค. กตเม อนุธมฺมา? สมฺมาปฏิปทา อปจฺจนีกปฏิปทา อนฺวตฺถปฏิปทา ธมฺมานุธมฺมปฏิปทา สีเลสุ ปริปูรการิตา อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา โภชเน มตฺตฺุตา ชาคริยานุโยโค สติสมฺปชฺํ – อิเม วุจฺจนฺติ อนุธมฺมา. ธมฺเมสุ นิจฺจํ อนุธมฺมจารีติ ธมฺเมสุ นิจฺจกาลํ ธุวกาลํ สตตํ สมิตํ อโวกิณฺณํ โปงฺขานุโปงฺขํ อุทกูมิกชาตํ [อุทกุมฺมิชาตํ (สฺยา.), อุทกุมฺมิกชาตํ (ก.)]
อวีจิสนฺตติสหิตํ ¶ ผสฺสิตํ ปุเรภตฺตํ ปจฺฉาภตฺตํ ปุริมยามํ มชฺฌิมยามํ ปจฺฉิมยามํ กาเฬ ชุณฺเห วสฺเส เหมนฺเต คิมฺเห ปุริเม วโยขนฺเธ มชฺฌิเม วโยขนฺเธ ปจฺฉิเม วโยขนฺเธ จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ – ธมฺเมสุ นิจฺจํ อนุธมฺมจารี.
อาทีนวํ สมฺมสิตา ภเวสูติ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ อาทีนวํ สมฺมสิตา ภเวสุ, ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ…เป… ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ…เป… ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ อาทีนวํ สมฺมสิตา ภเวสูติ – อาทีนวํ สมฺมสิตา ภเวสุ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘ปฏิสลฺลานํ ฌานมริฺจมาโน, ธมฺเมสุ นิจฺจํ อนุธมฺมจารี;
อาทีนวํ สมฺมสิตา ภเวสุ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
ตณฺหกฺขยํ ¶ ปตฺถยมปฺปมตฺโต,อเนฬมูโค[อเนลมูโค (สฺยา. ก.)]สุตวา สตีมา;
สงฺขาตธมฺโม นิยโต ปธานวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
ตณฺหกฺขยํ ปตฺถยมปฺปมตฺโตติ. ตณฺหาติ รูปตณฺหา…เป… ธมฺมตณฺหา. ตณฺหกฺขยนฺติ ¶ ราคกฺขยํ โทสกฺขยํ โมหกฺขยํ คติกฺขยํ อุปปตฺติกฺขยํ ปฏิสนฺธิกฺขยํ ภวกฺขยํ สํสารกฺขยํ ¶ วฏฺฏกฺขยํ ปตฺถยนฺโต อิจฺฉนฺโต สาทิยนฺโต ปิหยนฺโต อภิชปฺปนฺโตติ – ตณฺหกฺขยํ ปตฺถยํ. อปฺปมตฺโตติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ สกฺกจฺจการี สาตจฺจการี…เป… อปฺปมาโท กุสเลสุ ธมฺเมสูติ – ตณฺหกฺขยํ ปตฺถยมปฺปมตฺโต.
อเนฬมูโค สุตวา สตีมาติ. อเนฬมูโคติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ปณฺฑิโต ปฺวา พุทฺธิมา าณี วิภาวี เมธาวี. สุตวาติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ พหุสฺสุโต โหติ สุตธโร สุตสนฺนิจฺจโย. เย เต ธมฺมา อาทิกลฺยาณา มชฺเฌกลฺยาณา ปริโยสานกลฺยาณา สาตฺถํ สพฺยฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ อภิวทนฺติ, ตถารูปาสฺส ธมฺมา พหุสฺสุตา โหนฺติ ธาตา วจสา ปริจิตา มนสานุเปกฺขิตา ทิฏฺิยา สุปฺปฏิวิทฺธา. สตีมาติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ สติมา โหติ ปรเมน สติเนปกฺเกน สมนฺนาคตตฺตา จิรกตมฺปิ จิรภาสิตมฺปิ สริตา อนุสฺสริตาติ – อเนฬมูโค สุตวา สตีมา.
สงฺขาตธมฺโม นิยโต ปธานวาติ สงฺขาตธมฺโม วุจฺจติ าณํ. ยา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ. สงฺขาตธมฺโมติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ สงฺขาตธมฺโม าตธมฺโม ตุลิตธมฺโม ตีริตธมฺโม วิภูตธมฺโม วิภาวิตธมฺโม ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ สงฺขาตธมฺโม…เป… ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ สพฺพํ ¶ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ สงฺขาตธมฺโม าตธมฺโม ตุลิตธมฺโม ตีริตธมฺโม วิภูตธมฺโม วิภาวิตธมฺโม. อถ วา, ตสฺส ปจฺเจกสมฺพุทฺธสฺส จ ขนฺธา สํขิตฺตา ธาตุโย สํขิตฺตา อายตนานิ สํขิตฺตานิ คติโย สํขิตฺตา อุปปตฺติโย สํขิตฺตา ปฏิสนฺธิโย สํขิตฺตา ภวา สํขิตฺตา สํสารา สํขิตฺตา วฏฺฏา สํขิตฺตา. อถ วา, โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ขนฺธปริยนฺเต ิโต ธาตุปริยนฺเต ¶ ิโต อายตนปริยนฺเต ิโต คติปริยนฺเต ิโต อุปปตฺติปริยนฺเต ิโต ปฏิสนฺธิปริยนฺเต ิโต ภวปริยนฺเต ิโต สํสารปริยนฺเต ิโต วฏฺฏปริยนฺเต ิโต สงฺขารปริยนฺเต ิโต อนฺติมภเว [อนฺติเม ภเว (ก.) จูฬนิ. เมตฺตคูมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๒๘] ิโต อนฺติมสมุสฺสเย ิโต อนฺติมเทหธโร ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ.
ตสฺสายํ ปจฺฉิมโก ภโว, จริโมยํ สมุสฺสโย;
ชาติมรณสํสาโร [ชาติชรามรณสํสาโร (สฺยา.) เอวมีทิเสสุ าเนสุ], นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโวติ.
ตํการณา ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ สงฺขาตธมฺโม. นิยโตติ นิยามา วุจฺจนฺติ จตฺตาโร อริยมคฺคา. จตูหิ อริยมคฺเคหิ สมนฺนาคโตติ นิยโต. นิยามํ ปตฺโต สมฺปตฺโต อธิคโต ผสฺสิโต สจฺฉิกโต ปตฺโต นิยามํ. ปธานวาติ ปธานํ วุจฺจติ วีริยํ. โส เจตโส วีริยารมฺโภ ¶ นิกฺกโม ปรกฺกโม อุยฺยาโม วายาโม อุสฺสาโห อุสฺโสฬฺหี ถาโม ธิติ อสิถิลปรกฺกโม อนิกฺขิตฺตจฺฉนฺทตา อนิกฺขิตฺตธุรตา ธุรสมฺปคฺคาโห วีริยํ วีริยินฺทฺริยํ วีริยพลํ สมฺมาวายาโม. โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อิมินา ปธาเนน อุเปโต สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโต. ตสฺมา ¶ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ปธานวาติ – สงฺขาตธมฺโม นิยโต ปธานวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘ตณฺหกฺขยํ ปตฺถยมปฺปมตฺโต, อเนฬมูโค สุตวา สตีมา;
สงฺขาตธมฺโม นิยโต ปธานวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
สีโหว สทฺเทสุ อสนฺตสนฺโต,วาโตว ชาลมฺหิ อสชฺชมาโน;
ปทุมํว โตเยน อลิมฺปมาโน[อลิปฺปมาโน, สุ. นิ. ๗๑], เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
สีโหว สทฺเทสุ อสนฺตสนฺโตติ ยถา สีโห มิคราชา สทฺเทสุ อสนฺตาสี อปริสนฺตาสี อนุตฺราสี อนุพฺพิคฺโค อนุสฺสงฺกี [อนุสฺสุกี (สฺยา.)] อนุตฺราโส ¶ อภีรู อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธปิ สทฺเทสุ อสนฺตาสี อปริสนฺตาสี อนุตฺราสี อนุพฺพิคฺโค อนุสฺสงฺกี อนุตฺราโส อภีรู อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโส วิหรตีติ – สีโหว สทฺเทสุ อสนฺตสนฺโต.
วาโตว ชาลมฺหิ อสชฺชมาโนติ. วาโตติ ปุรตฺถิมา วาตา ปจฺฉิมา วาตา อุตฺตรา วาตา ทกฺขิณา วาตา สรชา วาตา อรชา วาตา สีตา วาตา อุณฺหา วาตา ปริตฺตา วาตา อธิมตฺตา วาตา เวรมฺภวาตา ¶ ปกฺขวาตา [ปกฺขิวาตา (สฺยา.) จูฬนิ. อุปสีวมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๔๓, ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทส ๑๓๘ นตฺถิ ปานานตฺตํ] สุปณฺณวาตา ตาลปณฺณวาตา วิธูปนวาตา. ชาลํ วุจฺจติ สุตฺตชาลํ. ยถา วาโต ชาลมฺหิ น สชฺชติ น คณฺหาติ น พชฺฌติ น ปลิพชฺฌติ, เอวเมว ทฺเว ชาลา – ตณฺหาชาลฺจ ทิฏฺิชาลฺจ…เป… อิทํ ตณฺหาชาลํ…เป… อิทํ ทิฏฺิชาลํ. ตสฺส ปจฺเจกสมฺพุทฺธสฺส ตณฺหาชาลํ ปหีนํ ทิฏฺิชาลํ ปฏินิสฺสฏฺํ, ตณฺหาชาลสฺส ปหีนตฺตา ทิฏฺิชาลสฺส ปฏินิสฺสฏฺตฺตา โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ รูเป น สชฺชติ สทฺเท น สชฺชติ…เป… ทิฏฺสุตมุตวิฺาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ น สชฺชติ น คณฺหาติ น พชฺฌติ น ปลิพชฺฌติ นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน เจตสา วิหรตีติ – วาโตว ชาลมฺหิ อสชฺชมาโน.
ปทุมํว ¶ โตเยน อลิมฺปมาโนติ ปทุมํ วุจฺจติ ปทุมปุปฺผํ. โตยํ วุจฺจติ อุทกํ. ยถา ปทุมปุปฺผํ โตเยน น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ, อลิตฺตํ อปลิตฺตํ อนุปลิตฺตํ, เอวเมว ทฺเว เลปา – ตณฺหาเลโป จ ทิฏฺิเลโป จ…เป… อยํ ตณฺหาเลโป…เป… อยํ ทิฏฺิเลโป. ตสฺส ปจฺเจกสมฺพุทฺธสฺส ตณฺหาเลโป ปหีโน, ทิฏฺิเลโป ปฏินิสฺสฏฺโ. ตณฺหาเลปสฺส ปหีนตฺตา ทิฏฺิเลปสฺส ปฏินิสฏฺตฺตา โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ รูเป น ลิมฺปติ สทฺเท น ลิมฺปติ…เป… ทิฏฺสุตมุตวิฺาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ น ลิมฺปติ น ปลิมฺปติ น อุปลิมฺปติ, อลิตฺโต อปลิตฺโต อนุปลิตฺโต นิกฺขนฺโต นิสฺสโฏ วิปฺปมุตฺโต วิสฺุตฺโต วิมริยาทิกเตน ¶ เจตสา วิหรตีติ – ปทุมํว โตเยน อลิมฺปมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘สีโหว ¶ สทฺเทสุ อสนฺตสนฺโต, วาโตว ชาลมฺหิ อสชฺชมาโน;
ปทุมํว โตเยน อลิมฺปมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
สีโห ยถา ทาพลี ปสยฺห,ราชา มิคานํ อภิภุยฺย จารี;
เสเวถ ปนฺตานิ เสนาสนานิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
สีโห ยถา ทาพลี ปสยฺห, ราชา มิคานํ อภิภุยฺย จารีติ ยถา สีโห มิคราชา ทาพลี ทาาวุโธ สพฺเพ ติรจฺฉานคเต ปาเณ อภิภุยฺย อภิภวิตฺวา อชฺโฌตฺถริตฺวา ปริยาทิยิตฺวา มทฺทิตฺวา จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปติ, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธปิ ปฺาพลี ปฺาวุโธ สพฺพปาณภูเต ปุคฺคเล ปฺาย อภิภุยฺย อภิภวิตฺวา อชฺโฌตฺถริตฺวา ปริยาทิยิตฺวา มทฺทิตฺวา จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ – สีโห ยถา ทาพลี ปสยฺห, ราชา มิคานํ อภิภุยฺย จารี.
เสเวถ ปนฺตานิ เสนาสนานีติ ยถา สีโห มิคราชา อรฺวนมชฺโฌคาเหตฺวา จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ¶ ยเปติ ยาเปติ, ปจฺเจกสมฺพุทฺโธปิ อรฺวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ ปฏิเสวติ อปฺปสทฺทานิ อปฺปนิคฺโฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกานิ ปฏิสลฺลานสารุปฺปานิ. โส เอโก คจฺฉติ เอโก ติฏฺติ เอโก นิสีทติ เอโก เสยฺยํ กปฺเปติ เอโก คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ เอโก ปฏิกฺกมติ เอโก รโห นิสีทติ เอโก จงฺกมํ อธิฏฺาติ เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺเตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ – เสเวถ ปนฺตานิ เสนาสนานิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘สีโห ¶ ยถา ทาพลี ปสยฺห, ราชา มิคานํ อภิภุยฺย จารี;
เสเวถ ปนฺตานิ เสนาสนานิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
เมตฺตํ ¶ อุเปกฺขํ กรุณํ วิมุตฺตึ,อาเสวมาโน มุทิตฺจ กาเล;
สพฺเพน โลเกน อวิรุชฺฌมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
เมตฺตํ อุเปกฺขํ กรุณํ วิมุตฺตึ, อาเสวมาโน มุทิตฺจ กาเลติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ ตถา ทุติยํ ตถา ตติยํ ตถา จตุตฺถํ, อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ เมตฺตาสหคเตน ¶ เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรติ; กรุณาสหคเตน เจตสา…เป… มุทิตาสหคเตน เจตสา…เป… อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน ผริตฺวา วิหรตีติ – เมตฺตํ อุเปกฺขํ กรุณํ วิมุตฺตึ, อาเสวมาโน มุทิตฺจ กาเล.
สพฺเพน โลเกน อวิรุชฺฌมาโนติ เมตฺตาย ภาวิตตฺตา เย ปุรตฺถิมาย ทิสาย สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺติ, เย ปจฺฉิมาย ทิสาย สตฺตา…เป… เย อุตฺตราย ทิสาย สตฺตา… เย ทกฺขิณาย ทิสาย สตฺตา… เย ปุรตฺถิมาย อนุทิสาย สตฺตา… เย ปจฺฉิมาย อนุทิสาย สตฺตา… เย อุตฺตราย อนุทิสาย สตฺตา… เย ทกฺขิณาย อนุทิสาย สตฺตา… เย เหฏฺิมาย [อโธคมาย (สฺยา.)] ทิสาย สตฺตา… เย อุปริมาย ทิสาย สตฺตา… เย ทสสุ ทิสาสุ สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺติ. กรุณาย ภาวิตตฺตา… มุทิตาย ภาวิตตฺตา… อุเปกฺขาย ภาวิตตฺตา เย ปุรตฺถิมาย ทิสาย สตฺตา…เป… เย ทสสุ ทิสาสุ สตฺตา เต อปฺปฏิกูลา โหนฺติ. สพฺเพน โลเกน อวิรุชฺฌมาโนติ สพฺเพน โลเกน อวิรุชฺฌมาโน, อปฺปฏิวิรุชฺฌมาโน อนาฆาติยมาโน [อฆฏฺฏิยมาโน (สฺยา.)] อปฺปฏิหฺมาโนติ – สพฺเพน โลเกน อวิรุชฺฌมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘เมตฺตํ อุเปกฺขํ กรุณํ วิมุตฺตึ, อาเสวมาโน ¶ มุทิตฺจ กาเล;
สพฺเพน โลเกน อวิรุชฺฌมาโน, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
ราคฺจ ¶ ¶ โทสฺจ ปหาย โมหํ,สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานิ[สํโยชนานิ (ก.)];
อสนฺตสํ ชีวิตสงฺขยมฺหิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
ราคฺจ โทสฺจ ปหาย โมหนฺติ. ราโคติ โย ราโค สาราโค…เป… อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. โทโสติ โย จิตฺตสฺส อาฆาโต…เป… จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส. โมโหติ ทุกฺเข อฺาณํ…เป… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ. ราคฺจ โทสฺจ ปหาย โมหนฺติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ราคฺจ โทสฺจ โมหฺจ ปหาย ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – ราคฺจ โทสฺจ ปหาย โมหํ.
สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานีติ. ทส สํโยชนานิ – กามราคสํโยชนํ ปฏิฆสํโยชนํ…เป… อวิชฺชาสํโยชนํ. สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานีติ ทส สํโยชนานิ สนฺทาลยิตฺวา ปทาลยิตฺวา สมฺปทาลยิตฺวา ปชหิตฺวา วิโนเทตฺวา พฺยนฺตีกริตฺวา อนภาวํ คเมตฺวาติ – สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานิ.
อสนฺตสํ ¶ ชีวิตสงฺขยมฺหีติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ชีวิตปริโยสาเน อสนฺตาสี อนุตฺราสี อนุพฺพิคฺโค อนุสฺสงฺกี อนุตฺราโส อภีรู อจฺฉมฺภี อนุตฺราสี อปลายี ปหีนภยเภรโว วิคตโลมหํโส วิหรตีติ – อสนฺตสํ ชีวิตสงฺขยมฺหิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘ราคฺจ โทสฺจ ปหาย โมหํ, สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานิ;
อสนฺตสํ ชีวิตสงฺขยมฺหิ, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
ภชนฺติ เสวนฺติ จ การณตฺถา,นิกฺการณา ทุลฺลภา อชฺช มิตฺตา;
อตฺตตฺถปฺา[อตฺตฏฺปฺา (ก.)]อสุจี มนุสฺสา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
ภชนฺติ ¶ เสวนฺติ จ การณตฺถาติ อตฺตตฺถการณา ปรตฺถการณา อุภยตฺถการณา ทิฏฺธมฺมิกตฺถการณา สมฺปรายิกตฺถการณา ปรมตฺถการณา ภชนฺติ สมฺภชนฺติ เสวนฺติ นิเสวนฺติ สํเสวนฺติ ปฏิเสวนฺตีติ – ภชนฺติ เสวนฺติ จ การณตฺถา.
นิกฺการณา ¶ ทุลฺลภา อชฺช มิตฺตาติ ทฺเว มิตฺตา – อคาริกมิตฺโต จ อนาคาริกมิตฺโต จ…เป… อยํ อคาริกมิตฺโต…เป… อยํ อนาคาริกมิตฺโต. นิกฺการณา ทุลฺลภา อชฺช มิตฺตาติ อิเม ¶ ทฺเว มิตฺตา อการณา นิกฺการณา อเหตู อปฺปจฺจยา ทุลฺลภา (ทุลฺลทฺธา สุทุลฺลทฺธา) [( ) นตฺถิ สฺยา. โปตฺถเก] ติ – นิกฺการณา ทุลฺลภา อชฺช มิตฺตา.
อตฺตตฺถปฺา อสุจี มนุสฺสาติ. อตฺตตฺถปฺาติ อตฺตโน อตฺถาย อตฺตโน เหตุ อตฺตโน ปจฺจยา อตฺตโน การณา ภชนฺติ สมฺภชนฺติ เสวนฺติ นิเสวนฺติ สํเสวนฺติ ปฏิเสวนฺติ อาจรนฺติ สมาจรนฺติ ปยิรุปาสนฺติ ปริปุจฺฉนฺติ ปริปฺหนฺตีติ – อตฺตตฺถปฺา. อสุจี มนุสฺสาติ อสุจินา กายกมฺเมน สมนฺนาคตาติ อสุจี มนุสฺสา, อสุจินา วจีกมฺเมน สมนฺนาคตาติ อสุจี มนุสฺสา, อสุจินา มโนกมฺเมน สมนฺนาคตาติ อสุจี มนุสฺสา, อสุจินา ปาณาติปาเตน…เป… อสุจินา อทินฺนาทาเนน… อสุจินา กาเมสุมิจฺฉาจาเรน… อสุจินา มุสาวาเทน… อสุจิยา ปิสุณาย วาจาย สมนฺนาคตา… อสุจิยา ผรุสาย วาจาย สมนฺนาคตา… อสุจินา สมฺผปฺปลาเปน สมนฺนาคตา… อสุจิยา อภิชฺฌาย สมนฺนาคตา… อสุจินา พฺยาปาเทน สมนฺนาคตาติ อสุจี มนุสฺสา, อสุจิยา มิจฺฉาทิฏฺิยา สมนฺนาคตาติ อสุจี มนุสฺสา, อสุจิยา เจตนาย สมนฺนาคตาติ อสุจี มนุสฺสา, อสุจิยา ปตฺถนาย สมนฺนาคตาติ อสุจี มนุสฺสา, อสุจินา ปณิธินา สมนฺนาคตาติ อสุจี มนุสฺสา, อสุจี หีนา นิหีนา โอมกา ลามกา ฉตุกฺกา ปริตฺตาติ – อตฺตตฺถปฺา อสุจี มนุสฺสา.
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปติ. เอโกติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอโก…เป… จเรติ อฏฺ จริยาโย…เป… ขคฺควิสาณกปฺโปติ ยถา ขคฺคสฺส นาม วิสาณํ เอกํ โหติ อทุติยํ…เป… เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาห โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ –
‘‘ภชนฺติ ¶ ¶ เสวนฺติ จ การณตฺถา, นิกฺการณา ทุลฺลภา อชฺช มิตฺตา;
อตฺตตฺถปฺา อสุจี มนุสฺสา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ.
จตุตฺโถ วคฺโค.
ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทโส นิฏฺิโต.
อชิโต ¶ ติสฺสเมตฺเตยฺโย, ปุณฺณโก อถ เมตฺตคู;
โธตโก อุปสีโว จ, นนฺโท จ อถ เหมโก.
โตเทยฺย-กปฺปา ทุภโย, ชตุกณฺณี จ ปณฺฑิโต;
ภทฺราวุโธ อุทโย จ, โปสาโล จาปิ พฺราหฺมโณ;
โมฆราชา จ เมธาวี, ปิงฺคิโย จ มหาอิสิ.
โสฬสานํ [โสฬสนฺนํ (สฺยา. ก.)] ปเนเตสํ, พฺราหฺมณานํว สาสนํ;
ปารายนานํ นิทฺเทสา, ตตฺตกา จ ภวนฺติ หิ [วา (ก.)].
ขคฺควิสาณสุตฺตานํ, นิทฺเทสาปิ ตเถว จ;
นิทฺเทสา ทุวิธา เยฺยา, ปริปุณฺณา สุลกฺขิตาติ.
จูฬนิทฺเทสปาฬิ นิฏฺิตา.