📜
๑. มหาปฺากถา
มหาปฺากถาวณฺณนา
๑. อิทานิ ¶ ¶ วิเสสโต ปฺาปทฏฺานภูตาย สฺุกถาย อนนฺตรํ กถิตาย ปฺากถาย อปุพฺพตฺถานุวณฺณนา. ตตฺถ อาทิโต ตาว สตฺตสุ อนุปสฺสนาสุ เอเกกมูลกา สตฺต ปฺา ปุจฺฉาปุพฺพงฺคมํ กตฺวา นิทฺทิฏฺา, ปุน สตฺตานุปสฺสนามูลกา เอเกกุตฺตรมูลกา จ ติสฺโส ปฺา ปุจฺฉํ อกตฺวาว นิทฺทิฏฺา, เอวมาทิโต ทสปฺาปาริปูรี นิทฺทิฏฺา. ตตฺถ อนิจฺจานุปสฺสนา ตาว ยสฺมา อนิจฺจโต ทิฏฺเสุ สงฺขาเรสุ ‘‘ยทนิจฺจํ, ตํ ทุกฺข’’นฺติ ทุกฺขโต จ ‘‘ยํ ทุกฺขํ, ตทนตฺตา’’ติ อนตฺตโต จ ชวติ, ตสฺมา สา ภาวิตา พหุลีกตา ชวนปฺํ ปริปูเรติ. สา หิ สกวิสเยสุ ชวตีติ ชวนา, ชวนา จ สา ปฺา จาติ ชวนปฺา. ทุกฺขานุปสฺสนา สมาธินฺทฺริยนิสฺสิตตฺตา พลวตี หุตฺวา ปณิธึ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลติ, ตสฺมา นิพฺเพธิกปฺํ ปริปูเรติ. สา หิ นิพฺพิชฺฌตีติ นิพฺเพธิกา, นิพฺเพธิกา จ สา ปฺา จาติ นิพฺเพธิกปฺา. อนตฺตานุปสฺสนา สฺุตาทสฺสเนน วุทฺธิปฺปตฺติยา มหตฺตปฺปตฺตตฺตา มหาปฺํ ปริปูเรติ. สา หิ วุทฺธิปฺปตฺตตฺตา มหตี จ สา ปฺา จาติ มหาปฺา. นิพฺพิทานุปสฺสนา ยสฺมา ติสฺสนฺนํเยว อนุปสฺสนานํ ปุริมโตปิ อาเสวนาย พลปฺปตฺตาวตฺถตฺตา สพฺพสงฺขาเรสุ นิพฺพินฺทนสมตฺถา หุตฺวา ติกฺขา โหติ, ตสฺมา ติกฺขปฺํ ปริปูเรติ. วิราคานุปสฺสนาปิ ยสฺมา ติสฺสนฺนํเยว อนุปสฺสนานํ ปุริมโตปิ อาเสวนาพลปฺปตฺตานํ วุทฺธตราวตฺถตฺตา สพฺพสงฺขาเรหิ วิรชฺชนสมตฺถา หุตฺวา วิปุลา โหติ, ตสฺมา วิปุลปฺํ ปริปูเรติ.
นิโรธานุปสฺสนาปิ ยสฺมา ติสฺสนฺนํเยว อนุปสฺสนานํ ปุริมโตปิ อาเสวนาพลปฺปตฺตานํ วุทฺธตราวตฺถตฺตา วยลกฺขณวเสน สพฺพสงฺขารานํ นิโรธทสฺสนสมตฺถา หุตฺวา คมฺภีรา โหติ, ตสฺมา คมฺภีรปฺํ ปริปูเรติ. นิโรโธ หิ อุตฺตานปฺเหิ อลพฺภเนยฺยปติฏฺตฺตา คมฺภีโร, ตสฺมึ ¶ คมฺภีเร คาธปฺปตฺตา ปฺาปิ คมฺภีรา. ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาปิ ยสฺมา ติสฺสนฺนํเยว อนุปสฺสนานํ ปุริมโตปิ อาเสวนาพลปฺปตฺตานํ วุทฺธตราวตฺถตฺตา วยลกฺขณวเสน สพฺพสงฺขารปฏินิสฺสชฺชนสมตฺถา ¶ หุตฺวา อสามนฺตา โหติ, วุทฺธิปริยนฺตปฺปตฺตตฺตา ฉหิ ปฺาหิ ทูเร โหตีติ อตฺโถ. ตสฺมา ¶ สยํ อสามนฺตตฺตา อสามนฺตปฺํ ปริปูเรติ. สา หิ เหฏฺิมปฺาหิ ทูรตฺตา อสามนฺตา, อสมีปา วา ปฺาติ อสามนฺตปฺา. ปณฺฑิจฺจํ ปริปูเรนฺตีติ ปณฺฑิตภาวํ ปริปูเรนฺติ. ยสฺมา ยถาวุตฺตา สตฺต ปฺา ปริปุณฺณา ภาเวตฺวา ปณฺฑิตลกฺขณปฺปตฺโต สิขปฺปตฺตวุฏฺานคามินิวิปสฺสนาสงฺขาเตหิ สงฺขารุเปกฺขานุโลมโคตฺรภุาเณหิ ปณฺฑิโต หุตฺวา ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคโต โหติ, ตสฺมา ‘‘ปณฺฑิจฺจํ ปริปูเรนฺตี’’ติ วุตฺตํ.
อฏฺ ปฺาติ ปณฺฑิจฺจสงฺขาตาย ปฺาย สห สพฺพา อฏฺ ปฺา. ปุถุปฺํ ปริปูเรนฺตีติ ยสฺมา เตน ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคโต หุตฺวา โส ปณฺฑิโต โคตฺรภุาณานนฺตรํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา โลกุตฺตรภาวปฺปตฺติยา โลกิยโต ปุถุภูตตฺตา วิสุํภูตตฺตา ปุถุปฺาติสงฺขาตํ มคฺคผลปฺํ ปาปุณาติ, ตสฺมา ‘‘อฏฺ ปฺา ปุถุปฺํ ปริปูเรนฺตี’’ติ วุตฺตํ.
อิมา นว ปฺาติอาทีสุ ตสฺเสว กเมน อธิคตมคฺคผลสฺส อริยปุคฺคลสฺส ปณีตโลกุตฺตรธมฺโมปโยเคน ปณีตจิตฺตสนฺตานตฺตา ปหฏฺากาเรเนว จ ปวตฺตมานจิตฺตสนฺตานสฺส ผลานนฺตรํ โอติณฺณภวงฺคโต วุฏฺิตสฺส มคฺคปจฺจเวกฺขณา, ตโต จ ภวงฺคํ โอตริตฺวา วุฏฺิตสฺส ผลปจฺจเวกฺขณา, อิมินาว นเยน ปหีนกิเลสปจฺจเวกฺขณา, อวสิฏฺกิเลสปจฺจเวกฺขณา, นิพฺพานปจฺจเวกฺขณาติ ปฺจ ปจฺจเวกฺขณา ปวตฺตนฺติ. ตาสุ ปจฺจเวกฺขณาสุ มคฺคปจฺจเวกฺขณา ผลปจฺจเวกฺขณา จ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา โหติ. กถํ? ‘‘ยํกิฺจิ ปจฺจยสมฺภูตํ นิพฺพานํ ภาสิตตฺโถ วิปาโก กิริยาติ อิเม ปฺจ ธมฺมา อตฺโถ’’ติ อภิธมฺเม ปาฬึ อนุคนฺตฺวา ตทฏฺกถายํ วุตฺตํ. นิพฺพานสฺส จ อตฺถตฺตา ตทารมฺมณํ มคฺคผลาณํ ‘‘อตฺเถสุ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา’’ติ (วิภ. ๗๑๘; ปฏิ. ม. ๑.๑๑๐) วจนโต อตฺถปฏิสมฺภิทา โหติ. ตสฺส อตฺถปฏิสมฺภิทาภูตสฺส มคฺคผลาณสฺส ปจฺจเวกฺขณาณํ ‘‘าเณสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา’’ติ วจนโต ปฏิภานปฏิสมฺภิทา โหติ. สา จ ปจฺจเวกฺขณปฺา หาสากาเรน ปวตฺตมานจิตฺตสนฺตานสฺส หาสปฺา นาม โหติ. ตสฺมา นว ปฺา หาสปฺํ ปริปูเรนฺตีติ จ หาสปฺา ปฏิภานปฏิสมฺภิทาติ จ วุตฺตํ. สพฺพปฺปการาปิ ปฺา ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส ปากฏกรณสงฺขาเตน ปฺาปนฏฺเน ปฺา, เตน เตน วา ปกาเรน ธมฺเม ชานาตีติ ปฺา.
ตสฺสาติ ¶ ¶ ตสฺส วุตฺตปฺปการสฺส อริยปุคฺคลสฺส. กรณตฺเถ สามิวจนํ. อตฺถววตฺถานโตติ ยถาวุตฺตสฺส ปฺจวิธสฺส อตฺถสฺส ววตฺถาปนวเสน. วุตฺตมฺปิ เจตํ สมณกรณียกถายํ ¶ ‘‘เหตุผลํ นิพฺพานํ วจนตฺโถ อถ วิปากํ กิริยาติ อตฺเถ ปฺจ ปเภเท ปมนฺตปเภทคตํ าณ’’นฺติ. อธิคตา โหตีติ ปฏิลทฺธา โหติ. สาเยว ปฏิลาภสจฺฉิกิริยาย สจฺฉิกตา. ปฏิลาภผสฺเสเนว ผสฺสิตา ปฺาย. ธมฺมววตฺถานโตติ ‘‘โย โกจิ ผลนิพฺพตฺตโก เหตุ อริยมคฺโค ภาสิตํ กุสลํ อกุสลนฺติ อิเม ปฺจ ธมฺมา ธมฺโม’’ติ อภิธมฺเม ปาฬิยานุสาเรน วุตฺตานํ ปฺจนฺนํ ธมฺมานํ ววตฺถาปนวเสน. วุตฺตมฺปิ เจตํ สมณกรณียกถายํ ‘‘เหตุ อริยมคฺโค วจนํ กุสลฺจ อกุสลฺจาติ ธมฺเม ปฺจ ปเภเท ทุติยนฺตปเภทคตํ าณ’’นฺติ. นิรุตฺติววตฺถานโตติ เตสํ เตสํ อตฺถธมฺมานํ อนุรูปนิรุตฺตีนํ ววตฺถาปนวเสน. ปฏิภานววตฺถานโตติ ปฏิภานสงฺขาตานํ ติณฺณํ ปฏิสมฺภิทาาณานํ ววตฺถาปนวเสน. ตสฺสิมาติ นิคมนวจนเมตํ.
๒. เอวํ สพฺพสงฺคาหกวเสน อนุปสฺสนานํ วิเสสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วตฺถุเภทวเสน ทสฺเสนฺโต รูเป อนิจฺจานุปสฺสนาติอาทิมาห. ตํ เหฏฺา วุตฺตตฺถเมว. ปุน รูปาทีสุเยว อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนวเสน ชวนปฺํ ทสฺเสตุกาโม เกวลํ รูปาทิวเสน จ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนรูปาทิวเสน จ ปุจฺฉํ กตฺวา ปุจฺฉากเมเนว วิสฺสชฺชนํ อกาสิ. ตตฺถ สุทฺธรูปาทิวิสฺสชฺชเนสุ ปมํ นิทฺทิฏฺา เอว ปฺา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนมูลเกสุ สพฺพวิสฺสชฺชเนสุ เตสุ อตีตาทีสุ ชวนวเสน ชวนปฺาติ นิทฺทิฏฺา.
๓. ปุน อเนกสุตฺตนฺตปุพฺพงฺคมํ ปฺาปเภทํ ทสฺเสตุกาโม ปมํ ตาว สุตฺตนฺเต อุทฺทิสิ. ตตฺถ สปฺปุริสสํเสโวติ เหฏฺา วุตฺตปฺปการานํ สปฺปุริสานํ ภชนํ. สทฺธมฺมสฺสวนนฺติ เตสํ สปฺปุริสานํ สนฺติเก สีลาทิปฏิปตฺติทีปกสฺส สทฺธมฺมวจนสฺส สวนํ. โยนิโสมนสิกาโรติ สุตานํ ธมฺมานํ อตฺถูปปริกฺขณวเสน อุปาเยน มนสิกาโร. ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺตีติ โลกุตฺตรธมฺเม อนุคตสฺส สีลาทิปฏิปทาธมฺมสฺส ปฏิปชฺชนํ. ปฺาปฏิลาภาย ¶ ปฺาวุทฺธิยา ปฺาเวปุลฺลาย ปฺาพาหุลฺลายาติ อิมานิ จตฺตาริ ปฺาวเสน ภาววจนานิ. เสสานิ ทฺวาทส ปุคฺคลวเสน ภาววจนานิ.
๑. โสฬสปฺานิทฺเทสวณฺณนา
๔. สุตฺตนฺตนิทฺเทเส ¶ ฉนฺนํ อภิฺาาณานนฺติ อิทฺธิวิธทิพฺพโสตเจโตปริยปุพฺเพนิวาสทิพฺพจกฺขุอาสวานํ ขยาณานํ. เตสตฺตตีนํ าณานนฺติ าณกถาย นิทฺทิฏฺานํ สาวกสาธารณานํ าณานํ. สตฺตสตฺตตีนํ าณานนฺติ เอตฺถ –
‘‘สตฺตสตฺตริ ¶ โว, ภิกฺขเว, าณวตฺถูนิ เทเสสฺสามิ, ตํ สุณาถ สาธุกํ มนสิ กโรถ, ภาสิสฺสามีติ. กตมานิ, ภิกฺขเว, สตฺตสตฺตริ าณวตฺถูนิ? ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ าณํ, อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ าณํ. อตีตมฺปิ อทฺธานํ ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ าณํ, อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ าณํ, อนาคตมฺปิ อทฺธานํ ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ าณํ, อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ าณํ. ยมฺปิสฺส ตํ ธมฺมฏฺิติาณํ, ตมฺปิ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ าณํ. ภวปจฺจยา ชาตีติ าณํ…เป… อุปาทานปจฺจยา ภโวติ าณํ… ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานนฺติ าณํ… เวทนาปจฺจยา ตณฺหาติ าณํ… ผสฺสปจฺจยา เวทนาติ าณํ… สฬายตนปจฺจยา ผสฺโสติ าณํ… นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺติ าณํ… วิฺาณปจฺจยา นามรูปนฺติ าณํ… สงฺขารปจฺจยา วิฺาณนฺติ าณํ… อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ าณํ, อสติ อวิชฺชาย นตฺถิ สงฺขาราติ าณํ. อตีตมฺปิ อทฺธานํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ าณํ, อสติ อวิชฺชาย นตฺถิ สงฺขาราติ าณํ, อนาคตมฺปิ อทฺธานํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ าณํ, อสติ อวิชฺชาย นตฺถิ สงฺขาราติ าณํ. ยมฺปิสฺส ตํ ธมฺมฏฺิติาณํ, ตมฺปิ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ าณํ. อิมานิ วุจฺจนฺติ, ภิกฺขเว, สตฺตสตฺตริ าณวตฺถูนี’’ติ (สํ. นิ. ๒.๓๔) –
เอวํ ¶ ภควตา นิทานวคฺเค วุตฺตานิ สตฺตสตฺตติ าณานิ. ‘‘ชรามรเณ าณํ, ชรามรณสมุทเย าณํ, ชรามรณนิโรเธ าณํ, ชรามรณนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณ’’นฺติ (สํ. นิ. ๒.๓๓) อิมินา นเยน เอกาทสสุ องฺเคสุ จตฺตาริ จตฺตาริ กตฺวา วุตฺตานิ จตุจตฺตารีส าณวตฺถูนิ ปน อิธ น คหิตานิ. อุภยตฺถ จ าณานิเยว หิตสุขสฺส วตฺถูนีติ าณวตฺถูนิ. ลาโภติอาทีสุ ลาโภเยว อุปสคฺเคน วิเสเสตฺวา ปฏิลาโภติ วุตฺโต. ปุน ตสฺเสว อตฺถวิวรณวเสน ปตฺติ สมฺปตฺตีติ วุตฺตํ. ผสฺสนาติ อธิคมวเสน ผุสนา. สจฺฉิกิริยาติ ปฏิลาภสจฺฉิกิริยา. อุปสมฺปทาติ นิปฺผาทนา.
สตฺตนฺนฺจ เสกฺขานนฺติ ติสฺโส สิกฺขา สิกฺขนฺตีติ เสกฺขสฺิตานํ โสตาปตฺติมคฺคฏฺาทีนํ สตฺตนฺนํ. ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺส จาติ นิพฺพานคามินิยา ปฏิปทาย ยุตฺตตฺตา สุนฺทรฏฺเน กลฺยาณสฺิตสฺส ปุถุชฺชนสฺส. วฑฺฒิตํ วฑฺฒนํ เอตายาติ วฑฺฒิตวฑฺฒนา. ยถาวุตฺตานํ อฏฺนฺนมฺปิ ปฺานํ วเสน วิเสสโต จ อรหโต ปฺาวเสน ปฺาวุทฺธิยา. ตถา ปฺาเวปุลฺลาย. มหนฺเต ¶ อตฺเถ ปริคฺคณฺหาตีติอาทีสุ ปฏิสมฺภิทปฺปตฺโต อริยสาวโก อตฺถาทโย ¶ อารมฺมณกรเณน ปริคฺคณฺหาติ. สพฺพาปิ มหาปฺา อริยสาวกานํเยว. ตสฺสา จ ปฺาย วิสยา เหฏฺา วุตฺตตฺถา เอว.
ปุถุนานาขนฺเธสูติอาทีสุ นานาสทฺโท ปุถุสทฺทสฺส อตฺถวจนํ. าณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปฺาติ เตสุ ตถาวุตฺเตสุ ขนฺธาทีสุ าณํ ปวตฺตตีติ กตฺวา ตํ าณํ ปุถุปฺา นามาติ อตฺโถ. นานาปฏิจฺจสมุปฺปาเทสูติ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ วเสน ปจฺจยพหุตฺตา วุตฺตํ. นานาสฺุตมนุปลพฺเภสูติ อุปลพฺภนํ อุปลพฺโภ, คหณนฺติ อตฺโถ. น อุปลพฺโภ อนุปลพฺโภ, อนุปลพฺภานํ พหุตฺตา พหุวจเนน อนุปลพฺภา, ปฺจวีสติสฺุตาวเสน วา นานาสฺุตาสุ อตฺตตฺตนิยาทีนํ อนุปลพฺภา นานาสฺุตานุปลพฺภา, เตสุ. ‘‘นานาสฺุตานุปลพฺเภสู’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘อทุกฺขมสุขา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ติกมาติกา ๒) วิย ม-กาโร ปทสนฺธิวเสน วุตฺโต. อิมา ปฺจ ปฺา กลฺยาณปุถุชฺชเนหิ สาธารณา, นานาอตฺถาทีสุ ปฺา อริยานํเยว. ปุถุชฺชนสาธารเณ ธมฺเมติ โลกิยธมฺเม. อิมินา อวสานปริยาเยน ¶ โลกิยโต ปุถุภูตนิพฺพานารมฺมณตฺตา ปุถุภูตา วิสุํภูตา ปฺาติ ปุถุปฺา นามาติ วุตฺตํ โหติ.
วิปุลปฺา มหาปฺานเยน เวทิตพฺพา. ยถาวุตฺเต ธมฺเม ปริคฺคณฺหนฺตสฺส คุณมหนฺตตาย เตสํ ธมฺมานํ ปริคฺคาหิกาย จ ปฺาย มหนฺตตา, เตสํ ธมฺมานํ สยเมว มหนฺตตฺตา อุฬารตฺตา ธมฺมานฺจ ปฺาย จ วิปุลตา เวทิตพฺพา. คมฺภีรปฺา ปุถุปฺานเยน เวทิตพฺพา. เต จ ธมฺมา เต จ อนุปลพฺภา สา จ ปฺา ปกติชเนน อลพฺภเนยฺยปติฏฺตฺตา คมฺภีรา.
ยสฺส ปุคฺคลสฺสาติ อริยปุคฺคลสฺเสว. อฺโ โกจีติ ปุถุชฺชโน. อภิสมฺภวิตุนฺติ สมฺปาปุณิตุํ. อนภิสมฺภวนีโยติ สมฺปาปุณิตุํ อสกฺกุเณยฺโย. อฺเหีติ ปุถุชฺชเนเหว. อฏฺมกสฺสาติ อรหตฺตผลฏฺโต ปฏฺาย คณิยมาเน อฏฺมภูตสฺส โสตาปตฺติมคฺคฏฺสฺส. ทูเรติ วิปฺปกฏฺเ. วิทูเรติ วิเสเสน วิปฺปกฏฺเ. สุวิทูเรติ สุฏฺุ วิเสเสน วิปฺปกฏฺเ. น สนฺติเกติ น สมีเป. น สามนฺตาติ น สมีปภาเค. อิมานิ ทฺเว ปฏิเสธสหิตานิ วจนานิ ทูรภาวสฺเสว นิยมนานิ. อุปาทายาติ ปฏิจฺจ. โสตาปนฺนสฺสาติ โสตาปตฺติผลฏฺสฺส. เอเตเนว ตํตํมคฺคปฺา ตํตํผลปฺาย ทูเรติ วุตฺตํ โหติ. ปจฺเจกสมฺพุทฺโธติ ¶ อุปสคฺเคน วิเสสิตํ. อิตรทฺวยํ ปน สุทฺธเมว อาคตํ.
๕. ‘‘ปจฺเจกพุทฺธสฺส สเทวกสฺส จ โลกสฺส ปฺา ตถาคตสฺส ปฺาย ทูเร’’ติอาทีนิ วตฺวา ตเมว ทูรฏฺํ อเนกปฺปการโต ทสฺเสตุกาโม ปฺาปเภทกุสโลติอาทิมาห ¶ . ตตฺถ ปฺาปเภทกุสโลติ อตฺตโน อนนฺตวิกปฺเป ปฺาปเภเท เฉโก. ปภินฺนาโณติ อนนฺตปฺปเภทปตฺตาโณ. เอเตน ปฺาปเภทกุสลตฺเตปิ สติ ตาสํ ปฺานํ อนนฺตเภทตฺตํ ทสฺเสติ. อธิคตปฏิสมฺภิโทติ ปฏิลทฺธอคฺคจตุปฏิสมฺภิทาาโณ. จตุเวสารชฺชปฺปตฺโตติ จตฺตาริ วิสารทภาวสงฺขาตานิ าณานิ ปตฺโต. ยถาห –
‘‘สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เต ปฏิชานโต ‘อิเม ธมฺมา อนภิสมฺพุทฺธา’ติ, ตตฺร วต มํ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เทโว วา ¶ มาโร วา พฺรหฺมา วา โกจิ วา โลกสฺมึ สห ธมฺเมน ปฏิโจเทสฺสตีติ นิมิตฺตเมตํ, ภิกฺขเว, น สมนุปสฺสามิ, เอตมหํ, ภิกฺขเว, นิมิตฺตํ อสมนุปสฺสนฺโต เขมปฺปตฺโต อภยปฺปตฺโต เวสารชฺชปฺปตฺโต วิหรามิ. ขีณาสวสฺส เต ปฏิชานโต ‘อิเม อาสวา อปริกฺขีณา’ติ, ‘เย โข ปน เต อนฺตรายิกา ธมฺมา วุตฺตา, เต ปฏิเสวโต นาลํ อนฺตรายายา’ติ, ‘ยสฺส โข ปน เต อตฺถาย ธมฺโม เทสิโต, โส น นิยฺยาติ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยายา’ติ, ตตฺร วต มํ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เทโว วา มาโร วา พฺรหฺมา วา โกจิ วา โลกสฺมึ สห ธมฺเมน ปฏิโจเทสฺสตีติ นิมิตฺตเมตํ, ภิกฺขเว, น สมนุปสฺสามิ, เอตมหํ, ภิกฺขเว, นิมิตฺตํ อสมนุปสฺสนฺโต เขมปฺปตฺโต อภยปฺปตฺโต เวสารชฺชปฺปตฺโต วิหรามี’’ติ (อ. นิ. ๔.๘; ม. นิ. ๑.๑๕๐).
ทสพลพลธารีติ ทส พลานิ เอเตสนฺติ ทสพลา, ทสพลานํ พลานิ ทสพลพลานิ, ตานิ ทสพลพลานิ ธารยตีติ ทสพลพลธารี, ทสพลาณพลธารีติ อตฺโถ. เอเตหิ ตีหิ วจเนหิ อนนฺตปฺปเภทานํ เนยฺยานํ ปเภทมุขมตฺตํ ทสฺสิตํ. โสเยว ปฺาปโยควเสน อภิมงฺคลสมฺมตฏฺเน ปุริสาสโภ. อสนฺตาสฏฺเน ปุริสสีโห. มหนฺตฏฺเน ปุริสนาโค. ปชานนฏฺเน ปุริสาชฺโ. โลกกิจฺจธุรวหนฏฺเน ปุริสโธรยฺโห.
อถ เตชาทิกํ อนนฺตาณโต ลทฺธํ คุณวิเสสํ ทสฺเสตุกาโม เตสํ เตชาทีนํ อนนฺตาณมูลกภาวํ ทสฺเสนฺโต อนนฺตาโณติ วตฺวา อนนฺตเตโชติอาทิมาห. ตตฺถ อนนฺตาโณติ คณนวเสน จ ปภาววเสน จ อนฺตวิรหิตาโณ. อนนฺตเตโชติ เวเนยฺยสนฺตาเน โมหตมวิธมเนน อนนฺตาณเตโช. อนนฺตยโสติ ปฺาคุเณเหว โลกตฺตยวิตฺถตานนฺตกิตฺติโฆโส. อฑฺโฒติ ปฺาธนสมิทฺธิยา สมิทฺโธ. มหทฺธโนติ ปฺาธนวฑฺฒตฺเตปิ ปภาวมหตฺเตน มหนฺตํ ปฺาธนมสฺสาติ มหทฺธโน ¶ . มหาธโนติปิ ปาโ. ธนวาติ ¶ ปสํสิตพฺพปฺาธนวตฺตา นิจฺจยุตฺตปฺาธนวตฺตา อติสยภูตปฺาธนวตฺตา ธนวา. เอเตสุปิ หิ ตีสุ อตฺเถสุ อิทํ วจนํ สทฺทวิทู อิจฺฉนฺติ.
เอวํ ¶ ปฺาคุเณน ภควโต อตฺตสมฺปตฺติสิทฺธึ ทสฺเสตฺวา ปุน ปฺาคุเณเนว โลกหิตสมฺปตฺติสิทฺธึ ทสฺเสนฺโต เนตาติอาทิมาห. ตตฺถ เวเนยฺเย สํสารสงฺขาตภยฏฺานโต นิพฺพานสงฺขาตเขมฏฺานํ เนตา. ตตฺถ นยนกาเล เอว สํวรวินยปหานวินยวเสน เวเนยฺเย วิเนตา. ธมฺมเทสนากาเล เอว สํสยจฺเฉทเนน อนุเนตา. สํสยํ ฉินฺทิตฺวา ปฺาเปตพฺพํ อตฺถํ ปฺาเปตา. ตถา ปฺาปิตานํ นิจฺฉยกรเณน นิชฺฌาเปตา. ตถา นิชฺฌายิตสฺส อตฺถสฺส ปฏิปตฺติปโยชนวเสน เปกฺเขตา. ตถาปฏิปนฺเน ปฏิปตฺติผเลน ปสาเทตา. โส หิ ภควาติ เอตฺถ หิ-กาโร อนนฺตรํ วุตฺตสฺส อตฺถสฺส การโณปเทเส นิปาโต. อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตาติ สกสนฺตาเน น อุปฺปนฺนปุพฺพสฺส ฉอสาธารณาณเหตุภูตสฺส อริยมคฺคสฺส โพธิมูเล โลกหิตตฺถํ สกสนฺตาเน อุปฺปาเทตา. อสฺชาตสฺส มคฺคสฺส สฺชเนตาติ เวเนยฺยสนฺตาเน อสฺชาตปุพฺพสฺส สาวกปารมิาณเหตุภูตสฺส อริยมคฺคสฺส ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนโต ปภุติ ยาวชฺชกาลา เวเนยฺยสนฺตาเน สฺชเนตา. สาวกเวเนยฺยานมฺปิ หิ สนฺตาเน ภควโต วุตฺตวจเนเนว อริยมคฺคสฺส สฺชนนโต ภควา สฺชเนตา นาม โหติ. อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตาติ อฏฺธมฺมสมนฺนาคตานํ พุทฺธภาวาย กตาภินีหารานํ โพธิสตฺตานํ พุทฺธภาวาย พฺยากรณํ ทตฺวา อนกฺขาตปุพฺพสฺส ปารมิตามคฺคสฺส, ‘‘พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากรณมตฺเตเนว วา โพธิมูเล อุปฺปชฺชิตพฺพสฺส อริยมคฺคสฺส อกฺขาตา. อยํ นโย ปจฺเจกโพธิสตฺตพฺยากรเณปิ ลพฺภติเยว.
มคฺคฺูติ ปจฺจเวกฺขณาวเสน อตฺตนา อุปฺปาทิตอริยมคฺคสฺส าตา. มคฺควิทูติ เวเนยฺยสนฺตาเน ชเนตพฺพสฺส อริยมคฺคสฺส กุสโล. มคฺคโกวิโทติ โพธิสตฺตานํ อกฺขาตพฺพมคฺเค วิจกฺขโณ. อถ วา อภิสมฺโพธิปฏิปตฺติมคฺคฺู, ปจฺเจกโพธิปฏิปตฺติมคฺควิทู, สาวกโพธิปฏิปตฺติมคฺคโกวิโท. อถ วา ‘‘เอเตน มคฺเคน อตํสุ ปุพฺเพ, ตริสฺสนฺติเยว ตรนฺติ โอฆ’’นฺติ (สํ. นิ. ๕.๔๐๙) วจนโต ยถาโยคํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนพุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกานํ มคฺควเสน จ สฺุตานิมิตฺตอปฺปณิหิตมคฺควเสน ¶ จ อุคฺฆฏิตฺูวิปฺจิตฺูเนยฺยปุคฺคลานํ มคฺควเสน จ ยถากฺกเมนตฺถโยชนํ กโรนฺติ. มคฺคานุคามี จ ปนาติ ภควตา คตมคฺคานุคามิโน หุตฺวา ¶ . เอตฺถ จ-สทฺโท เหตุอตฺเถ นิปาโต. เอเตน จ ภควโต มคฺคุปฺปาทนาทิคุณาธิคมาย เหตุ วุตฺโต โหติ. ปน-สทฺโท กตตฺเถ นิปาโต. เตน ภควตา กตมคฺคกรณํ วุตฺตํ โหติ. ปจฺฉา สมนฺนาคตาติ ปมํ คตสฺส ภควโต ปจฺฉาคตสีลาทิคุเณน สมนฺนาคตา. อิติ เถโร ‘‘อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา’’ติอาทีหิ ¶ ยสฺมา สพฺเพปิ ภควโต สีลาทโย คุณา อรหตฺตมคฺคเมว นิสฺสาย อาคตา, ตสฺมา อรหตฺตมคฺคเมว นิสฺสาย คุณํ กเถสิ.
ชานํ ชานาตีติ ชานิตพฺพํ ชานาติ, สพฺพฺุตาย ยํกิฺจิ ปฺาย ชานิตพฺพํ นาม อตฺถิ, ตํ สพฺพํ ปฺจเนยฺยปถภูตํ ปฺาย ชานาตีติ อตฺโถ. ปสฺสํ ปสฺสตีติ ปสฺสิตพฺพํ ปสฺสติ, สพฺพทสฺสาวิตาย ตํเยว เนยฺยปถํ จกฺขุนา ทิฏฺํ วิย กโรนฺโต ปฺาจกฺขุนา ปสฺสตีติ อตฺโถ. ยถา วา เอกจฺโจ วิปรีตํ คณฺหนฺโต ชานนฺโตปิ น ชานาติ, ปสฺสนฺโตปิ น ปสฺสติ, น เอวํ ภควา. ภควา ปน ยถาสภาวํ คณฺหนฺโต ชานนฺโต ชานาติเยว, ปสฺสนฺโต ปสฺสติเยว. สฺวายํ ทสฺสนปริณายกฏฺเน จกฺขุภูโต. วิทิตตาทิอตฺเถน าณภูโต. อวิปรีตสภาวฏฺเน วา ปริยตฺติธมฺมปวตฺตนโต หทเยน จินฺเตตฺวา วาจาย นิจฺฉาริตธมฺมมโยติ วา ธมฺมภูโต. เสฏฺฏฺเน พฺรหฺมภูโต. อถ วา จกฺขุ วิย ภูโตติ จกฺขุภูโต. าณํ วิย ภูโตติ าณภูโต. ธมฺโม วิย ภูโตติ ธมฺมภูโต. พฺรหฺมา วิย ภูโตติ พฺรหฺมภูโต. สฺวายํ ธมฺมสฺส วจนโต, วตฺตนโต วา วตฺตา. นานปฺปกาเรหิ วจนโต, วตฺตนโต วา ปวตฺตา. อตฺถํ นีหริตฺวา นีหริตฺวา นยนโต อตฺถสฺส นินฺเนตา. อมตาธิคมาย ปฏิปตฺติเทสนโต, อมตปฺปกาสนาย วา ธมฺมเทสนาย อมตสฺส อธิคมาปนโต อมตสฺส ทาตา. โลกุตฺตรธมฺมสฺส อุปฺปาทิตตฺตา เวเนยฺยานุรูเปน ยถาสุขํ โลกุตฺตรธมฺมสฺส ทาเนน จ, ธมฺเมสุ จ อิสฺสโรติ ธมฺมสฺสามี. ตถาคตปทํ เหฏฺา วุตฺตตฺถํ.
อิทานิ ‘‘ชานํ ชานาตี’’ติอาทีหิ วุตฺตํ คุณํ สพฺพฺุตาย วิเสเสตฺวา ทสฺเสตุกาโม สพฺพฺุตํ สาเธนฺโต นตฺถีติอาทิมาห. เอวํภูตสฺส หิ ตสฺส ภควโต ปารมิตาปฺุพลปฺปภาวนิปฺผนฺเนน อรหตฺตมคฺคาเณน สพฺพธมฺเมสุ สวาสนสฺส สมฺโมหสฺส วิหตตฺตา อสจฺฉิกตํ นาม นตฺถิ. อสมฺโมหโต สพฺพธมฺมานํ าตตฺตา ¶ อฺาตํ นาม นตฺถิ. ตเถว ¶ จ สพฺพธมฺมานํ จกฺขุนา วิย าณจกฺขุนา ทิฏฺตฺตา อทิฏฺํ นาม นตฺถิ. าเณน ปน ปตฺตตฺตา อวิทิตํ นาม นตฺถิ. อสมฺโมหสจฺฉิกิริยาย สจฺฉิกตตฺตา อสจฺฉิกตํ นาม นตฺถิ. อสมฺโมหปฺาย ผุฏฺตฺตา ปฺาย อผสฺสิตํ นาม นตฺถิ. ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ ปจฺจุปฺปนฺนํ กาลํ วา ธมฺมํ วา. อุปาทายาติ อาทาย, อนฺโตกตฺวาติ อตฺโถ. ‘‘อุปาทายา’’ติ วจเนเนว กาลวินิมุตฺตํ นิพฺพานมฺปิ คหิตเมว โหติ. ‘‘อตีตา’’ทิวจนานิ จ ‘‘นตฺถี’’ติอาทิวจเนเนว ฆฏียนฺติ, ‘‘สพฺเพ’’ติอาทิวจเนน วา. สพฺเพ ธมฺมาติ สพฺพสงฺขตาสงฺขตธมฺมปริยาทานํ. สพฺพากาเรนาติ สพฺพธมฺเมสุ เอเกกสฺเสว ธมฺมสฺส อนิจฺจาการาทิสพฺพาการปริยาทานํ ¶ . าณมุเขติ าณาภิมุเข. อาปาถํ อาคจฺฉนฺตีติ โอสรณํ อุเปนฺติ. ‘‘ชานิตพฺพ’’นฺติปทํ ‘‘เนยฺย’’นฺติปทสฺส อตฺถวิวรณตฺถํ วุตฺตํ.
อตฺตตฺโถ วาติอาทีสุ วา-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถ. อตฺตตฺโถติ อตฺตโน อตฺโถ. ปรตฺโถติ ปเรสํ ติณฺณํ โลกานํ อตฺโถ. อุภยตฺโถติ อตฺตโน จ ปเรสฺจาติ สกึเยว อุภินฺนํ อตฺโถ. ทิฏฺธมฺมิโกติ ทิฏฺธมฺเม นิยุตฺโต, ทิฏฺธมฺมปฺปโยชโน วา อตฺโถ. สมฺปราเย นิยุตฺโต, สมฺปรายปฺปโยชโน วา สมฺปรายิโก. อุตฺตาโนติอาทีสุ โวหารวเสน วตฺตพฺโพ สุขปติฏฺตฺตา อุตฺตาโน. โวหารํ อติกฺกมิตฺวา วตฺตพฺโพ สฺุตาปฏิสํยุตฺโต ทุกฺขปติฏฺตฺตา คมฺภีโร. โลกุตฺตโร อจฺจนฺตติโรกฺขตฺตา คูฬฺโห. อนิจฺจตาทิโก ฆนาทีหิ ปฏิจฺฉนฺนตฺตา ปฏิจฺฉนฺโน. อปฺปจุรโวหาเรน วตฺตพฺโพ ยถารุตํ อคฺคเหตฺวา อธิปฺปายสฺส เนตพฺพตฺตา เนยฺโย. ปจุรโวหาเรน วตฺตพฺโพ วจนมตฺเตน อธิปฺปายสฺส นีตตฺตา นีโต. สุปริสุทฺธสีลสมาธิวิปสฺสนตฺโถ ตทงฺควิกฺขมฺภนวเสน วชฺชวิรหิตตฺตา อนวชฺโช. กิเลสสมุจฺเฉทนโต อริยมคฺคตฺโถ นิกฺกิเลโส. กิเลสปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา อริยผลตฺโถ โวทาโน. สงฺขตาสงฺขเตสุ อคฺคธมฺมตฺตา นิพฺพานํ ปรมตฺโถ. ปริวตฺตตีติ พุทฺธาณสฺส วิสยภาวโต อพหิภูตตฺตา อนฺโตพุทฺธาเณ พฺยาปิตฺวา วา สมนฺตา วา อาลิงฺคิตฺวา วา วิเสเสน วา วตฺตติ.
สพฺพํ กายกมฺมนฺติอาทีหิ ภควโต าณมยตํ ทสฺเสติ. าณานุปริวตฺตตีติ าณํ อนุปริวตฺตติ, าณวิรหิตํ น โหตีติ อตฺโถ. อปฺปฏิหตนฺติ นิราวรณตํ ทสฺเสติ. ปุน สพฺพฺุตํ อุปมาย สาเธตุกาโม ¶ ยาวตกนฺติอาทิมาห. ตตฺถ ชานิตพฺพนฺติ เนยฺยํ, เนยฺยปริยนฺโต เนยฺยาวสานมสฺส อตฺถีติ เนยฺยปริยนฺติกํ. อสพฺพฺูนํ ปน เนยฺยาวสานเมว นตฺถิ. าณปริยนฺติเกปิ เอเสว นโย. ปุริมยมเก วุตฺตตฺถเมว อิมินา ยมเกน วิเสเสตฺวา ทสฺเสติ, ตติยยมเกน ปฏิเสธวเสน นิยมิตฺวา ทสฺเสติ ¶ . เอตฺถ จ เนยฺยํ าณสฺส ปถตฺตา เนยฺยปโถ. อฺมฺปริยนฺตฏฺายิโนติ เนยฺยฺจ าณฺจ เขเปตฺวา านโต อฺมฺสฺส ปริยนฺเต านสีลา. อาวชฺชนปฺปฏิพทฺธาติ มโนทฺวาราวชฺชนายตฺตา, อาวชฺชิตานนฺตรเมว ชานาตีติ อตฺโถ. อากงฺขปฺปฏิพทฺธาติ รุจิอายตฺตา, อาวชฺชนานนฺตรํ ชวนาเณน ชานาตีติ อตฺโถ. อิตรานิ ทฺเว ปทานิ อิเมสํ ทฺวินฺนํ ปทานํ ยถากฺกเมน อตฺถปฺปกาสนตฺถํ วุตฺตานิ. พุทฺโธ อาสยํ ชานาตีติอาทีนิ าณกถายํ วณฺณิตานิ. มหานิทฺเทเส ปน ‘‘ภควา อาสยํ ชานาตี’’ติ (มหานิ. ๖๙) อาคตํ. ตตฺถ ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต’’ติ (มหานิ. ๖๙) อาคตฏฺาเน จ อิธ กตฺถจิ ‘‘พุทฺธสฺสา’’ติ อาคตํ.
อนฺตมโสติ ¶ อุปริมนฺเตน. ติมิติมิงฺคลนฺติ เอตฺถ ติมิ นาม เอกา มจฺฉชาติ, ติมึ คิลิตุํ สมตฺถา ตโต มหนฺตสรีรา ติมิงฺคลา นาม เอกา มจฺฉชาติ, ติมิงฺคลมฺปิ คิลิตุํ สมตฺถา ปฺจโยชนสติกสรีรา ติมิติมิงฺคลา นาม เอกา มจฺฉชาติ. อิธ ชาติคฺคหเณน เอกวจนํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ. ครุฬํ เวนเตยฺยนฺติ เอตฺถ ครุโฬติ ชาติวเสน นามํ, เวนเตยฺโยติ โคตฺตวเสน. ปเทเสติ เอกเทเส. สาริปุตฺตสมาติ สพฺพพุทฺธานํ ธมฺมเสนาปติตฺเถเร คเหตฺวา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. เสสสาวกา หิ ปฺาย ธมฺมเสนาปติตฺเถเรน สมา นาม นตฺถิ. ยถาห – ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ มหาปฺานํ ยทิทํ สาริปุตฺโต’’ติ (อ. นิ. ๑.๑๘๘-๑๘๙). อฏฺกถายฺจ วุตฺตํ –
‘‘โลกนาถํ เปตฺวาน, เย จฺเ สนฺติ ปาณิโน;
ปฺาย สาริปุตฺตสฺส, กลํ นาคฺฆนฺติ โสฬสิ’’นฺติ. (วิสุทฺธิ. ๑.๑๗๑);
ผริตฺวาติ พุทฺธาณํ สพฺพเทวมนุสฺสานมฺปิ ปฺํ ปาปุณิตฺวา านโต เตสํ ปฺํ ผริตฺวา พฺยาปิตฺวา ติฏฺติ. อติฆํสิตฺวาติ พุทฺธาณํ สพฺพเทวมนุสฺสานมฺปิ ปฺํ อติกฺกมิตฺวา เตสํ อวิสยภูตมฺปิ สพฺพํ เนยฺยํ ฆํสิตฺวา ¶ ภฺชิตฺวา ติฏฺติ. มหานิทฺเทเส ปน (มหานิ. ๖๙) ‘‘อภิภวิตฺวา’’ติ ปาโ, มทฺทิตฺวาติปิ อตฺโถ. เยปิ เตติอาทีหิ เอวํ ผริตฺวา อติฆํสิตฺวา านสฺส ปจฺจกฺขการณํ ทสฺเสติ. ตตฺถ ปณฺฑิตาติ ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคตา. นิปุณาติ สณฺหสุขุมพุทฺธิโน สุขุเม อตฺถนฺตเร ปฏิวิชฺฌนสมตฺถา. กตปรปฺปวาทาติ าตปรปฺปวาทา เจว ปเรหิ สทฺธึ กตวาทปริจยา จ. วาลเวธิรูปาติ วาลเวธิธนุคฺคหสทิสา. โวภินฺทนฺตา มฺเ จรนฺติ ปฺาคเตน ทิฏฺิคตานีติ ¶ วาลเวธี วิย วาลํ สุขุมานิปิ ปเรสํ ทิฏฺิคมนานิ อตฺตโน ปฺาคมเนน ภินฺทนฺตา วิย จรนฺตีติ อตฺโถ. อถ วา ‘‘คูถคตํ มุตฺตคต’’นฺติอาทีสุ (อ. นิ. ๙.๑๑) วิย ปฺา เอว ปฺาคตานิ, ทิฏฺิโย เอว ทิฏฺิคตานิ.
ปฺหํ อภิสงฺขริตฺวาติ ทฺวิปทมฺปิ ติปทมฺปิ จตุปฺปทมฺปิ ปุจฺฉํ รจยิตฺวา. เตสํ ปฺหานํ อติพหุกตฺตา สพฺพสงฺคหตฺถํ ทฺวิกฺขตฺตุํ วุตฺตํ. คูฬฺหานิ จ ปฏิจฺฉนฺนานิ อตฺถชาตานีติ ปาเสโส. เตสํ ตถา วินยํ ทิสฺวา ‘‘อตฺตนา อภิสงฺขตปฺหํ ปุจฺฉตู’’ติ เอวํ ภควตา อธิปฺเปตตฺตา ปฺหํ ปุจฺฉนฺติ. อฺเสํ ปน ปุจฺฉาย โอกาสเมว อทตฺวา ภควา อุปสงฺกมนฺตานํ ธมฺมํ เทเสติ. ยถาห –
‘‘เต ¶ ปฺหํ อภิสงฺขโรนฺติ ‘อิมํ มยํ ปฺหํ สมณํ โคตมํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิสฺสาม, สเจ โน สมโณ โคตโม เอวํ ปุฏฺโ เอวํ พฺยากริสฺสติ, เอวมสฺส มยํ วาทํ อาโรเปสฺสาม. เอวํ เจปิ โน ปุฏฺโ เอวํ พฺยากริสฺสติ, เอวํปิสฺส มยํ วาทํ อาโรเปสฺสามา’ติ. เต เยน สมโณ โคตโม, เตนุปสงฺกมนฺติ, เต สมโณ โคตโม ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสติ สมาทเปติ สมุตฺเตเชติ สมฺปหํเสติ. เต สมเณน โคตเมน ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺสิตา สมาทปิตา สมุตฺเตชิตา สมฺปหํสิตา น เจว สมณํ โคตมํ ปฺหํ ปุจฺฉนฺติ, กุโตสฺส วาทํ อาโรเปสฺสนฺติ? อฺทตฺถุ สมณสฺเสว โคตมสฺส สาวกา สมฺปชฺชนฺตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๘๙).
กสฺมา ปฺหํ น ปุจฺฉนฺตีติ เจ? ภควา กิร ปริสมชฺเฌ ธมฺมํ เทเสนฺโต ปริสาย อชฺฌาสยํ โอโลเกติ. ตโต ปสฺสติ ‘‘อิเม ปณฺฑิตา คูฬฺหํ รหสฺสํ ปฺหํ โอวฏฺฏิกสารํ กตฺวา อาคตา’’ติ. โส เตหิ อปุฏฺโเยว ¶ ‘‘ปฺหปุจฺฉาย เอตฺตกา โทสา, วิสฺสชฺชเน เอตฺตกา, อตฺเถ ปเท อกฺขเร เอตฺตกาติ อิเม ปฺเห ปุจฺฉนฺโต เอวํ ปุจฺเฉยฺย, วิสฺสชฺเชนฺโต เอวํ วิสฺสชฺเชยฺยา’’ติ อิติ โอวฏฺฏิกสารํ กตฺวา อานีเต ปฺเห ธมฺมกถาย อนฺตเร ปกฺขิปิตฺวา วิทํเสติ. เต ปณฺฑิตา ‘‘เสยฺยา วต โน, เย มยํ อิเม ปฺเห น ปุจฺฉิมฺห. สเจปิ มยํ ปุจฺเฉยฺยาม, อปฺปติฏฺิเต โน กตฺวา สมโณ โคตโม ขิเปยฺยา’’ติ อตฺตมนา ภวนฺติ. อปิจ พุทฺธา นาม ธมฺมํ เทเสนฺตา ปริสํ เมตฺตาย ผรนฺติ. เมตฺตาย จ ผรเณน ทสพเลสุ มหาชนสฺส จิตฺตํ ปสีทติ. พุทฺธา นาม รูปคฺคปฺปตฺตา โหนฺติ ทสฺสนสมฺปนฺนา มธุรสฺสรา มุทุชิวฺหา สุผุสิตทนฺตาวรณา อมเตน หทยํ สิฺจนฺตา วิย ธมฺมํ กเถนฺติ. ตตฺร เนสํ เมตฺตาผรเณน ปสนฺนจิตฺตานํ เอวํ โหติ – เอวรูปํ อทฺเวชฺฌกถํ อโมฆกถํ นิยฺยานิกกถํ กเถนฺเตน ภควตา สทฺธึ น สกฺขิสฺสาม ¶ ปจฺจนีกคฺคาหํ คณฺหิตุนฺติ อตฺตโน ปสนฺนภาเวเนว ปฺหํ น ปุจฺฉนฺตีติ.
กถิตา วิสชฺชิตา จาติ เอวํ ตุมฺเห ปุจฺฉถาติ ปุจฺฉิตปฺหานํ อุจฺจารเณน เต ปฺหา ภควตา กถิตา เอว โหนฺติ. ยถา จ เต วิสชฺเชตพฺพา, ตถา วิสชฺชิตา เอว โหนฺติ. นิทฺทิฏฺการณาติ อิมินา การเณน อิมินา เหตุนา เอวํ โหตีติ เอวํ สเหตุกํ กตฺวา วิสชฺชเนน ภควตา นิทฺทิฏฺการณา เอว โหนฺติ เต ปฺหา. อุปกฺขิตฺตกา จ เต ภควโต สมฺปชฺชนฺตีติ เต ขตฺติยปณฺฑิตาทโย ภควโต ปฺหวิสชฺชเนเนว ภควโต สมีเป ขิตฺตกา ปาทขิตฺตกา สมฺปชฺชนฺติ, สาวกา วา สมฺปชฺชนฺติ อุปาสกา วาติ อตฺโถ, สาวกสมฺปตฺตึ วา ปาปุณนฺติ อุปาสกสมฺปตฺตึ วาติ วุตฺตํ โหติ. อถาติ อนนฺตรตฺเถ, เตสํ อุปกฺขิตฺตกสมฺปตฺติสมนนฺตรเมวาติ อตฺโถ ¶ . ตตฺถาติ ตสฺมึ าเน, ตสฺมึ อธิกาเร วา. อติโรจตีติ อติวิย โชเตติ ปกาสติ. ยทิทํ ปฺายาติ ยายํ ภควโต ปฺา, ตาย ปฺาย ภควาว อติโรจตีติ อตฺโถ. อิติสทฺโท การณตฺเถ, อิมินา การเณน อคฺโค อสามนฺตปฺโติ อตฺโถ.
๖. ราคํ อภิภุยฺยตีติ ภูริปฺาติ สา สา มคฺคปฺา อตฺตนา วชฺฌํ ราคํ อภิภุยฺยติ อภิภวติ มทฺทตีติ ภูริปฺา. ภูรีติ หิ ผุฏฏฺโ วิสทตฺโถ ¶ . ยา จ ผุฏา, สา ปฏิปกฺขํ อภิภวติ น อผุฏา, ตสฺมา ภูริปฺาย อภิภวนตฺโถ วุตฺโต. อภิภวิตาติ สา สา ผลปฺา ตํ ตํ ราคํ อภิภวิตวตี มทฺทิตวตีติ ภูริปฺา. อภิภวตาติ วา ปาโ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. ราคาทีสุ ปน รชฺชนลกฺขโณ ราโค. ทุสฺสนลกฺขโณ โทโส. มุยฺหนลกฺขโณ โมโห. กุชฺฌนลกฺขโณ โกโธ. อุปนนฺธนลกฺขโณ อุปนาโห. ปุพฺพกาลํ โกโธ, อปรกาลํ อุปนาโห. ปรคุณมกฺขนลกฺขโณ มกฺโข. ยุคคฺคาหลกฺขโณ ปฬาโส. ปรสมฺปตฺติขียนลกฺขณา อิสฺสา. อตฺตโน สมฺปตฺตินิคูหณลกฺขณํ มจฺฉริยํ. อตฺตนา กตปาปปฏิจฺฉาทนลกฺขณา มายา. อตฺตโน อวิชฺชมานคุณปฺปกาสนลกฺขณํ สาเยฺยํ. จิตฺตสฺส อุทฺธุมาตภาวลกฺขโณ ถมฺโภ. กรณุตฺตริยลกฺขโณ สารมฺโภ. อุนฺนติลกฺขโณ มาโน. อพฺภุนฺนติลกฺขโณ อติมาโน. มตฺตภาวลกฺขโณ มโท. ปฺจสุ กามคุเณสุ จิตฺตโวสคฺคลกฺขโณ ปมาโท.
ราโค อริ, ตํ อรึ มทฺทนิปฺาติอาทีหิ กึ วุตฺตํ โหติ? ราคาทิโก กิเลโส จิตฺตสนฺตาเน ภูโต อรีติ ภู-อริ, ปทสนฺธิวเสน อ-การ โลปํ กตฺวา ภูรีติ วุตฺโต. ตสฺส ภูริสฺส มทฺทนี ปฺา ภูริมทฺทนิปฺาติ ¶ วตฺตพฺเพ มทฺทนิ สทฺท โลปํ กตฺวา ‘‘ภูริปฺา’’ติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตํ อรึ มทฺทนีติ จ เตสํ อรีนํ มทฺทนีติ ปทจฺเฉโท กาตพฺโพ. ปถวีสมายาติ วิตฺถตวิปุลฏฺเเนว ปถวีสมาย. วิตฺถตายาติ ปชานิตพฺเพ วิสเย ปตฺถฏาย, น เอกเทเส วตฺตมานาย. วิปุลายาติ โอฬาริกภูตาย. มหานิทฺเทเส ปน ‘‘วิปุลาย วิตฺถตายา’’ติ (มหานิ. ๒๗) อาคตํ. สมนฺนาคโตติ ปุคฺคโล. อิติสทฺโท การณตฺเถ, อิมินา การเณน ปุคฺคลสฺส ภูริปฺาย สมนฺนาคตตฺตา ตสฺส ปฺา ภูริปฺา นามาติ ภูเต อตฺเถ รมตีติ อตฺโถ. ภูริปฺสฺส ปฺา ภูริปฺปฺาติ วตฺตพฺเพ เอกสฺส ปฺาสทฺทสฺส โลปํ กตฺวา ‘‘ภูริปฺา’’ติ วุตฺตํ. ภูริสมา ปฺาติ วา ภูริปฺา. อปิจาติ อฺปริยายทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ปฺายเมตนฺติ ปฺาย เอตํ. อธิวจนนฺติ อธิกวจนํ. ภูรีติ ภูเต อตฺเถ รมตีติ ภูริ. เมธาติ อสนิ วิย สิลุจฺจเย กิเลเส เมธติ ¶ หึสตีติ เมธา, ขิปฺปํ คหณธารณฏฺเน วา ¶ เมธา. ปริณายิกาติ ยสฺสุปฺปชฺชติ, ตํ สตฺตํ หิตปฏิปตฺติยํ สมฺปยุตฺตธมฺเม จ ยาถาวลกฺขณปฏิเวเธ จ ปริเนตีติ ปริณายิกา. อิเมเหว อฺานิปิ ปฺาปริยายวจนานิ วุตฺตานิ โหนฺติ.
ปฺาพาหุลฺลนฺติ ปฺา พหุลา อสฺสาติ ปฺาพหุโล, ตสฺส ภาโว ปฺาพาหุลฺลํ. ตฺจ พหุลํ ปวตฺตมานา ปฺา เอว. อิเธกจฺโจติอาทีสุ ปุถุชฺชนกลฺยาณโก วา อริโย วา. ปฺา ครุกา อสฺสาติ ปฺาครุโก. ปฺา จริตํ ปวตฺตํ อสฺสาติ ปฺาจริโต. ปฺา อาสโย อสฺสาติ ปฺาสโย. ปฺาย อธิมุตฺโตติ ปฺาธิมุตฺโต. ปฺา เอว ธชภูตา อสฺสาติ ปฺาธโช. ปฺา เอว เกตุภูตา อสฺสาติ ปฺาเกตุ. ปฺา เอว อธิปติ ปฺาธิปติ, ปฺาธิปติโต อาคตตฺตา ปฺาธิปเตยฺโย. ธมฺมสภาววิจินนํ พหุลมสฺสาติ วิจยพหุโล. นานปฺปกาเรน ธมฺมสภาววิจินนํ พหุลมสฺสาติ ปวิจยพหุโล. ปฺาย โอคาเหตฺวา ตสฺส ตสฺส ธมฺมสฺส ขายนํ ปากฏกรณํ โอกฺขายนํ, โอกฺขายนํ พหุลมสฺสาติ โอกฺขายนพหุโล. ปฺาย ตสฺส ตสฺส ธมฺมสฺส สมฺมา เปกฺขณา สมฺเปกฺขา, สมฺเปกฺขาย อยนํ ปวตฺตนํ สมฺเปกฺขายนํ, สมฺเปกฺขายนํ ธมฺโม ปกติ อสฺสาติ สมฺเปกฺขายนธมฺโม. ตํ ตํ ธมฺมํ วิภูตํ ปากฏํ กตฺวา วิหรตีติ วิภูตวิหารี, วิภูโต วิหาโร วา อสฺส อตฺถีติ วิภูตวิหารี. สา ปฺา จริตํ, ครุกา, พหุลา อสฺสาติ ตจฺจริโต ตคฺครุโก ตพฺพหุโล. ตสฺสํ ปฺายํ นินฺโน, โปโณ, ปพฺภาโร, อธิมุตฺโตติ ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุตฺโต. สา ปฺา อธิปติ ตทธิปติ, ตโต อาคโต ตทธิปเตยฺโย. ‘‘ปฺาครุโก’’ติอาทีนิ ‘‘กามํ เสวนฺตํเยว ชานาติ อยํ ¶ ปุคฺคโล กามครุโก’’ติอาทีสุ (ปฏิ. ม. ๑.๑๑๓) วิย ปุริมชาติโต ปภุติ วุตฺตานิ. ‘‘ตจฺจริโต’’ติอาทีนิ อิมิสฺสา ชาติยา วุตฺตานิ.
สีฆปฺา จ ลหุปฺา จ หาสปฺา จ ชวนปฺา จ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกา. ขิปฺปฏฺเน สีฆปฺา. ลหุกฏฺเน ลหุปฺา. หาสพหุลฏฺเน หาสปฺา. วิปสฺสนูปคสงฺขาเรสุ จ วิสงฺขาเร จ ชวนฏฺเน ชวนปฺา. สีฆํ สีฆนฺติ พหุนฺนํ สีลาทีนํ สงฺคหตฺถํ ทฺวิกฺขตฺตุํ วุตฺตํ. สีลานีติ จาริตฺตวาริตฺตวเสน ปฺตฺตานิ ปาติโมกฺขสํวรสีลานิ. อินฺทฺริยสํวรนฺติ ¶ จกฺขาทีนํ ฉนฺนํ อินฺทฺริยานํ ราคปฏิฆปฺปเวสํ อกตฺวา สติกวาเฏน วารณํ ถกนํ. โภชเน มตฺตฺุตนฺติ ปจฺจเวกฺขิตปริโภควเสน โภชเน ปมาณฺุภาวํ. ชาคริยานุโยคนฺติ ทิวสสฺส ตีสุ โกฏฺาเสสุ, รตฺติยา ปมปจฺฉิมโกฏฺาเสสุ จ ชาครติ น นิทฺทายติ, สมณธมฺมเมว จ กโรตีติ ชาคโร, ชาครสฺส ภาโว, กมฺมํ วา ชาคริยํ, ชาคริยสฺส อนุโยโค ชาคริยานุโยโค. ตํ ชาคริยานุโยคํ. สีลกฺขนฺธนฺติ เสกฺขํ อเสกฺขํ วา สีลกฺขนฺธํ. เอวมิตเรปิ ¶ ขนฺธา เวทิตพฺพา. ปฺากฺขนฺธนฺติ มคฺคปฺฺจ เสกฺขาเสกฺขานํ โลกิยปฺฺจ. วิมุตฺติกฺขนฺธนฺติ ผลวิมุตฺตึ. วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺธนฺติ ปจฺจเวกฺขณาณํ.
หาสพหุโลติ มูลปทํ. เวทพหุโลติ ตสฺสา เอว ปีติยา สมฺปยุตฺตโสมนสฺสเวทนาวเสน นิทฺเทสปทํ. ตุฏฺิพหุโลติ นาติพลวปีติยา ตุฏฺาการวเสน. ปาโมชฺชพหุโลติ พลวปีติยา ปมุทิตภาววเสน.
๗. ยํ กิฺจิ รูปนฺติอาทิ สมฺมสนาณนิทฺเทเส วุตฺตตฺถํ. ตุลยิตฺวาติ กลาปสมฺมสนวเสน ตุเลตฺวา. ตีรยิตฺวาติ อุทยพฺพยานุปสฺสนาวเสน ตีรยิตฺวา. วิภาวยิตฺวาติ ภงฺคานุปสฺสนาทิวเสน ปากฏํ กตฺวา. วิภูตํ กตฺวาติ สงฺขารุเปกฺขานุโลมวเสน ผุฏํ กตฺวา. ติกฺขปฺา โลกุตฺตรา เอว. อุปฺปนฺนนฺติ สมถวิปสฺสนาวเสน วิกฺขมฺภนตทงฺควเสน ปหีนมฺปิ อริยมคฺเคน อสมูหตตฺตา อุปฺปตฺติธมฺมตํ อนตีตตาย อสมูหตุปฺปนฺนนฺติ วุจฺจติ, ตํ อิธ อธิปฺเปตํ. นาธิวาเสตีติ สนฺตานํ อาโรเปตฺวา น วาเสติ. ปชหตีติ สมุจฺเฉทวเสน ปชหติ. วิโนเทตีติ ขิปติ. พฺยนฺตีกโรตีติ วิคตนฺตํ กโรติ. อนภาวํ คเมตีติ อนุ อภาวํ คเมติ, วิปสฺสนานุกฺกเมน อริยมคฺคํ ปตฺวา สมุจฺเฉทวเสเนว อภาวํ คมยตีติ อตฺโถ. เอตฺถ จ กามปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก กามวิตกฺโก. ‘‘อิเม สตฺตา มรนฺตู’’ติ ปเรสํ ¶ มรณปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก พฺยาปาทวิตกฺโก. ‘‘อิเม สตฺตา วิหึสียนฺตู’’ติ ปเรสํ วิหึสาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก วิหึสาวิตกฺโก. ปาปเกติ ลามเก. อกุสเล ธมฺเมติ อโกสลฺลสมฺภูเต ธมฺเม.
นิพฺเพธิกปฺาติ นิพฺพิทาพหุลสฺส ปุคฺคลสฺส อุปฺปนฺนมคฺคปฺา เอว. อุพฺเพคพหุโลติ าณภยวเสน ภยพหุโล. อุตฺตาสพหุโลติ พลวภยพหุโล ¶ . อิทํ ปุริมสฺเสว อตฺถวิวรณํ. อุกฺกณฺนพหุโลติ สงฺขารโต อุทฺธํ วิสงฺขาราภิมุขตาย อุกฺกณฺนพหุโล. อนภิรติพหุโลติ อุกฺกณฺนวเสเนว อภิรติอภาวํ ทีเปติ. อิทานิปิ ตมตฺถํ ทฺวีหิ วจเนหิ วิวรติ. ตตฺถ พหิมุโขติ สงฺขารโต พหิภูตนิพฺพานาภิมุโข. น รมตีติ นาภิรมติ. อนิพฺพิทฺธปุพฺพนฺติ อนมตคฺเค สํสาเร อนฺตํ ปาเปตฺวา อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ. อปฺปทาลิตปุพฺพนฺติ ตสฺเสว อตฺถวจนํ, อนฺตกรเณเนว อปทาลิตปุพฺพนฺติ อตฺโถ. โลภกฺขนฺธนฺติ โลภราสึ, โลภโกฏฺาสํ วา. อิมาหิ โสฬสหิ ปฺาหิ สมนฺนาคโตติ อุกฺกฏฺปริจฺเฉเทน อรหาเยว วุตฺโต. อุปริ ‘‘เอโก เสกฺขปฏิสมฺภิทปฺปตฺโต’’ติ (ปฏิ. ม. ๓.๘) วุตฺตตฺตา โสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามิโนปิ ลพฺภนฺติเยว.
๒. ปุคฺคลวิเสสนิทฺเทสวณฺณนา
๘. ทฺเว ¶ ปุคฺคลาติอาทีหิ ปฏิสมฺภิทปฺปตฺตปุคฺคลวิเสสปฏิปาฏึ ทสฺเสติ. ตตฺถ ปุพฺพโยโคติ อตีตชาตีสุ ปฏิสมฺภิทปฺปตฺติเหตุภูโต ปฺุปโยโค. เตนาติ เตน ปุพฺพโยคการเณน. เอวํ เสเสสุปิ. อติเรโก โหตีติ อติริตฺโต โหติ, อติเรกโยคโต วา ‘‘อติเรโก’’ติ วุตฺโต. อธิโก โหตีติ อคฺโค โหติ. วิเสโส โหตีติ วิสิฏฺโ โหติ, วิเสสโยคโต วา วิเสโส. าณํ ปภิชฺชตีติ ปฏิสมฺภิทาาณปฺปเภทํ ปาปุณาติ.
พหุสฺสุโตติ พุทฺธวจนวเสน. เทสนาพหุโลติ ธมฺมเทสนาวเสน. ครูปนิสฺสิโตติ ปฺาย อธิกํ ครุํ อุปนิสฺสิโต. วิหารพหุโลติ วิปสฺสนาวิหารพหุโล, ผลสมาปตฺติวิหารพหุโล วา. ปจฺจเวกฺขณาพหุโลติ วิปสฺสนาวิหาเร สติ วิปสฺสนาปจฺจเวกฺขณาพหุโล, ผลสมาปตฺติวิหาเร สติ ผลสมาปตฺติปจฺจเวกฺขณาพหุโล. เสขปฏิสมฺภิทปฺปตฺโตติ เสโข หุตฺวา ปฏิสมฺภิทปฺปตฺโต. เอวํ อเสขปฏิสมฺภิทปฺปตฺโต. สาวกปารมิปฺปตฺโตติ เอตฺถ มหาปฺานํ อคฺคสฺส มหาสาวกสฺส สตฺตสฏฺิยา สาวกาณานํ ปารคมนํ ปารมี, สาวกสฺส ปารมี สาวกปารมี, ตํ สาวกปารมึ ปตฺโตติ สาวกปารมิปฺปตฺโต. สาวกปารมิตาปฺปตฺโตติ วา ปาโ. สตฺตสฏฺิยา ¶ สาวกาณานํ ปาลโก ปูรโก จ โส มหาสาวโก ปรโม, ตสฺส ปรมสฺส อยํ สตฺตสฏฺิเภทา าณกิริยา ปรมสฺส ภาโว, กมฺมํ วาติ ปารมี, ตสฺส สาวกสฺส ปารมี สาวกปารมี ¶ , ตํ ปตฺโตติ สาวกปารมิปฺปตฺโต. สาวกปารมิปฺปตฺโตติ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถราทิโก โย โกจิ สาวโก. สาวกปารมิปฺปตฺตสาวกโต อติเรกสฺส อฺสฺส สาวกสฺส อภาวา เอโก ปจฺเจกสมฺพุทฺโธติ อาห. ปุน ปฺาปเภทกุสโลติอาทีหิ วุตฺตตฺถเมว นิคเมตฺวา ทสฺเสสีติ. าณกถาย เยภุยฺเยน อเนกานิ าณานิ นิทฺทิฏฺานิ. ปฺากถาย เยภุยฺเยน เอกาปิ ปฺา นานาการวเสน นานากตฺวา วุตฺตาติ อยํ วิเสโส.
มหาปฺากถาวณฺณนา นิฏฺิตา.