📜
๔. วิเวกกถา
วิเวกกถาวณฺณนา
๒๒. อิทานิ ¶ ¶ ปหานาวสานาย อภิสมยกถาย อนนฺตรํ ปหานาการํ ทสฺเสนฺเตน กถิตาย สุตฺตนฺตปุพฺพงฺคมาย วิเวกกถาย อปุพฺพตฺถานุวณฺณนา. ตตฺถ สุตฺตนฺเต ตาว เย เกจีติ อนวเสสปริยาทานํ. พลกรณียาติ อูรุพเลน พาหุพเลน กตฺตพฺพา. กมฺมนฺตาติ ธาวนลงฺฆนกสนวปนาทีนิ กมฺมานิ. กรียนฺตีติ พลวนฺเตหิ กรียนฺติ. สีลํ นิสฺสายาติ จตุปาริสุทฺธิสีลํ นิสฺสยํ กตฺวา. ภาเวตีติ ภินฺนสีลสฺส ภาวนาภาวโต อิธ ปน โลกิยโลกุตฺตรา มคฺคภาวนา อธิปฺเปตาติ. วิเวกนิสฺสิตนฺติ ตทงฺควิเวกํ สมุจฺเฉทวิเวกํ นิสฺสรณวิเวกํ นิสฺสิตํ. วิเวโกติ วิวิตฺตตา. อยฺหิ อริยมคฺคภาวนานุยุตฺโต โยคี วิปสฺสนากฺขเณ กิจฺจโต ตทงฺควิเวกนิสฺสิตํ, อชฺฌาสยโต นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตํ, มคฺคกฺขเณ กิจฺจโต สมุจฺเฉทวิเวกนิสฺสิตํ, อารมฺมณโต นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตํ ภาเวติ. เอส นโย วิราคนิสฺสิตาทีสุ. วิเวโกเยว หิ วิรชฺชนฏฺเน วิราโค, นิโรธฏฺเน นิโรโธ, โวสชฺชนฏฺเน โวสคฺโค. อถ วา กิเลเสหิ วิวิตฺตตฺตา วิเวโก, กิเลเสหิ วิรตฺตตฺตา วิราโค, กิเลสานํ นิรุทฺธตฺตา นิโรโธ, กิเลสานฺจ ปริจฺจตฺตตฺตา วิสฺสฏฺตฺตา, นิพฺพาเนจตฺตสฺส จ วิสฺสฏฺตฺตา โวสคฺโค. โวสคฺโค ปน ทุวิโธ ปริจฺจาคโวสคฺโค จ ปกฺขนฺทนโวสคฺโค จ. ตตฺถ ปริจฺจาคโวสคฺโคติ วิปสฺสนากฺขเณ ตทงฺควเสน, มคฺคกฺขเณ สมุจฺเฉทวเสน กิเลสปฺปหานํ. ปกฺขนฺทนโวสคฺโคติ วิปสฺสนากฺขเณ ตนฺนินฺนภาเวน, มคฺคกฺขเณ อารมฺมณกรเณน นิพฺพานปกฺขนฺทนํ. ตทุภยมฺปิ อิมสฺมึ ¶ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสเก อตฺถวณฺณนานเย วฏฺฏติ. ตถา หิ อยํ สมฺมาทิฏฺิอาทีสุ เอเกโก ธมฺโม ยถาวุตฺเตน ปกาเรน กิเลเส จ ปริจฺจชติ, นิพฺพานฺจ ปกฺขนฺทติ. โวสคฺคปริณามินฺติ อิมินา ปน สกเลน วจเนน โวสคฺคตฺถํ ปริณามิตํ ปริณตํ, ปริปจฺจิตํ ปริปกฺกฺจาติ วุตฺตํ โหติ. อยมฺปิ อริยมคฺคภาวนานุยุตฺโต ภิกฺขุ ยถา สมฺมาทิฏฺิอาทีสุ เอเกโก ธมฺโม กิเลสปริจฺจาคโวสคฺคตฺถฺจ ¶ นิพฺพานปกฺขนฺทนโวสคฺคตฺถฺจ ปริปจฺจติ, ยถา จ ปริปกฺโก โหติ, ตถา นํ ภาเวติ.
๒๓. พีชคามภูตคามาติ ¶ เอตฺถ มูลพีชํ ขนฺธพีชํ อคฺคพีชํ ผฬุพีชํ พีชพีชนฺติ (ปาจิ. ๙๑) ปฺจวิธํ พีชํ, พีชคาโม นาม พีชสมูโหติ อตฺโถ. ตเทว ปน สมฺปนฺนนีลงฺกุรปาตุภาวโต ปฏฺาย ภูตคาโม นาม, ภูตานํ ชาตานํ นิพฺพตฺตมูลนีลงฺกุรานํ สมูโหติ อตฺโถ. เทวตาปริคฺคเห สติ นีลงฺกุรกาลโต ปภุติ โหตีติ เตสํ เทวตาสงฺขาตานํ ภูตานํ คาโมติปิ ภูตคาโมติ วทนฺติ. วุทฺธินฺติ องฺกุราทิวเสน. วิรุฬฺหินฺติ ขนฺธาทิวเสน. เวปุลฺลนฺติ ปุปฺผาทิวเสน. ธมฺเมสุ ปน วุทฺธินฺติ อปุพฺพธมฺมปฺปวตฺติวเสน. วิรุฬินฺติ สกิจฺจกรณสาธนวเสน. เวปุลฺลนฺติ กิจฺจนิปฺผตฺติวเสน วิปุลภาวนฺติ อตฺโถ. วิปุลตฺตนฺติปิ ปาโ. อถ วา เอตานิ ตีณิ ปทานิ สีลสมาธิปฺาหิปิ โยเชนฺติ.
มคฺคงฺคนิทฺเทสวณฺณนา
๒๔. สุตฺตนฺตนิทฺเทเส สมฺมาทิฏฺิยาติ สามิวจนํ. ฌานวิปสฺสนามคฺคผลนิพฺพาเนสุ โลกิยวิรติสมฺปยุตฺตจิตฺเต จ ยถาโยคํ สมฺปโยคโต จ อารมฺมณโต จ วตฺตมานาย สมฺมาทิฏฺิยา สามฺลกฺขณโต เอกีภูตาย สมฺมาทิฏฺิยา. วิกฺขมฺภนวิเวโกติ วิกฺขมฺภนวเสน ทูรีกรณวเสน วิเวโก. เกสํ? นีวรณานํ. ตสฺส ปมํ ฌานํ ภาวยโตติอาทิ วิกฺขมฺภนวเสน ปมชฺฌานเมว วุตฺตํ. ตสฺมึ วุตฺเต เสสชฺฌานานิปิ วุตฺตาเนว โหนฺติ. ฌาเนสุปิ สมฺมาทิฏฺิยา วิชฺชมานตฺตา สมฺมาทิฏฺิยา วิเวโก นาม โหติ. ตทงฺควิเวโกติ เตน เตน วิปสฺสนาาณงฺเคน วิเวโก. ทิฏฺิคตานนฺติ ทิฏฺิวิเวกสฺส ทุกฺกรตฺตา ปธานตฺตา จ ทิฏฺิวิเวโกว วุตฺโต. ตสฺมึ วุตฺเต นิจฺจสฺาทิวิเวโกปิ วุตฺโตว โหติ. นิพฺเพธภาคิยํ สมาธินฺติ วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตสมาธึ. สมุจฺเฉทวิเวโกติ กิเลสานํ สมุจฺเฉเทน วิเวโก. โลกุตฺตรํ ขยคามิมคฺคนฺติ ขยสงฺขาตนิพฺพานคามิโลกุตฺตรมคฺคํ. ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวโกติ กิเลสานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา วิเวโก. นิสฺสรณวิเวโกติ สพฺพสงฺขตนิสฺสรณภูโต สงฺขารวิเวโก. ฉนฺทชาโต โหตีติ ปุพฺพภาเค ชาตธมฺมฉนฺโท ¶ โหติ. สทฺธาธิมุตฺโตติ ปุพฺพภาเคเยว สทฺธาย อธิมุตฺโต โหติ. จิตฺตฺจสฺส สฺวาธิฏฺิตนฺติ ปุพฺพภาเคเยว จิตฺตฺจ อสฺส โยคิสฺส สุอธิฏฺิตํ สุฏฺุ ปติฏฺิตํ โหติ. อิติ ฉนฺโท สทฺธา ¶ จิตฺตนฺติ อิเม ตโย ธมฺมา ปุพฺพภาเค อุปฺปนฺนวิเวกานํ ¶ อุปนิสฺสยตฺตา นิสฺสยา นาม. เกจิ ปน ‘‘จิตฺตฺจสฺส สฺวาธิฏฺิตนฺติ สมาธิ วุตฺโต’’ติ วทนฺติ. วิราคาทีสุปิ เอเสว นโย.
นิโรธวาเร ปน นิโรธสทฺทโต อฺํ ปริยายวจนํ ทสฺเสนฺเตน อมตา ธาตูติ วุตฺตํ, เสเสสุ นิโรโธ นิพฺพานนฺติ อุภยตฺถาปิ นิพฺพานเมว. ทฺวาทส นิสฺสยาติ ฉนฺทสทฺธาจิตฺตานิเยว วิเวกาทีสุ จตูสุ เอเกกสฺมึ ตโย ตโย กตฺวา ทฺวาทส นิสฺสยา โหนฺติ.
๒๕. สมฺมาสงฺกปฺปวายามสติสมาธีนมฺปิ อิมินาว นเยน อตฺถโยชนา เวทิตพฺพา. สมฺมาวาจากมฺมนฺตา ชีวานํ ปน ฌานกฺขเณ วิปสฺสนากฺขเณ จ อภาวา ฌานวิปสฺสนานํ ปุพฺพภาคปรภาควเสน วตฺตมานา วิรติโย ฌานวิปสฺสนา สนฺนิสฺสิตา กตฺวา วุตฺตาติ เวทิตพฺพํ. นีวรณานํ ทิฏฺิคตานฺจ วิเวกวิราคนิโรธปฏินิสฺสคฺคา ตถา ปวตฺตมานานํ วิรตีนํ วิเวกาทโย นามาติ เวทิตพฺพํ. ยถา อฏฺกนิปาเต ‘‘ตโต, ตฺวํ ภิกฺขุ, อิมํ สมาธึ สวิตกฺกํ สวิจารมฺปิ ภาเวยฺยาสิ, อวิตกฺกวิจารมตฺตมฺปิ ภาเวยฺยาสิ, อวิตกฺกํ อวิจารมฺปิ ภาเวยฺยาสิ, สปฺปีติกมฺปิ ภาเวยฺยาสิ, นิปฺปีติกมฺปิ ภาเวยฺยาสิ, สาตสหคตมฺปิ ภาเวยฺยาสิ, อุเปกฺขาสหคตมฺปิ ภาเวยฺยาสี’’ติ (อ. นิ. ๘.๖๓) เมตฺตาทโย กายานุปสฺสนาทโย จ นิยกชฺฌตฺตมูลสมาธิวเสน จตุกฺกปฺจกชฺฌานิกา วิย วุตฺตา, เอวมิธาปิ ปุพฺพภาคปรภาควเสน วิรติโย วุตฺตาติ เวทิตพฺพํ. พฺยฺชนจฺฉายมตฺตํ คเหตฺวา น ภควา อพฺภาจิกฺขิตพฺโพ. คมฺภีรฺหิ พุทฺธวจนํ, อาจริเย ปยิรุปาสิตฺวา อธิปฺปายโต คเหตพฺพํ.
๒๖-๒๗. โพชฺฌงฺคพลอินฺทฺริยวาเรสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพติ.
วิเวกกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.