📜
๙. วิปสฺสนากถา
วิปสฺสนากถาวณฺณนา
๓๖. อิทานิ ¶ วิปสฺสนาปฏิสํยุตฺตาย สติปฏฺานกถาย อนนฺตรํ วิปสฺสนาปเภทํ ทสฺเสนฺเตน กถิตาย สุตฺตนฺตปุพฺพงฺคมาย วิปสฺสนากถาย อปุพฺพตฺถานุวณฺณนา. ตตฺถ สุตฺตนฺเต ตาว โสอิติ สพฺพนามตฺตา โย ¶ วา โส วา สพฺโพปิ สงฺคหิโต โหติ. วตาติ เอกํสตฺเถ นิปาโต. กฺจิ สงฺขารนฺติ อปฺปมตฺตกมฺปิ สงฺขารํ. อนุโลมิกาย ขนฺติยาติ เอตฺถ วิปสฺสนาาณเมว โลกุตฺตรมคฺคํ อนุโลเมตีติ อนุโลมิกํ, ตเทว ขนฺติมเปกฺขิตฺวา อนุโลมิกา. สพฺพสงฺขารา ตสฺส อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต ขมนฺติ รุจฺจนฺตีติ ขนฺติ. สา มุทุกา มชฺฌิมา ติกฺขาติ ติวิธา. กลาปสมฺมสนาทิกา อุทยพฺพยาณปริโยสานา มุทุกานุโลมิกา ขนฺติ. ภงฺคานุปสฺสนาทิกา สงฺขารุเปกฺขาาณปริโยสานา มชฺฌิมานุโลมิกา ขนฺติ. อนุโลมาณํ ติกฺขานุโลมิกา ขนฺติ. สมนฺนาคโตติ อุเปโต. เนตํ านํ วิชฺชตีติ ยถาวุตฺตํ เอตํ านํ เอตํ การณํ น วิชฺชติ. สมฺมตฺตนิยามนฺติ เอตฺถ ‘‘หิตสุขาวโห เม ภวิสฺสตี’’ติ เอวํ อาสีสโต ตเถว สมฺภวโต ¶ อสุภาทีสุ จ อสุภนฺติอาทิอวิปรีตปฺปวตฺติสพฺภาวโต จ สมฺมา สภาโวติ สมฺมตฺโต, อนนฺตรผลทานาย อรหตฺตุปฺปตฺติยา จ นิยามภูตตฺตา นิยาโม, นิจฺฉโยติ อตฺโถ. สมฺมตฺโต จ โส นิยาโม จาติ สมฺมตฺตนิยาโม. โก โส? โลกุตฺตรมคฺโค, วิเสสโต ปน โสตาปตฺติมคฺโค. เตน หิ มคฺคนิยาเมน นิยตตฺตา ‘‘นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’ติ (ปารา. ๒๑; ที. นิ. ๑.๓๗๓) วุตฺตํ. ตํ สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิสฺสติ ปวิสิสฺสตีติ เอตํ อฏฺานนฺติ อตฺโถ. โคตฺรภุโน ปน มคฺคสฺส อาวชฺชนฏฺานิยตฺตา ตํ อนาทิยิตฺวา อนุโลมิกขนฺติยา อนนฺตรํ สมฺมตฺตนิยาโมกฺกมนํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อถ วา อฏฺารสสุ มหาวิปสฺสนาสุ โคตฺรภุ วิวฏฺฏนานุปสฺสนา โหตีติ อนุโลมิกขนฺติยา เอว สงฺคหิตา โหติ. จตูสุปิ สุตฺตนฺเตสุ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอเตหิ อนุโลมิกขนฺติสมฺมตฺตนิยามจตุอริยผลวเสน จ ฉ ธมฺมาติ ฉกฺกนิปาเต ¶ (อ. นิ. ๖.๙๘, ๑๐๑) จตฺตาโร สุตฺตนฺตา วุตฺตา. กณฺหปกฺขสุกฺกปกฺขทฺวยวเสน หิ จตฺตาโร สุตฺตนฺตาว โหนฺตีติ.
๓๗. กติหากาเรหีติอาทิเก ปุจฺฉาปุพฺพงฺคเม สุตฺตนฺตนิทฺเทเส ปฺจกฺขนฺเธ อนิจฺจโตติอาทีสุ นามรูปฺจ นามรูปสฺส ปจฺจเย จ ปริคฺคเหตฺวา กลาปสมฺมสนวเสน อารทฺธวิปสฺสโก โยคาวจโร ปฺจสุ ขนฺเธสุ เอเกกํ ขนฺธํ อนิจฺจนฺติกตาย อาทิอนฺตวตาย จ อนิจฺจโต ปสฺสติ ¶ . อุปฺปาทวยปฏิปีฬนตาย ทุกฺขวตฺถุตาย จ ทุกฺขโต. ปจฺจยยาปนียตาย โรคมูลตาย จ โรคโต. ทุกฺขตาสูลโยคิตาย กิเลสาสุจิปคฺฆรณตาย อุปฺปาทชราภงฺเคหิ อุทฺธุมาตปริปกฺกปภินฺนตาย จ คณฺฑโต. ปีฬาชนกตาย อนฺโตตุทนตาย ทุนฺนีหรณียตาย จ สลฺลโต. วิครหณียตาย อวฑฺฒิอาวหนตาย อฆวตฺถุตาย จ อฆโต. อเสริภาวชนกตาย อาพาธปทฏฺานตาย จ อาพาธโต. อวสตาย อวิเธยฺยตาย จ ปรโต. พฺยาธิชรามรเณหิ ลุชฺชนปลุชฺชนตาย ปโลกโต. อเนกพฺยสนาวหนตาย อีติโต. อวิทิตานํเยว วิปุลานํ อนตฺถานํ อาวหนโต สพฺพูปทฺทววตฺถุตาย จ อุปทฺทวโต. สพฺพภยานํ อากรตาย จ ทุกฺขวูปสมสงฺขาตสฺส ปรมสฺสาสสฺส ปฏิปกฺขภูตตาย จ ภยโต. อเนเกหิ อนตฺเถหิ อนุพทฺธตาย โทสูปสฏฺตาย อุปสคฺโค วิย อนธิวาสนารหตาย จ อุปสคฺคโต. พฺยาธิชรามรเณหิ เจว โลภาทีหิ จ โลกธมฺเมหิ ปจลิตตาย จลโต. อุปกฺกเมน เจว สรเสน จ ปภงฺคุปคมนสีลตาย ปภงฺคุโต. สพฺพาวตฺถนิปาติตาย ถิรภาวสฺส จ อภาวตาย อทฺธุวโต. อตายนตาย เจว อลพฺภเนยฺยเขมตาย จ อตาณโต. อลฺลียิตุํ อนรหตาย อลฺลีนานมฺปิ จ เลณกิจฺจาการิตาย อเลณโต ¶ . นิสฺสิตานํ ภยสารกตฺตาภาเวน อสรณโต. ยถาปริกปฺปิเตหิ ธุวสุภสุขตฺตภาเวหิ ริตฺตตาย ริตฺตโต. ริตฺตตาเยว ตุจฺฉโต, อปฺปกตฺตา วา. อปฺปกมฺปิ หิ โลเก ตุจฺฉนฺติ วุจฺจติ. สามินิวาสิเวทกการกาธิฏฺายกวิรหิตตาย สฺุโต. สยฺจ อสามิกภาวาทิตาย อนตฺตโต. ปวตฺติทุกฺขตาย ทุกฺขสฺส จ อาทีนวตาย อาทีนวโต. อถ วา อาทีนํ วาติ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ อาทีนโว. กปณมนุสฺสสฺเสตํ อธิวจนํ, ขนฺธาปิ จ กปณาเยวาติ อาทีนวสทิสตาย อาทีนวโต. ชราย เจว มรเณน จาติ ทฺเวธา ปริณามปกติตาย วิปริณามธมฺมโต. ทุพฺพลตาย เผคฺคุ วิย สุขภฺชนียตาย จ อสารกโต. อฆเหตุตาย อฆมูลโต. มิตฺตมุขสปตฺโต วิย วิสฺสาสฆาติตาย วธกโต. วิคตภวตาย วิภวสมฺภูตตาย จ วิภวโต. อาสวปทฏฺานตาย สาสวโต. เหตุปจฺจเยหิ ¶ อภิสงฺขตตาย สงฺขตโต. มจฺจุมารกิเลสมารานํ อามิสภูตตาย มารามิสโต. ชาติชราพฺยาธิมรณปกติตาย ชาติชราพฺยาธิมรณธมฺมโต. โสกปริเทวอุปายาสเหตุตาย ¶ โสกปริเทวอุปายาสธมฺมโต. ตณฺหาทิฏฺิทุจฺจริตสํกิเลสานํ วิสยธมฺมตาย สํกิเลสิกธมฺมโต ปสฺสติ. สพฺเพสุ จ อิเมสุ ‘‘ปสฺสตี’’ติ ปาเสโส ทฏฺพฺโพ.
๓๘. ปฺจกฺขนฺเธติ สมูหโต วุตฺเตปิ เอเกกขนฺธวเสน อตฺถวณฺณนา กลาปสมฺมสนาณนิทฺเทเส วิสุํ วิสุํ อาคตตฺตา ปริโยสาเน จ วิสุํ วิสุํ ขนฺธานํ วเสน อนุปสฺสนานํ คณิตตฺตา สมูเห ปวตฺตวจนานํ อวยเวปิ ปวตฺติสมฺภวโต จ กตาติ เวทิตพฺพา, วิสุํ วิสุํ ปวตฺตสมฺมสนานํ เอกโต สงฺขิปิตฺวา วจนวเสน วา ‘‘ปฺจกฺขนฺเธ’’ติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ‘‘เอกปฺปหาเรน ปฺจหิ ขนฺเธหิ วุฏฺาตี’’ติ (วิสุทฺธิ. ๒.๗๘๓) อฏฺกถาวจนสพฺภาวโต วา ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ เอกโต สมฺมสนํ วา ยุชฺชติเยวาติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ นิจฺจํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโตติอาทีนวาณนิทฺเทเส วุตฺตนเยน วิปสฺสนากาเล สนฺติปทาณวเสน นิจฺจํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต. สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมตีติ มคฺคกฺขเณ โอกฺกมติ, ผลกฺขเณ ปน โอกฺกนฺโต นาม โหติ. เอเสว นโย สพฺเพสุปิ นิยาโมกฺกมนปริยาเยสุ. อาโรคฺยนฺติ อาโรคฺยภูตํ. วิสลฺลนฺติ สลฺลวิรหิตํ. เอเสว นโย อีทิเสสุ. อนาพาธนฺติ อาพาธวิรหิตํ, อาพาธปฏิปกฺขภูตํ วา. เอส นโย อีทิเสสุ. อปรปฺปจฺจยนฺติ อฺปจฺจยวิรหิตํ. อุปสฺสคฺคโตติ จ อนุปสฺสคฺคนฺติ จ เกจิ สํโยคํ กตฺวา ปนฺติ. ปรมสฺุนฺติ สพฺพสงฺขารสฺุตฺตา อุตฺตมตฺตา จ ปรมสฺุํ. ปรมตฺถนฺติ สงฺขตาสงฺขตานํ อคฺคภูตตฺตา อุตฺตมตฺถํ ¶ . ลิงฺควิปลฺลาสวเสน นปุํสกวจนํ. นิพฺพานสฺส จ สฺุตฺตา อนตฺตตฺตา จ อิมสฺมึ ทฺวเย ปฏิโลมปริยาโย น วุตฺโต. อนาสวนฺติ อาสววิรหิตํ. นิรามิสนฺติ อามิสวิรหิตํ. อชาตนฺติ ชาติวิรหิตตฺตา อนุปฺปนฺนํ. อมตนฺติ ภงฺคาภาวโต มรณวิรหิตํ. มรณมฺปิ หิ นปุํสกภาววจนวเสน ‘‘มต’’นฺติ วุจฺจติ.
๓๙. เอวมิมาย ปฏิปาฏิยา วุตฺตาสุ อาการเภทภินฺนาสุ จตฺตาลีสาย อนุปสฺสนาสุ สภาวสงฺคหวเสน ตีสุเยว อนุปสฺสนาสุ เอกสงฺคหํ ¶ กโรนฺโต อนิจฺจโตติ อนิจฺจานุปสฺสนาติอาทิมาห. ตาสุ ยถานุรูปํ อนิจฺจทุกฺขานตฺตตฺเต โยชนา กาตพฺพา. อวสาเน ปเนตา วิสุํ วิสุํ คณนวเสน ทสฺสิตา. คณนาสุ จ คณนปฏิปาฏิวเสน ปมํ อนตฺตานุปสฺสนา คณิตา. ตตฺถ ปฺจวีสตีติ ‘‘ปรโต ริตฺตโต ตุจฺฉโต สฺุโต อนตฺตโต’’ติ เอเกกสฺมึ ขนฺเธ ปฺจ ปฺจ กตฺวา ปฺจสุ ขนฺเธสุ ปฺจวีสติ อนตฺตานุปสฺสนา. ปฺาสาติ ‘‘อนิจฺจโต ปโลกโต จลโต ปภงฺคุโต อทฺธุวโต วิปริณามธมฺมโต อสารกโต วิภวโต สงฺขตโต มรณธมฺมโต’’ติ เอเกกสฺมึ ขนฺเธ ทส ทส กตฺวา ปฺจสุ ขนฺเธสุ ปฺาสํ อนิจฺจานุปสฺสนา. สตํ ปฺจวีสติ เจวาติ เสสา ‘‘ทุกฺขโต โรคโต’’ติอาทโย ¶ เอเกกสฺมึ ขนฺเธ ปฺจวีสติ ปฺจวีสติ กตฺวา ปฺจสุ ขนฺเธสุ ปฺจวีสติสตํ ทุกฺขานุปสฺสนา. ยานิ ทุกฺเข ปวุจฺจเรติ ยา อนุปสฺสนา ทุกฺเข ขนฺธปฺจเก คณนวเสน ปวุจฺจนฺติ, ตา สตํ ปฺจวีสติ เจวาติ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. ‘‘ยานี’’ติ เจตฺถ ลิงฺควิปลฺลาโส ทฏฺพฺโพติ.
วิปสฺสนากถาวณฺณนา นิฏฺิตา.