📜
๑๐. มาติกากถา
มาติกากถาวณฺณนา
๔๐. อิทานิ ¶ มหาเถโร วิปสฺสนากถานนฺตรํ สกเล ปฏิสมฺภิทามคฺเค นิทฺทิฏฺเ สมถวิปสฺสนามคฺคนิพฺพานธมฺเม อาการนานตฺตวเสน นานาปริยาเยหิ โถเมตุกาโม นิจฺฉาโตติอาทีนิ เอกูนวีสติ มาติกาปทานิ อุทฺทิสิตฺวา เตสํ นิทฺเทสวเสน มาติกากถํ นาม กเถสิ. ตสฺสา อยํ อปุพฺพตฺถานุวณฺณนา. มาติกาย ตาว นิจฺฉาโตติ อมิลาโต. สพฺเพปิ หิ กิเลสา ปีฬาโยคโต มิลาตา, ราโคปิ ตาว นิรนฺตรปฺปวตฺโต สรีรํ ทหติ, กึ ปนฺเ กิเลสา ¶ . ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, อคฺคี ราคคฺคิ โทสคฺคิ โมหคฺคี’’ติ (อิติวุ. ๙๓; ที. นิ. ๓.๓๐๕) ปน กิเลสนายกา ตโย เอว กิเลสา วุตฺตา, ตํสมฺปยุตฺตาปิ ปน ทหนฺติเยว. เอวํ ฉาตกิเลสาภาวโต นิจฺฉาโต. โก โส? วิโมกฺขสมฺพนฺเธน วิโมกฺโขติ ทฏฺพฺโพ. มุจฺจตีติ โมกฺโข. วิมุจฺจตีติ วิโมกฺโขติ ¶ อตฺโถ. อิทเมกํ มาติกาปทํ. วิชฺชาวิมุตฺตีติ วิชฺชาเยว วิมุตฺติ. อิทเมกํ มาติกาปทํ. ฌานวิโมกฺโขติ ฌานเมว วิโมกฺโข. อิทเมกํ มาติกาปทํ. เสสานิ เอเกกาเนวาติ เอวํ เอกูนวีสติ มาติกาปทานิ.
๔๑. เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทโต นิจฺฉาโตติ เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทโต อเปตตฺตา กามจฺฉนฺทโต นิกฺกิเลโส โยคี. เตน ปฏิลทฺธํ เนกฺขมฺมมฺปิ นิจฺฉาโต นิกฺกิเลโส วิโมกฺโข. เอวํ เสเสสุปิ. เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทโต มุจฺจตีติ วิโมกฺโขติ เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทโต โยคี มุจฺจตีติ ตํ เนกฺขมฺมํ วิโมกฺโขติ อตฺโถ. เอวํ เสเสสุปิ. วิชฺชตีติ วิชฺชาติ สภาวโต วิชฺชติ อตฺถิ อุปลพฺภตีติ วิชฺชา นามาติ อตฺโถ. อถ วา สภาวชานนตฺถํ ปฏิปนฺเนหิ โยคีหิ สภาวํ เวทียติ ชานียตีติ วิชฺชา นามาติ อตฺโถ. อถ วา วิเสสลาภตฺถํ ปฏิปนฺเนหิ โยคีหิ เวทียติ ปฏิลาภียตีติ วิชฺชา นามาติ อตฺโถ. อถ วา อตฺตนา วินฺทิตพฺพํ ภูมึ วินฺทติ ลภตีติ วิชฺชา นามาติ อตฺโถ. อถ วา สภาวทสฺสนเหตุตฺตา สภาวํ วิทิตํ กโรตีติ วิชฺชา นามาติ อตฺโถ. วิชฺชนฺโต มุจฺจติ, มุจฺจนฺโต ¶ วิชฺชตีติ ยถาวุตฺโต ธมฺโม ยถาวุตฺเตนตฺเถน วิชฺชมาโน ยถาวุตฺตโต มุจฺจติ, ยถาวุตฺตโต มุจฺจมาโน ยถาวุตฺเตนตฺเถน วิชฺชตีติ วิชฺชาวิมุตฺติ นามาติ อตฺโถ.
กามจฺฉนฺทํ สํวรฏฺเนาติ กามจฺฉนฺทนิวารณฏฺเน ตํ เนกฺขมฺมํ สีลวิสุทฺธิ นามาติ อตฺโถ. ตํเยว อวิกฺเขปเหตุตฺตา อวิกฺเขปฏฺเน จิตฺตวิสุทฺธิ. ทสฺสนเหตุตฺตา ทสฺสนฏฺเน ทิฏฺิวิสุทฺธิ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. ปฏิปฺปสฺสมฺเภตีติ เนกฺขมฺมาทินา กามจฺฉนฺทาทิกํ โยคาวจโร ปฏิปฺปสฺสมฺเภตีติ เนกฺขมฺมาทิโก ธมฺโม ปสฺสทฺธิ นามาติ อตฺโถ. ปหีนตฺตาติ เตน เตน ปหาเนน ปหีนตฺตา. าตฏฺเน าณนฺติ ฌานปจฺจเวกฺขณาวเสน วิปสฺสนาวเสน มคฺคปจฺจเวกฺขณาวเสน าตฏฺเน เนกฺขมฺมาทิกํ าณํ นามาติ อตฺโถ. ทิฏฺตฺตา ทสฺสนนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. วิสุชฺฌตีติ โยคี, เนกฺขมฺมาทิกา วิสุทฺธิ.
เนกฺขมฺมนิทฺเทเส ¶ เนกฺขมฺมํ อโลภตฺตา กามราคโต นิสฺสฏนฺติ นิสฺสรณํ. ตโต นิกฺขนฺตนฺติ เนกฺขมฺมํ. ‘‘รูปานเมตํ นิสฺสรณํ ยทิทํ เนกฺขมฺม’’นฺติ วุจฺจมาเน อารุปฺปวิเสสสฺส อทิสฺสนโต ¶ วิเสสสฺส ทสฺสนตฺถํ อฺตฺถ วุตฺตปากฺกเมเนว ยทิทํ อารุปฺปนฺติ วุตฺตํ. ตฺจ อารุปฺปํ รูปโต นิกฺขนฺตตฺตา เนกฺขมฺมํ นามาติ อธิการวเสเนว วุตฺตํ โหติ. ภูตนฺติ อุปฺปาทสมาโยคทีปนํ. สงฺขตนฺติ ปจฺจยพลวิเสสทสฺสนํ. ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนนฺติ ปจฺจยสมาโยเคปิ ปจฺจยานํ อพฺยาปารภาวทสฺสนํ. นิโรโธ ตสฺส เนกฺขมฺมนฺติ นิพฺพานํ ตโต สงฺขตโต นิกฺขนฺตตฺตา ตสฺส สงฺขตสฺส เนกฺขมฺมํ นาม. อารุปฺปสฺส จ นิโรธสฺส จ คหณํ อฺตฺถ ปาเ วุตฺตกฺกเมเนว กตํ. ‘‘กามจฺฉนฺทสฺส เนกฺขมฺมํ เนกฺขมฺม’’นฺติ วุจฺจมาเน ปุนรุตฺตํ โหติ. เนกฺขมฺมวจเนเนว จ ตสฺส เนกฺขมฺมสิทฺธีติ ตํ อวตฺวา เสสเนกฺขมฺมเมว วุตฺตํ. ตํ อุชุกเมว. นิสฺสรณนิทฺเทเสปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. นิสฺสรณียา ธาตุโย ปเนตฺถ อุชุกเมว เนกฺขมฺมนฺติ วุตฺตํ. ปวิเวโกติ ปวิวิตฺตภาโว เนกฺขมฺมาทิโกเยว. โวสชฺชตีติ โยคี, เนกฺขมฺมาทโย โวสคฺโค. เนกฺขมฺมํ ปวตฺเตนฺโต โยคี เนกฺขมฺเมน จรตีติ วุจฺจติ. ตํ ปน เนกฺขมฺมํ จริยา. เอส นโย เสเสสุปิ. ฌานวิโมกฺขนิทฺเทเส วตฺตพฺพํ วิโมกฺขกถายํ วุตฺตํ. เกวลํ ตตฺถ ‘‘ชานาตีติ ฌานวิโมกฺโข’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๒๑๗) วุตฺตํ, อิธ ปน ‘‘ชานาตีติ, ฌายตี’’ติ ปุคฺคลาธิฏฺานาว เทสนา กตาติ อยํ วิเสโส.
๔๒. ภาวนาธิฏฺานชีวิตนิทฺเทเส จ ปุคฺคลาธิฏฺานา เทสนา กตา. ธมฺมโต ปน ภาวนา นาม เนกฺขมฺมาทโยว. อธิฏฺานํ นาม เนกฺขมฺมาทิวเสน ปติฏฺาปิตจิตฺตเมว. ชีวิตํ นาม เนกฺขมฺมาทิวเสน ปติฏฺาปิตจิตฺตสฺส สมฺมาอาชีโว นาม. โก โส สมฺมาอาชีโว นาม ¶ ? มิจฺฉาชีวา วิรติ, ธมฺเมน สเมน ปจฺจยปริเยสนวายาโม จ. ตตฺถ สมํ ชีวตีติ สมํ ชีวิตํ ชีวติ, ภาวนปุํสกวจนํ วา, สเมน ชีวตีติ วุตฺตํ โหติ. โน วิสมนฺติ ‘‘สมํ ชีวตี’’ติ วุตฺตสฺเสว อตฺถสฺส ปฏิเสธวเสน อวธารณํ กตํ. สมฺมา ชีวตีติ อาการนิทสฺสนํ. โน มิจฺฉาติ ตสฺเสว นิยมนํ. วิสุทฺธํ ชีวตีติ สภาววิสุทฺธิยา วิสุทฺธํ ชีวิตํ ชีวติ. โน กิลิฏฺนฺติ ตสฺเสว นิยมนํ. ยฺเทวาติอาทีหิ ยถาวุตฺตานํ ¶ ติสฺสนฺนํ สมฺปทานํ อานิสํสํ ทสฺเสติ. ตตฺถ ยฺเทวาติ ยํ ยํ เอว. ขตฺติยปริสนฺติ ขตฺติยานํ สนฺนิปาตํ. โส หิ สมนฺตโต สีทนฺติ เอตฺถ อกตพุทฺธิโนติ ปริสาติ วุจฺจติ. เอเสว นโย อิตรตฺตเย. ขตฺติยาทีนํเยว อาคมนสมฺปตฺติยา าณสมฺปตฺติยา จ สมนฺนาคตตฺตา ตาสํเยว จตสฺสนฺนํ คหณํ ¶ , น สุทฺทปริสาย. วิสารโทติ ตีหิ สมฺปทาหิ สมฺปนฺโน วิคตสารชฺโช, นิพฺภโยติ อตฺโถ. อมงฺกุภูโตติ อสงฺกุจิโต น นิตฺเตชภูโต. ตํ กิสฺส เหตูติ ตํ วิสารทตฺตํ เกน เหตุนา เกน การเณน โหตีติ เจติ อตฺโถ. อิทานิ ตถา หีติ ตสฺส การณวจนํ. ยสฺมา เอวํ ติสมฺปทาสมฺปนฺโน, ตสฺมา ‘‘วิสารโท โหตี’’ติ วิสารทภาวสฺส การณํ ทสฺเสตฺวา นิฏฺเปสีติ.
สทฺธมฺมปฺปกาสินิยา ปฏิสมฺภิทามคฺค-อฏฺกถาย
มาติกากถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปฺาวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
นิฏฺิตา จูฬวคฺคสฺส อปุพฺพตฺถานุวณฺณนา.
เอตฺตาวตา จ ติวคฺคสงฺคหิตสฺส
สมตึสกถาปฏิมณฺฑิตสฺส ปฏิสมฺภิทามคฺคสฺส อตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา โหตีติ.
นิคมนกถา
มหาวคฺโค ¶ ¶ มชฺฌิโม จ, จูฬวคฺโค จ นามโต;
ตโย วคฺคา อิธ วุตฺตา, ปมาณปฏิปาฏิยา.
วคฺเค วคฺเค ทส ทส, กถา ยา ตา อุทีริตา;
อุทฺทานคาถา สพฺพาสํ, อิมา ตาสํ ยถากฺกมํ.
าณํ ทิฏฺิ อานาปานํ, อินฺทฺริยํ วิโมกฺขปฺจมํ;
คติ กมฺมํ วิปลฺลาโส, มคฺโค มณฺโฑติ ตา ทส.
ยุคนทฺธสจฺจโพชฺฌงฺคา, เมตฺตา วิราคปฺจมา;
ปฏิสมฺภิทา ธมฺมจกฺกํ, โลกุตฺตรพลสฺุตา.
ปฺา อิทฺธิ อภิสมโย, วิเวโก จริยปฺจโม;
ปาฏิหีรํ สมสีส-สติ วิปสฺสนมาติกา.
โย โส สุคตสุตานํ, อธิปติภูเตน ภูตหิตรตินา;
เถเรน ถิรคุณวตา, วุตฺโต ปฏิสมฺภิทามคฺโค.
ตสฺสตฺถวณฺณนา ยา, ปุพฺพฏฺกถานยํ ตถา ยุตฺตึ;
นิสฺสาย มยารทฺธา, นิฏฺานมุปาคตา เอสา.
ยํ ตํ อุตฺตรมนฺตี, มนฺติคุณยุโต ยุโต จ สทฺธาย;
การยิ มหาวิหาเร, ปริเวณมเนกสาธุคุณํ.
เถเรเนตฺถ ¶ ¶ นิวสตา, สมาปิตายํ มหาภิธาเนน;
ตติเย วสฺเส จุติโต, โมคฺคลฺลานสฺส ภูปติโน.
สมยํ อนุโลเมนฺตี, เถรานํ เถรวาททีปานํ;
นิฏฺํ คตา ยถายํ, อฏฺกถา โลกหิตชนนี.
ธมฺมํ อนุโลเมนฺตา, อตฺตหิตํ ปรหิตฺจ สาเธนฺตา;
นิฏฺํ คจฺฉนฺตุ ตถา, มโนรถา สพฺพสตฺตานํ.
สทฺธมฺมปกาสินิยา, อฏฺกถาเยตฺถ คณิตกุสเลหิ;
คณิตา ตุ ภาณวารา, วิฺเยฺยา อฏฺปฺาส.
อานุฏฺุเภน ¶ อสฺสา, ฉนฺโทพนฺเธน คณิยมานา ตุ;
จุทฺทสสหสฺสสงฺขา, คาถาโย ปฺจ จ สตานิ.
สาสนจิรฏฺิตตฺถํ, โลกหิตตฺถฺจ สาทเรน มยา;
ปฺุํ อิมํ รจยตา, ยํ ปตฺตมนปฺปกํ วิปุลํ.
ปฺุเน เตน โลโก, สทฺธมฺมรสายนํ ทสพลสฺส;
อุปภฺุชิตฺวา วิมลํ, ปปฺโปตุ สุขํ สุเขเนวาติ.
สทฺธมฺมปฺปกาสินี นาม
ปฏิสมฺภิทามคฺคปฺปกรณสฺส อฏฺกถา นิฏฺิตา.