📜
๖. คติกถา
คติกถาวณฺณนา
๒๓๑. อิทานิ ¶ ¶ ตสฺสา วิโมกฺขุปฺปตฺติยา เหตุภูตํ เหตุสมฺปตฺตึ ทสฺเสนฺเตน กถิตาย คติกถาย อปุพฺพตฺถานุวณฺณนา. ทุเหตุกปฏิสนฺธิกสฺสาปิ หิ ‘‘นตฺถิ ฌานํ อปฺสฺสา’’ติ (ธ. ป. ๓๗๒) วจนโต ฌานมฺปิ น อุปฺปชฺชติ, กึ ¶ ปน วิโมกฺโข. ตตฺถ คติสมฺปตฺติยาติ นิรยติรจฺฉานโยนิเปตฺติวิสยมนุสฺสเทวสงฺขาตาสุ ปฺจสุ คตีสุ มนุสฺสเทวสงฺขาตาย คติสมฺปตฺติยา. เอเตน ปุริมา ติสฺโส คติวิปตฺติโย ปฏิกฺขิปติ. คติยา สมฺปตฺติ คติสมฺปตฺติ, สุคตีติ วุตฺตํ โหติ. คตีติ จ สโหกาสา ขนฺธา. ปฺจสุ จ คตีสุ เปตฺติวิสยคฺคหเณเนว อสุรกาโยปิ คหิโต. เทวาติ ฉ กามาวจรเทวา พฺรหฺมาโน จ. เทวคฺคหเณน อสุราปิ สงฺคหิตา. าณสมฺปยุตฺเตติ าณสมฺปยุตฺตปฏิสนฺธิกฺขเณ. ขโณปิ หิ าณสมฺปยุตฺตโยเคน เตเนว โวหาเรน วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ. กตินํ เหตูนนฺติ อโลภาโทสาโมหเหตูสุ กตินํ เหตูนํ. อุปปตฺตีติ อุปปชฺชนํ, นิพฺพตฺตีติ อตฺโถ.
ยสฺมา ปน สุทฺทกุลชาตาปิ ติเหตุกา โหนฺติ, ตสฺมา เต สนฺธาย ปมปุจฺฉา. ยสฺมา จ เยภุยฺเยน มหาปฺุา ตีสุ มหาสาลกุเลสุ ชายนฺติ, ตสฺมา เตสํ ติณฺณํ กุลานํ วเสน ติสฺโส ปุจฺฉา. ปาโ ปน สงฺขิตฺโต. มหตี สาลา เอเตสนฺติ มหาสาลา, มหาฆรา มหาวิภวาติ อตฺโถ. อถ วา มหา สาโร เอเตสนฺติ มหาสาราติ วตฺตพฺเพ ร-การสฺส ล-การํ กตฺวา ‘‘มหาสาลา’’ติ วุตฺตํ. ขตฺติยา มหาสาลา, ขตฺติเยสุ วา มหาสาลาติ ขตฺติยมหาสาลา. เสเสสุปิ เอเสว นโย. ตตฺถ ยสฺส ขตฺติยสฺส เคเห ปจฺฉิมนฺเตน โกฏิสตํ ธนํ นิธานคตํ โหติ, กหาปณานฺจ วีสติ อมฺพณานิ ทิวสํ วลฺเช นิกฺขมนฺติ, อยํ ขตฺติยมหาสาโล นาม. ยสฺส พฺราหฺมณสฺส เคเห ปจฺฉิมนฺเตน อสีติโกฏิธนํ นิธานคตํ โหติ, กหาปณานฺจ ทส อมฺพณานิ ทิวสํ วลฺเช นิกฺขมนฺติ, อยํ พฺราหฺมณมหาสาโล นาม. ยสฺส คหปติสฺส เคเห ปจฺฉิมนฺเตน จตฺตาลีสโกฏิธนํ นิธานคตํ โหติ, กหาปณานฺจ ปฺจ อมฺพณานิ ทิวสํ วลฺเช นิกฺขมนฺติ, อยํ คหปติมหาสาโล นาม.
รูปาวจรานํ ¶ อรูปาวจรานฺจ เอกนฺตติเหตุกตฺตา ‘‘าณสมฺปยุตฺเต’’ติ น วุตฺตํ, มนุสฺเสสุ ปน ทุเหตุกาเหตุกานฺจ สพฺภาวโต, กามาวจเรสุ เทเวสุ ทุเหตุกานฺจ สพฺภาวโต เสเสสุ ‘‘าณสมฺปยุตฺเต’’ติ วุตฺตํ. เอตฺถ จ กามาวจรเทวา ปฺจกามคุณรติยา ¶ กีฬนฺติ, สรีรชุติยา จ โชตนฺตีติ เทวา, รูปาวจรพฺรหฺมาโน ฌานรติยา กีฬนฺติ ¶ , สรีรชุติยา จ โชตนฺตีติ เทวา, อรูปาวจรพฺรหฺมาโน ฌานรติยา กีฬนฺติ, าณชุติยา จ โชตนฺตีติ เทวา.
๒๓๒. กุสลกมฺมสฺส ชวนกฺขเณติ อตีตชาติยา อิธ ติเหตุกปฏิสนฺธิชนกสฺส ติเหตุกกามาวจรกุสลกมฺมสฺส จ ชวนวีถิยํ ปุนปฺปุนํ อุปฺปตฺติวเสน สตฺตวารํ ชวนกฺขเณ, ปวตฺตนกาเลติ อตฺโถ. ตโย เหตู กุสลาติ อโลโภ กุสลเหตุ อโทโส กุสลเหตุ อโมโห กุสลเหตุ. ตสฺมึ ขเณ ชาตเจตนายาติ ตสฺมึ วุตฺตกฺขเณเยว ชาตาย กุสลเจตนาย. สหชาตปจฺจยา โหนฺตีติ อุปฺปชฺชมานา จ สหอุปฺปาทนภาเวน อุปการกา โหนฺติ. เตน วุจฺจตีติ เตน สหชาตปจฺจยภาเวเนว วุจฺจติ. กุสลมูลปจฺจยาปิ สงฺขาราติ เอกจิตฺตกฺขณิกปจฺจยาการนเยน วุตฺตํ. ‘‘สงฺขารา’’ติ จ พหุวจเนน ตตฺถ สงฺขารกฺขนฺธสงฺคหิตา สพฺเพ เจตสิกา คหิตาติ เวทิตพฺพํ. อปิสทฺเทน สงฺขารปจฺจยาปิ กุสลมูลานีติปิ วุตฺตํ โหติ.
นิกนฺติกฺขเณติ อตฺตโน วิปากํ ทาตุํ ปจฺจุปฏฺิตกมฺเม วา ตถา ปจฺจุปฏฺิตกมฺเมน อุปฏฺาปิเต กมฺมนิมิตฺเต วา คตินิมิตฺเต วา อุปฺปชฺชมานานํ นิกนฺติกฺขเณ. นิกนฺตีติ นิกามนา ปตฺถนา. อาสนฺนมรณสฺส หิ โมเหน อากุลจิตฺตตฺตา อวีจิชาลายปิ นิกนฺติ อุปฺปชฺชติ, กึ ปน เสเสสุ นิมิตฺเตสุ. ทฺเว เหตูติ โลโภ อกุสลเหตุ โมโห อกุสลเหตุ. ภวนิกนฺติ ปน ปฏิสนฺธิอนนฺตรํ ปวตฺตภวงฺควีถิโต วุฏฺิตมตฺตสฺเสว อตฺตโน ขนฺธสนฺตานํ อารพฺภ สพฺเพสมฺปิ อุปฺปชฺชติ. ‘‘ยสฺส วา ปน ยตฺถ อกุสลา ธมฺมา น อุปฺปชฺชิตฺถ, ตสฺส ตตฺถ กุสลา ธมฺมา น อุปฺปชฺชิตฺถาติ อามนฺตา’’ติ เอวมาทิ อิทเมว สนฺธาย วุตฺตํ. ตสฺมึ ขเณ ชาตเจตนายาติ อกุสลเจตนาย.
ปฏิสนฺธิกฺขเณติ เตน กมฺเมน คหิตปฏิสนฺธิกฺขเณ. ตโย เหตูติ อโลโภ อพฺยากตเหตุ อโทโส อพฺยากตเหตุ อโมโห อพฺยากตเหตุ. ตสฺมึ ขเณ ชาตเจตนายาติ วิปากาพฺยากตเจตนาย. นามรูปปจฺจยาปิ วิฺาณนฺติ เอตฺถ ตสฺมึ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ตโย วิปากเหตู เสสเจตสิกา จ นามํ, หทยวตฺถุ รูปํ. ตโต ¶ นามรูปปจฺจยโตปิ ปฏิสนฺธิวิฺาณํ ปวตฺตติ. วิฺาณปจฺจยาปิ นามรูปนฺติ เอตฺถาปิ นามํ วุตฺตปฺปการเมว, รูปํ ปน อิธ สเหตุกมนุสฺสปฏิสนฺธิยา อธิปฺเปตตฺตา คพฺภเสยฺยกานํ วตฺถุทสกํ กายทสกํ ภาวทสกนฺติ ¶ สมตึส รูปานิ, สํเสทชานํ โอปปาติกานฺจ ปริปุณฺณายตนานํ จกฺขุทสกํ โสตทสกํ ฆานทสกํ ชิวฺหาทสกฺจาติ สมสตฺตติ รูปานิ. ตํ วุตฺตปฺปการํ นามรูปํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปฏิสนฺธิวิฺาณปจฺจยา ปวตฺตติ.
ปฺจกฺขนฺธาติ ¶ เอตฺถ ปฏิสนฺธิจิตฺเตน ปฏิสนฺธิกฺขเณ ลพฺภมานานิ รูปานิ รูปกฺขนฺโธ, สหชาตา เวทนา เวทนากฺขนฺโธ, สฺา สฺากฺขนฺโธ, เสสเจตสิกา สงฺขารกฺขนฺโธ, ปฏิสนฺธิจิตฺตํ วิฺาณกฺขนฺโธ. สหชาตปจฺจยา โหนฺตีติ จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธา อฺมฺํ สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, รูปกฺขนฺเธ จตฺตาโร มหาภูตา อฺมฺํ สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อรูปิโน ขนฺธา จ หทยรูปฺจ อฺมฺํ สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, มหาภูตาปิ อุปาทารูปานํ สหชาตปจฺจยา โหนฺติ. อฺมฺปจฺจยา โหนฺตีติ อฺมฺํ อุปฺปาทนุปตฺถมฺภนภาเวน อุปการกา โหนฺติ, จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธา จ อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, จตฺตาโร มหาภูตา อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ. นิสฺสยปจฺจยา โหนฺตีติ อธิฏฺานากาเรน นิสฺสยากาเรน จ อุปการกา โหนฺติ, จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธา จ อฺมฺํ นิสฺสยปจฺจยา โหนฺตีติ สหชาตา วิย วิตฺถาเรตพฺพา. วิปฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺตีติ เอกวตฺถุกาทิภาวานุปคมเนน วิปฺปยุตฺตภาเวน อุปการกา โหนฺติ, อรูปิโน ขนฺธา ปฏิสนฺธิรูปานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, หทยรูปํ อรูปีนํ ขนฺธานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจโย โหติ. ‘‘ปฺจกฺขนฺธา’’ติ เหตฺถ เอวํ ยถาลาภวเสน วุตฺตํ.
จตฺตาโร มหาภูตาติ เอตฺถ ตโย ปจฺจยา ปมํ วุตฺตาเยว. ตโย ชีวิตสงฺขาราติ อายุ จ อุสฺมา จ วิฺาณฺจ. อายูติ รูปชีวิตินฺทฺริยํ อรูปชีวิตินฺทฺริยฺจ. อุสฺมาติ เตโชธาตุ. วิฺาณนฺติ ปฏิสนฺธิวิฺาณํ. เอตานิ หิ อุปรูปริ ชีวิตสงฺขารํ สงฺขโรนฺติ ปวตฺเตนฺตีติ ชีวิตสงฺขารา. สหชาตปจฺจยา โหนฺตีติ อรูปชีวิตินฺทฺริยํ ปฏิสนฺธิวิฺาณฺจ สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานฺจ หทยรูปสฺส จ อฺมฺสหชาตปจฺจยา โหนฺติ, เตโชธาตุ ติณฺณํ มหาภูตานํ อฺมฺสหชาตปจฺจโย โหติ, อุปาทารูปานํ สหชาตปจฺจโยว, รูปชีวิตินฺทฺริยํ ¶ สหชาตรูปานํ ปริยาเยน สหชาตปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺพํ. อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺตีติ ทฺวยํ อรูปชีวิตินฺทฺริยํ ปฏิสนฺธิวิฺาณฺจ สมฺปยุตฺตขนฺธานํ อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ. อฺมฺนิสฺสยปจฺจยา โหนฺตีติ วุตฺตนเยเนว โยเชตฺวา เวทิตพฺพํ. วิปฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺตีติ อรูปชีวิตินฺทฺริยํ ปฏิสนฺธิวิฺาณฺจ ปฏิสนฺธิรูปานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ. รูปชีวิตินฺทฺริยํ ปน อฺมฺนิสฺสยวิปฺปยุตฺตปจฺจยตฺเต น ยุชฺชติ. ตสฺมา ‘‘ตโย ชีวิตสงฺขารา’’ติ ยถาลาภวเสน ¶ วุตฺตํ. นามฺจ รูปฺจ วุตฺตนเยเนว จตุปจฺจยตฺเต โยเชตพฺพํ. จุทฺทส ¶ ธมฺมาติ ปฺจกฺขนฺธา, จตฺตาโร มหาภูตา, ตโย ชีวิตสงฺขารา, นามฺจ รูปฺจาติ เอวํ คณนาวเสน จุทฺทส ธมฺมา. เตสฺจ อุปริ อฺเสฺจ สหชาตาทิปจฺจยภาโว วุตฺตนโย เอว. สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺตีติ ปุน เอกวตฺถุกเอการมฺมณเอกุปฺปาทเอกนิโรธสงฺขาเตน สมฺปยุตฺตภาเวน อุปการกา โหนฺติ.
ปฺจินฺทฺริยานีติ สทฺธินฺทฺริยาทีนิ. นามฺจาติ อิธ เวทนาทโย ตโย ขนฺธา. วิฺาณฺจาติ ปฏิสนฺธิวิฺาณํ. ปุน จุทฺทส ธมฺมาติ จตฺตาโร ขนฺธา, ปฺจินฺทฺริยานิ, ตโย เหตู, นามฺจ วิฺาณฺจาติ เอวํ คณนาวเสน จุทฺทส ธมฺมา. อฏฺวีสติ ธมฺมาติ ปุริมา จ จุทฺทส, อิเม จ จุทฺทสาติ อฏฺวีสติ. อิธ รูปสฺสาปิ ปวิฏฺตฺตา สมฺปยุตฺตปจฺจยํ อปเนตฺวา วิปฺปยุตฺตปจฺจโย วุตฺโต.
เอวํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิชฺชมานสฺส ตสฺส ตสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส ธมฺมสฺส ตํ ตํ ปจฺจยเภทํ ทสฺเสตฺวา ปมํ นิทฺทิฏฺเ เหตู นิคเมตฺวา ทสฺเสนฺโต อิเมสํ อฏฺนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหตีติ อาห. กมฺมายูหนกฺขเณ ตโย กุสลเหตู, นิกนฺติกฺขเณ ทฺเว อกุสลเหตู, ปฏิสนฺธิกฺขเณ ตโย อพฺยากตเหตูติ เอวํ อฏฺ เหตู. ตตฺถ ตโย กุสลเหตู, ทฺเว อกุสลเหตู จ อิธ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปวตฺติยา อุปนิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ. ตโย อพฺยากตเหตู ยถาโยคํ เหตุปจฺจยสหชาตปจฺจยวเสน ปจฺจยา โหนฺติ. เสสวาเรสุปิ เอเสว นโย.
อรูปาวจรานํ ปน รูปาภาวา นามปจฺจยาปิ วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยาปิ นามนฺติ วุตฺตํ. รูปมิสฺสกจุทฺทสโกปิ จ ปริหีโน. ตสฺส ปริหีนตฺตา ‘‘อฏฺวีสติ ธมฺมา’’ติ วาโร จ น ลพฺภติ.
๒๓๓. อิทานิ ¶ วิโมกฺขสฺส ปจฺจยภูตํ ติเหตุกปฏิสนฺธึ ทสฺเสตฺวา เตเนว สมฺพนฺเธน ทุเหตุกปฏิสนฺธิวิเสสฺจ ทสฺเสตุกาโม คติสมฺปตฺติยา าณวิปฺปยุตฺเตติอาทิมาห. กุสลกมฺมสฺส ชวนกฺขเณติ อตีตชาติยา อิธ ปฏิสนฺธิชนกสฺส ทุเหตุกกุสลกมฺมสฺส วุตฺตนเยเนว ชวนกฺขเณ. ทฺเว เหตูติ าณวิปฺปยุตฺตตฺตา อโลโภ กุสลเหตุ อโทโส กุสลเหตุ. ทฺเว อพฺยากตเหตูปิ อโลภาโทสาเยว.
จตฺตาริ อินฺทฺริยานีติ ปฺินฺทฺริยวชฺชานิ สทฺธินฺทฺริยาทีนิ จตฺตาริ. ทฺวาทส ธมฺมาติ ¶ ปฺินฺทฺริยสฺส ¶ อโมหเหตุสฺส จ ปริหีนตฺตา ทฺวาทส. เตสํ ทฺวินฺนํเยว ปริหีนตฺตา ฉพฺพีสติ. ฉนฺนํ เหตูนนฺติ ทฺวินฺนํ กุสลเหตูนํ, ทฺวินฺนํ อกุสลเหตูนํ, ทฺวินฺนํ วิปากเหตูนนฺติ เอวํ ฉนฺนํ เหตูนํ. รูปารูปาวจรา ปเนตฺถ เอกนฺตติเหตุกตฺตา น คหิตา. เสสํ ปมวาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อิมสฺมึ วาเร ทุเหตุกปฏิสนฺธิยา ทุเหตุกกมฺมสฺเสว วุตฺตตฺตา ติเหตุกกมฺเมน ทุเหตุกปฏิสนฺธิ น โหตีติ วุตฺตํ โหติ. ตสฺมา ยํ ธมฺมสงฺคหฏฺกถายํ (ธ. ส. อฏฺ. ๔๙๘) ติปิฏกมหาธมฺมรกฺขิตตฺเถรวาเท ‘‘ติเหตุกกมฺเมน ปฏิสนฺธิ ติเหตุกาว โหติ, ทุเหตุกาเหตุกา น โหติ. ทุเหตุกกมฺเมน ทุเหตุกาเหตุกา โหติ, ติเหตุกา น โหตี’’ติ วุตฺตํ, ตํ อิมาย ปาฬิยา สเมติ. ยํ ปน ติปิฏกจูฬนาคตฺเถรสฺส จ โมรวาปิวาสิมหาทตฺตตฺเถรสฺส จ วาเทสุ ‘‘ติเหตุกกมฺเมน ปฏิสนฺธิ ติเหตุกาปิ โหติ ทุเหตุกาปิ, อเหตุกา น โหติ. ทุเหตุกกมฺเมน ทุเหตุกาปิ โหติ อเหตุกาปิ, ติเหตุกา น โหตี’’ติ วุตฺตํ, ตํ อิมาย ปาฬิยา วิรุทฺธํ วิย ทิสฺสติ. อิมิสฺสา กถาย เหตุอธิการตฺตา อเหตุกปฏิสนฺธิ น วุตฺตาติ.
คติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.