📜
๘. วิปลฺลาสกถา
วิปลฺลาสกถาวณฺณนา
๒๓๖. อิทานิ ¶ ตสฺส กมฺมสฺส ปจฺจยภูเต วิปลฺลาเส ทสฺเสนฺเตน กถิตาย สุตฺตนฺตปุพฺพงฺคมาย วิปลฺลาสกถาย อปุพฺพตฺถานุวณฺณนา. สุตฺตนฺเต ตาว สฺาวิปลฺลาสาติ สฺาย วิปลฺลตฺถภาวา วิปรีตภาวา, วิปรีตสฺาติ อตฺโถ. เสสทฺวเยสุปิ เอเสว นโย. จิตฺตกิจฺจสฺส ทุพฺพลฏฺาเน ทิฏฺิวิรหิตาย อกุสลสฺาย สกกิจฺจสฺส พลวกาเล สฺาวิปลฺลาโส. ทิฏฺิวิรหิตสฺเสว อกุสลจิตฺตสฺส สกกิจฺจสฺส ¶ พลวกาเล จิตฺตวิปลฺลาโส. ทิฏฺิสมฺปยุตฺเต จิตฺเต ทิฏฺิวิปลฺลาโส. ตสฺมา สพฺพทุพฺพโล สฺาวิปลฺลาโส, ตโต พลวตโร จิตฺตวิปลฺลาโส, สพฺพพลวตโร ทิฏฺิวิปลฺลาโส. อชาตพุทฺธิทารกสฺส กหาปณทสฺสนํ วิย หิ สฺา อารมฺมณสฺส อุปฏฺานาการมตฺตคฺคหณโต. คามิกปุริสสฺส กหาปณทสฺสนํ วิย จิตฺตํ ลกฺขณปฏิเวธสฺสาปิ สมฺปาปนโต. กมฺมารสฺส มหาสณฺฑาเสน อโยคหณํ วิย ทิฏฺิ อภินิวิสฺส ปรามสนโต. อนิจฺเจ นิจฺจนฺติ สฺาวิปลฺลาโสติ อนิจฺเจ วตฺถุสฺมึ ‘‘นิจฺจํ อิท’’นฺติ เอวํ คเหตฺวา อุปฺปชฺชนกสฺา สฺาวิปลฺลาโส. อิมินา นเยน สพฺพปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. น สฺาวิปลฺลาโส น จิตฺตวิปลฺลาโส น ทิฏฺิวิปลฺลาโสติ จตูสุ วตฺถูสุ ทฺวาทสนฺนํ วิปลฺลาสคฺคาหานํ อภาวา ยาถาวคฺคหณํ วุตฺตํ.
คาถาสุ อนตฺตนิ จ อตฺตาติ อนตฺตนิ อตฺตาติ เอวํสฺิโนติ อตฺโถ. มิจฺฉาทิฏฺิหตาติ น เกวลํ สฺิโนว, สฺาย วิย อุปฺปชฺชมานาย มิจฺฉาทิฏฺิยาปิ หตา. ขิตฺตจิตฺตาติ สฺาทิฏฺีหิ วิย ¶ อุปฺปชฺชมาเนน ขิตฺเตน วิพฺภนฺเตน จิตฺเตน สมนฺนาคตา. วิสฺิโนติ เทสนามตฺตเมตํ, วิปรีตสฺาจิตฺตทิฏฺิโนติ อตฺโถ. อถ วา สฺาปุพฺพงฺคมตฺตา ทิฏฺิยา ปมํ จตูหิ ปเทหิ สฺาวิปลฺลาโส วุตฺโต, ตโต มิจฺฉาทิฏฺิหตาติ ทิฏฺิวิปลฺลาโส, ขิตฺตจิตฺตาติ จิตฺตวิปลฺลาโส. วิสฺิโนติ ตีหิ วิปลฺลาสคฺคาเหหิ ปกติสฺาวิรหิตา โมหํ คตา ‘‘มุจฺฉิโต วิสเวเคน, วิสฺี สมปชฺชถา’’ติเอตฺถ (ชา. ๒.๒๒.๓๒๘) วิย. เต โยคยุตฺตา มารสฺสาติ เต ชนา สตฺตา มารสฺส ¶ โยเค ยุตฺตา นาม โหนฺติ. อโยคกฺเขมิโนติ จตูหิ โยเคหิ อีตีหิ เขมํ นิพฺพานํ อปฺปตฺตา. สตฺตา คจฺฉนฺติ สํสารนฺติ เตเยว ปุคฺคลา สํสารํ สํสรนฺติ. กสฺมา? ชาติมรณคามิโน หิ เต, ตสฺมา สํสรนฺตีติ อตฺโถ. พุทฺธาติ จตุสจฺจพุทฺธา สพฺพฺุโน. กาลตฺตยสาธารณวเสน พหุวจนํ. โลกสฺมินฺติ โอกาสโลเก. ปภงฺกราติ โลกสฺส ปฺาโลกํ กรา. อิมํ ธมฺมํ ปกาเสนฺตีติ วิปลฺลาสปฺปหานํ ธมฺมํ โชเตนฺติ. ทุกฺขูปสมคามินนฺติ ทุกฺขวูปสมํ นิพฺพานํ คจฺฉนฺตํ. เตสํ สุตฺวานาติ เตสํ พุทฺธานํ ธมฺมํ สุตฺวาน. สปฺปฺาติ ภพฺพภูตา ปฺวนฺโต. สจิตฺตํ ปจฺจลทฺธูติ วิปลฺลาสวชฺชิตํ สกจิตฺตํ ปฏิลภิตฺวา. ปฏิอลทฺธูติ ปทจฺเฉโท. อถ วา ปฏิลภึสุ ปฏิอลทฺธุนฺติ ¶ ปทจฺเฉโท. อนิจฺจโต ทกฺขุนฺติ อนิจฺจวเสเนว อทฺทสํสุ. อนตฺตนิ อนตฺตาติ อนตฺตานํ อนตฺตาติ อทฺทกฺขุํ. อถ วา อนตฺตนิ วตฺถุสฺมึ อตฺตา นตฺถีติ อทฺทกฺขุํ. สมฺมาทิฏฺิสมาทานาติ คหิตสมฺมาทสฺสนา. สพฺพํ ทุกฺขํ อุปจฺจคุนฺติ สกลํ วฏฺฏทุกฺขํ สมติกฺกนฺตา.
ปหีนาปหีนปุจฺฉาย ทิฏฺิสมฺปนฺนสฺสาติ โสตาปนฺนสฺส. ทุกฺเข สุขนฺติ สฺา อุปฺปชฺชติ. จิตฺตํ อุปฺปชฺชตีติ โมหกาลุสฺสิยสฺส อปฺปหีนตฺตา สฺามตฺตํ วา จิตฺตมตฺตํ วา อุปฺปชฺชติ, อนาคามิสฺสปิ อุปฺปชฺชติ, กึ ปน โสตาปนฺนสฺส. อิเม ทฺเว อรหโตเยว ปหีนา. อสุเภ สุภนฺติ สฺา อุปฺปชฺชติ. จิตฺตํ อุปฺปชฺชตีติ สกทาคามิสฺสปิ อุปฺปชฺชติ, กึ ปน โสตาปนฺนสฺส. อิเม ทฺเว อนาคามิสฺส ปหีนาติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ. ตสฺมา อิทํ ทฺวยํ โสตาปนฺนสกทาคามิโน สนฺธาย วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อนาคามิโน กามราคสฺส ปหีนตฺตา ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ สฺาจิตฺตวิปลฺลาสานฺจ ปหานํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ทฺวีสุ ¶ วตฺถูสูติอาทีหิ ปเทหิ ปหีนาปหีเน นิคเมตฺวา ทสฺเสติ. ตตฺถ ‘‘อนิจฺเจ นิจฺจ’’นฺติ, ‘‘อนตฺตนิ อตฺตา’’ติ อิเมสุ ทฺวีสุ วตฺถูสุ ฉ วิปลฺลาสา ปหีนา. ‘‘ทุกฺเข สุข’’นฺติ, ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ อิเมสุ ทฺวีสุ วตฺถูสุ ทฺเว ทิฏฺิวิปลฺลาสา ปหีนา. เกสุจิ โปตฺถเกสุ ทฺเวติ ปมํ ลิขิตํ, ปจฺฉา ฉาติ. จตูสุ วตฺถูสูติ จตฺตาริ เอกโต กตฺวา วุตฺตํ. อฏฺาติ ทฺวีสุ ฉ, ทฺวีสุ ทฺเวติ อฏฺ. จตฺตาโรติ ทุกฺขาสุภวตฺถูสุ เอเกกสฺมึ ทฺเว ทฺเว สฺาจิตฺตวิปลฺลาสาติ จตฺตาโร. เกสุจิ โปตฺถเกสุ ‘‘ฉ ทฺวีสู’’ติ วุตฺตฏฺาเนสุปิ เอวเมว ลิขิตนฺติ.
วิปลฺลาสกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.