📜
๒. ยุคนทฺธวคฺโค
๑. ยุคนทฺธกถา
๑. เอวํ ¶ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ อายสฺมา อานนฺโท โกสมฺพิยํ วิหรติ โฆสิตาราเม. ตตฺร โข อายสฺมา อานนฺโท ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘อาวุโส ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘อาวุโส’’ติ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต อานนฺทสฺส ปจฺจสฺโสสุํ. อายสฺมา อานนฺโท เอตทโวจ –
‘‘โย หิ โกจิ, อาวุโส, ภิกฺขุ วา ภิกฺขุนี วา มม สนฺติเก อรหตฺตปตฺตํ [อรหตฺตํ (สฺยา.), อรหตฺตปตฺตึ อ. นิ. ๔.๑๗๐] พฺยากโรติ, สพฺพโส จตูหิ มคฺเคหิ เอเตสํ วา อฺตเรน. กตเมหิ จตูหิ?
‘‘อิธาวุโส, ภิกฺขุ สมถปุพฺพงฺคมํ วิปสฺสนํ ภาเวติ. ตสฺส สมถปุพฺพงฺคมํ วิปสฺสนํ ภาวยโต มคฺโค สฺชายติ. โส ตํ มคฺคํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ [พหุลึ กโรติ (ก.) อ. นิ. ๔.๑๗๐ ปสฺสิตพฺพา]. ตสฺส ตํ มคฺคํ อาเสวโต ภาวยโต พหุลีกโรโต สฺโชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ.
‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุ วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ สมถํ ภาเวติ. ตสฺส วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ สมถํ ภาวยโต มคฺโค สฺชายติ. โส ตํ ¶ มคฺคํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ. ตสฺส ตํ มคฺคํ อาเสวโต ภาวยโต พหุลีกโรโต สฺโชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ.
‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุ สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ [ยุคนนฺธํ (ก. สี. อฏฺ.)] ภาเวติ. ตสฺส สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ¶ ภาวยโต มคฺโค สฺชายติ. โส ตํ มคฺคํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ. ตสฺส ตํ มคฺคํ อาเสวโต ภาวยโต ¶ พหุลีกโรโต สฺโชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ.
‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุโน ธมฺมุทฺธจฺจวิคฺคหิตํ มานสํ โหติ. โส, อาวุโส, สมโย ยํ ตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตเมว [อชฺฌตฺตฺเว (สฺยา. ก.)] สนฺติฏฺติ สนฺนิสีทติ เอโกทิ ¶ โหติ สมาธิยติ. ตสฺส มคฺโค สฺชายติ. โส ตํ มคฺคํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ. ตสฺส ตํ มคฺคํ อาเสวโต ภาวยโต พหุลีกโรโต สฺโชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ.
‘‘โย หิ โกจิ, อาวุโส, ภิกฺขุ วา ภิกฺขุนี วา มม สนฺติเก อรหตฺตปตฺตํ พฺยากโรติ, สพฺพโส อิเมหิ จตูหิ มคฺเคหิ, เอเตสํ วา อฺตเรนา’’ติ.
๑. สุตฺตนฺตนิทฺเทโส
๒. กถํ สมถปุพฺพงฺคมํ วิปสฺสนํ ภาเวติ? เนกฺขมฺมวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ. ตตฺถ ชาเต ธมฺเม อนิจฺจโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา, ทุกฺขโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา, อนตฺตโต ¶ อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา. อิติ ปมํ สมโถ, ปจฺฉา วิปสฺสนา. เตน วุจฺจติ – ‘‘สมถปุพฺพงฺคมํ วิปสฺสนํ ภาเวตี’’ติ. ภาเวตีติ จตสฺโส ภาวนา – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา, อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา, ตทุปควีริยวาหนฏฺเน ภาวนา, อาเสวนฏฺเน ภาวนา.
มคฺโค สฺชายตีติ กถํ มคฺโค สฺชายติ? ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺิ มคฺโค สฺชายติ, อภินิโรปนฏฺเน สมฺมาสงฺกปฺโป มคฺโค สฺชายติ, ปริคฺคหฏฺเน สมฺมาวาจา มคฺโค สฺชายติ, สมุฏฺานฏฺเน สมฺมากมฺมนฺโต มคฺโค สฺชายติ, โวทานฏฺเน สมฺมาอาชีโว มคฺโค สฺชายติ, ปคฺคหฏฺเน สมฺมาวายาโม มคฺโค สฺชายติ, อุปฏฺานฏฺเน สมฺมาสติ มคฺโค สฺชายติ, อวิกฺเขปฏฺเน สมฺมาสมาธิ มคฺโค สฺชายติ – เอวํ มคฺโค สฺชายติ.
โส ตํ มคฺคํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ อาเสวตีติ กถํ อาเสวติ? อาวชฺชนฺโต อาเสวติ, ชานนฺโต อาเสวติ, ปสฺสนฺโต อาเสวติ, ปจฺจเวกฺขนฺโต อาเสวติ, จิตฺตํ ¶ อธิฏฺหนฺโต อาเสวติ, สทฺธาย อธิมุจฺจนฺโต อาเสวติ, วีริยํ ปคฺคณฺหนฺโต อาเสวติ, สตึ อุปฏฺาเปนฺโต อาเสวติ, จิตฺตํ สมาทหนฺโต อาเสวติ, ปฺาย ปชานนฺโต อาเสวติ, อภิฺเยฺยํ ¶ อภิชานนฺโต อาเสวติ, ปริฺเยฺยํ ปริชานนฺโต อาเสวติ, ปหาตพฺพํ ปชหนฺโต อาเสวติ ¶ , ภาเวตพฺพํ ¶ ภาเวนฺโต อาเสวติ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต อาเสวติ – เอวํ อาเสวติ.
ภาเวตีติ กถํ ภาเวติ? อาวชฺชนฺโต ภาเวติ, ชานนฺโต ภาเวติ, ปสฺสนฺโต ภาเวติ, ปจฺจเวกฺขนฺโต ภาเวติ, จิตฺตํ อธิฏฺหนฺโต ภาเวติ, สทฺธาย อธิมุจฺจนฺโต ภาเวติ, วีริยํ ปคฺคณฺหนฺโต ภาเวติ, สตึ อุปฏฺาเปนฺโต ภาเวติ, จิตฺตํ สมาทหนฺโต ภาเวติ, ปฺาย ปชานนฺโต ภาเวติ, อภิฺเยฺยํ อภิชานนฺโต ภาเวติ, ปริฺเยฺยํ ปริชานนฺโต ภาเวติ, ปหาตพฺพํ ปชหนฺโต ภาเวติ, ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺโต ภาเวติ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต ภาเวติ – เอวํ ภาเวติ.
พหุลีกโรตีติ กถํ พหุลีกโรติ? อาวชฺชนฺโต พหุลีกโรติ, ชานนฺโต พหุลีกโรติ, ปสฺสนฺโต พหุลีกโรติ, ปจฺจเวกฺขนฺโต พหุลีกโรติ, จิตฺตํ อธิฏฺหนฺโต พหุลีกโรติ, สทฺธาย อธิมุจฺจนฺโต พหุลีกโรติ, วีริยํ ปคฺคณฺหนฺโต พหุลีกโรติ, สตึ อุปฏฺาเปนฺโต พหุลีกโรติ, จิตฺตํ สมาทหนฺโต พหุลีกโรติ, ปฺาย ปชานนฺโต พหุลีกโรติ, อภิฺเยฺยํ อภิชานนฺโต พหุลีกโรติ, ปริฺเยฺยํ ปริชานนฺโต พหุลีกโรติ, ปหาตพฺพํ ปชหนฺโต พหุลีกโรติ, ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺโต พหุลีกโรติ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต พหุลีกโรติ – เอวํ พหุลีกโรติ.
ตสฺส ตํ มคฺคํ อาเสวโต ภาวยโต พหุลีกโรโต สฺโชนานิ ปหียนฺติ ¶ อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺตีติ กถํ สฺโชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ? โสตาปตฺติมคฺเคน, สกฺกายทิฏฺิ, วิจิกิจฺฉา, สีลพฺพตปรามาโส – อิมานิ ตีณิ สฺโชนานิ ปหียนฺติ; ทิฏฺานุสโย, วิจิกิจฺฉานุสโย – อิเม ทฺเว อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ. สกทาคามิมคฺเคน โอฬาริกํ กามราคสฺโชนํ, ปฏิฆสฺโชนํ – อิมานิ ทฺเว สฺโชนานิ ปหียนฺติ; โอฬาริโก กามราคานุสโย, ปฏิฆานุสโย – อิเม ทฺเว อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ. อนาคามิมคฺเคน อนุสหคตํ กามราคสฺโชนํ, ปฏิฆสฺโชนํ ¶ – อิมานิ ทฺเว สฺโชนานิ ปหียนฺติ; อนุสหคโต กามราคานุสโย, ปฏิฆานุสโย – อิเม ทฺเว อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ. อรหตฺตมคฺเคน รูปราโค, อรูปราโค, มาโน, อุทฺธจฺจํ, อวิชฺชา – อิมานิ ปฺจ สฺโชนานิ ปหียนฺติ; มานานุสโย, ภวราคานุสโย ¶ , อวิชฺชานุสโย – อิเม ตโย อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ. เอวํ สฺโชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ.
๓. อพฺยาปาทวเสน ¶ จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ…เป… อาโลกสฺาวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ…เป… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสาสวเสน ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ. ตตฺถ ชาเต ธมฺเม อนิจฺจโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา, ทุกฺขโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา, อนตฺตโต ¶ อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา. อิติ ปมํ สมโถ, ปจฺฉา วิปสฺสนา. เตน วุจฺจติ – ‘‘สมถปุพฺพงฺคมํ วิปสฺสนํ ภาเวตี’’ติ. ภาเวตีติ จตสฺโส ภาวนา – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา, อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา, ตทุปควีริยวาหนฏฺเน ภาวนา, อาเสวนฏฺเน ภาวนา.
มคฺโค สฺชายตีติ กถํ มคฺโค สฺชายติ? ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺิ มคฺโค สฺชายติ, อภินิโรปนฏฺเน สมฺมาสงฺกปฺโป มคฺโค สฺชายติ…เป… อวิกฺเขปฏฺเน สมฺมาสมาธิ มคฺโค สฺชายติ. เอวํ มคฺโค สฺชายติ.
โส ตํ มคฺคํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ อาเสวตีติ กถํ อาเสวติ? อาวชฺชนฺโต อาเสวติ…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต อาเสวติ, เอวํ อาเสวติ. ภาเวตีติ กถํ ภาเวติ? อาวชฺชนฺโต ภาเวติ, ชานนฺโต ภาเวติ…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต ภาเวติ, เอวํ ภาเวติ. พหุลีกโรตีติ กถํ พหุลีกโรติ? อาวชฺชนฺโต พหุลีกโรติ, ชานนฺโต พหุลีกโรติ…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต พหุลีกโรติ, เอวํ พหุลีกโรติ.
ตสฺส ตํ มคฺคํ อาเสวโต ภาวยโต พหุลีกโรโต สฺโชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺตีติ กถํ สฺโชนา ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ? โสตาปตฺติมคฺเคน ¶ ¶ สกฺกายทิฏฺิ วิจิกิจฺฉา สีลพฺพตปรามาโส – อิมานิ ตีณิ สฺโชนานิ ปหียนฺติ; ทิฏฺานุสโย, วิจิกิจฺฉานุสโย – อิเม ทฺเว อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ. สกทาคามิมคฺเคน โอฬาริกํ กามราคสฺโชนํ, ปฏิฆสฺโชนํ – อิมานิ ทฺเว สฺโชนานิ ปหียนฺติ; โอฬาริโก กามราคานุสโย ปฏิฆานุสโย ¶ – อิเม ทฺเว อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ. อนาคามิมคฺเคน อนุสหคตํ กามราคสฺโชนํ, ปฏิฆสฺโชนํ – อิมานิ ทฺเว สฺโชนานิ ปหียนฺติ; อนุสหคโต กามราคานุสโย, ปฏิฆานุสโย – อิเม ทฺเว อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ. อรหตฺตมคฺเคน รูปราโค, อรูปราโค, มาโน, อุทฺธจฺจํ, อวิชฺชา – อิมานิ ปฺจ สฺโชนานิ ปหียนฺติ; มานานุสโย, ภวราคานุสโย, อวิชฺชานุสโย – อิเม ตโย อนุสยา ¶ พฺยนฺตีโหนฺติ. เอวํ สฺโชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ. เอวํ สมถปุพฺพงฺคมํ วิปสฺสนํ ภาเวติ.
๔. กถํ วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ สมถํ ภาเวติ? อนิจฺจโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา, ทุกฺขโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา, อนตฺตโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา. ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานฺจ โวสคฺคารมฺมณตา [โวสฺสคฺคารมฺมณตา (สฺยา. ก.)] จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป. สมาธิ อิติ ปมํ วิปสฺสนา, ปจฺฉา สมโถ. เตน วุจฺจติ – ‘‘วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ สมถํ ภาเวตี’’ติ. ภาเวตีติ ¶ จตสฺโส ภาวนา – อาเสวนฏฺเน ภาวนา…เป… มคฺโค สฺชายตีติ กถํ มคฺโค สฺชายติ…เป… เอวํ มคฺโค สฺชายติ. เอวํ สฺโชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ.
รูปํ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา, รูปํ ทุกฺขโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา, รูปํ อนตฺตโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา. ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานฺจ โวสคฺคารมฺมณตา จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ. อิติ ปมํ วิปสฺสนา, ปจฺฉา สมโถ. เตน วุจฺจติ – ‘‘วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ สมถํ ภาเวตี’’ติ. ภาเวตีติ จตสฺโส ภาวนา – อาเสวนฏฺเน ภาวนา…เป… มคฺโค สฺชายตีติ กถํ มคฺโค สฺชายติ…เป… เอวํ มคฺโค สฺชายติ. เอวํ สฺโชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ.
เวทนํ…เป… สฺํ ¶ … สงฺขาเร… วิฺาณํ… จกฺขุํ…เป… ชรามรณํ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา, ชรามรณํ ทุกฺขโต…เป… อนตฺตโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา. ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานฺจ โวสคฺคารมฺมณตา จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ. อิติ ปมํ วิปสฺสนา, ปจฺฉา สมโถ. เตน วุจฺจติ – ‘‘วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ สมถํ ภาเวตี’’ติ. ภาเวตีติ จตสฺโส ภาวนา – อาเสวนฏฺเน ภาวนา…เป… มคฺโค สฺชายตีติ กถํ ¶ มคฺโค สฺชายติ…เป… เอวํ มคฺโค สฺชายติ. เอวํ สฺโชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ. เอวํ วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ สมถํ ¶ ภาเวติ.
๕. กถํ สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ? โสฬสหิ อากาเรหิ สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ. อารมฺมณฏฺเน โคจรฏฺเน ปหานฏฺเน ปริจฺจาคฏฺเน วุฏฺานฏฺเน วิวฏฺฏนฏฺเน สนฺตฏฺเน ปณีตฏฺเน วิมุตฺตฏฺเน อนาสวฏฺเน ตรณฏฺเน อนิมิตฺตฏฺเน อปฺปณิหิตฏฺเน สฺุตฏฺเน เอกรสฏฺเน อนติวตฺตนฏฺเน ยุคนทฺธฏฺเน.
กถํ ¶ อารมฺมณฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ? อุทฺธจฺจํ ปชหโต จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ นิโรธารมฺมโณ, อวิชฺชํ ปชหโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา นิโรธารมฺมณา. อิติ อารมฺมณฏฺเน สมถวิปสฺสนา เอกรสา โหนฺติ, ยุคนทฺธา โหนฺติ, อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘อารมฺมณฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวตี’’ติ. ภาเวตีติ จตสฺโส ภาวนา – อาเสวนฏฺเน ภาวนา…เป… มคฺโค สฺชายตีติ กถํ มคฺโค สฺชายติ…เป… เอวํ มคฺโค สฺชายติ. เอวํ สฺโชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ. เอวํ อารมฺมณฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ.
กถํ โคจรฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ? อุทฺธจฺจํ ปชหโต จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ นิโรธโคจโร, อวิชฺชํ ปชหโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา นิโรธโคจรา. อิติ โคจรฏฺเน ¶ สมถวิปสฺสนา เอกรสา โหนฺติ, ยุคนทฺธา โหนฺติ, อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ ¶ . เตน วุจฺจติ – ‘‘โคจรฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวตี’’ติ.
กถํ ปหานฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ? อุทฺธจฺจสหคตกิเลเส จ ขนฺเธ จ ปชหโต จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ นิโรธโคจโร, อวิชฺชาสหคตกิเลเส จ ขนฺเธ จ ปชหโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา นิโรธโคจรา. อิติ ปหานฏฺเน สมถวิปสฺสนา เอกรสา โหนฺติ, ยุคนทฺธา โหนฺติ, อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ปหานฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวตี’’ติ.
กถํ ปริจฺจาคฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ? อุทฺธจฺจสหคตกิเลเส จ ขนฺเธ จ ปริจฺจชโต จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ นิโรธโคจโร, อวิชฺชาสหคตกิเลเส จ ขนฺเธ จ ปริจฺจชโต อนุปสฺสนฏฺเน ¶ วิปสฺสนา นิโรธโคจรา. อิติ ปริจฺจาคฏฺเน สมถวิปสฺสนา เอกรสา โหนฺติ, ยุคนทฺธา โหนฺติ, อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ปริจฺจาคฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวตี’’ติ.
กถํ วุฏฺานฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ? อุทฺธจฺจสหคตกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺหโต จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ นิโรธโคจโร, อวิชฺชาสหคตกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ ¶ วุฏฺหโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา นิโรธโคจรา. อิติ วุฏฺานฏฺเน สมถวิปสฺสนา เอกรสา โหนฺติ, ยุคนทฺธา โหนฺติ, อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘วุฏฺานฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวตี’’ติ.
กถํ ¶ วิวฏฺฏนฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ? อุทฺธจฺจสหคตกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วิวฏฺฏโต จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ นิโรธโคจโร, อวิชฺชาสหคตกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วิวฏฺฏโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา นิโรธโคจรา. อิติ วิวฏฺฏนฏฺเน สมถวิปสฺสนา เอกรสา โหนฺติ, ยุคนทฺธา โหนฺติ, อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘วิวฏฺฏนฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวตี’’ติ.
กถํ สนฺตฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ? อุทฺธจฺจํ ปชหโต จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ สนฺโต โหนฺติ นิโรธโคจโร, อวิชฺชํ ปชหโต ¶ อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา สนฺตา โหติ นิโรธโคจรา. อิติ สนฺตฏฺเน สมถวิปสฺสนา เอกรสา โหนฺติ, ยุคนทฺธา โหนฺติ, อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘สนฺตฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวตี’’ติ.
กถํ ปณีตฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ? อุทฺธจฺจํ ปชหโต จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ ปณีโต โหติ นิโรธโคจโร, อวิชฺชํ ปชหโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา ปณีตา โหติ นิโรธโคจรา ¶ . อิติ ปณีตฏฺเน สมถวิปสฺสนา เอกรสา โหนฺติ, ยุคนทฺธา โหนฺติ, อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ปณีตฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวตี’’ติ.
กถํ วิมุตฺตฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ? อุทฺธจฺจํ ปชหโต จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ กามาสวา วิมุตฺโต โหติ นิโรธโคจโร, อวิชฺชํ ปชหโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา อวิชฺชาสวา วิมุตฺตา ¶ โหติ นิโรธโคจรา. อิติ ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ อวิชฺชาวิราคา ปฺา วิมุตฺตฏฺเน สมถวิปสฺสนา เอกรสา โหนฺติ, ยุคนทฺธา โหนฺติ, อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘วิมุตฺตฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวตี’’ติ.
กถํ อนาสวฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ? อุทฺธจฺจํ ปชหโต จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ กามาสเวน อนาสโว โหติ นิโรธโคจโร, อวิชฺชํ ปชหโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา อวิชฺชาสเวน อนาสวา โหติ นิโรธโคจรา. อิติ อนาสวฏฺเน สมถวิปสฺสนา เอกรสา โหนฺติ, ยุคนทฺธา โหนฺติ, อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘อนาสวฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวตี’’ติ.
กถํ ¶ ตรณฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ? อุทฺธจฺจสหคตกิเลเส จ ขนฺเธ จ ตรโต จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ นิโรธโคจโร, อวิชฺชาสหคตกิเลเส จ ขนฺเธ จ ตรโต อนุปสฺสนฏฺเน ¶ วิปสฺสนา นิโรธโคจรา. อิติ ตรณฏฺเน สมถวิปสฺสนา เอกรสา โหนฺติ, ยุคนทฺธา โหนฺติ, อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ตรณฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวตี’’ติ.
กถํ อนิมิตฺตฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ¶ ภาเวติ? อุทฺธจฺจํ ปชหโต จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ สพฺพนิมิตฺเตหิ อนิมิตฺโต โหติ นิโรธโคจโร, อวิชฺชํ ปชหโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา สพฺพนิมิตฺเตหิ อนิมิตฺตา โหติ นิโรธโคจรา. อิติ อนิมิตฺตฏฺเน สมถวิปสฺสนา เอกรสา โหนฺติ, ยุคนทฺธา โหนฺติ, อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘อนิมิตฺตฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวตี’’ติ.
กถํ อปฺปณิหิตฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ? อุทฺธจฺจํ ปชหโต จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ สพฺพปณิธีหิ อปฺปณิหิโต โหติ นิโรธโคจโร, อวิชฺชํ ปชหโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา สพฺพปณิธีหิ อปฺปณิหิตา โหติ นิโรธโคจรา. อิติ อปฺปณิหิตฏฺเน สมถวิปสฺสนา เอกรสา โหนฺติ, ยุคนทฺธา โหนฺติ, อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘อปฺปณิหิตฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวตี’’ติ.
กถํ ¶ สฺุตฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ? อุทฺธจฺจํ ปชหโต จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ สพฺพาภินิเวเสหิ สฺุโ โหติ นิโรธโคจโร, อวิชฺชํ ปชหโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา ¶ สพฺพาภินิเวเสหิ สฺุา โหติ นิโรธโคจรา. อิติ สฺุตฏฺเน สมถวิปสฺสนา เอกรสา โหนฺติ, ยุคนทฺธา โหนฺติ, อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘สฺุตฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวตี’’ติ. ภาเวตีติ จตสฺโส ภาวนา – อาเสวนฏฺเน ภาวนา…เป… มคฺโค สฺชายตีติ กถํ มคฺโค สฺชายติ…เป… เอวํ มคฺโค สฺชายติ. เอวํ สฺโชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ. เอวํ สฺุตฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ. อิเมหิ โสฬสหิ อากาเรหิ สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ, เอวํ สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ.
สุตฺตนฺตนิทฺเทโส.
๒. ธมฺมุทฺธจฺจวารนิทฺเทโส
๖. กถํ ¶ ธมฺมุทฺธจฺจวิคฺคหิตํ มานสํ โหติ? อนิจฺจโต มนสิกโรโต โอภาโส อุปฺปชฺชติ, โอภาโส ¶ ธมฺโมติ โอภาสํ อาวชฺชติ, ตโต วิกฺเขโป อุทฺธจฺจํ. เตน อุทฺธจฺเจน วิคฺคหิตมานโส อนิจฺจโต อุปฏฺานํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, ทุกฺขโต อุปฏฺานํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อนตฺตโต อุปฏฺานํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺมุทฺธจฺจวิคฺคหิตมานโส โหติ โส สมโย, ยํ ตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตเมว สนฺติฏฺติ สนฺนิสีทติ เอโกทิ โหติ สมาธิยติ ¶ . ตสฺส มคฺโค สฺชายตี’’ติ กถํ มคฺโค สฺชายติ…เป… เอวํ มคฺโค สฺชายติ, เอวํ สฺโชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ.
อนิจฺจโต มนสิกโรโต าณํ อุปฺปชฺชติ, ปีติ อุปฺปชฺชติ, ปสฺสทฺธิ อุปฺปชฺชติ, สุขํ อุปฺปชฺชติ, อธิโมกฺโข อุปฺปชฺชติ, ปคฺคโห อุปฺปชฺชติ, อุปฏฺานํ อุปฺปชฺชติ, อุเปกฺขา อุปฺปชฺชติ, นิกนฺติ อุปฺปชฺชติ, ‘นิกนฺติ ธมฺโม’ติ นิกนฺตึ อาวชฺชติ. ตโต วิกฺเขโป อุทฺธจฺจํ. เตน อุทฺธจฺเจน วิคฺคหิตมานโส อนิจฺจโต อุปฏฺานํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, ทุกฺขโต อุปฏฺานํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อนตฺตโต อุปฏฺานํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺมุทฺธจฺจวิคฺคหิตมานโส ¶ โหติ โส สมโย, ยํ ตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตเมว สนฺติฏฺติ สนฺนิสีทติ เอโกทิ โหติ สมาธิยติ. ตสฺส มคฺโค สฺชายตี’’ติ. กถํ มคฺโค สฺชายติ…เป… เอวํ มคฺโค สฺชายติ, เอวํ สฺโชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ.
ทุกฺขโต มนสิกโรโต…เป… อนตฺตโต มนสิกโรโต โอภาโส อุปฺปชฺชติ…เป… าณํ อุปฺปชฺชติ, ปีติ อุปฺปชฺชติ, ปสฺสทฺธิ อุปฺปชฺชติ, สุขํ อุปฺปชฺชติ, อธิโมกฺโข อุปฺปชฺชติ, ปคฺคโห อุปฺปชฺชติ, อุปฏฺานํ อุปฺปชฺชติ, อุเปกฺขา อุปฺปชฺชติ, นิกนฺติ อุปฺปชฺชติ, ‘นิกนฺติ ธมฺโม’ติ นิกนฺตึ อาวชฺชติ. ตโต วิกฺเขโป อุทฺธจฺจํ. เตน อุทฺธจฺเจน วิคฺคหิตมานโส ¶ อนตฺตโต อุปฏฺานํ, อนิจฺจโต อุปฏฺานํ, ทุกฺขโต อุปฏฺานํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ ¶ . เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺมุทฺธจฺจวิคฺคหิตมานโส…เป… เอวํ สฺโชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ’’.
รูปํ อนิจฺจโต มนสิกโรโต…เป… รูปํ ทุกฺขโต มนสิกโรโต… รูปํ อนตฺตโต มนสิกโรโต… เวทนํ…เป… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ… จกฺขุํ…เป… ชรามรณํ อนิจฺจโต ¶ มนสิกโรโต…เป… ชรามรณํ ทุกฺขโต มนสิกโรโต, ชรามรณํ อนตฺตโต มนสิกโรโต โอภาโส อุปฺปชฺชติ…เป… าณํ อุปฺปชฺชติ, ปีติ อุปฺปชฺชติ, ปสฺสทฺธิ อุปฺปชฺชติ, สุขํ อุปฺปชฺชติ, อธิโมกฺโข อุปฺปชฺชติ, ปคฺคโห อุปฺปชฺชติ, อุปฏฺานํ อุปฺปชฺชติ, อุเปกฺขา อุปฺปชฺชติ, นิกนฺติ อุปฺปชฺชติ, ‘นิกนฺติ ธมฺโม’ติ นิกนฺตึ อาวชฺชติ. ตโต วิกฺเขโป อุทฺธจฺจํ. เตน อุทฺธจฺเจน วิคฺคหิตมานโส. ชรามรณํ อนตฺตโต อุปฏฺานํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. ชรามรณํ อนิจฺจโต อุปฏฺานํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, ชรามรณํ ทุกฺขโต อุปฏฺานํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺมุทฺธจฺจวิคฺคหิตมานโส โหติ. โส สมโย, ยํ ตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตเมว สนฺติฏฺติ สนฺนิสีทติ เอโกทิ โหติ สมาธิยติ. ตสฺส มคฺโค สฺชายตี’’ติ. กถํ มคฺโค สฺชายติ…เป… เอวํ มคฺโค สฺชายติ. เอวํ สฺโชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ. เอวํ ธมฺมุทฺธจฺจวิคฺคหิตํ ¶ มานสํ โหติ.
โอภาเส เจว าเณ จ, ปีติยา จ วิกมฺปติ;
ปสฺสทฺธิยา สุเข เจว, เยหิ จิตฺตํ ปเวธติ.
อธิโมกฺเข ¶ จ ปคฺคาเห, อุปฏฺาเน จ กมฺปติ;
อุเปกฺขาวชฺชนาย เจว, อุเปกฺขาย จ นิกนฺติยา.
อิมานิ ทส านานิ, ปฺา ยสฺส ปริจฺจิตา;
ธมฺมุทฺธจฺจกุสโล โหติ, น จ สมฺโมห คจฺฉติ.
วิกฺขิปติ เจว กิลิสฺสติ จ, จวติ จิตฺตภาวนา;
วิกฺขิปติ ¶ น กิลิสฺสติ, ภาวนา ปริหายติ.
วิกฺขิปติ น กิลิสฺสติ, ภาวนา น ปริหายติ;
น จ วิกฺขิปเต จิตฺตํ น กิลิสฺสติ, น จวติ จิตฺตภาวนา.
อิเมหิ จตูหิ าเนหิ จิตฺตสฺส สงฺเขปวิกฺเขปวิคฺคหิตํ [สงฺเขปํ วิกฺเขปํ วิคฺคหิตํ (สฺยา.)] ทส าเน สมฺปชานาตีติ.
ยุคนทฺธกถา นิฏฺิตา.
๒. สจฺจกถา
๘. ปุริมนิทานํ ¶ . ‘‘จตฺตาริมานิ ¶ , ภิกฺขเว [สํ. นิ. ๕.๑๐๙๐], ตถานิ อวิตถานิ อนฺถานิ. กตมานิ จตฺตาริ? ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ, ภิกฺขเว, ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนฺถเมตํ ¶ ; ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนฺถเมตํ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนฺถเมตํ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนฺถเมตํ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ ตถานิ อวิตถานิ อนฺถานิ’’.
๑. ปมสุตฺตนฺตนิทฺเทโส
กถํ ทุกฺขํ ตถฏฺเน สจฺจํ? จตฺตาโร ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺา ตถา อวิตถา อนฺถา. ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโ, สงฺขตฏฺโ, สนฺตาปฏฺโ, วิปริณามฏฺโ – อิเม จตฺตาโร ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺา ตถา อวิตถา อนฺถา. เอวํ ทุกฺขํ ตถฏฺเน สจฺจํ.
กถํ สมุทโย ตถฏฺเน สจฺจํ? จตฺตาโร สมุทยสฺส สมุทยฏฺา ตถา อวิตถา อนฺถา. สมุทยสฺส อายูหนฏฺโ, นิทานฏฺโ, สํโยคฏฺโ ¶ ปลิโพธฏฺโ – อิเม จตฺตาโร สมุทยสฺส สมุทยฏฺา ตถา อวิตถา อนฺถา. เอวํ สมุทโย ตถฏฺเน สจฺจํ.
กถํ นิโรโธ ตถฏฺเน สจฺจํ? จตฺตาโร นิโรธสฺส ¶ นิโรธฏฺา ตถา อวิตถา อนฺถา. นิโรธสฺส นิสฺสรณฏฺโ, วิเวกฏฺโ, อสงฺขตฏฺโ, อมตฏฺโ – อิเม จตฺตาโร นิโรธสฺส นิโรธฏฺา ตถา อวิตถา อนฺถา. เอวํ นิโรโธ ตถฏฺเน สจฺจํ.
กถํ มคฺโค ตถฏฺเน สจฺจํ? จตฺตาโร มคฺคสฺส มคฺคฏฺา ตถา อวิตถา อนฺถา. มคฺคสฺส ¶ นิยฺยานฏฺโ, เหตุฏฺโ, ทสฺสนฏฺโ, อาธิปเตยฺยฏฺโ – อิเม จตฺตาโร มคฺคสฺส มคฺคฏฺา ตถา อวิตถา อนฺถา. เอวํ มคฺโค ตถฏฺเน สจฺจํ.
๙. กติหากาเรหิ ¶ จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ? จตูหากาเรหิ จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ. ตถฏฺเน, อนตฺตฏฺเน, สจฺจฏฺเน, ปฏิเวธฏฺเน – อิเมหิ จตูหากาเรหิ จตฺตาริ สจฺจานิ เอกสงฺคหิตานิ. ยํ เอกสงฺคหิตํ ตํ เอกตฺตํ. เอกตฺตํ เอเกน าเณน ปฏิวิชฺฌตีติ – จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ.
กถํ ตถฏฺเน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ? จตูหากาเรหิ ตถฏฺเน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ. ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺโ ตถฏฺโ, สมุทยสฺส สมุทยฏฺโ ตถฏฺโ, นิโรธสฺส นิโรธฏฺโ ตถฏฺโ, มคฺคสฺส มคฺคฏฺโ ตถฏฺโ – อิเมหิ จตูหากาเรหิ ตถฏฺเน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกสงฺคหิตานิ. ยํ เอกสงฺคหิตํ ตํ เอกตฺตํ. เอกตฺตํ เอเกน าเณน ปฏิวิชฺฌตีติ – จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ.
กถํ อนตฺตฏฺเน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ? จตูหากาเรหิ อนตฺตฏฺเน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ. ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺโ อนตฺตฏฺโ, สมุทยสฺส สมุทยฏฺโ อนตฺตฏฺโ, นิโรธสฺส นิโรธฏฺโ อนตฺตฏฺโ, มคฺคสฺส มคฺคฏฺโ อนตฺตฏฺโ – อิเมหิ จตูหากาเรหิ อนตฺตฏฺเน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกสงฺคหิตานิ. ยํ เอกสงฺคหิตํ ตํ เอกตฺตํ. เอกตฺตํ เอเกน าเณน ปฏิวิชฺฌตีติ – จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ.
กถํ สจฺจฏฺเน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ? จตูหากาเรหิ สจฺจฏฺเน ¶ จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ. ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺโ สจฺจฏฺโ, สมุทยสฺส ¶ สมุทยฏฺโ สจฺจฏฺโ, นิโรธสฺส นิโรธฏฺโ สจฺจฏฺโ, มคฺคสฺส ¶ มคฺคฏฺโ สจฺจฏฺโ – อิเมหิ จตูหากาเรหิ สจฺจฏฺเน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกสงฺคหิตานิ. ยํ เอกสงฺคหิตํ ตํ เอกตฺตํ. เอกตฺตํ เอเกน าเณน ปฏิวิชฺฌตีติ – จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ.
กถํ ปฏิเวธฏฺเน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ? จตูหากาเรหิ ปฏิเวธฏฺเน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ. ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺโ ปฏิเวธฏฺโ, สมุทยสฺส สมุทยฏฺโ ปฏิเวธฏฺโ นิโรธสฺส นิโรธฏฺโ ปฏิเวธฏฺโ, มคฺคสฺส มคฺคฏฺโ ปฏิเวธฏฺโ – อิเมหิ จตูหากาเรหิ ปฏิเวธฏฺเน จตฺตาริ ¶ สจฺจานิ เอกสงฺคหิตานิ ยํ เอกสงฺคหิตํ ตํ เอกตฺตํ. เอกตฺตํ เอเกน าเณน ปฏิวิชฺฌตีติ – จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ.
๑๐. กติหากาเรหิ จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ? ยํ อนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ, ยํ ทุกฺขํ ตํ อนิจฺจํ, ยํ อนิจฺจฺจ ทุกฺขฺจ ตํ อนตฺตา. ยํ อนิจฺจฺจ ทุกฺขฺจ อนตฺตา จ ตํ ตถํ. ยํ อนิจฺจํ จ ทุกฺขฺจ อนตฺตา จ ตถฺจ ตํ สจฺจํ. ยํ อนิจฺจฺจ ทุกฺขฺจ อนตฺตา จ ตถฺจ สจฺจฺจ ตํ เอกสงฺคหิตํ. ยํ เอกสงฺคหิตํ ตํ เอกตฺตํ. เอกตฺตํ เอเกน าเณน ปฏิวิชฺฌตีติ – จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ.
กติหากาเรหิ ¶ จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ? นวหากาเรหิ จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ. ตถฏฺเน, อนตฺตฏฺเน, สจฺจฏฺเน, ปฏิเวธฏฺเน, อภิฺฏฺเน, ปริฺฏฺเน, ปหานฏฺเน, ภาวนฏฺเน, สจฺฉิกิริยฏฺเน – อิเมหิ นวหากาเรหิ จตฺตาริ สจฺจานิ เอกสงฺคหิตานิ. ยํ เอกสงฺคหิตํ ตํ เอกตฺตํ. เอกตฺตํ เอเกน าเณน ปฏิวิชฺฌตีติ – จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ.
กถํ ตถฏฺเน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ? นวหากาเรหิ ตถฏฺเน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ. ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺโ ตถฏฺโ, สมุทยสฺส สมุทยฏฺโ ตถฏฺโ, นิโรธสฺส นิโรธฏฺโ ตถฏฺโ, มคฺคสฺส มคฺคฏฺโ ตถฏฺโ, อภิฺาย อภิฺฏฺโ ตถฏฺโ, ปริฺาย ปริฺฏฺโ ตถฏฺโ, ปหานสฺส ปหานฏฺโ ตถฏฺโ, ภาวนาย ภาวนฏฺโ ตถฏฺโ, สจฺฉิกิริยาย สจฺฉิกิริยฏฺโ ตถฏฺโ – อิเมหิ นวหากาเรหิ ตถฏฺเน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกสงฺคหิตานิ. ยํ เอกสงฺคหิตํ ตํ เอกตฺตํ. เอกตฺตํ เอเกน าเณน ปฏิวิชฺฌตีติ – จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ.
กถํ ¶ ¶ อนตฺตฏฺเน… สจฺจฏฺเน… ปฏิเวธฏฺเน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ? นวหากาเรหิ ปฏิเวธฏฺเน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ. ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺโ ปฏิเวธฏฺโ, สมุทยสฺส สมุทยฏฺโ ปฏิเวธฏฺโ, นิโรธสฺส นิโรธฏฺโ ปฏิเวธฏฺโ, มคฺคสฺส มคฺคฏฺโ ¶ ปฏิเวธฏฺโ, อภิฺาย อภิฺฏฺโ ปฏิเวธฏฺโ, ปริฺาย ปริฺฏฺโ ปฏิเวธฏฺโ, ปหานสฺส ปหานฏฺโ ปฏิเวธฏฺโ, ภาวนาย ภาวนฏฺโ ปฏิเวธฏฺโ, สจฺฉิกิริยาย สจฺฉิกิริยฏฺโ ปฏิเวธฏฺโ – อิเมหิ นวหากาเรหิ ปฏิเวธฏฺเน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกสงฺคหิตานิ. ยํ เอกสงฺคหิตํ ตํ เอกตฺตํ. เอกตฺตํ เอเกน าเณน ปฏิวิชฺฌตีติ – จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ.
๑๑. กติหากาเรหิ ¶ จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ? ทฺวาทสหิ อากาเรหิ จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ. ตถฏฺเน, อนตฺตฏฺเน, สจฺจฏฺเน, ปฏิเวธฏฺเน, อภิชานนฏฺเน, ปริชานนฏฺเน, ธมฺมฏฺเน, ตถฏฺเน, าตฏฺเน, สจฺฉิกิริยฏฺเน, ผสฺสนฏฺเน, อภิสมยฏฺเน – อิเมหิ ทฺวาทสหิ อากาเรหิ จตฺตาริ สจฺจานิ เอกสงฺคหิตานิ. ยํ เอกสงฺคหิตํ ตํ เอกตฺตํ. เอกตฺตํ เอเกน าเณน ปฏิวิชฺฌตีติ – จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ.
กถํ ตถฏฺเน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ? โสฬสหิ อากาเรหิ ตถฏฺเน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ. ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโ, สงฺขตฏฺโ, สนฺตาปฏฺโ, วิปริณามฏฺโ, ตถฏฺโ; สมุทยสฺส อายูหนฏฺโ, นิทานฏฺโ, สํโยคฏฺโ, ปลิโพธฏฺโ ตถฏฺโ; นิโรธสฺส นิสฺสรณฏฺโ, วิเวกฏฺโ, อสงฺขตฏฺโ, อมตฏฺโ ตถฏฺโ; มคฺคสฺส นิยฺยานฏฺโ, เหตุฏฺโ, ทสฺสนฏฺโ, อาธิปเตยฺยฏฺโ ตถฏฺโ – อิเมหิ ¶ โสฬสหิ อากาเรหิ ตถฏฺเน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกสงฺคหิตานิ. ยํ เอกสงฺคหิตํ ตํ เอกตฺตํ. เอกตฺตํ เอเกน าเณน ปฏิวิชฺฌตีติ – จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ.
กถํ ¶ อนตฺตฏฺเน…เป… สจฺจฏฺเน… ปฏิเวธฏฺเน… อภิชานนฏฺเน… ปริชานนฏฺเน… ธมฺมฏฺเน… ตถฏฺเน… าตฏฺเน… สจฺฉิกิริยฏฺเน… ผสฺสนฏฺเน… อภิสมยฏฺเน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ? โสฬสหิ อากาเรหิ อภิสมยฏฺเน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ. ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโ, สงฺขตฏฺโ, สนฺตาปฏฺโ, วิปริณามฏฺโ, อภิสมยฏฺโ; สมุทยสฺส อายูหนฏฺโ, นิทานฏฺโ, สํโยคฏฺโ, ปลิโพธฏฺโ, อภิสมยฏฺโ; นิโรธสฺส นิสฺสรณฏฺโ ¶ , วิเวกฏฺโ, อสงฺขตฏฺโ, อมตฏฺโ, อภิสมยฏฺโ; มคฺคสฺส นิยฺยานฏฺโ, เหตุฏฺโ, ทสฺสนฏฺโ, อาธิปเตยฺยฏฺโ, อภิสมยฏฺโ – อิเมหิ โสฬสหิ อากาเรหิ อภิสมยฏฺเน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกสงฺคหิตานิ. ยํ เอกสงฺคหิตํ ตํ เอกตฺตํ. เอกตฺตํ เอเกน าเณน ปฏิวิชฺฌตีติ – จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ.
๑๒. สจฺจานํ กติ ลกฺขณานิ? สจฺจานํ ทฺเว ลกฺขณานิ. สงฺขตลกฺขณฺจ, อสงฺขตลกฺขณฺจ – สจฺจานํ อิมานิ ทฺเว ลกฺขณานิ.
สจฺจานํ กติ ลกฺขณานิ? สจฺจานํ ฉ ลกฺขณานิ. สงฺขตานํ สจฺจานํ อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตานํ อฺถตฺตํ ¶ ปฺายติ อสงฺขตสฺส สจฺจสฺส น อุปฺปาโท ปฺายติ ¶ , น วโย ปฺายติ, น ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายติ – สจฺจานํ อิมานิ ฉ ลกฺขณานิ.
สจฺจานํ กติ ลกฺขณานิ? สจฺจานํ ทฺวาทส ลกฺขณานิ. ทุกฺขสจฺจสฺส อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายติ; สมุทยสจฺจสฺส อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายติ; มคฺคสจฺจสฺส อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายติ; นิโรธสจฺจสฺส น อุปฺปาโท ปฺายติ, น วโย ปฺายติ, น ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายติ – สจฺจานํ อิมานิ ทฺวาทส ลกฺขณานิ.
จตุนฺนํ สจฺจานํ กติ กุสลา, กติ อกุสลา, กติ อพฺยากตา? สมุทยสจฺจํ อกุสลํ, มคฺคสจฺจํ กุสลํ ¶ , นิโรธสจฺจํ อพฺยากตํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา กุสลํ, สิยา อกุสลํ, สิยา อพฺยากตํ.
สิยา ตีณิ สจฺจานิ เอกสจฺเจน สงฺคหิตานิ, เอกสจฺจํ ตีหิ สจฺเจหิ สงฺคหิตํ? วตฺถุวเสน ปริยาเยน สิยาติ. กถฺจ สิยา? ยํ ทุกฺขสจฺจํ อกุสลํ, สมุทยสจฺจํ อกุสลํ – เอวํ อกุสลฏฺเน ทฺเว สจฺจานิ เอกสจฺเจน สงฺคหิตานิ, เอกสจฺจํ ทฺวีหิ สจฺเจหิ สงฺคหิตํ. ยํ ทุกฺขสจฺจํ กุสลํ, มคฺคสจฺจํ กุสลํ – เอวํ กุสลฏฺเน ทฺเว สจฺจานิ เอกสจฺเจน สงฺคหิตานิ ¶ , เอกสจฺจํ ทฺวีหิ สจฺเจหิ สงฺคหิตํ. ยํ ทุกฺขสจฺจํ อพฺยากตํ, นิโรธสจฺจํ อพฺยากตํ – เอวํ อพฺยากตฏฺเน ทฺเว สจฺจานิ เอกสจฺเจน สงฺคหิตานิ, เอกสจฺจํ ทฺวีหิ สจฺเจหิ สงฺคหิตํ. เอวํ สิยา ตีณิ สจฺจานิ เอกสจฺเจน สงฺคหิตานิ, เอกสจฺจํ ตีหิ สจฺเจหิ สงฺคหิตํ วตฺถุวเสน ปริยาเยนาติ.
๒. ทุติยสุตฺตนฺตปาฬิ
๑๓. ‘‘ปุพฺเพ ¶ เม, ภิกฺขเว [สํ. นิ. ๓.๒๖], สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺเสว สโต เอตทโหสิ – ‘โก นุ โข รูปสฺส อสฺสาโท, โก อาทีนโว, กึ นิสฺสรณํ; โก เวทนาย อสฺสาโท, โก อาทีนโว, กึ นิสฺสรณํ; โก สฺาย อสฺสาโท, โก อาทีนโว, กึ นิสฺสรณํ; โก สงฺขารานํ อสฺสาโท, โก อาทีนโว, กึ นิสฺสรณํ; โก วิฺาณสฺส อสฺสาโท, โก อาทีนโว, กึ นิสฺสรณ’นฺติ? ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ – ‘ยํ โข ¶ รูปํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ – อยํ รูปสฺส อสฺสาโท. ยํ รูปํ อนิจฺจํ, ตํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ – อยํ รูปสฺส อาทีนโว. โย รูปสฺมึ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ – อิทํ รูปสฺส นิสฺสรณํ. ยํ เวทนํ ปฏิจฺจ…เป… ยํ สฺํ ปฏิจฺจ… ยํ สงฺขาเร ปฏิจฺจ… ยํ วิฺาณํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ – อยํ วิฺาณสฺส อสฺสาโท. ยํ วิฺาณํ อนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ – อยํ วิฺาณสฺส อาทีนโว. โย วิฺาณสฺมึ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ – อิทํ วิฺาณสฺส นิสฺสรณํ’’.
‘‘ยาวกีวฺจาหํ ¶ , ภิกฺขเว, อิเมสํ ปฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ เอวํ อสฺสาทฺจ อสฺสาทโต อาทีนวฺจ ¶ อาทีนวโต นิสฺสรณฺจ นิสฺสรณโต ยถาภูตํ นาพฺภฺาสึ, เนว ตาวาหํ, ภิกฺขเว, สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ‘อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ’ติ ปจฺจฺาสึ [อภิสมฺพุทฺโธ ปจฺจฺาสึ (สฺยา.) สํ. นิ. ๓.๒๖ ปสฺสิตพฺพา] ยโต จ ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, อิเมสํ ปฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ เอวํ อสฺสาทฺจ อสฺสาทโต อาทีนวฺจ อาทีนวโต นิสฺสรณฺจ นิสฺสรณโต ยถาภูตํ อพฺภฺาสึ, อถาหํ, ภิกฺขเว, ‘สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ’ติ ปจฺจฺาสึ. าณฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ – ‘อกุปฺปา เม วิมุตฺติ [เจโตวิมุตฺติ (สฺยา. ก.) สํ. นิ. ๓.๒๗ ปสฺสิตพฺพา]. อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’’ติ.
๓. ทุติยสุตฺตนฺตนิทฺเทโส
๑๔. ยํ ¶ รูปํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ รูปสฺส อสฺสาโทติ – ปหานปฺปฏิเวโธ สมุทยสจฺจํ. ยํ รูปํ อนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, อยํ รูปสฺส อาทีนโวติ – ปริฺาปฏิเวโธ ทุกฺขสจฺจํ. โย รูปสฺมึ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ, อิทํ รูปสฺส นิสฺสรณนฺติ – สจฺฉิกิริยาปฏิเวโธ นิโรธสจฺจํ. ยา อิเมสุ ตีสุ าเนสุ ทิฏฺิ สงฺกปฺโป วาจา กมฺมนฺโต อาชีโว วายาโม สติ สมาธิ – ภาวนาปฏิเวโธ มคฺคสจฺจํ.
ยํ เวทนํ ปฏิจฺจ…เป… ยํ สฺํ ปฏิจฺจ… ยํ สงฺขาเร ปฏิจฺจ… ยํ วิฺาณํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ วิฺาณสฺส ¶ อสฺสาโทติ – ปหานปฺปฏิเวโธ สมุทยสจฺจํ. ยํ วิฺาณํ อนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, อยํ วิฺาณสฺส อาทีนโวติ – ปริฺาปฏิเวโธ ทุกฺขสจฺจํ. โย วิฺาณสฺมึ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ, อิทํ วิฺาณสฺส นิสฺสรณนฺติ – สจฺฉิกิริยาปฏิเวโธ นิโรธสจฺจํ. ยา อิเมสุ ¶ ตีสุ าเนสุ ทิฏฺิ สงฺกปฺโป วาจา กมฺมนฺโต อาชีโว วายาโม สติ สมาธิ – ภาวนาปฏิเวโธ มคฺคสจฺจํ.
๑๕. สจฺจนฺติ กติหากาเรหิ สจฺจํ? เอสนฏฺเน ¶ , ปริคฺคหฏฺเน, ปฏิเวธฏฺเน. กถํ เอสนฏฺเน สจฺจํ? ชรามรณํ กึนิทานํ, กึสมุทยํ, กึชาติกํ, กึปภวนฺติ – เอวํ เอสนฏฺเน สจฺจํ. ชรามรณํ ชาตินิทานํ, ชาติสมุทยํ, ชาติชาติกํ, ชาติปฺปภวนฺติ – เอวํ ปริคฺคหฏฺเน สจฺจํ. ชรามรณฺจ ปชานาติ, ชรามรณสมุทยฺจ ปชานาติ, ชรามรณนิโรธฺจ ปชานาติ, ชรามรณนิโรธคามินึ ปฏิปทฺจ ปชานาติ – เอวํ ปฏิเวธฏฺเน สจฺจํ.
ชาติ กึนิทานา, กึสมุทยา, กึชาติกา, กึปภวาติ – เอวํ เอสนฏฺเน สจฺจํ. ชาติ ภวนิทานา, ภวสมุทยา, ภวชาติกา, ภวปฺปภวาติ – เอวํ ปริคฺคหฏฺเน สจฺจํ. ชาติฺจ ปชานาติ, ชาติสมุทยฺจ ปชานาติ, ชาตินิโรธฺจ ปชานาติ, ชาตินิโรธคามินึ ปฏิปทฺจ ปชานาติ – เอวํ ปฏิเวธฏฺเน สจฺจํ.
ภโว กึนิทาโน, กึสมุทโย, กึชาติโก, กึปภโวติ – เอวํ เอสนฏฺเน สจฺจํ ¶ . ภโว อุปาทานนิทาโน, อุปาทานสมุทโย, อุปาทานชาติโก, อุปาทานปฺปภโวติ – เอวํ ปริคฺคหฏฺเน สจฺจํ. ภวํ จ ปชานาติ, ภวสมุทยฺจ ¶ ปชานาติ, ภวนิโรธฺจ ปชานาติ, ภวนิโรธคามินึ ปฏิปทฺจ ปชานาติ – เอวํ ปฏิเวธฏฺเน สจฺจํ.
อุปาทานํ กึนิทานํ, กึสมุทยํ, กึชาติกํ, กึปภวนฺติ – เอวํ เอสนฏฺเน สจฺจํ. อุปาทานํ ตณฺหานิทานํ, ตณฺหาสมุทยํ, ตณฺหาชาติกํ, ตณฺหาปภวนฺติ – เอวํ ปริคฺคหฏฺเน สจฺจํ. อุปาทานฺจ ปชานาติ, อุปาทานสมุทยฺจ ปชานาติ, อุปาทานนิโรธฺจ ปชานาติ อุปาทานนิโรธคามินึ ปฏิปทฺจ ปชานาติ – เอวํ ปฏิเวธฏฺเน สจฺจํ.
ตณฺหา กึนิทานา, กึสมุทยา, กึชาติกา, กึปภวาติ – เอวํ เอสนฏฺเน สจฺจํ. ตณฺหา เวทนานิทานา, เวทนาสมุทยา, เวทนาชาติกา, เวทนาปภวาติ – เอวํ ปริคฺคหฏฺเน สจฺจํ. ตณฺหฺจ ปชานาติ, ตณฺหาสมุทยฺจ ปชานาติ, ตณฺหานิโรธฺจ ปชานาติ, ตณฺหานิโรธคามินึ ปฏิปทฺจ ปชานาติ – เอวํ ปฏิเวธฏฺเน สจฺจํ.
เวทนา ¶ ¶ กึนิทานา, กึสมุทยา, กึชาติกา, กึปภวาติ – เอวํ เอสนฏฺเน สจฺจํ. เวทนา ผสฺสนิทานา, ผสฺสสมุทยา, ผสฺสชาติกา, ผสฺสปฺปภวาติ – เอวํ ปริคฺคหฏฺเน สจฺจํ. เวทนฺจ ปชานาติ, เวทนาสมุทยฺจ ปชานาติ, เวทนานิโรธฺจ ปชานาติ, เวทนานิโรธคามินึ ปฏิปทฺจ ปชานาติ – เอวํ ปฏิเวธฏฺเน สจฺจํ.
ผสฺโส ¶ กึนิทาโน, กึสมุทโย, กึชาติโก, กึปภโวติ – เอวํ เอสนฏฺเน สจฺจํ. ผสฺโส สฬายตนนิทาโน, สฬายตนสมุทโย, สฬายตนชาติโก, สฬายตนปฺปภโวติ – เอวํ ปริคฺคหฏฺเน สจฺจํ. ผสฺสฺจ ปชานาติ, ผสฺสสมุทยฺจ ปชานาติ, ผสฺสนิโรธฺจ ปชานาติ, ผสฺสนิโรธคามินึ ปฏิปทฺจ ปชานาติ – เอวํ ปฏิเวธฏฺเน สจฺจํ.
สฬายตนํ กึนิทานํ, กึสมุทยํ, กึชาติกํ, กึปภวนฺติ – เอวํ เอสนฏฺเน สจฺจํ. สฬายตนํ นามรูปนิทานํ, นามรูปสมุทยํ, นามรูปชาติกํ, นามรูปปฺปภวนฺติ – เอวํ ปริคฺคหฏฺเน สจฺจํ. สฬายตนฺจ ปชานาติ, สฬายตนสมุทยฺจ ปชานาติ, สฬายตนนิโรธฺจ ปชานาติ, สฬายตนนิโรธคามินึ ปฏิปทฺจ ปชานาติ – เอวํ ปฏิเวธฏฺเน สจฺจํ.
นามรูปํ กึนิทานํ, กึสมุทยํ, กึชาติกํ, กึปภวนฺติ – เอวํ เอสนฏฺเน สจฺจํ. นามรูปํ วิฺาณนิทานํ, วิฺาณสมุทยํ, วิฺาณชาติกํ, วิฺาณปฺปภวนฺติ ¶ – เอวํ ปริคฺคหฏฺเน สจฺจํ. นามรูปฺจ ปชานาติ, นามรูปสมุทยฺจ ปชานาติ, นามรูปนิโรธฺจ ปชานาติ, นามรูปนิโรธคามินึ ปฏิปทฺจ ปชานาติ – เอวํ ปฏิเวธฏฺเน สจฺจํ.
วิฺาณํ กึนิทานํ, กึสมุทยํ, กึชาติกํ, กึปภวนฺติ – เอวํ เอสนฏฺเน สจฺจํ. วิฺาณํ สงฺขารนิทานํ, สงฺขารสมุทยํ, สงฺขารชาติกํ ¶ , สงฺขารปฺปภวนฺติ – เอวํ ปริคฺคหฏฺเน สจฺจํ. วิฺาณฺจ ปชานาติ, วิฺาณสมุทยฺจ ปชานาติ, วิฺาณนิโรธฺจ ปชานาติ, วิฺาณนิโรธคามินึ ปฏิปทฺจ ปชานาติ – เอวํ ปฏิเวธฏฺเน สจฺจํ.
สงฺขารา ¶ กึนิทานา, กึสมุทยา, กึชาติกา, กึปภวาติ – เอวํ เอสนฏฺเน สจฺจํ. สงฺขารา อวิชฺชานิทานา, อวิชฺชาสมุทยา, อวิชฺชาชาติกา, อวิชฺชาปภวาติ – เอวํ ปริคฺคหฏฺเน สจฺจํ. สงฺขาเร จ ปชานาติ, สงฺขารสมุทยฺจ ปชานาติ, สงฺขารนิโรธฺจ ปชานาติ, สงฺขารนิโรธคามินึ ปฏิปทฺจ ปชานาติ – เอวํ ปฏิเวธฏฺเน สจฺจํ.
๑๖. ชรามรณํ ¶ ทุกฺขสจฺจํ, ชาติ สมุทยสจฺจํ, อุภินฺนมฺปิ นิสฺสรณํ นิโรธสจฺจํ, นิโรธปฺปชานนา มคฺคสจฺจํ. ชาติ ทุกฺขสจฺจํ, ภโว สมุทยสจฺจํ, อุภินฺนมฺปิ นิสฺสรณํ นิโรธสจฺจํ, นิโรธปฺปชานนา มคฺคสจฺจํ. ภโว ทุกฺขสจฺจํ, อุปาทานํ สมุทยสจฺจํ, อุภินฺนมฺปิ นิสฺสรณํ นิโรธสจฺจํ, นิโรธปฺปชานนา ¶ มคฺคสจฺจํ. อุปาทานํ ทุกฺขสจฺจํ, ตณฺหา สมุทยสจฺจํ, อุภินฺนมฺปิ นิสฺสรณํ นิโรธสจฺจํ, นิโรธปฺปชานนา มคฺคสจฺจํ. ตณฺหา ทุกฺขสจฺจํ, เวทนา สมุทยสจฺจํ, อุภินฺนมฺปิ นิสฺสรณํ นิโรธสจฺจํ, นิโรธปฺปชานนา มคฺคสจฺจํ. เวทนา ทุกฺขสจฺจํ, ผสฺโส สมุทยสจฺจํ, อุภินฺนมฺปิ นิสฺสรณํ นิโรธสจฺจํ, นิโรธปฺปชานนา มคฺคสจฺจํ. ผสฺโส ทุกฺขสจฺจํ, สฬายตนํ สมุทยสจฺจํ, อุภินฺนมฺปิ นิสฺสรณํ นิโรธสจฺจํ, นิโรธปฺปชานนา มคฺคสจฺจํ. สฬายตนํ ทุกฺขสจฺจํ, นามรูปํ สมุทยสจฺจํ, อุภินฺนมฺปิ นิสฺสรณํ นิโรธสจฺจํ, นิโรธปฺปชานนา มคฺคสจฺจํ. นามรูปํ ทุกฺขสจฺจํ, วิฺาณํ สมุทยสจฺจํ, อุภินฺนมฺปิ นิสฺสรณํ นิโรธสจฺจํ, นิโรธปฺปชานนา มคฺคสจฺจํ. วิฺาณํ ทุกฺขสจฺจํ, สงฺขารา สมุทยสจฺจํ, อุภินฺนมฺปิ นิสฺสรณํ นิโรธสจฺจํ, นิโรธปฺปชานนา มคฺคสจฺจํ. สงฺขารา ทุกฺขสจฺจํ, อวิชฺชา สมุทยสจฺจํ, อุภินฺนมฺปิ นิสฺสรณํ นิโรธสจฺจํ, นิโรธปฺปชานนา มคฺคสจฺจํ.
ชรามรณํ ¶ สิยา ทุกฺขสจฺจํ, สิยา สมุทยสจฺจํ, อุภินฺนมฺปิ นิสฺสรณํ นิโรธสจฺจํ, นิโรธปฺปชานนา มคฺคสจฺจํ. ชาติ สิยา ทุกฺขสจฺจํ ¶ , สิยา สมุทยสจฺจํ…เป… ภโว สิยา ทุกฺขสจฺจํ, สิยา สมุทยสจฺจํ, อุภินฺนมฺปิ นิสฺสรณํ นิโรธสจฺจํ, นิโรธปฺปชานนา มคฺคสจฺจนฺติ.
ภาณวาโร.
สจฺจกถา นิฏฺิตา.
๓. โพชฺฌงฺคกถา
๑๗. ¶ สาวตฺถินิทานํ. ‘‘สตฺติเม ¶ , ภิกฺขเว [สํ. นิ. ๕.๒๐๐], โพชฺฌงฺคา. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค ¶ , ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค, วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค, ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค – อิเม โข, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา’’.
โพชฺฌงฺคาติ เกนฏฺเน โพชฺฌงฺคา? โพธาย สํวตฺตนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อนุพุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ปฏิพุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. สมฺพุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา.
พุชฺฌนฏฺเน โพชฺฌงฺคา, อนุพุชฺฌนฏฺเน โพชฺฌงฺคา, ปฏิพุชฺฌนฏฺเน โพชฺฌงฺคา, สมฺพุชฺฌนฏฺเน โพชฺฌงฺคา.
โพเธนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อนุโพเธนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ปฏิโพเธนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. สมฺโพเธนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา.
โพธนฏฺเน โพชฺฌงฺคา, อนุโพธนฏฺเน โพชฺฌงฺคา, ปฏิโพธนฏฺเน โพชฺฌงฺคา, สมฺโพธนฏฺเน โพชฺฌงฺคา.
โพธิปกฺขิยฏฺเน โพชฺฌงฺคา, อนุโพธิปกฺขิยฏฺเน โพชฺฌงฺคา, ปฏิโพธิปกฺขิยฏฺเน โพชฺฌงฺคา, สมฺโพธิปกฺขิยฏฺเน โพชฺฌงฺคา.
พุทฺธิลภนฏฺเน ¶ โพชฺฌงฺคา, พุทฺธิปฏิลภนฏฺเน โพชฺฌงฺคา, พุทฺธิโรปนฏฺเน โพชฺฌงฺคา, พุทฺธิอภิโรปนฏฺเน โพชฺฌงฺคา, พุทฺธิปาปนฏฺเน โพชฺฌงฺคา, พุทฺธิสมฺปาปนฏฺเน โพชฺฌงฺคา.
มูลมูลกาทิทสกํ
๑๘. มูลฏฺเน ¶ โพชฺฌงฺคา, มูลจริยฏฺเน โพชฺฌงฺคา, มูลปริคฺคหฏฺเน โพชฺฌงฺคา, มูลปริวารฏฺเน โพชฺฌงฺคา ¶ , มูลปริปูรณฏฺเน [มูลปริปูรฏฺเน (สฺยา. ก.) เอวมุปริปิ] โพชฺฌงฺคา, มูลปริปากฏฺเน โพชฺฌงฺคา, มูลปฏิสมฺภิทฏฺเน ¶ โพชฺฌงฺคา, มูลปฏิสมฺภิทาปาปนฏฺเน โพชฺฌงฺคา, มูลปฏิสมฺภิทาย วสีภาวฏฺเน โพชฺฌงฺคา, มูลปฏิสมฺภิทาย วสีภาวปฺปตฺตานมฺปิ โพชฺฌงฺคา.
เหตุฏฺเน โพชฺฌงฺคา, เหตุจริยฏฺเน โพชฺฌงฺคา, เหตุปริคฺคหฏฺเน โพชฺฌงฺคา, เหตุปริวารฏฺเน โพชฺฌงฺคา, เหตุปริปูรณฏฺเน โพชฺฌงฺคา, เหตุปริปากฏฺเน โพชฺฌงฺคา, เหตุปฏิสมฺภิทฏฺเน โพชฺฌงฺคา, เหตุปฏิสมฺภิทาปาปนฏฺเน โพชฺฌงฺคา, เหตุปฏิสมฺภิทาย วสีภาวฏฺเน โพชฺฌงฺคา, เหตุปฏิสมฺภิทาย วสีภาวปฺปตฺตานมฺปิ โพชฺฌงฺคา.
ปจฺจยฏฺเน โพชฺฌงฺคา, ปจฺจยจริยฏฺเน โพชฺฌงฺคา, ปจฺจยปริคฺคหฏฺเน โพชฺฌงฺคา, ปจฺจยปริวารฏฺเน โพชฺฌงฺคา, ปจฺจยปริปูรณฏฺเน โพชฺฌงฺคา, ปจฺจยปริปากฏฺเน โพชฺฌงฺคา, ปจฺจยปฏิสมฺภิทฏฺเน โพชฺฌงฺคา, ปจฺจยปฏิสมฺภิทาปาปนฏฺเน โพชฺฌงฺคา, ปจฺจยปฏิสมฺภิทาย วสีภาวฏฺเน โพชฺฌงฺคา, ปจฺจยปฏิสมฺภิทาย วสีภาวปฺปตฺตานมฺปิ โพชฺฌงฺคา.
วิสุทฺธฏฺเน โพชฺฌงฺคา, วิสุทฺธิจริยฏฺเน โพชฺฌงฺคา, วิสุทฺธิปริคฺคหฏฺเน โพชฺฌงฺคา, วิสุทฺธิปริวารฏฺเน โพชฺฌงฺคา, วิสุทฺธิปริปูรณฏฺเน โพชฺฌงฺคา, วิสุทฺธิปริปากฏฺเน โพชฺฌงฺคา, วิสุทฺธิปฏิสมฺภิทฏฺเน โพชฺฌงฺคา, วิสุทฺธิปฏิสมฺภิทาปาปนฏฺเน โพชฺฌงฺคา, วิสุทฺธิปฏิสมฺภิทาย วสีภาวฏฺเน โพชฺฌงฺคา, วิสุทฺธิปฏิสมฺภิทาย วสีภาวปฺปตฺตานมฺปิ โพชฺฌงฺคา.
อนวชฺชฏฺเน โพชฺฌงฺคา, อนวชฺชจริยฏฺเน ¶ โพชฺฌงฺคา, อนวชฺชปริคฺคหฏฺเน โพชฺฌงฺคา, อนวชฺชปริวารฏฺเน โพชฺฌงฺคา, อนวชฺชปริปูรณฏฺเน โพชฺฌงฺคา, อนวชฺชปริปากฏฺเน โพชฺฌงฺคา, อนวชฺชปฏิสมฺภิทฏฺเน โพชฺฌงฺคา, อนวชฺชปฏิสมฺภิทาปาปนฏฺเน โพชฺฌงฺคา, อนวชฺชปฏิสมฺภิทาย วสีภาวฏฺเน โพชฺฌงฺคา, อนวชฺชปฏิสมฺภิทาย วสีภาวปฺปตฺตานมฺปิ โพชฺฌงฺคา.
เนกฺขมฺมฏฺเน ¶ โพชฺฌงฺคา, เนกฺขมฺมจริยฏฺเน โพชฺฌงฺคา, เนกฺขมฺมปริคฺคหฏฺเน โพชฺฌงฺคา, เนกฺขมฺมปริวารฏฺเน โพชฺฌงฺคา, เนกฺขมฺมปริปูรณฏฺเน โพชฺฌงฺคา, เนกฺขมฺมปริปากฏฺเน ¶ ¶ โพชฺฌงฺคา, เนกฺขมฺมปฏิสมฺภิทฏฺเน โพชฺฌงฺคา, เนกฺขมฺมปฏิสมฺภิทาปาปนฏฺเน โพชฺฌงฺคา, เนกฺขมฺมปฏิสมฺภิทาย วสีภาวฏฺเน โพชฺฌงฺคา, เนกฺขมฺมปฏิสมฺภิทาย วสีภาวปฺปตฺตานมฺปิ โพชฺฌงฺคา.
วิมุตฺตฏฺเน โพชฺฌงฺคา, วิมุตฺติจริยฏฺเน โพชฺฌงฺคา, วิมุตฺติปริคฺคหฏฺเน โพชฺฌงฺคา, วิมุตฺติปริวารฏฺเน โพชฺฌงฺคา, วิมุตฺติปริปูรณฏฺเน โพชฺฌงฺคา, วิมุตฺติปริปากฏฺเน โพชฺฌงฺคา, วิมุตฺติปฏิสมฺภิทฏฺเน โพชฺฌงฺคา, วิมุตฺติปฏิสมฺภิทาปาปนฏฺเน โพชฺฌงฺคา, วิมุตฺติปฏิสมฺภิทาย วสีภาวฏฺเน โพชฺฌงฺคา, วิมุตฺติปฏิสมฺภิทาย วสีภาวปฺปตฺตานมฺปิ โพชฺฌงฺคา.
อนาสวฏฺเน โพชฺฌงฺคา, อนาสวจริยฏฺเน โพชฺฌงฺคา, อนาสวปริคฺคหฏฺเน โพชฺฌงฺคา, อนาสวปริวารฏฺเน โพชฺฌงฺคา, อนาสวปริปูรณฏฺเน โพชฺฌงฺคา, อนาสวปริปากฏฺเน โพชฺฌงฺคา ¶ , อนาสวปฏิสมฺภิทฏฺเน โพชฺฌงฺคา, อนาสวปฏิสมฺภิทาปาปนฏฺเน โพชฺฌงฺคา, อนาสวปฏิสมฺภิทาย วสีภาวฏฺเน โพชฺฌงฺคา, อนาสวปฏิสมฺภิทาย วสีภาวปฺปตฺตานมฺปิ โพชฺฌงฺคา.
วิเวกฏฺเน โพชฺฌงฺคา, วิเวกจริยฏฺเน โพชฺฌงฺคา, วิเวกปริคฺคหฏฺเน โพชฺฌงฺคา, วิเวกปริวารฏฺเน โพชฺฌงฺคา, วิเวกปริปูรณฏฺเน โพชฺฌงฺคา, วิเวกปริปากฏฺเน โพชฺฌงฺคา, วิเวกปฏิสมฺภิทฏฺเน โพชฺฌงฺคา, วิเวกปฏิสมฺภิทาปาปนฏฺเน โพชฺฌงฺคา, วิเวกปฏิสมฺภิทาย วสีภาวฏฺเน โพชฺฌงฺคา, วิเวกปฏิสมฺภิทาย วสีภาวปฺปตฺตานมฺปิ โพชฺฌงฺคา.
โวสคฺคฏฺเน โพชฺฌงฺคา, โวสคฺคจริยฏฺเน โพชฺฌงฺคา, โวสคฺคปริคฺคหฏฺเน โพชฺฌงฺคา, โวสคฺคปริวารฏฺเน โพชฺฌงฺคา, โวสคฺคปริปูรณฏฺเน โพชฺฌงฺคา, โวสคฺคปริปากฏฺเน โพชฺฌงฺคา, โวสคฺคปฏิสมฺภิทฏฺเน โพชฺฌงฺคา, โวสคฺคปฏิสมฺภิทาปาปนฏฺเน โพชฺฌงฺคา, โวสคฺคปฏิสมฺภิทาย วสีภาวฏฺเน โพชฺฌงฺคา, โวสคฺคปฏิสมฺภิทาย วสีภาวปฺปตฺตานมฺปิ โพชฺฌงฺคา.
๑๙. มูลฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เหตุฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ปจฺจยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วิสุทฺธฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อนวชฺชฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เนกฺขมฺมฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วิมุตฺตฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อนาสวฏฺํ ¶ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วิเวกฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา ¶ . โวสคฺคฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา.
มูลจริยฏฺํ ¶ ¶ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เหตุจริยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ปจฺจยจริยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วิสุทฺธิจริยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อนวชฺชจริยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เนกฺขมฺมจริยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วิมุตฺติจริยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อนาสวจริยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วิเวกจริยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. โวสคฺคจริยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา.
มูลปริคฺคหฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา…เป… โวสคฺคปริคฺคหฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. มูลปริวารฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา…เป… โวสคฺคปริวารฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. มูลปริปูรณฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา…เป… โวสคฺคปริปูรฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. มูลปริปากฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา…เป… โวสคฺคปริปากฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. มูลปฏิสมฺภิทฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา…เป… โวสคฺคปฏิสมฺภิทฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. มูลปฏิสมฺภิทาปาปนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา…เป… โวสคฺคปฏิสมฺภิทาปาปนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. มูลปฏิสมฺภิทาย วสีภาวฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา…เป… โวสคฺคปฏิสมฺภิทาย วสีภาวฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา…เป….
ปริคฺคหฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ปริวารฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ปริปูรณฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกคฺคฏฺํ ¶ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อวิกฺเขปฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ปคฺคหฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อวิสารฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อนาวิลฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อนิฺชนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺตุปฏฺานวเสน จิตฺตสฺส ิตฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อารมฺมณฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. โคจรฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ปหานฏฺํ ¶ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ปริจฺจาคฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วุฏฺานฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วิวฏฺฏนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. สนฺตฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ปณีตฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วิมุตฺตฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อนาสวฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ตรณฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อนิมิตฺตฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อปฺปณิหิตฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. สฺุตฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกรสฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อนติวตฺตนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ยุคนทฺธฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. นิยฺยานฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เหตุฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ทสฺสนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อาธิปเตยฺยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา.
สมถสฺส อวิกฺเขปฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วิปสฺสนาย อนุปสฺสนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ ¶ – โพชฺฌงฺคา. สมถวิปสฺสนานํ เอกรสฏฺํ ¶ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ยุคนทฺธสฺส อนติวตฺตนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. สิกฺขาย สมาทานฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ ¶ – โพชฺฌงฺคา. อารมฺมณสฺส โคจรฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ลีนสฺส จิตฺตสฺส ปคฺคหฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อุทฺธตสฺส จิตฺตสฺส นิคฺคหฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อุโภวิสุทฺธานํ อชฺฌุเปกฺขนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วิเสสาธิคมฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อุตฺตริ ปฏิเวธฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. สจฺจาภิสมยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. นิโรเธ ปติฏฺาปกฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา.
สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิโมกฺขฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา…เป… ปฺินฺทฺริยสฺส ทสฺสนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. สทฺธาพลสฺส อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา…เป… ปฺาพลสฺส อวิชฺชาย อกมฺปิยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฏฺานฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปฏิสงฺขานฏฺํ ¶ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. สมฺมาทิฏฺิยา ทสฺสนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา…เป… สมฺมาสมาธิสฺส อวิกฺเขปฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา.
อินฺทฺริยานํ อาธิปเตยฺยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. พลานํ อกมฺปิยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. นิยฺยานฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. มคฺคสฺส เหตุฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. สติปฏฺานานํ อุปฏฺานฏฺํ ¶ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. สมฺมปฺปธานานํ ปทหนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อิทฺธิปาทานํ อิชฺฌนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. สจฺจานํ ตถฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ปโยคานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ผลานํ สจฺฉิกิริยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา.
วิตกฺกสฺส อภินิโรปนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วิจารสฺส อุปวิจารฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ปีติยา ผรณฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. สุขสฺส อภิสนฺทนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. จิตฺตสฺส เอกคฺคฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา.
อาวชฺชนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วิชานนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ปชานนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. สฺชานนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอโกทฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อภิฺาย าตฏฺํ [อภิฺเยฺยตฺถํ (สฺยา.)] พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ปริฺาย ตีรณฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ปหานสฺส ปริจฺจาคฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ภาวนาย เอกรสฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา ¶ . สจฺฉิกิริยาย ผสฺสนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา ¶ . ขนฺธานํ ขนฺธฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ธาตูนํ ธาตุฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อายตนานํ อายตนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. สงฺขตานํ สงฺขตฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อสงฺขตสฺส อสงฺขตฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา.
จิตฺตฏฺํ ¶ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. จิตฺตานนฺตริยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ ¶ – โพชฺฌงฺคา. จิตฺตสฺส วุฏฺานฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. จิตฺตสฺส วิวฏฺฏนฏฺํ [วิวชฺชนฏฺํ (สฺยา.)] พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. จิตฺตสฺส เหตุฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. จิตฺตสฺส ปจฺจยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. จิตฺตสฺส วตฺถุฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. จิตฺตสฺส ภูมฏฺํ [ภุมฺมฏฺํ (สฺยา.) ปฏิ. ม. ๑.๑๔ ปสฺสิตพฺพา] พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. จิตฺตสฺส อารมฺมณฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. จิตฺตสฺส โคจรฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. จิตฺตสฺส จริยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. จิตฺตสฺส คตฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. จิตฺตสฺส อภินีหารฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. จิตฺตสฺส นิยฺยานฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. จิตฺตสฺส นิสฺสรณฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา.
เอกตฺเต อาวชฺชนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต วิชานนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต ปชานนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต สฺชานนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต เอโกทฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ( ) [(เอกตฺเต อุปนิพนฺธนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา) (สพฺพตฺถ)]. เอกตฺเต ปกฺขนฺทนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต ปสีทนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต สนฺติฏฺนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต วิมุจฺจนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต ¶ เอตํ สนฺตนฺติ ปสฺสนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต ยานีกตฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต วตฺถุกตฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต อนุฏฺิตฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต ปริจิตฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต สุสมารทฺธฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา ¶ . เอกตฺเต ปริคฺคหฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต ปริวารฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต ปริปูรณฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต สโมธานฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต อธิฏฺานฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต อาเสวนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต ภาวนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต พหุลีกมฺมฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต สุสมุคฺคตฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต สุวิมุตฺตฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต พุชฺฌนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต อนุพุชฺฌนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต ปฏิพุชฺฌนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต สมฺพุชฺฌนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต โพธนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต อนุโพธนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต ปฏิโพธนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ ¶ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต สมฺพุชฺฌนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต โพธิปกฺขิยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต อนุโพธิปกฺขิยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต ปฏิโพธิปกฺขิยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต สมฺโพธิปกฺขิยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต โชตนฏฺํ ¶ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต อุชฺโชตนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต อนุโชตนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต ปฏิโชตนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต สฺโชตนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา.
ปตาปนฏฺํ ¶ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วิโรจนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา ¶ . กิเลสานํ สนฺตาปนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อมลฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วิมลฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. นิมฺมลฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. สมฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. สมยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วิเวกฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วิเวกจริยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วิราคฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วิราคจริยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. นิโรธฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. นิโรธจริยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. โวสคฺคฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. โวสคฺคจริยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วิมุตฺตฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วิมุตฺติจริยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา.
ฉนฺทฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ฉนฺทสฺส มูลฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ฉนฺทสฺส ปาทฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ฉนฺทสฺส ปธานฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ฉนฺทสฺส อิชฺฌนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ฉนฺทสฺส อธิโมกฺขฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ฉนฺทสฺส ปคฺคหฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ฉนฺทสฺส อุปฏฺานฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ฉนฺทสฺส อวิกฺเขปฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ฉนฺทสฺส ทสฺสนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา.
วีริยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา…เป… จิตฺตฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา…เป… วีมํสฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วีมํสาย มูลฏฺํ ¶ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วีมํสาย ปาทฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วีมํสาย ปธานฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วีมํสาย อิชฺฌนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วีมํสาย อธิโมกฺขฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วีมํสาย ปคฺคหฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วีมํสาย อุปฏฺานฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วีมํสาย อวิกฺเขปฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วีมํสาย ทสฺสนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา.
ทุกฺขฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ทุกฺขสฺส ¶ สงฺขตฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ทุกฺขสฺส สนฺตาปฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ทุกฺขสฺส วิปริณามฏฺํ ¶ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. สมุทยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. สมุทยสฺส อายูหนฏฺํ นิทานฏฺํ สฺโคฏฺํ ปลิโพธฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. นิโรธฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. นิโรธสฺส นิสฺสรณฏฺํ วิเวกฏฺํ อสงฺขตฏฺํ อมตฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. มคฺคฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. มคฺคสฺส นิยฺยานฏฺํ เหตุฏฺํ ทสฺสนฏฺํ อาธิปเตยฺยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา.
ตถฏฺํ ¶ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อนตฺตฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. สจฺจฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ปฏิเวธฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อภิชานนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ปริชานนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ธมฺมฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ธาตุฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. าตฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. สจฺฉิกิริยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ผสฺสนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อภิสมยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา.
เนกฺขมฺมํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อพฺยาปาทํ ¶ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อาโลกสฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อวิกฺเขปํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ธมฺมววตฺถานํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. าณํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ปาโมชฺชํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ปมํ ฌานํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา…เป… อรหตฺตมคฺคํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อรหตฺตผลสมาปตฺตึ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา.
อธิโมกฺขฏฺเน สทฺธินฺทฺริยํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา…เป… ทสฺสนฏฺเน ปฺินฺทฺริยํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยฏฺเน สทฺธาพลํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา…เป… อวิชฺชาย อกมฺปิยฏฺเน ปฺาพลํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อุปฏฺานฏฺเน สติสมฺโพชฺฌงฺคํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา…เป… ปฏิสงฺขานฏฺเน อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา.
ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺึ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา…เป… อวิกฺเขปฏฺเน สมฺมาสมาธึ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อาธิปเตยฺยฏฺเน อินฺทฺริยํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อกมฺปิยฏฺเน พลํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. นิยฺยานฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เหตุฏฺเน มคฺคํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อุปฏฺานฏฺเน สติปฏฺานํ พุชฺฌนฺตีติ ¶ – โพชฺฌงฺคา. ปทหนฏฺเน สมฺมปฺปธานํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อิชฺฌนฏฺเน อิทฺธิปาทํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ตถฏฺเน สจฺจํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อวิกฺเขปฏฺเน สมถํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อนุปสฺสนฏฺเ วิปสฺสนํ ¶ …เป… เอกรสฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ¶ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อนติวตฺตนฏฺเน ยุคนทฺธํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. สํวรฏฺเน สีลวิสุทฺธึ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อวิกฺเขปฏฺเน จิตฺตวิสุทฺธึ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ทสฺสนฏฺเน ทิฏฺิวิสุทฺธึ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. มุตฺตฏฺเน วิโมกฺขํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ปฏิเวธฏฺเน วิชฺชํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ปริจฺจาคฏฺเน วิมุตฺตึ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. สมุจฺเฉทฏฺเน ขเย าณํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ปฏิปฺปสฺสทฺธฏฺเน อนุปฺปาเท าณํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา.
ฉนฺทํ มูลฏฺเน พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. มนสิการํ สมุฏฺานฏฺเน พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ผสฺสํ สโมธานฏฺเน พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เวทนํ สโมสรณฏฺเน พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. สมาธึ ปมุขฏฺเน พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. สตึ อาธิปเตยฺยฏฺเน ¶ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ปฺํ ตตุตฺตรฏฺเน พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วิมุตฺตึ สารฏฺเน พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเน พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา.
๒๐. สาวตฺถินิทานํ. ตตฺร โข อายสฺมา สาริปุตฺโต ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘อาวุโส ภิกฺขโว’’ติ [อาวุโสติ (สฺยา.) สํ. นิ. ๕.๑๘๕ ปสฺสิตพฺพา]. ‘‘อาวุโส’’ติ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ปจฺจสฺโสสุํ. อายสฺมา สาริปุตฺโต เอตทโวจ –
‘‘สตฺติเม, อาวุโส, โพชฺฌงฺคา ¶ . กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค – อิเม โข, อาวุโส, สตฺต โพชฺฌงฺคา. อิเมสํ ขฺวาหํ, อาวุโส, สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ เยน เยน โพชฺฌงฺเคน อากงฺขามิ ปุพฺพณฺหสมยํ วิหริตุํ, เตน เตน โพชฺฌงฺเคน ปุพฺพณฺหสมยํ วิหรามิ. เยน เยน โพชฺฌงฺเคน อากงฺขามิ มชฺฌนฺหิกสมยํ…เป… สายนฺหสมยํ วิหริตุํ, เตน เตน โพชฺฌงฺเคน สายนฺหสมยํ ¶ วิหรามิ. สติสมฺโพชฺฌงฺโค อิติ เจ เม, ‘อาวุโส, โหติ, อปฺปมาโณ’ติ เม โหติ, ‘สุสมารทฺโธ’ติ เม โหติ. ติฏฺนฺตฺจ นํ [ติฏฺนฺตํ จรํ (สฺยา.) สํ. นิ. ๕.๑๘๕ ปสฺสิตพฺพา] ‘ติฏฺตี’ติ ปชานามิ. สเจปิ เม จวติ, ‘อิทปฺปจฺจยา เม จวตี’ติ ปชานามิ. ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค อิติ เจ เม, อาวุโส, โหติ, ‘อปฺปมาโณ’ติ เม โหติ, ‘สุสมารทฺโธ’ติ เม โหติ. ติฏฺนฺตฺจ นํ ‘ติฏฺตี’ติ ปชานามิ. สเจปิ เม จวติ, ‘อิทปฺปจฺจยา เม จวตี’ติ ปชานามิ.
‘‘เสยฺยถาปิ, อาวุโส, รฺโ วา ราชมหามตฺตสฺส วา นานารตฺตานํ ทุสฺสานํ ทุสฺสกรณฺฑโก ปูโร อสฺส. โส ยฺเทว ทุสฺสยุคํ อากงฺเขยฺย ปุพฺพณฺหสมยํ ปารุปิตุํ, ตํ ตเทว ¶ ทุสฺสยุคํ ปุพฺพณฺหสมยํ ปารุเปยฺย. ยฺเทว ทุสฺสยุคํ อากงฺเขยฺย มชฺฌนฺหิกสมยํ…เป… สายนฺหสมยํ ปารุปิตุํ, ตํ ตเทว ทุสฺสยุคํ สายนฺหสมยํ ปารุเปยฺย. เอวเมว ขฺวาหํ, อาวุโส, อิเมสํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ เยน เยน โพชฺฌงฺเคน อากงฺขามิ ปุพฺพณฺหสมยํ วิหริตุํ, เตน ¶ เตน โพชฺฌงฺเคน ปุพฺพณฺหสมยํ วิหรามิ. เยน เยน โพชฺฌงฺเคน อากงฺขามิ มชฺฌนฺหิกสมยํ…เป… สายนฺหสมยํ ¶ วิหริตุํ, เตน เตน โพชฺฌงฺเคน สายนฺหสมยํ วิหรามิ. สติสมฺโพชฺฌงฺโค อิติ เจ เม, อาวุโส, โหติ, ‘อปฺปมาโณ’ติ เม โหติ, ‘สุสมารทฺโธ’ติ เม โหติ. ติฏฺนฺตฺจ นํ ‘ติฏฺตี’ติ ปชานามิ. สเจปิ เม จวติ, ‘อิทปฺปจฺจยา เม จวตี’ติ ปชานามิ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค อิติ เจ เม, อาวุโส, โหติ, ‘อปฺปมาโณ’ติ เม โหติ, ‘สุสมารทฺโธ’ติ เม โหติ. ติฏฺนฺตฺจ นํ ‘ติฏฺตี’ติ ปชานามิ. สเจปิ เม จวติ, ‘อิทปฺปจฺจยา เม จวตี’ติ ปชานามิ’’.
สุตฺตนฺตนิทฺเทโส
๒๑. กถํ สติสมฺโพชฺฌงฺโค อิติ เจ เม โหตีติ โพชฺฌงฺโค? ยาวตา นิโรธูปฏฺาติ ตาวตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค. อิติ เจ เม โหตีติ โพชฺฌงฺโค. เสยฺยถาปิ เตลปฺปทีปสฺส ฌายโต ยาวตา อจฺจิ ตาวตา วณฺโณ, ยาวตา วณฺโณ ตาวตา อจฺจิ. เอวเมว ยาวตา นิโรธูปฏฺาติ ตาวตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค. อิติ เจ เม โหตีติ โพชฺฌงฺโค.
กถํ ¶ อปฺปมาโณ อิติ เจ เม โหตีติ โพชฺฌงฺโค? ปมาณพทฺธา [ปมาณวนฺตา (สฺยา.), อฏฺกถา โอโลเกตพฺพา] กิเลสา, สพฺเพ จ ปริยุฏฺานา, เย จ สงฺขารา โปโนภวิกา อปฺปมาโณ นิโรโธ อจลฏฺเน อสงฺขตฏฺเน. ยาวตา นิโรธูปฏฺาติ ตาวตา อปฺปมาโณ. อิติ เจ เม โหตีติ โพชฺฌงฺโค.
กถํ สุสมารทฺโธ อิติ เจ เม โหตีติ – โพชฺฌงฺโค? วิสมา กิเลสา, สพฺเพ ¶ จ ปริยุฏฺานา, เย จ สงฺขารา โปโนภวิกา, สมธมฺโม นิโรโธ สนฺตฏฺเน ปณีตฏฺเน. ยาวตา นิโรธูปฏฺาติ ตาวตา สุสมารทฺโธ อิติ เจ เม โหตีติ โพชฺฌงฺโค.
กถํ ‘‘ติฏฺนฺตฺจ นํ ติฏฺตี’’ติ ปชานามิ; สเจปิ จวติ ‘‘อิทปฺปจฺจยา จวตี’’ติ ปชานามิ? กติหากาเรหิ สติสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺติ? กติหากาเรหิ สติสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ? อฏฺหากาเรหิ สติสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺติ. อฏฺหากาเรหิ สติสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ.
กตเมหิ ¶ ¶ อฏฺหากาเรหิ สติสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺติ? อนุปฺปาทํ อาวชฺชิตตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺติ, อุปฺปาทํ อนาวชฺชิตตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺติ, อปฺปวตฺตํ อาวชฺชิตตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺติ, ปวตฺตํ อนาวชฺชิตตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺติ, อนิมิตฺตํ อาวชฺชิตตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺติ, นิมิตฺตํ อนาวชฺชิตตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺติ, นิโรธํ อาวชฺชิตตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺติ, สงฺขาเร อนาวชฺชิตตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺติ – อิเมหิ อฏฺหากาเรหิ สติสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺติ.
กตเมหิ อฏฺหากาเรหิ สติสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ? อุปฺปาทํ อาวชฺชิตตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ, อนุปฺปาทํ อนาวชฺชิตตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ, ปวตฺตํ อาวชฺชิตตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ, อปฺปวตฺตํ อนาวชฺชิตตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ, นิมิตฺตํ อาวชฺชิตตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ, อนิมิตฺตํ อนาวชฺชิตตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค ¶ จวติ, สงฺขาเร อาวชฺชิตตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ, นิโรธํ อนาวชฺชิตตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ – อิเมหิ อฏฺหากาเรหิ สติสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ. เอวํ ¶ ‘‘ติฏฺนฺตฺจ นํ ติฏฺตี’’ติ ปชานามิ. สเจปิ จวติ, ‘‘อิทปฺปจฺจยา เม จวตี’’ติ ปชานามิ…เป….
กถํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค อิติ เจ เม โหตีติ โพชฺฌงฺโค? ยาวตา นิโรธูปฏฺาติ ตาวตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค อิติ เจ เม โหตีติ โพชฺฌงฺโค. เสยฺยถาปิ เตลปฺปทีปสฺส ฌายโต ยาวตา อจฺจิ ตาวตา วณฺโณ, ยาวตา วณฺโณ ตาวตา อจฺจิ. เอวเมว ยาวตา นิโรธูปฏฺาติ ตาวตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค อิติ เจ โหตีติ โพชฺฌงฺโค.
กถํ อปฺปมาโณ อิติ เจ โหตีติ โพชฺฌงฺโค? ปมาณพทฺธา กิเลสา, สพฺเพ จ ปริยุฏฺานา, เย จ สงฺขารา โปโนภวิกา อปฺปมาโณ นิโรโธ อจลฏฺเน อสงฺขตฏฺเน. ยาวตา นิโรธูปฏฺาติ ตาวตา อปฺปมาโณ อิติ เจ โหตีติ โพชฺฌงฺโค.
กถํ สุสมารทฺโธ อิติ เจ โหตีติ โพชฺฌงฺโค? วิสมา กิเลสา, สพฺเพ จ ปริยุฏฺานา, เย จ สงฺขารา โปโนภวิกา สมธมฺโม นิโรโธ ¶ สนฺตฏฺเน ปณีตฏฺเน. ยาวตา นิโรธูปฏฺาติ ตาวตา สุสมารทฺโธ อิติ เจ โหตีติ โพชฺฌงฺโค.
กถํ ‘‘ติฏฺนฺตฺจ นํ ติฏฺตี’’ติ ปชานามิ; สเจปิ จวติ ‘‘อิทปฺปจฺจยา ¶ เม จวตี’’ติ ปชานามิ? กติหากาเรหิ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺติ? กติหากาเรหิ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ ¶ ? อฏฺหากาเรหิ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺติ. อฏฺหากาเรหิ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ.
กตเมหิ อฏฺหากาเรหิ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺติ? อนุปฺปาทํ อาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺติ, อุปฺปาทํ อนาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺติ, อปฺปวตฺตํ อาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺติ, ปวตฺตํ อนาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺติ, อนิมิตฺตํ อาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺติ, นิมิตฺตํ อนาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺติ, นิโรธํ อาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺติ, สงฺขาเร อนาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺติ – อิเมหิ อฏฺหากาเรหิ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺติ.
กตเมหิ อฏฺหากาเรหิ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ? อุปฺปาทํ อาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ, อนุปฺปาทํ อนาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ, ปวตฺตํ อาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ, อปฺปวตฺตํ อนาวชฺชิตตฺตา ¶ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ, นิมิตฺตํ อาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ ¶ , อนิมิตฺตํ อนาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ, สงฺขาเร อาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ, นิโรธํ อนาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ – อิเมหิ อฏฺหากาเรหิ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ. เอวํ ‘‘ติฏฺนฺตฺจ นํ ติฏฺตี’’ติ ปชานามิ; สเจปิ จวติ, ‘‘อิทปฺปจฺจยา เม จวตี’’ติ ปชานามิ.
โพชฺฌงฺคกถา นิฏฺิตา.
๔. เมตฺตากถา
๒๒. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘เมตฺตาย ¶ , ภิกฺขเว, เจโตวิมุตฺติยา อาเสวิตาย ภาวิตาย พหุลีกตาย ยานีกตาย วตฺถุกตาย อนุฏฺิตาย ¶ ปริจิตาย สุสมารทฺธาย เอกาทสานิสํสา ปาฏิกงฺขา. กตเม เอกาทส? สุขํ สุปติ, สุขํ ปฏิพุชฺฌติ, น ปาปกํ สุปินํ ปสฺสติ, มนุสฺสานํ ปิโย โหติ, อมนุสฺสานํ ปิโย โหติ, เทวตา รกฺขนฺติ, นาสฺส อคฺคิ วา วิสํ วา สตฺถํ วา กมติ, ตุวฏํ จิตฺตํ สมาธิยติ, มุขวณฺโณ วิปฺปสีทติ, อสมฺมูฬฺโห กาลงฺกโรติ, อุตฺตริ [อุตฺตรึ (สฺยา. ปี.) อ. นิ. ๑๑.๑๕ ปสฺสิตพฺพา] อปฺปฏิวิชฺฌนฺโต พฺรหฺมโลกูปโค โหติ. เมตฺตาย, ภิกฺขเว, เจโตวิมุตฺติยา อาเสวิตาย ภาวิตาย พหุลีกตาย ยานีกตาย วตฺถุกตาย อนุฏฺิตาย ปริจิตาย สุสมารทฺธาย – อิเม เอกาทสานิสํสา ปาฏิกงฺขา’’ ¶ .
อตฺถิ อโนธิโส ผรณา เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ, อตฺถิ โอธิโส ผรณา เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ, อตฺถิ ทิสาผรณา เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ. กติหากาเรหิ อโนธิโส ผรณา เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ, กติหากาเรหิ โอธิโส ผรณา เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ, กติหากาเรหิ ทิสาผรณา เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ? ปฺจหากาเรหิ อโนธิโส ผรณา เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ, สตฺตหากาเรหิ โอธิโส ผรณา เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ, ทสหากาเรหิ ทิสาผรณา เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
กตเมหิ ปฺจหากาเรหิ อโนธิโส ผรณา เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ? สพฺเพ สตฺตา อเวรา อพฺยาปชฺชา [อพฺยาปชฺฌา (สฺยา.)] อนีฆา สุขี อตฺตานํ ปริหรนฺตุ. สพฺเพ ปาณา…เป… สพฺเพ ภูตา…เป… สพฺเพ ปุคฺคลา…เป… สพฺเพ อตฺตภาวปริยาปนฺนา อเวรา อพฺยาปชฺชา ¶ อนีฆา สุขี อตฺตานํ ปริหรนฺตูติ. อิเมหิ ปฺจหากาเรหิ อโนธิโส ผรณา เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
กตเมหิ สตฺตหากาเรหิ โอธิโส ผรณา เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ? สพฺพา อิตฺถิโย อเวรา อพฺยาปชฺชา ¶ อนีฆา สุขี อตฺตานํ ปริหรนฺตุ. สพฺเพ ปุริสา…เป… สพฺเพ อริยา…เป… สพฺเพ อนริยา…เป… สพฺเพ เทวา…เป… สพฺเพ มนุสฺสา…เป… สพฺเพ วินิปาติกา อเวรา อพฺยาปชฺชา อนีฆา สุขี อตฺตานํ ปริหรนฺตูติ. อิเมหิ สตฺตหากาเรหิ ¶ โอธิโส ผรณา เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
กตเมหิ ทสหากาเรหิ ทิสาผรณา เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ? สพฺเพ ปุรตฺถิมาย ทิสาย สตฺตา อเวรา อพฺยาปชฺชา อนีฆา สุขี อตฺตานํ ปริหรนฺตุ ¶ . สพฺเพ ปจฺฉิมาย ทิสาย สตฺตา…เป… สพฺเพ อุตฺตราย ทิสาย สตฺตา…เป… สพฺเพ ทกฺขิณาย ทิสาย สตฺตา…เป… สพฺเพ ปุรตฺถิมาย อนุทิสาย สตฺตา…เป… สพฺเพ ปจฺฉิมาย อนุทิสาย สตฺตา…เป… สพฺเพ อุตฺตราย อนุทิสาย สตฺตา…เป… สพฺเพ ทกฺขิณาย อนุทิสาย สตฺตา…เป… สพฺเพ เหฏฺิมาย ทิสาย สตฺตา…เป… สพฺเพ อุปริมาย ทิสาย สตฺตา อเวรา อพฺยาปชฺชา อนีฆา สุขี อตฺตานํ ปริหรนฺตุ. สพฺเพ ปุรตฺถิมาย ทิสาย ปาณา…เป… ภูตา… ปุคฺคลา… อตฺตภาวปริยาปนฺนา… สพฺพา อิตฺถิโย… สพฺเพ ปุริสา… สพฺเพ อริยา… สพฺเพ อนริยา… สพฺเพ เทวา… สพฺเพ มนุสฺสา… สพฺเพ วินิปาติกา อเวรา อพฺยาปชฺชา อนีฆา สุขี อตฺตานํ ปริหรนฺตุ. สพฺเพ ปจฺฉิมาย ทิสาย วินิปาติกา…เป… สพฺเพ อุตฺตราย ทิสาย วินิปาติกา… สพฺเพ ทกฺขิณาย ทิสาย วินิปาติกา… สพฺเพ ปุรตฺถิมาย อนุทิสาย วินิปาติกา… สพฺเพ ปจฺฉิมาย อนุทิสาย วินิปาติกา… สพฺเพ อุตฺตราย อนุทิสาย วินิปาติกา… สพฺเพ ทกฺขิณาย อนุทิสาย วินิปาติกา… สพฺเพ เหฏฺิมาย ทิสาย วินิปาติกา… สพฺเพ อุปริมาย ทิสาย วินิปาติกา อเวรา อพฺยาปชฺชา อนีฆา สุขี อตฺตานํ ปริหรนฺตูติ. อิเมหิ ทสหากาเรหิ ¶ ทิสาผรณา เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
๑. อินฺทฺริยวาโร
๒๓. สพฺเพสํ สตฺตานํ ปีฬนํ วชฺเชตฺวา อปีฬนาย, อุปฆาตํ วชฺเชตฺวา อนุปฆาเตน, สนฺตาปํ วชฺเชตฺวา อสนฺตาเปน, ปริยาทานํ วชฺเชตฺวา อปริยาทาเนน, วิเหสํ วชฺเชตฺวา อวิเหสาย, สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ มา เวริโน, สุขิโน โหนฺตุ มา ทุกฺขิโน, สุขิตตฺตา โหนฺตุ มา ทุกฺขิตตฺตาติ – อิเมหิ อฏฺหากาเรหิ สพฺเพ สตฺเต เมตฺตายตีติ – เมตฺตา. ตํ ธมฺมํ เจตยตีติ – เจโต. สพฺพพฺยาปาทปริยุฏฺาเนหิ ¶ วิมุจฺจตีติ – วิมุตฺติ. เมตฺตา จ เจโต จ วิมุตฺติ จาติ – เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
สพฺเพ ¶ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – สทฺธาย อธิมุจฺจติ. สทฺธินฺทฺริยปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
สพฺเพ ¶ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – วีริยํ ปคฺคณฺหาติ. วีริยินฺทฺริยปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – สตึ อุปฏฺาเปติ. สตินฺทฺริยปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – จิตฺตํ สมาทหติ. สมาธินฺทฺริยปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – ปฺาย ปชานาติ. ปฺินฺทฺริยปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
อิมานิ ¶ ปฺจินฺทฺริยานิ เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา อาเสวนา โหนฺติ. อิเมหิ ปฺจหิ อินฺทฺริเยหิ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ อาเสวียติ. อิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา ภาวนา โหนฺติ. อิเมหิ ปฺจหิ อินฺทฺริเยหิ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ ภาวียติ. อิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา พหุลีกตา โหนฺติ. อิเมหิ ปฺจหิ อินฺทฺริเยหิ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ พหุลีกรียติ. อิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา อลงฺการา โหนฺติ. อิเมหิ ปฺจหิ อินฺทฺริเยหิ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ สฺวาลงฺกตา โหติ. อิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา ปริกฺขารา โหนฺติ. อิเมหิ ปฺจหิ อินฺทฺริเยหิ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ สุปริกฺขตา โหติ. อิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา ปริวารา โหนฺติ. อิเมหิ ปฺจหิ อินฺทฺริเยหิ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ สุปริวุตา โหติ. อิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา อาเสวนา โหนฺติ, ภาวนา โหนฺติ, พหุลีกตา โหนฺติ, อลงฺการา โหนฺติ, ปริกฺขารา โหนฺติ, ปริวารา โหนฺติ, ปาริปูรี โหนฺติ, สหคตา โหนฺติ, สหชาตา โหนฺติ, สํสฏฺา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตา โหนฺติ, ปกฺขนฺทนา โหนฺติ, ปสีทนา [สํสีทนา (ก. สี. อฏฺ.)] โหนฺติ, สนฺติฏฺนา โหนฺติ, วิมุจฺจนา โหนฺติ, ‘‘เอตํ สนฺต’’นฺติ ผสฺสนา โหนฺติ, ยานีกตา โหนฺติ ¶ , วตฺถุกตา โหนฺติ, อนุฏฺิตา ¶ โหนฺติ, ปริจิตา โหนฺติ, สุสมารทฺธา โหนฺติ, สุภาวิตา โหนฺติ, สฺวาธิฏฺิตา โหนฺติ, สุสมุคฺคตา โหนฺติ ¶ , สุวิมุตฺตา โหนฺติ, นิพฺพตฺเตนฺติ โชเตนฺติ ปตาเปนฺติ.
๒. พลวาโร
๒๔. สพฺเพ ¶ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – อสฺสทฺธิเย น กมฺปติ. สทฺธาพลปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – โกสชฺเช น กมฺปติ. วีริยพลปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – ปมาเท น กมฺปติ. สติพลปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – อุทฺธจฺเจ น กมฺปติ. สมาธิพลปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – อวิชฺชาย น กมฺปติ. ปฺาพลปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
อิมานิ ปฺจ พลานิ เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา อาเสวนา โหนฺติ. อิเมหิ ปฺจหิ พเลหิ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ อาเสวียติ. อิมานิ ปฺจ พลานิ เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา ภาวนา โหนฺติ. อิเมหิ ปฺจหิ พเลหิ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ ภาวียติ. อิมานิ ปฺจ พลานิ เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา พหุลีกตา โหนฺติ. อิเมหิ ปฺจหิ พเลหิ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ พหุลีกรียติ. อิมานิ ปฺจ พลานิ เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา อลงฺการา ¶ โหนฺติ. อิเมหิ ปฺจหิ พเลหิ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ สฺวาลงฺกตา โหติ. อิมานิ ปฺจ พลานิ เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา ปริกฺขารา โหนฺติ. อิเมหิ ปฺจหิ พเลหิ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ สุปริกฺขตา โหติ. อิมานิ ปฺจ พลานิ เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา ปริวารา ¶ โหนฺติ. อิเมหิ ปฺจหิ พเลหิ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ สุปริวุตา โหติ. อิมานิ ปฺจ พลานิ เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา อาเสวนา โหนฺติ, ภาวนา โหนฺติ, พหุลีกตา โหนฺติ, อลงฺการา โหนฺติ, ปริกฺขารา โหนฺติ, ปริวารา โหนฺติ, ปาริปูรี โหนฺติ, สหคตา โหนฺติ, สหชาตา โหนฺติ, สํสฏฺา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตา โหนฺติ, ปกฺขนฺทนา โหนฺติ, ปสีทนา โหนฺติ, สนฺติฏฺนา โหนฺติ, วิมุจฺจนา ¶ โหนฺติ, ‘‘เอตํ สนฺต’’นฺติ ผสฺสนา โหนฺติ, ยานีกตา ¶ โหนฺติ, วตฺถุกตา โหนฺติ, อนุฏฺิตา โหนฺติ, ปริจิตา โหนฺติ, สุสมารทฺธา โหนฺติ, สุภาวิตา โหนฺติ, สฺวาธิฏฺิตา โหนฺติ, สุสมุคฺคตา โหนฺติ, สุวิมุตฺตา โหนฺติ นิพฺพตฺเตนฺติ โชเตนฺติ ปตาเปนฺติ.
๓. โพชฺฌงฺควาโร
๒๕. สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – สตึ อุปฏฺาเปติ. สติสมฺโพชฺฌงฺคปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – ปฺาย ปวิจินาติ. ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – วีริยํ ปคฺคณฺหาติ. วีริยสมฺโพชฺฌงฺคปริภาวิตา โหติ ¶ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – ปริฬาหํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภติ. ปีติสมฺโพชฺฌงฺคปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – ทุฏฺุลฺลํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภติ. ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – จิตฺตํ สมาทหติ. สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
สพฺเพ ¶ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – าเณน กิเลเส ปฏิสงฺขาติ. อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
อิเม สตฺต โพชฺฌงฺคา เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา อาเสวนา โหนฺติ. อิเมหิ สตฺตหิ โพชฺฌงฺเคหิ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ อาเสวียติ. อิเม สตฺต โพชฺฌงฺคา เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา ภาวนา โหนฺติ. อิเมหิ สตฺตหิ โพชฺฌงฺเคหิ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ ภาวียติ. อิเม สตฺต โพชฺฌงฺคา เมตฺตาย ¶ เจโตวิมุตฺติยา พหุลีกตา โหนฺติ. อิเมหิ สตฺตหิ โพชฺฌงฺเคหิ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ พหุลีกรียติ. อิเม สตฺต โพชฺฌงฺคา เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา อลงฺการา โหนฺติ. อิเมหิ สตฺตหิ โพชฺฌงฺเคหิ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ สฺวาลงฺกตา โหติ. อิเม สตฺต โพชฺฌงฺคา เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา ปริกฺขารา โหนฺติ. อิเมหิ สตฺตหิ โพชฺฌงฺเคหิ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ สุปริกฺขตา โหติ. อิเม สตฺต โพชฺฌงฺคา เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา ปริวารา โหนฺติ. อิเมหิ สตฺตหิ โพชฺฌงฺเคหิ ¶ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ สุปริวุตา โหติ. อิเม สตฺต โพชฺฌงฺคา เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา อาเสวนา โหนฺติ, ภาวนา โหนฺติ, พหุลีกตา โหนฺติ, อลงฺการา โหนฺติ, ปริกฺขารา โหนฺติ, ปริวารา โหนฺติ, ปาริปูรี โหนฺติ, สหคตา โหนฺติ, สหชาตา โหนฺติ, สํสฏฺา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตา โหนฺติ, ปกฺขนฺทนา โหนฺติ, ปสีทนา โหนฺติ, สนฺติฏฺนา โหนฺติ, วิมุจฺจนา ¶ โหนฺติ, ‘‘เอตํ สนฺต’’นฺติ ผสฺสนา โหนฺติ, ยานีกตา โหนฺติ, วตฺถุกตา โหนฺติ, อนุฏฺิตา โหนฺติ, ปริจิตา โหนฺติ, สุสมารทฺธา โหนฺติ, สุภาวิตา โหนฺติ, สฺวาธิฏฺิตา โหนฺติ, สุสมุคฺคตา โหนฺติ, สุวิมุตฺตา โหนฺติ, นิพฺพตฺเตนฺติ โชเตนฺติ ปตาเปนฺติ.
๔. มคฺคงฺควาโร
๒๖. สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – สมฺมา ปสฺสติ. สมฺมาทิฏฺิปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – สมฺมา อภินิโรเปติ. สมฺมาสงฺกปฺปปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
สพฺเพ ¶ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – สมฺมา ปริคฺคณฺหาติ. สมฺมาวาจาปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – สมฺมา สมุฏฺาเปติ. สมฺมากมฺมนฺตปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – สมฺมา โวทาเปติ ¶ . สมฺมาอาชีวปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
สพฺเพ ¶ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – สมฺมา ปคฺคณฺหาติ. สมฺมาวายามปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – สมฺมา อุปฏฺาเปติ. สมฺมาสติปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – สมฺมา สมาทหติ. สมฺมาสมาธิปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
อิเม อฏฺ มคฺคงฺคา เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา อาเสวนา โหนฺติ. อิเมหิ อฏฺหิ มคฺคงฺเคหิ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ อาเสวียติ. อิเม อฏฺ มคฺคงฺคา เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา ภาวนา โหนฺติ. อิเมหิ อฏฺหิ มคฺคงฺเคหิ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ ภาวียติ. อิเม อฏฺ มคฺคงฺคา เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา พหุลีกตา โหนฺติ. อิเมหิ อฏฺหิ มคฺคงฺเคหิ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ พหุลีกรียติ. อิเม อฏฺ มคฺคงฺคา เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา อลงฺการา โหนฺติ. อิเมหิ อฏฺหิ มคฺคงฺเคหิ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ สฺวาลงฺกตา โหนฺติ. อิเม อฏฺ มคฺคงฺคา เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา ปริกฺขารา โหนฺติ. อิเมหิ อฏฺหิ มคฺคงฺเคหิ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ สุปริกฺขตา โหติ. อิเม อฏฺ มคฺคงฺคา เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา ปริวารา โหนฺติ. อิเมหิ อฏฺหิ มคฺคงฺเคหิ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ สุปริวุตา โหติ. อิเม อฏฺ มคฺคงฺคา เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา อาเสวนา ¶ โหนฺติ ¶ , ภาวนา โหนฺติ ¶ , พหุลีกตา โหนฺติ, อลงฺการา โหนฺติ, ปริกฺขารา โหนฺติ, ปริวารา โหนฺติ, ปาริปูรี โหนฺติ, สหคตา โหนฺติ, สหชาตา โหนฺติ, สํสฏฺา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตา โหนฺติ, ปกฺขนฺทนา โหนฺติ, ปสีทนา โหนฺติ, สนฺติฏฺนา โหนฺติ, วิมุจฺจนา โหนฺติ, ‘‘เอตํ สนฺต’’นฺติ ผสฺสนา โหนฺติ, ยานีกตา โหนฺติ, วตฺถุกตา โหนฺติ, อนุฏฺิตา โหนฺติ, ปริจิตา โหนฺติ, สุสมารทฺธา โหนฺติ, สุภาวิตา โหนฺติ, สฺวาธิฏฺิตา โหนฺติ, สุสมุคฺคตา โหนฺติ, สุวิมุตฺตา โหนฺติ นิพฺพตฺเตนฺติ โชเตนฺติ ปตาเปนฺติ.
๒๗. สพฺเพสํ ปาณานํ…เป… สพฺเพสํ ภูตานํ… สพฺเพสํ ปุคฺคลานํ… สพฺเพสํ อตฺตภาวปริยาปนฺนานํ… สพฺพาสํ อิตฺถีนํ… สพฺเพสํ ปุริสานํ… สพฺเพสํ อริยานํ… สพฺเพสํ อนริยานํ… สพฺเพสํ เทวานํ… สพฺเพสํ มนุสฺสานํ… สพฺเพสํ วินิปาติกานํ ปีฬนํ วชฺเชตฺวา อปีฬนาย, อุปฆาตํ วชฺเชตฺวา อนุปฆาเตน, สนฺตาปํ วชฺเชตฺวา อสนฺตาเปน, ปริยาทานํ วชฺเชตฺวา อปริยาทาเนน, วิเหสํ วชฺเชตฺวา อวิเหสาย, สพฺเพ วินิปาติกา อเวริโน โหนฺตุ มา ¶ เวริโน, สุขิโน โหนฺตุ มา ทุกฺขิโน, สุขิตตฺตา โหนฺตุ มา ทุกฺขิตตฺตาติ – อิเมหิ อฏฺหากาเรหิ สพฺเพ วินิปาติเก เมตฺตายตีติ – เมตฺตา. ตํ ธมฺมํ เจตยตีติ – เจโต. สพฺพพฺยาปาทปริยุฏฺาเนหิ วิมุจฺจตีติ – วิมุตฺติ. เมตฺตา จ เจโต จ วิมุตฺติ จาติ – เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
สพฺเพ วินิปาติกา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – สทฺธาย ¶ อธิมุจฺจติ. สทฺธินฺทฺริยปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ…เป… นิพฺพตฺเตนฺติ โชเตนฺติ ปตาเปนฺติ.
สพฺเพสํ ปุรตฺถิมาย ทิสาย สตฺตานํ…เป… สพฺเพสํ ปจฺฉิมาย ทิสาย สตฺตานํ… สพฺเพสํ อุตฺตราย ทิสาย สตฺตานํ… สพฺเพสํ ทกฺขิณาย ทิสาย สตฺตานํ… สพฺเพสํ ปุรตฺถิมาย อนุทิสาย สตฺตานํ… สพฺเพสํ ปจฺฉิมาย อนุทิสาย สตฺตานํ… สพฺเพสํ อุตฺตราย อนุทิสาย สตฺตานํ… สพฺเพสํ ทกฺขิณาย อนุทิสาย สตฺตานํ… สพฺเพสํ เหฏฺิมาย ทิสาย สตฺตานํ… สพฺเพสํ อุปริมาย ทิสาย สตฺตานํ ปีฬนํ วชฺเชตฺวา อปีฬนาย, อุปฆาตํ วชฺเชตฺวา อนุปฆาเตน, สนฺตาปํ วชฺเชตฺวา อสนฺตาเปน, ปริยาทานํ วชฺเชตฺวา อปริยาทาเนน, วิเหสํ วชฺเชตฺวา อวิเหสาย, สพฺเพ อุปริมาย ทิสาย สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ มา เวริโน, สุขิโน โหนฺตุ ¶ มา ทุกฺขิโน, สุขิตตฺตา โหนฺตุ มา ทุกฺขิตตฺตาติ – อิเมหิ อฏฺหากาเรหิ สพฺเพ อุปริมาย ทิสาย สตฺเต เมตฺตายตีติ – เมตฺตา. ตํ ธมฺมํ เจตยตีติ – เจโต. สพฺพพฺยาปาทปริยุฏฺาเนหิ วิมุจฺจตีติ – วิมุตฺติ. เมตฺตา จ เจโต จ วิมุตฺติ จาติ – เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
สพฺเพ อุปริมาย ทิสาย สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – สทฺธาย อธิมุจฺจติ. สทฺธินฺทฺริยปริภาวิตา ¶ โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ…เป… นิพฺพตฺเตนฺติ โชเตนฺติ ปตาเปนฺติ.
สพฺเพสํ ปุรตฺถิมาย ทิสาย ปาณานํ…เป… ภูตานํ… ปุคฺคลานํ ¶ อตฺตภาวปริยาปนฺนานํ… สพฺพาสํ อิตฺถีนํ… สพฺเพสํ ปุริสานํ… สพฺเพสํ อริยานํ… สพฺเพสํ อนริยานํ… สพฺเพสํ เทวานํ… สพฺเพสํ มนุสฺสานํ… สพฺเพสํ วินิปาติกานํ… สพฺเพสํ ปจฺฉิมาย ทิสาย วินิปาติกานํ… สพฺเพสํ อุตฺตราย ทิสาย วินิปาติกานํ… สพฺเพสํ ทกฺขิณาย ทิสาย วินิปาติกานํ… สพฺเพสํ ปุรตฺถิมาย อนุทิสาย วินิปาติกานํ… สพฺเพสํ ¶ ปจฺฉิมาย อนุทิสาย วินิปาติกานํ… สพฺเพสํ อุตฺตราย อนุทิสาย วินิปาติกานํ… สพฺเพสํ ทกฺขิณาย อนุทิสาย วินิปาติกานํ… สพฺเพสํ เหฏฺิมาย ทิสาย วินิปาติกานํ… สพฺเพสํ อุปริมาย ทิสาย วินิปาติกานํ ปีฬนํ วชฺเชตฺวา อปีฬนาย, อุปฆาตํ วชฺเชตฺวา อนุปฆาเตน, สนฺตาปํ วชฺเชตฺวา อสนฺตาเปน, ปริยาทานํ วชฺเชตฺวา อปริยาทาเนน, วิเหสํ วชฺเชตฺวา อวิเหสาย, สพฺเพ อุปริมาย ทิสาย วินิปาติกา อเวริโน โหนฺตุ มา เวริโน, สุขิโน โหนฺตุ มา ทุกฺขิโน, สุขิตตฺตา โหนฺตุ มา ทุกฺขิตตฺตาติ – อิเมหิ อฏฺหากาเรหิ สพฺเพ อุปริมาย ทิสาย วินิปาติเก เมตฺตายตีติ – เมตฺตา. ตํ ธมฺมํ เจตยตีติ – เจโต. สพฺพพฺยาปาทปริยุฏฺาเนหิ วิมุจฺจตีติ – วิมุตฺติ. เมตฺตา จ เจโต จ วิมุตฺติ จาติ – เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
สพฺเพ อุปริมาย ทิสาย วินิปาติกา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – สทฺธาย อธิมุจฺจติ. สทฺธินฺทฺริยปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
สพฺเพ อุปริมาย ทิสาย วินิปาติกา ¶ อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – วีริยํ ปคฺคณฺหาติ. วีริยินฺทฺริยปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
สตึ ¶ อุปฏฺาเปติ. สตินฺทฺริยปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ. จิตฺตํ สมาทหติ. สมาธินฺทฺริยปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ. ปฺาย ปชานาติ. ปฺินฺทฺริยปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
อิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา อาเสวนา โหนฺติ. อิเมหิ ปฺจหิ อินฺทฺริเยหิ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ อาเสวียติ…เป… นิพฺพตฺเตนฺติ โชเตนฺติ ปตาเปนฺติ.
สพฺเพ ¶ อุปริมาย ทิสาย วินิปาติกา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – อสฺสทฺธิเย น กมฺปติ. สทฺธาพลปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ. โกสชฺเช น กมฺปติ. วีริยพลปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ. ปมาเท น กมฺปติ. สติพลปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ. อุทฺธจฺเจ น กมฺปติ. สมาธิพลปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ. อวิชฺชาย น กมฺปติ. ปฺาพลปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
อิมานิ ¶ ปฺจ พลานิ เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา อาเสวนา โหนฺติ. อิเมหิ ปฺจหิ พเลหิ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ อาเสวียติ…เป… นิพฺพตฺเตนฺติ โชเตนฺติ ปตาเปนฺติ.
สพฺเพ อุปริมาย ทิสาย วินิปาติกา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน ¶ โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – สตึ อุปฏฺาเปติ. สติสมฺโพชฺฌงฺคปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
ปฺาย ปวิจินาติ. ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ. วีริยํ ปคฺคณฺหาติ. วีริยสมฺโพชฺฌงฺคปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ. ปริฬาหํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภติ. ปีติสมฺโพชฺฌงฺคปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ. ทุฏฺุลฺลํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภติ. ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ. จิตฺตํ สมาทหติ. สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ. าเณน กิเลเส ปฏิสงฺขาติ. อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
อิเม สตฺต โพชฺฌงฺคา เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา อาเสวนา โหนฺติ. อิเมหิ สตฺตหิ โพชฺฌงฺเคหิ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ อาเสวียติ…เป… นิพฺพตฺเตนฺติ โชเตนฺติ ปตาเปนฺติ.
สพฺเพ ¶ อุปริมาย ทิสาย วินิปาติกา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – สมฺมา ปสฺสติ. สมฺมาทิฏฺิ ปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ. สมฺมา อภินิโรเปติ. สมฺมาสงฺกปฺปปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ. สมฺมา ปริคฺคณฺหาติ. สมฺมาวาจาปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ. สมฺมา สมุฏฺาเปติ. สมฺมากมฺมนฺตปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ. สมฺมา โวทาเปติ. สมฺมา อาชีวปริภาวิตา โหติ ¶ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ. สมฺมา ปคฺคณฺหาติ. สมฺมาวายามปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ. สมฺมา อุปฏฺาติ. สมฺมาสติปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ. สมฺมา สมาทหติ. สมฺมาสมาธิปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
อิเม อฏฺ มคฺคงฺคา เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา อาเสวนา โหนฺติ. อิเมหิ อฏฺหิ มคฺคงฺเคหิ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ อาเสวียติ…เป… อิเม อฏฺ มคฺคงฺคา เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา ปริภาวิตา โหนฺติ. อิเมหิ อฏฺหิ มคฺคงฺเคหิ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ สุปริวุตา โหติ. อิเม อฏฺ มคฺคงฺคา เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา อาเสวนา โหนฺติ, ภาวนา โหนฺติ, พหุลีกตา โหนฺติ, อลงฺการา โหนฺติ, ปริกฺขารา โหนฺติ, ปริวารา โหนฺติ, ปาริปูรี ¶ โหนฺติ, สหคตา โหนฺติ, สหชาตา โหนฺติ ¶ , สํสฏฺา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตา โหนฺติ, ปกฺขนฺทนา โหนฺติ, ปสีทนา โหนฺติ, สนฺติฏฺนา โหนฺติ, วิมุจฺจนา โหนฺติ, ‘‘เอตํ สนฺต’’นฺติ ผสฺสนา โหนฺติ, ยานีกตา โหนฺติ, วตฺถุกตา โหนฺติ, อนุฏฺิตา โหนฺติ, ปริจิตา โหนฺติ, สุสมารทฺธา โหนฺติ, สุภาวิตา โหนฺติ, สฺวาธิฏฺิตา โหนฺติ, สุสมุคฺคตา โหนฺติ, สุวิมุตฺตา โหนฺติ นิพฺพตฺเตนฺติ โชเตนฺติ ปตาเปนฺตีติ.
เมตฺตากถา นิฏฺิตา.
๕. วิราคกถา
๒๘. วิราโค ¶ ¶ ¶ มคฺโค, วิมุตฺติ ผลํ. กถํ วิราโค มคฺโค? โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิยา วิรชฺชติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วิรชฺชติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วิรชฺชติ. วิราโค ¶ วิราคารมฺมโณ วิราคโคจโร วิราเค สมุทาคโต [สมุปาคโต (สฺยา.)] วิราเค ิโต วิราเค ปติฏฺิโต.
วิราโคติ ทฺเว วิราคา – นิพฺพานฺจ วิราโค, เย จ นิพฺพานารมฺมณตาชาตา ธมฺมา สพฺเพ วิราคา โหนฺตีติ – วิราคา. สหชาตานิ สตฺตงฺคานิ วิราคํ คจฺฉนฺตีติ – วิราโค มคฺโค. เอเตน มคฺเคน พุทฺธา จ สาวกา จ อคตํ ทิสํ นิพฺพานํ คจฺฉนฺตีติ – อฏฺงฺคิโก มคฺโค. ยาวตา ปุถุสมณพฺราหฺมณานํ ปรปฺปวาทานํ มคฺคา, อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค อคฺโค จ เสฏฺโ จ ปาโมกฺโข [วิโมกฺโข (สฺยา.), โมกฺโข (อฏฺ.)] จ อุตฺตโม จ ปวโร จาติ – มคฺคานํ อฏฺงฺคิโก เสฏฺโ.
อภินิโรปนฏฺเน สมฺมาสงฺกปฺโป มิจฺฉาสงฺกปฺปา วิรชฺชติ. ปริคฺคหฏฺเน สมฺมาวาจา มิจฺฉาวาจาย วิรชฺชติ. สมุฏฺานฏฺเน สมฺมากมฺมนฺโต มิจฺฉากมฺมนฺตา วิรชฺชติ. โวทานฏฺเน สมฺมาอาชีโว มิจฺฉาอาชีวา วิรชฺชติ. ปคฺคหฏฺเน สมฺมาวายาโม มิจฺฉาวายามา วิรชฺชติ. อุปฏฺานฏฺเน ¶ สมฺมาสติ มิจฺฉาสติยา วิรชฺชติ. อวิกฺเขปฏฺเน สมฺมาสมาธิ มิจฺฉาสมาธิโต วิรชฺชติ. ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ ¶ จ ขนฺเธหิ จ วิรชฺชติ. พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วิรชฺชติ. วิราโค วิราคารมฺมโณ วิราคโคจโร วิราเค สมุทาคโต วิราเค ิโต วิราเค ปติฏฺิโต.
วิราโคติ ทฺเว วิราคา – นิพฺพานฺจ วิราโค, เย จ นิพฺพานารมฺมณตาชาตา ธมฺมา สพฺเพ วิราคา โหนฺตีติ – วิราคา. สหชาตานิ สตฺตงฺคานิ วิราคํ คจฺฉนฺตีติ – วิราโค มคฺโค ¶ . เอเตน มคฺเคน พุทฺธา จ สาวกา จ อคตํ ทิสํ นิพฺพานํ คจฺฉนฺตีติ – อฏฺงฺคิโก มคฺโค. ยาวตา ปุถุสมณพฺราหฺมณานํ ปรปฺปวาทานํ มคฺคา, อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค อคฺโค จ เสฏฺโ จ ปาโมกฺโข จ อุตฺตโม จ ปวโร จาติ – มคฺคานํ อฏฺงฺคิโก เสฏฺโ.
สกทาคามิมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺิ…เป… อวิกฺเขปฏฺเน สมฺมาสมาธิ โอฬาริกา กามราคสฺโชนา ปฏิฆสฺโชนา โอฬาริกา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา วิรชฺชติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ ¶ จ วิรชฺชติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วิรชฺชติ. วิราโค วิราคารมฺมโณ วิราคโคจโร วิราเค สมุทาคโต วิราเค ิโต วิราเค ปติฏฺิโต.
วิราโคติ ทฺเว วิราคา – นิพฺพานฺจ วิราโค, เย จ นิพฺพานารมฺมณตาชาตา ธมฺมา สพฺเพ วิราคา โหนฺตีติ – วิราคา. สหชาตานิ สตฺตงฺคานิ วิราคํ ¶ คจฺฉนฺตีติ – วิราโค มคฺโค. เอเตน มคฺเคน พุทฺธา จ สาวกา จ อคตํ ทิสํ นิพฺพานํ คจฺฉนฺตีติ – อฏฺงฺคิโก มคฺโค. ยาวตา ปุถุสมณพฺราหฺมณานํ ปรปฺปวาทานํ มคฺคา. อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค อคฺโค จ เสฏฺโ จ ปาโมกฺโข จ อุตฺตโม จ ปวโร จาติ – มคฺคานํ อฏฺงฺคิโก เสฏฺโ.
อนาคามิมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺิ…เป… อวิกฺเขปฏฺเน สมฺมาสมาธิ อนุสหคตา กามราคสฺโชนา ปฏิฆสฺโชนา อนุสหคตา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา วิรชฺชติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วิรชฺชติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วิรชฺชติ. วิราโค วิราคารมฺมโณ…เป… มคฺคานํ อฏฺงฺคิโก เสฏฺโ.
อรหตฺตมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺิ…เป… อวิกฺเขปฏฺเน สมฺมาสมาธิ รูปราคา อรูปราคา มานา อุทฺธจฺจา อวิชฺชาย มานานุสยา ภวราคานุสยา อวิชฺชานุสยา วิรชฺชติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วิรชฺชติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วิรชฺชติ วิราโค วิราคารมฺมโณ วิราคโคจโร วิราเค สมุทาคโต วิราเค ิโต วิราเค ปติฏฺิโต.
วิราโคติ ¶ ทฺเว วิราคา – นิพฺพานฺจ วิราโค, เย จ นิพฺพานารมฺมณตาชาตา ธมฺมา สพฺเพ วิราคา โหนฺตีติ – วิราคา. สหชาตานิ สตฺตงฺคานิ วิราคํ คจฺฉนฺตีติ – วิราโค มคฺโค. เอเตน มคฺเคน พุทฺธา จ ¶ สาวกา จ อคตํ ทิสํ นิพฺพานํ คจฺฉนฺตีติ – อฏฺงฺคิโก มคฺโค ¶ . ยาวตา ปุถุสมณพฺราหฺมณานํ ปรปฺปวาทานํ มคฺคา. อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค อคฺโค จ เสฏฺโ จ ปาโมกฺโข จ อุตฺตโม จ ปวโร จาติ – มคฺคานํ อฏฺงฺคิโก เสฏฺโ.
ทสฺสนวิราโค สมฺมาทิฏฺิ. อภินิโรปนวิราโค สมฺมาสงฺกปฺโป. ปริคฺคหวิราโค สมฺมาวาจา. สมุฏฺานวิราโค สมฺมากมฺมนฺโต. โวทานวิราโค สมฺมาอาชีโว ¶ . ปคฺคหวิราโค สมฺมาวายาโม. อุปฏฺานวิราโค สมฺมาสติ. อวิกฺเขปวิราโค สมฺมาสมาธิ. อุปฏฺานวิราโค สติสมฺโพชฺฌงฺโค. ปวิจยวิราโค ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค. ปคฺคหวิราโค วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค. ผรณวิราโค ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค. อุปสมวิราโค ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค. อวิกฺเขปวิราโค สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค. ปฏิสงฺขานวิราโค อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค. อสฺสทฺธิเย ¶ อกมฺปิยวิราโค สทฺธาพลํ. โกสชฺเช อกมฺปิยวิราโค วีริยพลํ. ปมาเท อกมฺปิยวิราโค สติพลํ. อุทฺธจฺเจ อกมฺปิยวิราโค สมาธิพลํ. อวิชฺชาย อกมฺปิยวิราโค ปฺาพลํ. อธิโมกฺขวิราโค สทฺธินฺทฺริยํ. ปคฺคหวิราโค วีริยินฺทฺริยํ. อุปฏฺานวิราโค สตินฺทฺริยํ. อวิกฺเขปวิราโค สมาธินฺทฺริยํ. ทสฺสนวิราโค ปฺินฺทฺริยํ. อาธิปเตยฺยฏฺเน อินฺทฺริยานิ วิราโค. อกมฺปิยฏฺเน พลํ วิราโค. นิยฺยานฏฺเน โพชฺฌงฺคา วิราโค. เหตุฏฺเน มคฺโค วิราโค. อุปฏฺานฏฺเน สติปฏฺานา วิราโค. ปทหนฏฺเน สมฺมปฺปธานา ¶ วิราโค. อิชฺฌนฏฺเน อิทฺธิปาทา วิราโค. ตถฏฺเน สจฺจา วิราโค. อวิกฺเขปฏฺเน สมโถ วิราโค. อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา วิราโค. เอกรสฏฺเน สมถวิปสฺสนา วิราโค. อนติวตฺตนฏฺเน ยุคนทฺธํ วิราโค. สํวรฏฺเน สีลวิสุทฺธิ วิราโค. อวิกฺเขปฏฺเน จิตฺตวิสุทฺธิ วิราโค. ทสฺสนฏฺเน ทิฏฺิวิสุทฺธิ วิราโค. วิมุตฺตฏฺเน วิโมกฺโข วิราโค. ปฏิเวธฏฺเน วิชฺชา วิราโค. ปริจฺจาคฏฺเน วิมุตฺติ วิราโค. สมุจฺเฉทฏฺเน ขเย าณํ วิราโค. ฉนฺโท มูลฏฺเน วิราโค. มนสิกาโร สมุฏฺานฏฺเน วิราโค. ผสฺโส สโมธานฏฺเน วิราโค. เวทนา สโมสรณฏฺเน วิราโค. สมาธิ ปมุขฏฺเน วิราโค. สติ อาธิปเตยฺยฏฺเน วิราโค. ปฺา ตตุตฺตรฏฺเน วิราโค. วิมุตฺติ สารฏฺเน วิราโค. อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเน มคฺโค.
ทสฺสนมคฺโค สมฺมาทิฏฺิ, อภินิโรปนมคฺโค สมฺมาสงฺกปฺโป…เป… อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเน มคฺโค. เอวํ วิราโค มคฺโค.
๒๙. กถํ วิมุตฺติ ผลํ? โสตาปตฺติผลกฺขเณ ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิยา วิมุตฺตา โหติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วิมุตฺตา โหติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วิมุตฺตา โหติ, วิมุตฺติ วิมุตฺตารมฺมณา วิมุตฺติโคจรา วิมุตฺติยา สมุทาคตา วิมุตฺติยา ¶ ิตา วิมุตฺติยา ปติฏฺิตา. วิมุตฺตีติ ทฺเว มุตฺติโย – นิพฺพานฺจ วิมุตฺติ, เย จ นิพฺพานารมฺมณตาชาตา ธมฺมา ¶ สพฺเพ จ วิมุตฺตา โหนฺตีติ – วิมุตฺติ ผลํ.
อภินิโรปนฏฺเน ¶ สมฺมาสงฺกปฺโป มิจฺฉาสงฺกปฺปา วิมุตฺโต ¶ โหติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วิมุตฺโต โหติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วิมุตฺโต โหติ, วิมุตฺติ วิมุตฺตารมฺมณา วิมุตฺติโคจรา วิมุตฺติยา สมุทาคตา วิมุตฺติยา ิตา วิมุตฺติยา ปติฏฺิตา. วิมุตฺตีติ ทฺเว วิมุตฺติโย – นิพฺพานฺจ วิมุตฺติ, เย จ นิพฺพานารมฺมณตาชาตา ธมฺมา สพฺเพ วิมุตฺตา โหนฺตีติ – วิมุตฺติ ผลํ.
ปริคฺคหฏฺเน สมฺมาวาจา มิจฺฉาวาจาย วิมุตฺตา โหติ, สมุฏฺานฏฺเน สมฺมากมฺมนฺโต มิจฺฉากมฺมนฺตา วิมุตฺโต โหติ, โวทานฏฺเน สมฺมาอาชีโว มิจฺฉาอาชีวา วิมุตฺโต โหติ, ปคฺคหฏฺเน สมฺมาวายาโม มิจฺฉาวายามา วิมุตฺโต โหติ, อุปฏฺานฏฺเน สมฺมาสติ มิจฺฉาสติยา วิมุตฺตา โหติ, อวิกฺเขปฏฺเน สมฺมาสมาธิ มิจฺฉาสมาธิโต วิมุตฺโต โหติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วิมุตฺโต โหติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วิมุตฺโต โหติ, วิมุตฺติ วิมุตฺตารมฺมณา วิมุตฺติโคจรา วิมุตฺติยา สมุทาคตา วิมุตฺติยา ิตา วิมุตฺติยา ปติฏฺิตา. วิมุตฺตีติ. ทฺเว วิมุตฺติโย – นิพฺพานฺจ วิมุตฺติ, เย จ นิพฺพานารมฺมณตาชาตา ธมฺมา สพฺเพ วิมุตฺตา โหนฺตีติ – วิมุตฺติ ผลํ.
สกทาคามิผลกฺขเณ ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺิ…เป… อวิกฺเขปฏฺเน สมฺมาสมาธิ โอฬาริกา กามราคสฺโชนา ปฏิฆสฺโชนา ¶ โอฬาริกา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา วิมุตฺโต โหติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วิมุตฺโต โหติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วิมุตฺโต โหติ, วิมุตฺติ วิมุตฺตารมฺมณา วิมุตฺติโคจรา วิมุตฺติยา สมุทาคตา วิมุตฺติยา ิตา วิมุตฺติยา ปติฏฺิตา. วิมุตฺตีติ ทฺเว วิมุตฺติโย – นิพฺพานฺจ วิมุตฺติ, เย จ นิพฺพานารมฺมณตาชาตา ธมฺมา สพฺเพ วิมุตฺตา โหนฺตีติ – วิมุตฺติ ผลํ.
อนาคามิผลกฺขเณ ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺิ…เป… อวิกฺเขปฏฺเน สมฺมาสมาธิ อนุสหคตา กามราคสฺโชนา ปฏิฆสฺโชนา อนุสหคตา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา วิมุตฺโต โหติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วิมุตฺโต โหติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วิมุตฺโต โหติ, วิมุตฺติ ¶ วิมุตฺตารมฺมณา วิมุตฺติโคจรา วิมุตฺติยา สมุทาคตา วิมุตฺติยา ิตา วิมุตฺติยา ปติฏฺิตา…เป….
อรหตฺตผลกฺขเณ ¶ ¶ ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺิ…เป… อวิกฺเขปฏฺเน สมฺมาสมาธิ รูปราคา อรูปราคา มานา อุทฺธจฺจา อวิชฺชาย มานานุสยา ภวราคานุสยา อวิชฺชานุสยา วิมุตฺโต โหติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วิมุตฺโต โหติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วิมุตฺโต โหติ, วิมุตฺติ วิมุตฺตารมฺมณา วิมุตฺติโคจรา วิมุตฺติยา สมุทาคตา วิมุตฺติยา ิตา วิมุตฺติยา ปติฏฺิตา. วิมุตฺตีติ ทฺเว วิมุตฺติโย – นิพฺพานฺจ วิมุตฺติ, เย จ นิพฺพานารมฺมณตา ชาตา ธมฺมา สพฺเพ วิมุตฺตา โหนฺตีติ – วิมุตฺติ ผลํ.
ทสฺสนวิมุตฺติ ¶ สมฺมาทิฏฺิ…เป… อวิกฺเขปวิมุตฺติ สมฺมาสมาธิ, อุปฏฺานวิมุตฺติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ปฏิสงฺขานวิมุตฺติ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค. อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยวิมุตฺติ สทฺธาพลํ…เป… อวิชฺชาย อกมฺปิยวิมุตฺติ ปฺาพลํ. อธิโมกฺขวิมุตฺติ สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ทสฺสนวิมุตฺติ ปฺินฺทฺริยํ.
อาธิปเตยฺยฏฺเน อินฺทฺริยา วิมุตฺติ. อกมฺปิยฏฺเน พลา วิมุตฺติ, นิยฺยานฏฺเน โพชฺฌงฺคา วิมุตฺติ, เหตุฏฺเน มคฺโค วิมุตฺติ, อุปฏฺานฏฺเน สติปฏฺานา วิมุตฺติ, ปทหนฏฺเน สมฺมปฺปธานา วิมุตฺติ, อิชฺฌนฏฺเน อิทฺธิปาทา วิมุตฺติ, ตถฏฺเน สจฺจา วิมุตฺติ, อวิกฺเขปฏฺเน สมโถ ¶ วิมุตฺติ, อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา วิมุตฺติ, เอกรสฏฺเน สมถวิปสฺสนา วิมุตฺติ, อนติวตฺตนฏฺเน ยุคนทฺธํ วิมุตฺติ, สํวรฏฺเน สีลวิสุทฺธิ วิมุตฺติ, อวิกฺเขปฏฺเน จิตฺตวิสุทฺธิ วิมุตฺติ, ทสฺสนฏฺเน ทิฏฺิวิสุทฺธิ วิมุตฺติ, วิมุตฺตฏฺเน วิโมกฺโข วิมุตฺติ, ปฏิเวธฏฺเน วิชฺชา วิมุตฺติ, ปริจฺจาคฏฺเน วิมุตฺติ วิมุตฺติ, ปฏิปฺปสฺสทฺธิยฏฺเน อนุปฺปาเท าณํ วิมุตฺติ, ฉนฺโท มูลฏฺเน วิมุตฺติ, มนสิกาโร สมุฏฺานฏฺเน วิมุตฺติ, ผสฺโส สโมธานฏฺเน วิมุตฺติ, เวทนา สโมสรณฏฺเน วิมุตฺติ, สมาธิ ปมุขฏฺเน วิมุตฺติ, สติ อาธิปเตยฺยฏฺเน วิมุตฺติ, ปฺา ตตุตฺตรฏฺเน วิมุตฺติ, วิมุตฺติ สารฏฺเน วิมุตฺติ, อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเน วิมุตฺติ. เอวํ วิมุตฺติ ผลํ. เอวํ วิราโค มคฺโค ¶ , วิมุตฺติ ผลนฺติ.
วิราคกถา นิฏฺิตา.
๖. ปฏิสมฺภิทากถา
๑. ธมฺมจกฺกปวตฺตนวาโร
๓๐. เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา พาราณสิยํ วิหรติ อิสิปตเน มิคทาเย. ตตฺร โข ภควา ปฺจวคฺคิเย ภิกฺขู อามนฺเตสิ –
‘‘ทฺเวเม ¶ , ภิกฺขเว, อนฺตา ปพฺพชิเตน น เสวิตพฺพา. กตเม ทฺเว? โย จายํ กาเมสุ กามสุขลฺลิกานุโยโค หีโน คมฺโม โปถุชฺชนิโก อนริโย อนตฺถสํหิโต; โย จายํ อตฺตกิลมถานุโยโค ทุกฺโข อนริโย อนตฺถสํหิโต. เอเต โข [เอเต เต (สฺยา. ก. สี. อฏฺ.) สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑; มหาว. ๑๓ ปสฺสิตพฺพา], ภิกฺขเว, อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺฌิมา ปฏิปทา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา จกฺขุกรณี าณกรณี อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ.
‘‘กตมา จ สา, ภิกฺขเว, มชฺฌิมา ปฏิปทา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา จกฺขุกรณี าณกรณี อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อยํ โข สา, ภิกฺขเว, มชฺฌิมา ปฏิปทา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา จกฺขุกรณี าณกรณี อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ.
‘‘อิทํ ¶ โข ปน, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ อริยสจฺจํ. ชาติปิ ทุกฺขา, ชราปิ ทุกฺขา, พฺยาธิปิ ทุกฺโข, มรณมฺปิ ทุกฺขํ, อปฺปิเยหิ สมฺปโยโค ทุกฺโข, ปิเยหิ วิปฺปโยโค ทุกฺโข, ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ ตมฺปิ ทุกฺขํ; สํขิตฺเตน ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา. อิทํ โข ปน, ภิกฺขเว, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ – ยายํ ตณฺหา โปโนภวิกา นนฺทิราคสหคตา ตตฺรตตฺราภินนฺทินี ¶ , เสยฺยถิทํ – กามตณฺหา, ภวตณฺหา, วิภวตณฺหา. อิทํ ¶ โข ปน, ภิกฺขเว, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ – โย ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรโธ จาโค ปฏินิสฺสคฺโค มุตฺติ อนาลโย. อิทํ โข ปน, ภิกฺขเว, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ – อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ.
‘‘‘อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจ’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ปริฺเยฺย’นฺติ เม, ภิกฺขเว…เป… ปริฺาตนฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ.
‘‘‘อิทํ ¶ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจ’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ ¶ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ ปหาตพฺพ’นฺติ เม, ภิกฺขเว…เป… ปหีนนฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ.
‘‘‘อิทํ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจ’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ สจฺฉิกาตพฺพ’นฺติ เม, ภิกฺขเว…เป… สจฺฉิกตนฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ.
‘‘‘อิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจ’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ ภาเวตพฺพ’นฺติ เม, ภิกฺขเว…เป… ภาวิตนฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ.
‘‘ยาวกีวฺจ ¶ เม, ภิกฺขเว, อิเมสุ จตูสุ อริยสจฺเจสุ เอวํ ติปริวฏฺฏํ ทฺวาทสาการํ ยถาภูตํ าณทสฺสนํ น สุวิสุทฺธํ อโหสิ ¶ , เนว ตาวาหํ, ภิกฺขเว ¶ , สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ‘อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ’ติ ปจฺจฺาสึ. ยโต จ โข เม, ภิกฺขเว, อิเมสุ จตูสุ อริยสจฺเจสุ เอวํ ติปริวฏฺฏํ ทฺวาทสาการํ ยถาภูตํ าณทสฺสนํ สุวิสุทฺธํ อโหสิ, อถาหํ, ภิกฺขเว, สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ‘อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ’ติ ปจฺจฺาสึ. าณฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ – ‘อกุปฺปา เม วิมุตฺติ, อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’’ติ.
อิทมโวจ ภควา. อตฺตมนา ปฺจวคฺคิยา ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ.
อิมสฺมิฺจ ¶ ปน เวยฺยากรณสฺมึ ภฺมาเน อายสฺมโต โกณฺฑฺสฺส วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ – ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ.
ปวตฺติเต จ ปน ภควตา ธมฺมจกฺเก ภุมฺมา [ภูมา (ก.)] เทวา สทฺทมนุสฺสาเวสุํ – ‘‘เอตํ ภควตา พาราณสิยํ อิสิปตเน มิคทาเย อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ อปฺปฏิวตฺติยํ สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา เกนจิ วา โลกสฺมิ’’นฺติ. ภุมฺมานํ เทวานํ สทฺทํ สุตฺวา จาตุมหาราชิกา [จาตุมฺมหาราชิกา (สฺยา.)] เทวา สทฺทมนุสฺสาเวสุํ…เป… จาตุมหาราชิกานํ เทวานํ สทฺทํ สุตฺวา ตาวตึสา เทวา…เป… ยามา เทวา…เป… ตุสิตา เทวา…เป… นิมฺมานรตี เทวา…เป… ปรนิมฺมิตวสวตฺตี เทวา…เป… พฺรหฺมกายิกา เทวา ¶ สทฺทมนุสฺสาเวสุํ – ‘‘เอตํ ภควตา พาราณสิยํ อิสิปตเน มิคทาเย อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ อปฺปฏิวตฺติยํ สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา เกนจิ วา โลกสฺมิ’’นฺติ.
อิติห เตน ขเณน เตน ลเยน เตน มุหุตฺเตน ยาว พฺรหฺมโลกา สทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉิ. อยฺจ ทสสหสฺสี โลกธาตุ สํกมฺปิ สมฺปกมฺปิ สมฺปเวธิ, อปฺปมาโณ จ อุฬาโร โอภาโส โลเก ปาตุรโหสิ อติกฺกมฺม [อติกฺกมฺเมว (สฺยา. ก.) สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑ ปสฺสิตพฺพา] เทวานํ เทวานุภาวนฺติ.
อถ โข ภควา อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ – ‘‘อฺาสิ วต, โภ, โกณฺฑฺโ; อฺาสิ วต, โภ, โกณฺฑฺโ’’ติ. อิติ หิทํ อายสฺมโต โกณฺฑฺสฺส อฺาสิโกณฺฑฺโ ตฺเวว [อฺาโกณฺฑฺโตฺเวว (สฺยา.)] นามํ อโหสิ.
[ก] ‘อิทํ ¶ ทุกฺขํ อริยสจฺจ’นฺติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ ¶ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ’’.
จกฺขุํ อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? าณํ อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? ปฺา อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? วิชฺชา อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? อาโลโก อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? จกฺขุํ อุทปาทีติ – ทสฺสนฏฺเน. าณํ อุทปาทีติ – าตฏฺเน. ปฺา อุทปาทีติ – ปชานนฏฺเน. วิชฺชา อุทปาทีติ – ปฏิเวธฏฺเน. อาโลโก อุทปาทีติ – โอภาสฏฺเน.
จกฺขุํ ¶ ¶ ธมฺโม, าณํ ธมฺโม, ปฺา ธมฺโม, วิชฺชา ธมฺโม, อาโลโก ธมฺโม. อิเม ปฺจ ธมฺมา ธมฺมปฏิสมฺภิทาย อารมฺมณา เจว โหนฺติ โคจรา จ. เย ตสฺสา อารมฺมณา เต ตสฺสา โคจรา. เย ตสฺสา โคจรา เต ตสฺสา อารมฺมณา. เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺเมสุ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’.
ทสฺสนฏฺโ อตฺโถ, าตฏฺโ อตฺโถ, ปชานนฏฺโ อตฺโถ, ปฏิเวธฏฺโ อตฺโถ, โอภาสฏฺโ อตฺโถ. อิเม ปฺจ อตฺถา อตฺถปฏิสมฺภิทาย อารมฺมณา เจว โหนฺติ โคจรา จ. เย ตสฺสา อารมฺมณา เต ตสฺสา โคจรา. เย ตสฺสา โคจรา เต ตสฺสา อารมฺมณา. เตน วุจฺจติ – ‘‘อตฺเถสุ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา’’.
ปฺจ ธมฺเม สนฺทสฺเสตุํ พฺยฺชนนิรุตฺตาภิลาปา, ปฺจ อตฺเถ สนฺทสฺเสตุํ พฺยฺชนนิรุตฺตาภิลาปา. อิมา ทส นิรุตฺติยา นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาย อารมฺมณา เจว โหนฺติ โคจรา จ. เย ตสฺสา อารมฺมณา เต ตสฺสา โคจรา. เย ตสฺสา โคจรา เต ตสฺสา อารมฺมณา. เตน วุจฺจติ – ‘‘นิรุตฺตีสุ าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา’’.
ปฺจสุ ธมฺเมสุ าณานิ, ปฺจสุ อตฺเถสุ าณานิ, ทสสุ นิรุตฺตีสุ าณานิ. อิมานิ วีสติ าณานิ ปฏิภานปฏิสมฺภิทาย อารมฺมณา เจว โหนฺติ โคจรา จ. เย ตสฺสา อารมฺมณา เต ตสฺสา โคจรา. เย ตสฺสา โคจรา เต ตสฺสา อารมฺมณา. เตน วุจฺจติ – ‘‘ปฏิภาเนสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา’’.
‘‘‘ตํ ¶ โข ปนิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ปริฺเยฺย’นฺติ…เป… ปริฺาตนฺติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ¶ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ’’.
จกฺขุํ ¶ อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? าณํ อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? ปฺา อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? วิชฺชา อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? อาโลโก อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? จกฺขุํ อุทปาทีติ – ทสฺสนฏฺเน. าณํ อุทปาทีติ – าตฏฺเน. ปฺา อุทปาทีติ – ปชานนฏฺเน. วิชฺชา อุทปาทีติ – ปฏิเวธฏฺเน. อาโลโก อุทปาทีติ – โอภาสฏฺเน.
จกฺขุํ ธมฺโม, าณํ ธมฺโม, ปฺา ธมฺโม, วิชฺชา ธมฺโม, อาโลโก ธมฺโม. อิเม ปฺจ ธมฺมา ธมฺมปฏิสมฺภิทาย อารมฺมณา เจว โหนฺติ โคจรา จ ¶ . เย ตสฺสา อารมฺมณา เต ตสฺสา โคจรา. เย ตสฺสา โคจรา เต ตสฺสา อารมฺมณา. เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺเมสุ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’.
ทสฺสนฏฺโ อตฺโถ, าตฏฺโ อตฺโถ, ปชานนฏฺโ อตฺโถ, ปฏิเวธฏฺโ อตฺโถ, โอภาสฏฺโ อตฺโถ. อิเม ปฺจ อตฺถา อตฺถปฏิสมฺภิทาย อารมฺมณา เจว โหนฺติ โคจรา จ. เย ตสฺสา อารมฺมณา เต ตสฺสา โคจรา. เย ตสฺสา โคจรา เต ตสฺสา อารมฺมณา. เตน วุจฺจติ – ‘‘อตฺเถสุ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา’’.
ปฺจ ธมฺเม สนฺทสฺเสตุํ พฺยฺชนนิรุตฺตาภิลาปา, ปฺจ อตฺเถ สนฺทสฺเสตุํ พฺยฺชนนิรุตฺตาภิลาปา. อิมา ทส นิรุตฺติโย นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาย อารมฺมณา ¶ เจว โหนฺติ โคจรา จ. เย ตสฺสา อารมฺมณา เต ตสฺสา โคจรา. เย ตสฺสา โคจรา เต ตสฺสา อารมฺมณา. เตน วุจฺจติ – ‘‘นิรุตฺตีสุ าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา’’.
ปฺจสุ ธมฺเมสุ าณานิ, ปฺจสุ อตฺเถสุ าณานิ, ทสสุ นิรุตฺตีสุ าณานิ. อิมานิ วีสติ าณานิ ปฏิภานปฏิสมฺภิทาย อารมฺมณา เจว โหนฺติ โคจรา จ. เย ตสฺสา อารมฺมณา เต ตสฺสา โคจรา. เย ตสฺสา โคจรา เต ตสฺสา อารมฺมณา. เตน วุจฺจติ – ‘‘ปฏิภาเนสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา’’.
ทุกฺเข อริยสจฺเจ ปนฺนรส ธมฺมา, ปนฺนรส อตฺถา, ตึส นิรุตฺติโย, สฏฺิ าณานิ.
[ข] ‘‘‘อิทํ ¶ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจ’นฺติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ ปหาตพฺพ’นฺติ…เป… ปหีนนฺติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป. ¶ … อาโลโก อุทปาทิ…เป…’’.
ทุกฺขสมุทเย อริยสจฺเจ ปนฺนรส ธมฺมา, ปนฺนรส อตฺถา, ตึส นิรุตฺติโย, สฏฺิ าณานิ.
[ค] ‘‘‘อิทํ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจ’นฺติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ สจฺฉิกาตพฺพ’นฺติ…เป… สจฺฉิกตนฺติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ¶ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ…เป…’’.
ทุกฺขนิโรเธ ¶ อริยสจฺเจ ปนฺนรส ธมฺมา, ปนฺนรส อตฺถา, ตึส นิรุตฺติโย, สฏฺิ าณานิ.
[ฆ] ‘‘‘อิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจ’นฺติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ ภาเวตพฺพ’นฺติ…เป… ภาวิตนฺติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ…เป…’’.
ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อริยสจฺเจ ปนฺนรส ธมฺมา, ปนฺนรส อตฺถา, ตึส นิรุตฺติโย, สฏฺิ าณานิ.
จตูสุ อริยสจฺเจสุ สฏฺิ ธมฺมา, สฏฺิ อตฺถา, วีสติสตนิรุตฺติโย, จตฺตาลีสฺจ ทฺเว จ าณสตานิ.
๒. สติปฏฺานวาโร
๓๑. ‘‘‘อยํ กาเย กายานุปสฺสนา’ติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ ¶ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ. สา โข ปนายํ กาเย กายานุปสฺสนา ภาเวตพฺพาติ เม, ภิกฺขเว,…เป… ภาวิตาติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ’’.
‘‘อยํ เวทนาสุ…เป… อยํ จิตฺเต…เป… อยํ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ. สา โข ปนายํ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนา ภาเวตพฺพา ติ…เป… ภาวิตาติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก ¶ อุทปาทิ’’.
[ก] ‘‘‘อยํ กาเย กายานุปสฺสนา’ติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ…เป… สา ¶ โข ปนายํ กาเย กายานุปสฺสนา ภาเวตพฺพาติ…เป… ภาวิตาติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ’’.
จกฺขุํ อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? าณํ อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? ปฺา อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? วิชฺชา อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? อาโลโก อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? จกฺขุํ อุทปาทีติ – ทสฺสนฏฺเน. าณํ อุทปาทีติ – าตฏฺเน. ปฺา ¶ อุทปาทีติ – ปชานนฏฺเน. วิชฺชา อุทปาทีติ – ปฏิเวธฏฺเน. อาโลโก อุทปาทีติ – โอภาสฏฺเน.
จกฺขุํ ธมฺโม, าณํ ธมฺโม, ปฺา ธมฺโม, วิชฺชา ธมฺโม, อาโลโก ธมฺโม. อิเม ปฺจ ธมฺมา ธมฺมปฏิสมฺภิทาย อารมฺมณา เจว โหนฺติ โคจรา จ. เย ตสฺสา อารมฺมณา เต ตสฺสา โคจรา. เย ตสฺสา โคจรา เต ตสฺสา อารมฺมณา. เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺเมสุ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’.
ทสฺสนฏฺโ อตฺโถ, าตฏฺโ อตฺโถ, ปชานนฏฺโ อตฺโถ, ปฏิเวธฏฺโ อตฺโถ, โอภาสฏฺโ อตฺโถ. อิเม ปฺจ อตฺถา อตฺถปฏิสมฺภิทาย อารมฺมณา เจว โหนฺติ โคจรา จ. เย ตสฺสา อารมฺมณา เต ตสฺสา โคจรา. เย ตสฺสา โคจรา เต ตสฺสา อารมฺมณา. เตน ¶ วุจฺจติ – ‘‘อตฺเถสุ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา’’.
ปฺจ ธมฺเม สนฺทสฺเสตุํ พฺยฺชนนิรุตฺตาภิลาปา, ปฺจ อตฺเถ สนฺทสฺเสตุํ พฺยฺชนนิรุตฺตาภิลาปา ¶ . อิมา ทส นิรุตฺติโย นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาย อารมฺมณา เจว โหนฺติ โคจรา จ. เย ตสฺสา อารมฺมณา เต ตสฺสา โคจรา. เย ตสฺสา โคจรา เต ตสฺสา อารมฺมณา. เตน วุจฺจติ – ‘‘นิรุตฺตีสุ าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา’’.
ปฺจสุ ธมฺเมสุ าณานิ, ปฺจสุ อตฺเถสุ าณานิ, ทสสุ นิรุตฺตีสุ าณานิ. อิมานิ วีสติ าณานิ ปฏิภานปฏิสมฺภิทาย อารมฺมณา เจว โหนฺติ โคจรา จ. เย ตสฺสา อารมฺมณา เต ตสฺสา โคจรา. เย ตสฺสา โคจรา เต ตสฺสา อารมฺมณา. เตน วุจฺจติ – ‘‘ปฏิภาเนสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา’’.
กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺาเน ปนฺนรส ธมฺมา, ปนฺนรส อตฺถา, ตึส นิรุตฺติโย, สฏฺิ าณานิ.
[ข-ฆ] ‘‘อยํ เวทนาสุ…เป… อยํ จิตฺเต…เป… อยํ ธมฺเมสุ ¶ ธมฺมานุปสฺสนาติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ…เป… สา โข ปนายํ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนา ภาเวตพฺพา ติ…เป… ภาวิตาติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ…เป…’’.
ธมฺเมสุ ¶ ธมฺมานุปสฺสนา สติปฏฺาเน ปนฺนรส ธมฺมา, ปนฺนรส อตฺถา, ตึส นิรุตฺติโย, สฏฺิ าณานิ.
จตูสุ สติปฏฺาเนสุ สฏฺิ ธมฺมา, สฏฺิ อตฺถา, วีสติสตนิรุตฺติโย, จตฺตาลีสฺจ ¶ ทฺเว จ าณสตานิ.
๓. อิทฺธิปาทวาโร
๓๒. ‘‘อยํ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโทติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ. โส โข ปนายํ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโท ภาเวตพฺโพติ เม, ภิกฺขเว…เป… ภาวิโตติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ.
‘‘อยํ ¶ วีริยสมาธิ…เป… อยํ จิตฺตสมาธิ…เป… อยํ วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโทติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ. โส โข ปนายํ วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโท ภาเวตพฺโพติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ’’.
[ก] ‘‘‘อยํ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโท’ติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ…เป… โส โข ปนายํ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโท ภาเวตพฺโพติ…เป… ภาวิโตติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ’’.
จกฺขุํ อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? าณํ อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? ปฺา อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? วิชฺชา อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? อาโลโก อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? จกฺขุํ อุทปาทีติ – ทสฺสนฏฺเน. าณํ อุทปาทีติ – าตฏฺเน. ปฺา อุทปาทีติ – ปชานนฏฺเน. วิชฺชา อุทปาทีติ – ปฏิเวธฏฺเน. อาโลโก ¶ อุทปาทีติ – โอภาสฏฺเน.
จกฺขุํ ¶ ธมฺโม, าณํ ธมฺโม, ปฺา ธมฺโม, วิชฺชา ธมฺโม, อาโลโก ธมฺโม. อิเม ปฺจ ธมฺมา ธมฺมปฏิสมฺภิทาย อารมฺมณา เจว โหนฺติ โคจรา จ. เย ¶ ตสฺสา อารมฺมณา เต ตสฺสา โคจรา. เย ตสฺสา โคจรา เต ตสฺสา อารมฺมณา. เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺเมสุ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’.
ทสฺสนฏฺโ อตฺโถ, าตฏฺโ อตฺโถ, ปชานนฏฺโ อตฺโถ, ปฏิเวธฏฺโ อตฺโถ, โอภาสฏฺโ อตฺโถ. อิเม ปฺจ อตฺถา อตฺถปฏิสมฺภิทาย อารมฺมณา เจว โหนฺติ โคจรา จ. เย ตสฺสา อารมฺมณา เต ตสฺสา โคจรา. เย ตสฺสา โคจรา เต ตสฺสา อารมฺมณา. เตน วุจฺจติ – ‘‘อตฺเถสุ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา’’.
ปฺจ ธมฺเม สนฺทสฺเสตุํ พฺยฺชนนิรุตฺตาภิลาปา, ปฺจ อตฺเถ สนฺทสฺเสตุํ พฺยฺชนนิรุตฺตาภิลาปา. อิมา ทส นิรุตฺติโย นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาย อารมฺมณา เจว โหนฺติ โคจรา ¶ จ. เย ตสฺสา อารมฺมณา เต ตสฺสา โคจรา. เย ตสฺสา โคจรา เต ตสฺสา อารมฺมณา. เตน วุจฺจติ – ‘‘นิรุตฺตีสุ าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา’’.
ปฺจสุ ธมฺเมสุ าณานิ, ปฺจสุ อตฺเถสุ าณานิ, ทสสุ นิรุตฺตีสุ าณานิ. อิมานิ วีสติ าณานิ ปฏิภานปฏิสมฺภิทาย อารมฺมณา เจว โหนฺติ โคจรา จ. เย ตสฺสา อารมฺมณา เต ตสฺสา โคจรา. เย ตสฺสา โคจรา เต ตสฺสา อารมฺมณา. เตน วุจฺจติ – ‘‘ปฏิภาเนสุ ¶ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา’’.
ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคเต อิทฺธิปาเท ปนฺนรส ธมฺมา, ปนฺนรส อตฺถา, ตึส นิรุตฺติโย, สฏฺิ าณานิ.
[ข-ฆ] ‘‘อยํ วีริยสมาธิ…เป… อยํ จิตฺตสมาธิ…เป… อยํ วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโทติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ…เป… โส โข ปนายํ วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโท ภาเวตพฺโพติ…เป… ภาวิโตติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ…เป…’’.
วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคเต อิทฺธิปาเท ปนฺนรส ธมฺมา, ปนฺนรส อตฺถา, ตึส นิรุตฺติโย, สฏฺิ าณานิ.
จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ สฏฺิ ธมฺมา, สฏฺิ อตฺถา, วีสติสตนิรุตฺติโย, จตฺตาลีสฺจ ทฺเว จ าณสตานิ.
๔. สตฺตโพธิสตฺตวาโร
๓๓. ‘‘‘สมุทโย ¶ ¶ สมุทโย’ติ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ. ‘นิโรโธ นิโรโธ’ติ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ’’. วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เวยฺยากรเณ ทส ธมฺมา, ทส อตฺถา, วีสติ นิรุตฺติโย, จตฺตาลีสํ [จตฺตาลีส (ก.)] าณานิ.
‘‘‘สมุทโย ¶ สมุทโย’ติ โข, ภิกฺขเว, สิขิสฺส โพธิสตฺตสฺส…เป… เวสฺสภุสฺส ¶ โพธิสตฺตสฺส…เป… กกุสนฺธสฺส โพธิสตฺตสฺส…เป… โกณาคมนสฺส โพธิสตฺตสฺส…เป… กสฺสปสฺส โพธิสตฺตสฺส ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ. ‘นิโรโธ นิโรโธ’ติ โข, ภิกฺขเว, กสฺสปสฺส โพธิสตฺตสฺส ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ’’. กสฺสปสฺส โพธิสตฺตสฺส เวยฺยากรเณ ทส ธมฺมา, ทส อตฺถา, วีสติ นิรุตฺติโย, จตฺตาลีส าณานิ.
‘‘‘สมุทโย สมุทโย’ติ โข, ภิกฺขเว, โคตมสฺส โพธิสตฺตสฺส ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ. ‘นิโรโธ นิโรโธ’ติ โข, ภิกฺขเว, โคตมสฺส โพธิสตฺตสฺส ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ’’. โคตมสฺส โพธิสตฺตสฺส เวยฺยากรเณ ทส ธมฺมา, ทส อตฺถา, วีสติ นิรุตฺติโย, จตฺตาลีส าณานิ.
สตฺตนฺนํ โพธิสตฺตานํ สตฺตสุ เวยฺยากรเณสุ สตฺตติ ธมฺมา, สตฺตติ อตฺถา, จตฺตาลีสสตํ [จตฺตารีสสตา (สฺยา.)] นิรุตฺติโย, อสีติ จ ทฺเว จ าณสตานิ.
๕. อภิฺาทิวาโร
๓๔. ‘‘‘ยาวตา อภิฺาย อภิฺฏฺโ าโต ทิฏฺโ วิทิโต สจฺฉิกโต ผสฺสิโต ปฺาย. อผสฺสิโต ปฺาย อภิฺฏฺโ นตฺถี’ติ – จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ’’. อภิฺาย อภิฺฏฺเ ปฺจวีสติ ธมฺมา ¶ , ปฺจวีสติ อตฺถา, ปฺาส นิรุตฺติโย, สตํ าณานิ.
‘‘‘ยาวตา ¶ ปริฺาย ปริฺฏฺโ…เป… ยาวตา ปหานสฺส ปหานฏฺโ…เป… ยาวตา ภาวนาย ภาวนฏฺโ…เป… ยาวตา สจฺฉิกิริยาย สจฺฉิกิริยฏฺโ ¶ าโต ทิฏฺโ วิทิโต สจฺฉิกโต ผสฺสิโต ปฺาย. อผสฺสิโต ปฺาย สจฺฉิกิริยฏฺโ นตฺถี’ติ – จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ’’. สจฺฉิกิริยาย สจฺฉิกิริยฏฺเ ปฺจวีสติ ธมฺมา, ปฺจวีสติ อตฺถา, ปฺาส นิรุตฺติโย, สตํ าณานิ.
อภิฺาย ¶ อภิฺฏฺเ, ปริฺาย ปริฺฏฺเ, ปหานาย ปหานฏฺเ, ภาวนาย ภาวนฏฺเ, สจฺฉิกิริยาย สจฺฉิกิริยฏฺเ ปฺจวีสสตํ ธมฺมา, ปฺจวีสสตํ อตฺถา, อฑฺฒเตยฺยานิ นิรุตฺติสตานิ, ปฺจ าณสตานิ.
๖. ขนฺธาทิวาโร
๓๕. ‘‘‘ยาวตา ขนฺธานํ ขนฺธฏฺโ, าโต ทิฏฺโ วิทิโต สจฺฉิกโต ผสฺสิโต ปฺาย. อผสฺสิโต ปฺาย ขนฺธฏฺโ นตฺถี’ติ – จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ’’. ขนฺธานํ ขนฺธฏฺเ ปฺจวีสติ ธมฺมา, ปฺจวีสติ อตฺถา, ปฺาส นิรุตฺติโย, สตํ าณานิ.
‘‘‘ยาวตา ธาตูนํ ธาตุฏฺโ…เป… ยาวตา อายตนานํ อายตนฏฺโ…เป… ยาวตา สงฺขตานํ สงฺขตฏฺโ…เป… ยาวตา อสงฺขตสฺส อสงฺขตฏฺโ าโต ทิฏฺโ วิทิโต สจฺฉิกโต ผสฺสิโต ปฺาย. อผสฺสิโต ปฺาย อสงฺขตฏฺโ ¶ นตฺถี’ติ – จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ’’. อสงฺขตสฺส อสงฺขตฏฺเ ปฺจวีสติ ธมฺมา, ปฺจวีสติ อตฺถา, ปฺาส นิรุตฺติโย, สตํ าณานิ.
ขนฺธานํ ขนฺธฏฺเ, ธาตูนํ ธาตุฏฺเ, อายตนานํ อายตนฏฺเ สงฺขตานํ สงฺขตฏฺเ, อสงฺขตสฺส อสงฺขตฏฺเ ปฺจวีสติสตํ ธมฺมา, ปฺจวีสติสตํ อตฺถา, อฑฺฒเตยฺยานิ นิรุตฺติสตานิ, ปฺจ าณสตานิ.
๗. สจฺจวาโร
๓๖. ‘‘‘ยาวตา ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺโ, าโต ทิฏฺโ วิทิโต สจฺฉิกโต ผสฺสิโต ปฺาย. อผสฺสิโต ปฺาย ทุกฺขฏฺโ นตฺถี’ติ – จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ’’. ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺเ ¶ ปฺจวีสติ ธมฺมา, ปฺจวีสติ อตฺถา, ปฺาส นิรุตฺติโย, สตํ าณานิ.
‘‘‘ยาวตา สมุทยสฺส สมุทยฏฺโ…เป… ยาวตา นิโรธสฺส นิโรธฏฺโ…เป… ยาวตา มคฺคสฺส มคฺคฏฺโ าโต ทิฏฺโ วิทิโต สจฺฉิกโต ผสฺสิโต ปฺาย. อผสฺสิโต ปฺาย มคฺคฏฺโ ¶ นตฺถี’ติ – จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ’’. มคฺคสฺส มคฺคฏฺเ ปฺจวีสติ ธมฺมา, ปฺจวีสติ อตฺถา, ปฺาส นิรุตฺติโย, สตํ าณานิ.
จตูสุ อริยสจฺเจสุ สตํ ธมฺมา, สตํ อตฺถา, ทฺเว นิรุตฺติสตานิ, จตฺตาริ าณสตานิ.
๘. ปฏิสมฺภิทาวาโร
๓๗. ‘‘‘ยาวตา อตฺถปฏิสมฺภิทาย อตฺถปฏิสมฺภิทฏฺโ, าโต ทิฏฺโ วิทิโต สจฺฉิกโต ผสฺสิโต ปฺาย. อผสฺสิโต ปฺาย อตฺถปฏิสมฺภิทฏฺโ ¶ นตฺถี’ติ – จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ’’. อตฺถปฏิสมฺภิทาย อตฺถปฏิสมฺภิทฏฺเ ปฺจวีสติ ธมฺมา, ปฺจวีสติ อตฺถา, ปฺาส นิรุตฺติโย, สตํ าณานิ.
‘‘‘ยาวตา ธมฺมปฏิสมฺภิทาย ธมฺมปฏิสมฺภิทฏฺโ…เป… ยาวตา นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาย นิรุตฺติปฏิสมฺภิทฏฺโ…เป… ยาวตา ปฏิภานปฏิสมฺภิทาย ปฏิภานปฏิสมฺภิทฏฺโ, าโต ทิฏฺโ วิทิโต สจฺฉิกโต ผสฺสิโต ปฺาย. อผสฺสิโต ปฺาย ปฏิภานปฏิสมฺภิทฏฺโ นตฺถี’ติ – จกฺขุํ อุทปาทิ ¶ …เป… อาโลโก อุทปาทิ’’. ปฏิภานปฏิสมฺภิทฏฺเ ปฺจวีสติ ธมฺมา, ปฺจวีสติ อตฺถา, ปฺาส นิรุตฺติโย, สตํ าณานิ.
จตูสุ ปฏิสมฺภิทาสุ สตํ ธมฺมา, สตํ อตฺถา, ทฺเว นิรุตฺติสตานิ, จตฺตาริ าณสตานิ.
๙. ฉพุทฺธธมฺมวาโร
๓๘. ‘‘‘ยาวตา อินฺทฺริยปโรปริยตฺเต าณํ, าตํ ทิฏฺํ วิทิตํ สจฺฉิกตํ ผสฺสิตํ ปฺาย. อผสฺสิตํ ปฺาย อินฺทฺริยปโรปริยตฺเต าณํ นตฺถี’ติ – จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ’’. อินฺทฺริยปโรปริยตฺเต าเณ ปฺจวีสติ ธมฺมา, ปฺจวีสติ อตฺถา, ปฺาส นิรุตฺติโย, สตํ าณานิ.
‘‘‘ยาวตา ¶ สตฺตานํ อาสยานุสเย าณํ…เป… ยาวตา ยมกปาฏิหีเร าณํ ¶ …เป… ยาวตา มหากรุณาสมาปตฺติยา าณํ…เป… ยาวตา สพฺพฺุตฺาณํ…เป… ยาวตา อนาวรณํ าณํ, าตํ ทิฏฺํ วิทิตํ สจฺฉิกตํ ผสฺสิตํ ปฺาย. อผสฺสิตํ ปฺาย อนาวรณํ าณํ นตฺถี’ติ – จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ ¶ , วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ’’. อนาวรเณ าเณ ปฺจวีสติ ธมฺมา, ปฺจวีสติ อตฺถา, ปฺาส นิรุตฺติโย, สตํ าณานิ.
ฉสุ พุทฺธธมฺเมสุ ทิยฑฺฒสตํ ธมฺมา, ทิยฑฺฒสตํ อตฺถา, ตีณิ นิรุตฺติสตานิ, ฉ าณสตานิ.
ปฏิสมฺภิทาธิกรเณ [ปฏิสมฺภิทาปกรเณ (สฺยา.)] อฑฺฒนวธมฺมสตานิ [อฑฺฒนวมานิ ธมฺมสตานิ (สฺยา.), อฑฺฒนวมธมฺมสตานิ (ก.)], อฑฺฒนวอตฺถสตานิ, นิรุตฺติสหสฺสฺจ สตฺต จ นิรุตฺติสตานิ, ตีณิ จ าณสหสฺสานิ, จตฺตาริ จ าณสตานีติ.
ปฏิสมฺภิทากถา นิฏฺิตา.
๗. ธมฺมจกฺกกถา
๑. สจฺจวาโร
๓๙. เอกํ ¶ ¶ สมยํ ภควา พาราณสิยํ วิหรติ…เป… อิติ หิทํ อายสฺมโต โกณฺฑฺสฺส ‘‘อฺาสิโกณฺฑฺโ’’ ตฺเวว นามํ อโหสิ.
[ก] ‘‘อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจ’’นฺติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ.
จกฺขุํ อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? าณํ อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? ปฺา อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? วิชฺชา อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? อาโลโก อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? จกฺขุํ อุทปาทีติ – ทสฺสนฏฺเน. าณํ อุทปาทีติ – าตฏฺเน. ปฺา อุทปาทีติ – ปชานนฏฺเน ¶ . วิชฺชา อุทปาทีติ – ปฏิเวธฏฺเน. อาโลโก อุทปาทีติ – โอภาสฏฺเน.
จกฺขุํ ธมฺโม, ทสฺสนฏฺโ อตฺโถ. าณํ ธมฺโม, าตฏฺโ อตฺโถ. ปฺา ธมฺโม, ปชานนฏฺโ อตฺโถ. วิชฺชา ธมฺโม, ปฏิเวธฏฺโ อตฺโถ. อาโลโก ธมฺโม, โอภาสฏฺโ อตฺโถ. อิเม ปฺจ ธมฺมา ปฺจ อตฺถา ทุกฺขวตฺถุกา ¶ สจฺจวตฺถุกา สจฺจารมฺมณา สจฺจโคจรา สจฺจสงฺคหิตา สจฺจปริยาปนฺนา สจฺเจ สมุทาคตา สจฺเจ ิตา สจฺเจ ปติฏฺิตา.
๔๐. ธมฺมจกฺกนฺติ เกนฏฺเน ธมฺมจกฺกํ? ธมฺมฺจ ปวตฺเตติ จกฺกฺจาติ – ธมฺมจกฺกํ. จกฺกฺจ ปวตฺเตติ ธมฺมฺจาติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเมน ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺมจริยาย ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเม ิโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเม ปติฏฺิโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเม ปติฏฺาเปนฺโต ปวตฺเตตีติ ¶ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเม วสิปฺปตฺโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเม วสึ ปาเปนฺโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ ¶ . ธมฺเม ปารมิปฺปตฺโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเม ปารมึ ปาเปนฺโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเม เวสารชฺชปฺปตฺโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเม เวสารชฺชํ ปาเปนฺโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺมํ สกฺกโรนฺโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺมํ ครุํ กโรนฺโต [ครุกโรนฺโต (สฺยา.)] ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺมํ มาเนนฺโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺมํ ปูเชนฺโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ ¶ . ธมฺมํ อปจายมาโน ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺมทฺธโช ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺมเกตุ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺมาธิปเตยฺโย ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ตํ โข ปน ธมฺมจกฺกํ อปฺปฏิวตฺติยํ สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา เกนจิ วา โลกสฺมินฺติ – ธมฺมจกฺกํ.
สทฺธินฺทฺริยํ ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. วีริยินฺทฺริยํ ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. สตินฺทฺริยํ ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. สมาธินฺทฺริยํ ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ปฺินฺทฺริยํ ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. สทฺธาพลํ ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. วีริยพลํ ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. สติพลํ ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. สมาธิพลํ ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ปฺาพลํ ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. สติสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ¶ ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ¶ – ธมฺมจกฺกํ ¶ . สมฺมาทิฏฺิ ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. สมฺมาสงฺกปฺโป ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. สมฺมาวาจา ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. สมฺมากมฺมนฺโต ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. สมฺมาอาชีโว ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. สมฺมาวายาโม ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. สมฺมาสติ ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. สมฺมาสมาธิ ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ.
อาธิปเตยฺยฏฺเน อินฺทฺริยํ ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. อกมฺปิยฏฺเน พลํ ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. นิยฺยานิกฏฺเน โพชฺฌงฺโค ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ¶ – ธมฺมจกฺกํ. เหตุฏฺเน มคฺโค ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. อุปฏฺานฏฺเน สติปฏฺานา ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ปทหนฏฺเน สมฺมปฺปธานา ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. อิชฺฌนฏฺเน อิทฺธิปาทา ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ตถฏฺเน สจฺจา ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. อวิกฺเขปฏฺเน สมโถ ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. เอกรสฏฺเน สมถวิปสฺสนา ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. อนติวตฺตนฏฺเน ยุคนทฺธํ ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. สํวรฏฺเน สีลวิสุทฺธิ ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ¶ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. อวิกฺเขปฏฺเน จิตฺตวิสุทฺธิ ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ทสฺสนฏฺเน ทิฏฺิวิสุทฺธิ ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. มุตฺตฏฺเน วิโมกฺโข ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ปฏิเวธฏฺเน วิชฺชา ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ปริจฺจาคฏฺเน วิมุตฺติ ธมฺโม ¶ . ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. สมุจฺเฉทฏฺเน ขเย าณํ ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ปฏิปฺปสฺสทฺธฏฺเน อนุปฺปาเท าณํ ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ฉนฺโท มูลฏฺเน ธมฺโม. ตํ ธมฺโม ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. มนสิกาโร สมุฏฺานฏฺเน ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ผสฺโส สโมธานฏฺเน ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. เวทนา สโมสรณฏฺเน ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. สมาธิ ปมุขฏฺเน ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. สติ อาธิปเตยฺยฏฺเน ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ปฺา ตตุตฺตรฏฺเน ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. วิมุตฺติ สารฏฺเน ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเน ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ.
‘‘ตํ ¶ โข ปนิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ปริฺเยฺย’’นฺติ…เป… ปริฺาตนฺติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ.
จกฺขุํ อุทปาทีติ – เกนฏฺเน…เป… อาโลโก อุทปาทีติ ¶ – เกนฏฺเน? จกฺขุํ อุทปาทีติ – ทสฺสนฏฺเน…เป… อาโลโก อุทปาทีติ – โอภาสฏฺเน. จกฺขุํ ธมฺโม, ทสฺสนฏฺโ อตฺโถ…เป… อาโลโก ธมฺโม, โอภาสฏฺโ อตฺโถ. อิเม ปฺจ ธมฺมา ปฺจ อตฺถา ทุกฺขวตฺถุกา สจฺจวตฺถุกา สจฺจารมฺมณา สจฺจโคจรา สจฺจสงฺคหิตา สจฺจปริยาปนฺนา สจฺเจ สมุทาคตา สจฺเจ ิตา สจฺเจ ปติฏฺิตา.
ธมฺมจกฺกนฺติ ¶ เกนฏฺเน ธมฺมจกฺกํ? ธมฺมฺจ ปวตฺเตติ จกฺกฺจาติ – ธมฺมจกฺกํ. จกฺกฺจ ปวตฺเตติ ธมฺมฺจาติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเมน ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺมปริยาย ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเม ิโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเม ปติฏฺิโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ…เป… อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเน ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ.
[ข-ฆ] ‘‘อิทํ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจ’’นฺติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ…เป… ‘‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ ปหาตพฺพ’’นฺติ…เป… ‘‘ปหีน’’นฺติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ¶ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ.
จกฺขุํ อุทปาทีติ – เกนฏฺเน…เป… อาโลโก อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? จกฺขุํ อุทปาทีติ – ทสฺสนฏฺเน…เป… อาโลโก อุทปาทีติ – โอภาสฏฺเน.
จกฺขุํ ธมฺโม, ทสฺสนฏฺโ อตฺโถ…เป… อาโลโก ธมฺโม, โอภาสฏฺโ ¶ อตฺโถ. อิเม ปฺจ ธมฺมา ปฺจ อตฺถา สมุทยวตฺถุกา สจฺจวตฺถุกา…เป… นิโรธวตฺถุกา สจฺจวตฺถุกา…เป… มคฺควตฺถุกา สจฺจวตฺถุกา สจฺจารมฺมณา สจฺจโคจรา สจฺจสงฺคหิตา สจฺจปริยาปนฺนา สจฺเจ สมุทาคตา สจฺเจ ิตา สจฺเจ ปติฏฺิตา.
ธมฺมจกฺกนฺติ เกนฏฺเน ธมฺมจกฺกํ? ธมฺมฺจ ปวตฺเตติ จกฺกฺจาติ – ธมฺมจกฺกํ. จกฺกฺจ ปวตฺเตติ ธมฺมฺจาติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเมน ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺมจริยาย ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเม ิโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเม ปติฏฺิโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ…เป… อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเน ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ.
๒. สติปฏฺานวาโร
๔๑. ‘‘‘อยํ ¶ กาเย กายานุปสฺสนา’ติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ. สา โข ปนายํ กาเย กายานุปสฺสนา ภาเวตพฺพาติ ¶ เม, ภิกฺขเว,…เป… ภาวิตาติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ’’.
‘‘อยํ เวทนาสุ…เป… อยํ จิตฺเต… อยํ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ. สา โข ปนายํ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนา ภาเวตพฺพาติ เม, ภิกฺขเว…เป… ภาวิตาติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ’’.
อยํ กาเย กายานุปสฺสนาติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ¶ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ…เป… สา โข ปนายํ กาเย กายานุปสฺสนา ภาเวตพฺพาติ…เป… ภาวิตาติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ.
จกฺขุํ อุทปาทีติ – เกนฏฺเน…เป… อาโลโก อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? จกฺขุํ อุทปาทีติ – ทสฺสนฏฺเน…เป… อาโลโก อุทปาทีติ – โอภาสฏฺเน.
จกฺขุํ ธมฺโม, ทสฺสนฏฺโ อตฺโถ…เป… อาโลโก ธมฺโม, โอภาสฏฺโ อตฺโถ. อิเม ปฺจ ธมฺมา ปฺจ อตฺถา กายวตฺถุกา สติปฏฺานวตฺถุกา…เป… เวทนาวตฺถุกา สติปฏฺานวตฺถุกา… จิตฺตวตฺถุกา สติปฏฺานวตฺถุกา… ธมฺมวตฺถุกา สติปฏฺานวตฺถุกา สติปฏฺานารมฺมณา สติปฏฺานโคจรา สติปฏฺานสงฺคหิตา สติปฏฺานปริยาปนฺนา สติปฏฺาเน สมุทาคตา สติปฏฺาเน ิตา สติปฏฺาเน ปติฏฺิตา.
ธมฺมจกฺกนฺติ เกนฏฺเน ธมฺมจกฺกํ? ธมฺมฺจ ปวตฺเตติ จกฺกฺจาติ – ธมฺมจกฺกํ. จกฺกฺจ ปวตฺเตติ ธมฺมฺจาติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเมน ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺมจริยาย ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเม ิโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเม ปติฏฺิโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ ¶ …เป… อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเน ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ.
๓. อิทฺธิปาทวาโร
๔๒. ‘‘‘อยํ ¶ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโท’ติ เม ¶ , ภิกฺขเว ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ¶ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ. ‘โส โข ปนายํ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโท ภาเวตพฺโพ’ติ เม, ภิกฺขเว…เป… ภาวิโตติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ.
‘‘อยํ วีริยสมาธิ…เป… อยํ จิตฺตสมาธิ…เป… อยํ วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโทติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ. โส โข ปนายํ วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโท ภาเวตพฺโพติ เม, ภิกฺขเว…เป… ภาวิโตติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ’’.
อยํ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโทติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ…เป… โส โข ปนายํ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโท ภาเวตพฺโพติ…เป… ภาวิโตติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ.
จกฺขุํ อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? าณํ อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? ปฺา อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? วิชฺชา อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? อาโลโก อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? จกฺขุํ อุทปาทีติ – ทสฺสนฏฺเน. าณํ อุทปาทีติ – าตฏฺเน. ปฺา ¶ อุทปาทีติ – ปชานนฏฺเน. วิชฺชา อุทปาทีติ – ปฏิเวธฏฺเน. อาโลโก อุทปาทีติ – โอภาสฏฺเน.
จกฺขุํ ธมฺโม, ทสฺสนฏฺโ อตฺโถ. าณํ ธมฺโม, าตฏฺโ อตฺโถ. ปฺา ธมฺโม, ปชานนฏฺโ อตฺโถ. วิชฺชา ธมฺโม, ปฏิเวธฏฺโ อตฺโถ. อาโลโก ธมฺโม, โอภาสฏฺโ อตฺโถ. อิเม ปฺจ ธมฺมา ปฺจ อตฺถา ฉนฺทวตฺถุกา อิทฺธิปาทวตฺถุกา อิทฺธิปาทารมฺมณา อิทฺธิปาทโคจรา อิทฺธิปาทสงฺคหิตา อิทฺธิปาทปริยาปนฺนา อิทฺธิปาเท สมุทาคตา อิทฺธิปาเท ิตา อิทฺธิปาเท ปติฏฺิตา.
ธมฺมจกฺกนฺติ เกนฏฺเน ธมฺมจกฺกํ? ธมฺมฺจ ปวตฺเตติ จกฺกฺจาติ – ธมฺมจกฺกํ. จกฺกฺจ ปวตฺเตติ ธมฺมฺจาติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเมน ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺมจริยาย ปวตฺเตตีติ ¶ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเม ิโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเม ปติฏฺิโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเม ปติฏฺาเปนฺโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเม วสิปฺปตฺโต ปวตฺเตตีติ ¶ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเม วสึ ปาเปนฺโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเม ปารมิปฺปตฺโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเม ปารมึ ปาเปนฺโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ…เป… ธมฺมํ อปจายมาโน ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺมทฺธโช ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺมเกตุ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺมาธิปเตยฺโย ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ตํ โข ปน ธมฺมจกฺกํ อปฺปฏิวตฺติยํ สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เทเวน วา ¶ มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา เกนจิ วา โลกสฺมินฺติ – ธมฺมจกฺกํ.
สทฺธินฺทฺริยํ ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ…เป… อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเน ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ.
อยํ วีริยสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโทติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ…เป… โส โข ปนายํ วีริยสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโท ภาเวตพฺโพติ…เป… ภาวิโตติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ.
จกฺขุํ อุทปาทีติ – เกนฏฺเน…เป… อาโลโก อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? จกฺขุํ อุทปาทีติ – ทสฺสนฏฺเน…เป… อาโลโก อุทปาทีติ – โอภาสฏฺเน.
จกฺขุํ ธมฺโม, ทสฺสนฏฺโ อตฺโถ…เป… อาโลโก ธมฺโม, โอภาสฏฺโ อตฺโถ. อิเม ปฺจ ธมฺมา ปฺจ อตฺถา วีริยวตฺถุกา อิทฺธิปาทวตฺถุกา…เป… จิตฺตวตฺถุกา อิทฺธิปาทวตฺถุกา… วีมํสาวตฺถุกา อิทฺธิปาทวตฺถุกา อิทฺธิปาทารมฺมณา อิทฺธิปาทโคจรา อิทฺธิปาทสงฺคหิตา อิทฺธิปาทปริยาปนฺนา อิทฺธิปาเท สมุทาคตา อิทฺธิปาเท ิตา อิทฺธิปาเท ปติฏฺิตา ¶ .
ธมฺมจกฺกนฺติ เกนฏฺเน ธมฺมจกฺกํ? ธมฺมฺจ ปวตฺเตติ จกฺกฺจาติ – ธมฺมจกฺกํ. จกฺกฺจ ปวตฺเตติ ธมฺมฺจาติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเมน ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺมจริยาย ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเม ¶ ิโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเม ปติฏฺิโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ…เป… อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเน ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกนฺติ.
ธมฺมจกฺกกถา นิฏฺิตา.
๘. โลกุตฺตรกถา
๔๓. กตเม ¶ ¶ ¶ ธมฺมา โลกุตฺตรา? จตฺตาโร สติปฏฺานา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, ปฺจินฺทฺริยานิ, ปฺจ พลานิ, สตฺต โพชฺฌงฺคา, อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, จตฺตาโร อริยมคฺคา, จตฺตาริ จ สามฺผลานิ, นิพฺพานฺจ – อิเม ธมฺมา โลกุตฺตรา.
โลกุตฺตราติ เกนฏฺเน โลกุตฺตรา? โลกํ ตรนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลกา อุตฺตรนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลกโต อุตฺตรนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลกมฺหา อุตฺตรนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลกํ อติกฺกมนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลกํ สมติกฺกมนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลกํ สมติกฺกนฺตาติ – โลกุตฺตรา. โลเกน อติเรกาติ – โลกุตฺตรา. โลกนฺตํ ตรนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลกา นิสฺสรนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลกโต นิสฺสรนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลกมฺหา นิสฺสรนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลกา นิสฺสฏาติ ¶ – โลกุตฺตรา. โลเกน นิสฺสฏาติ – โลกุตฺตรา. โลกมฺหา นิสฺสฏาติ – โลกุตฺตรา. โลเก น ติฏฺนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลกสฺมึ น ติฏฺนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลเก น ลิมฺปนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลเกน น ลิมฺปนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลเก อสํลิตฺตาติ – โลกุตฺตรา. โลเกน อสํลิตฺตาติ – โลกุตฺตรา. โลเก อนุปลิตฺตาติ – โลกุตฺตรา. โลเกน อนุปลิตฺตาติ – โลกุตฺตรา. โลเก วิปฺปมุตฺตาติ – โลกุตฺตรา. โลเกน วิปฺปมุตฺตาติ – โลกุตฺตรา. โลกา วิปฺปมุตฺตาติ – โลกุตฺตรา. โลกโต วิปฺปมุตฺตาติ – โลกุตฺตรา. โลกมฺหา วิปฺปมุตฺตาติ ¶ – โลกุตฺตรา. โลเก วิสฺุตฺตาติ – โลกุตฺตรา. โลเกน วิสฺุตฺตาติ – โลกุตฺตรา. โลกา วิสฺุตฺตาติ – โลกุตฺตรา. โลกสฺมึ วิสฺุตฺตาติ – โลกุตฺตรา. โลกโต วิสฺุตฺตาติ – โลกุตฺตรา. โลกมฺหา วิสฺุตฺตาติ – โลกุตฺตรา. โลกา สุชฺฌนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลกโต สุชฺฌนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลกมฺหา สุชฺฌนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลกา วิสุชฺฌนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลกโต วิสุชฺฌนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลกมฺหา วิสุชฺฌนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลกา วุฏฺหนฺตีติ [อุทฺธรนฺตีติ (ก.), อุฏฺหนฺตีติ (สี. อฏฺ.)] – โลกุตฺตรา. โลกโต วุฏฺหนฺตีติ ¶ – โลกุตฺตรา. โลกมฺหา วุฏฺหนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลกา วิวฏฺฏนฺตีติ – โลกุตฺตรา ¶ . โลกโต วิวฏฺฏนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลกมฺหา วิวฏฺฏนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลเก น สชฺชนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลเก น คยฺหนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลเก น พชฺฌนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลกํ สมุจฺฉินฺทนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลกํ สมุจฺฉินฺนตฺตาติ – โลกุตฺตรา. โลกํ ¶ ปฏิปฺปสฺสมฺเภนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลกํ ปฏิปฺปสฺสมฺภิตตฺตาติ – โลกุตฺตรา. โลกสฺส อปถาติ – โลกุตฺตรา. โลกสฺส อคตีติ – โลกุตฺตรา. โลกสฺส อวิสยาติ – โลกุตฺตรา. โลกสฺส อสาธารณาติ – โลกุตฺตรา. โลกํ วมนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลกํ น ปจฺจาวมนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลกํ ปชหนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลกํ น อุปาทิยนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลกํ วิสิเนนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลกํ น อุสฺสิเนนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลกํ วิธูเปนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลกํ น สํธูเปนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลกํ สมติกฺกมฺม อภิภุยฺย ติฏฺนฺตีติ – โลกุตฺตรา.
โลกุตฺตรกถา นิฏฺิตา.
๙. พลกถา
๔๔. สาวตฺถินิทานํ ¶ [สํ. นิ. ๕.๗๐๕-๗๑๖ ปสฺสิตพฺพา]. ‘‘ปฺจิมานิ ¶ , ภิกฺขเว, พลานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธาพลํ, วีริยพลํ, สติพลํ, สมาธิพลํ, ปฺาพลํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจ พลานิ.
‘‘อปิ จ, อฏฺสฏฺิ พลานิ – สทฺธาพลํ, วีริยพลํ, สติพลํ, สมาธิพลํ, ปฺาพลํ, หิริพลํ, โอตฺตปฺปพลํ, ปฏิสงฺขานพลํ, ภาวนาพลํ, อนวชฺชพลํ, สงฺคหพลํ, ขนฺติพลํ, ปฺตฺติพลํ, นิชฺฌตฺติพลํ, อิสฺสริยพลํ ¶ , อธิฏฺานพลํ, สมถพลํ, วิปสฺสนาพลํ, ทส เสขพลานิ, ทส อเสขพลานิ, ทส ขีณาสวพลานิ, ทส อิทฺธิพลานิ, ทส ตถาคตพลานิ’’.
กตมํ สทฺธาพลํ? อสฺสทฺธิเย น กมฺปตีติ – สทฺธาพลํ. สหชาตานํ ธมฺมานํ อุปตฺถมฺภนฏฺเน สทฺธาพลํ, กิเลสานํ ปริยาทานฏฺเน สทฺธาพลํ, ปฏิเวธาทิวิโสธนฏฺเน สทฺธาพลํ, จิตฺตสฺส อธิฏฺานฏฺเน สทฺธาพลํ, จิตฺตสฺส โวทานฏฺเน สทฺธาพลํ, วิเสสาธิคมฏฺเน สทฺธาพลํ, อุตฺตริ ปฏิเวธฏฺเน ¶ สทฺธาพลํ, สจฺจาภิสมยฏฺเน สทฺธาพลํ, นิโรเธ ปติฏฺาปกฏฺเน สทฺธาพลํ. อิทํ สทฺธาพลํ.
กตมํ วีริยพลํ? โกสชฺเช น กมฺปตีติ – วีริยพลํ. สหชาตานํ ธมฺมานํ อุปตฺถมฺภนฏฺเน วีริยพลํ, กิเลสานํ ปริยาทานฏฺเน วีริยพลํ, ปฏิเวธาทิวิโสธนฏฺเน วีริยพลํ, จิตฺตสฺส อธิฏฺานฏฺเน วีริยพลํ, จิตฺตสฺส โวทานฏฺเน วีริยพลํ, วิเสสาธิคมฏฺเน วีริยพลํ, อุตฺตริ ปฏิเวธฏฺเน วีริยพลํ, สจฺจาภิสมยฏฺเน วีริยพลํ, นิโรเธ ปติฏฺาปกฏฺเน วีริยพลํ. อิทํ วีริยพลํ.
กตมํ ¶ ¶ สติพลํ? ปมาเท น กมฺปตีติ – สติพลํ. สหชาตานํ ธมฺมานํ อุปตฺถมฺภนฏฺเน สติพลํ…เป… นิโรเธ ปติฏฺาปกฏฺเน สติพลํ. อิทํ สติพลํ.
กตมํ ¶ สมาธิพลํ? อุทฺธจฺเจ น กมฺปตีติ – สมาธิพลํ. สหชาตานํ ธมฺมานํ อุปตฺถมฺภนฏฺเน สมาธิพลํ…เป… นิโรเธ ปติฏฺาปกฏฺเน สมาธิพลํ. อิทํ สมาธิพลํ.
กตมํ ปฺาพลํ? อวิชฺชาย น กมฺปตีติ – ปฺาพลํ. สหชาตานํ ธมฺมานํ อุปตฺถมฺภนฏฺเน ปฺาพลํ…เป… นิโรเธ ปติฏฺาปกฏฺเน ปฺาพลํ. อิทํ ปฺาพลํ.
กตมํ หิริพลํ? เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ หิรียตีติ [หิริยตีติ (สฺยา. ก.)] – หิริพลํ. อพฺยาปาเทน พฺยาปาทํ หิรียตีติ – หิริพลํ. อาโลกสฺาย ถินมิทฺธํ หิรียตีติ – หิริพลํ. อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจํ หิรียตีติ – หิริพลํ. ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉํ หิรียตีติ – หิริพลํ. าเณน อวิชฺชํ หิรียตีติ – หิริพลํ. ปาโมชฺเชน อรตึ หิรียตีติ – หิริพลํ. ปเมน ฌาเนน นีวรเณ หิรียตีติ – หิริพลํ…เป… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเส หิรียตีติ – หิริพลํ. อิทํ หิริพลํ.
กตมํ โอตฺตปฺปพลํ? เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ โอตฺตปฺปตีติ – โอตฺตปฺปพลํ. อพฺยาปาเทน พฺยาปาทํ โอตฺตปฺปตีติ – โอตฺตปฺปพลํ. อาโลกสฺาย ถินมิทฺธํ โอตฺตปฺปตีติ – โอตฺตปฺปพลํ. อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจํ โอตฺตปฺปตีติ – โอตฺตปฺปพลํ. ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉํ โอตฺตปฺปตีติ – โอตฺตปฺปพลํ. าเณน อวิชฺชํ โอตฺตปฺปตีติ – โอตฺตปฺปพลํ ¶ . ปาโมชฺเชน อรตึ โอตฺตปฺปตีติ – โอตฺตปฺปพลํ. ปเมน ฌาเนน นีวรเณ โอตฺตปฺปตีติ – โอตฺตปฺปพลํ…เป… อรหตฺตมคฺเคน ¶ สพฺพกิเลเส โอตฺตปฺปตีติ – โอตฺตปฺปพลํ. อิทํ โอตฺตปฺปพลํ.
กตมํ ปฏิสงฺขานพลํ? เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ ปฏิสงฺขาตีติ – ปฏิสงฺขานพลํ. อพฺยาปาเทน พฺยาปาทํ ปฏิสงฺขาตีติ – ปฏิสงฺขานพลํ. อาโลกสฺาย ถินมิทฺธํ ปฏิสงฺขาตีติ – ปฏิสงฺขานพลํ. อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจํ ปฏิสงฺขาตีติ – ปฏิสงฺขานพลํ. ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉํ ปฏิสงฺขาตีติ – ปฏิสงฺขานพลํ. าเณน อวิชฺชํ ปฏิสงฺขาตีติ – ปฏิสงฺขานพลํ ¶ . ปาโมชฺเชน อรตึ ปฏิสงฺขาตีติ – ปฏิสงฺขานพลํ. ปเมน ¶ ฌาเนน นีวรเณ ปฏิสงฺขาตีติ – ปฏิสงฺขานพลํ…เป… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเส ปฏิสงฺขาตีติ – ปฏิสงฺขานพลํ. อิทํ ปฏิสงฺขานพลํ.
กตมํ ภาวนาพลํ? กามจฺฉนฺทํ ปชหนฺโต เนกฺขมฺมํ ภาเวตีติ – ภาวนาพลํ. พฺยาปาทํ ปชหนฺโต อพฺยาปาทํ ภาเวตีติ – ภาวนาพลํ. ถินมิทฺธํ ปชหนฺโต อาโลกสฺํ ภาเวตีติ – ภาวนาพลํ. อุทฺธจฺจํ ปชหนฺโต อวิกฺเขปํ ภาเวตีติ – ภาวนาพลํ. วิจิกิจฺฉํ ปชหนฺโต ธมฺมววตฺถานํ ภาเวตีติ – ภาวนาพลํ. อวิชฺชํ ปชหนฺโต าณํ ภาเวตีติ – ภาวนาพลํ. อรตึ ปชหนฺโต ปาโมชฺชํ ภาเวตีติ – ภาวนาพลํ. นีวรเณ ปชหนฺโต ปมํ ฌานํ ภาเวตีติ – ภาวนาพลํ…เป… สพฺพกิเลเส ปชหนฺโต อรหตฺตมคฺคํ ภาเวตีติ – ภาวนาพลํ. อิทํ ภาวนาพลํ.
กตมํ อนวชฺชพลํ? กามจฺฉนฺทสฺส ปหีนตฺตา เนกฺขมฺเม นตฺถิ กิฺจิ ¶ วชฺชนฺติ – อนวชฺชพลํ. พฺยาปาทสฺส ปหีนตฺตา อพฺยาปาเท นตฺถิ กิฺจิ วชฺชนฺติ – อนวชฺชพลํ. ถินมิทฺธสฺส ปหีนตฺตา อาโลกสฺาย นตฺถิ กิฺจิ วชฺชนฺติ – อนวชฺชพลํ. อุทฺธจฺจสฺส ปหีนตฺตา อวิกฺเขเป นตฺถิ กิฺจิ วชฺชนฺติ – อนวชฺชพลํ. วิจิกิจฺฉาย ปหีนตฺตา ธมฺมววตฺถาเน นตฺถิ กิฺจิ วชฺชนฺติ – อนวชฺชพลํ. อวิชฺชาย ปหีนตฺตา าเณ นตฺถิ กิฺจิ วชฺชนฺติ – อนวชฺชพลํ. อรติยา ปหีนตฺตา ปาโมชฺเช นตฺถิ กิฺจิ วชฺชนฺติ อนวชฺชพลํ. นีวรณานํ ปหีนตฺตา ปมชฺฌาเน นตฺถิ กิฺจิ วชฺชนฺติ – อนวชฺชพลํ…เป… สพฺพกิเลสานํ ปหีนตฺตา อรหตฺตมคฺเค นตฺถิ กิฺจิ วชฺชนฺติ – อนวชฺชพลํ. อิทํ อนวชฺชพลํ.
กตมํ ¶ สงฺคหพลํ? กามจฺฉนฺทํ ปชหนฺโต เนกฺขมฺมวเสน จิตฺตํ สงฺคณฺหาตีติ – สงฺคหพลํ. พฺยาปาทํ ปชหนฺโต อพฺยาปาทวเสน จิตฺตํ สงฺคณฺหาตีติ – สงฺคหพลํ. ถินมิทฺธํ ปชหนฺโต อาโลกสฺาวเสน จิตฺตํ สงฺคณฺหาตีติ – สงฺคหพลํ…เป… สพฺพกิเลเส ปชหนฺโต อรหตฺตมคฺควเสน จิตฺตํ สงฺคณฺหาตีติ – สงฺคหพลํ. อิทํ สงฺคหพลํ.
กตมํ ¶ ขนฺติพลํ? กามจฺฉนฺทสฺส ปหีนตฺตา เนกฺขมฺมํ ขมตีติ – ขนฺติพลํ. พฺยาปาทสฺส ปหีนตฺตา อพฺยาปาโท ขมตีติ – ขนฺติพลํ. ถินมิทฺธสฺส ปหีนตฺตา อาโลกสฺา ขมตีติ – ขนฺติพลํ. อุทฺธจฺจสฺส ปหีนตฺตา อวิกฺเขโป ขมตีติ – ขนฺติพลํ. วิจิกิจฺฉาย ปหีนตฺตา ¶ ธมฺมววตฺถานํ ขมตีติ – ขนฺติพลํ. อวิชฺชาย ปหีนตฺตา ¶ าณํ ขมตีติ – ขนฺติพลํ. อรติยา ปหีนตฺตา ปาโมชฺชํ ขมตีติ – ขนฺติพลํ. นีวรณานํ ปหีนตฺตา ปมํ ฌานํ ขมตีติ – ขนฺติพลํ…เป… สพฺพกิเลสานํ ปหีนตฺตา อรหตฺตมคฺโค ขมตีติ – ขนฺติพลํ. อิทํ ขนฺติพลํ.
กตมํ ปฺตฺติพลํ? กามจฺฉนฺทํ ปชหนฺโต เนกฺขมฺมวเสน จิตฺตํ ปฺเปตีติ – ปฺตฺติพลํ. พฺยาปาทํ ปชหนฺโต อพฺยาปาทวเสน จิตฺตํ ปฺเปตีติ – ปฺตฺติพลํ. ถินมิทฺธํ ปชหนฺโต อาโลกสฺาวเสน จิตฺตํ ปฺเปตีติ – ปฺตฺติพลํ…เป… สพฺพกิเลเส ปชหนฺโต อรหตฺตมคฺควเสน จิตฺตํ ปฺเปตีติ – ปฺตฺติพลํ. อิทํ ปฺตฺติพลํ.
กตมํ นิชฺฌตฺติพลํ? กามจฺฉนฺทํ ปชหนฺโต เนกฺขมฺมวเสน จิตฺตํ นิชฺฌาเปตีติ – นิชฺฌตฺติพลํ. พฺยาปาทํ ปชหนฺโต อพฺยาปาทวเสน จิตฺตํ นิชฺฌาเปตีติ – นิชฺฌตฺติพลํ. ถินมิทฺธํ ปชหนฺโต อาโลกสฺาวเสน จิตฺตํ นิชฺฌาเปตีติ – นิชฺฌตฺติพลํ…เป… สพฺพกิเลเส ปชหนฺโต อรหตฺตมคฺควเสน จิตฺตํ นิชฺฌาเปตีติ – นิชฺฌตฺติพลํ. อิทํ นิชฺฌตฺติพลํ.
กตมํ อิสฺสริยพลํ? กามจฺฉนฺทํ ปชหนฺโต เนกฺขมฺมวเสน จิตฺตํ วสํ วตฺเตตีติ – อิสฺสริยพลํ. พฺยาปาทํ ปชหนฺโต อพฺยาปาทวเสน จิตฺตํ วสํ วตฺเตตีติ – อิสฺสริยพลํ. ถินมิทฺธํ ปชหนฺโต อาโลกสฺาวเสน ¶ จิตฺตํ วสํ วตฺเตตีติ – อิสฺสริยพลํ…เป… สพฺพกิเลเส ปชหนฺโต อรหตฺตมคฺควเสน จิตฺตํ วสํ วตฺเตตีติ – อิสฺสริยพลํ. อิทํ อิสฺสริยพลํ.
กตมํ อธิฏฺานพลํ? กามจฺฉนฺทํ ปชหนฺโต เนกฺขมฺมวเสน จิตฺตํ อธิฏฺาตีติ – อธิฏฺานพลํ. พฺยาปาทํ ปชหนฺโต อพฺยาปาทวเสน จิตฺตํ อธิฏฺาตีติ ¶ – อธิฏฺานพลํ. ถินมิทฺธํ ปชหนฺโต อาโลกสฺาวเสน ¶ จิตฺตํ อธิฏฺาตีติ – อธิฏฺานพลํ…เป… สพฺพกิเลเส ปชหนฺโต อรหตฺตมคฺควเสน จิตฺตํ อธิฏฺาตีติ – อธิฏฺานพลํ. อิทํ อธิฏฺานพลํ.
กตมํ สมถพลํ? เนกฺขมฺมวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมถพลํ, อพฺยาปาทวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมถพลํ, อาโลกสฺาวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา ¶ อวิกฺเขโป สมถพลํ…เป… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมถพลํ, ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมถพลํ.
สมถพลนฺติ เกนฏฺเน สมถพลํ? ปเมน ฌาเนน นีวรเณ น กมฺปตีติ – สมถพลํ. ทุติเยน ฌาเนน วิตกฺกวิจาเร น กมฺปตีติ – สมถพลํ. ตติเยน ฌาเนน ปีติยา น กมฺปตีติ – สมถพลํ. จตุตฺเถน ฌาเนน สุขทุกฺเข น กมฺปตีติ – สมถพลํ. อากาสานฺจายตนสมาปตฺติยา รูปสฺาย ปฏิฆสฺาย นานตฺตสฺาย น กมฺปตีติ – สมถพลํ ¶ . วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติยา อากาสานฺจายตนสฺาย น กมฺปตีติ – สมถพลํ. อากิฺจฺายตนสมาปตฺติยา วิฺาณฺจายตนสฺาย น กมฺปตีติ – สมถพลํ. เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยา อากิฺจฺายตนสฺาย น กมฺปตีติ – สมถพลํ. อุทฺธจฺเจ จ อุทฺธจฺจสหคตกิเลเส จ ขนฺเธ จ น กมฺปตี น จลติ น เวธตีติ – สมถพลํ. อิทํ สมถพลํ.
กตมํ วิปสฺสนาพลํ? อนิจฺจานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํ, ทุกฺขานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํ…เป… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํ, รูเป อนิจฺจานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํ, รูเป ทุกฺขานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํ…เป… รูเป ปฏินสฺสคฺคานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํ, เวทนาย…เป… สฺาย… สงฺขาเรสุ… วิฺาเณ… จกฺขุสฺมึ…เป… ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํ, ชรามรเณ ทุกฺขานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํ…เป… ชรามรเณ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํ. วิปสฺสนาพลนฺติ เกนฏฺเน วิปสฺสนาพลํ? อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจสฺาย น กมฺปตีติ – วิปสฺสนาพลํ. ทุกฺขานุปสฺสนาย สุขสฺาย น กมฺปตีติ – วิปสฺสนาพลํ. อนตฺตานุปสฺสนาย อตฺตสฺาย ¶ กมฺปตีติ – วิปสฺสนาพลํ. นิพฺพิทานุปสฺสนาย นนฺทิยา น กมฺปตีติ – วิปสฺสนาพลํ. วิราคานุปสฺสนาย ราเค น กมฺปตีติ – วิปสฺสนาพลํ. นิโรธานุปสฺสนา ¶ สมุทเย น กมฺปตีติ – วิปสฺสนาพลํ ¶ . ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย อาทาเน น กมฺปตีติ – วิปสฺสนาพลํ. อวิชฺชาย อวิชฺชาสหคตกิเลเส จ ขนฺเธ จ น กมฺปติ น จลติ น เวธตีติ – วิปสฺสนาพลํ. อิทํ วิปสฺสนาพลํ.
กตมานิ ทส เสขพลานิ, ทส อเสขพลานิ? สมฺมาทิฏฺึ [สมฺมาทิฏฺิ (ก.) เอวมีทิเสสุ นวสุ ปเทสุ ทุติยนฺตวจเนน. ที. นิ. ๓.๓๔๘ ปสฺสิตพฺพา] สิกฺขตีติ – เสขพลํ. ตตฺถ สิกฺขิตตฺตา อเสขพลํ. สมฺมาสงฺกปฺปํ สิกฺขตีติ – เสขพลํ. ตตฺถ สิกฺขิตตฺตา – อเสขพลํ ¶ . สมฺมาวาจํ…เป… สมฺมากมฺมนฺตํ… สมฺมาอาชีวํ… สมฺมาวายามํ… สมฺมาสตึ… สมฺมาสมาธึ… สมฺมาาณํ…เป… สมฺมาวิมุตฺตึ สิกฺขตีติ – เสขพลํ. ตตฺถ สิกฺขิตตฺตา – อเสขพลํ. อิมานิ ทส เสขพลานิ, ทส อเสขพลานิ.
กตมานิ ทส ขีณาสวพลานิ?[อ. นิ. ๑๐.๙๐ ปสฺสิตพฺพา] อิธ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน อนิจฺจโต สพฺเพ สงฺขารา ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย สุทิฏฺา โหนฺติ. ยมฺปิ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน อนิจฺจโต สพฺเพ สงฺขารา ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย สุทิฏฺา โหนฺติ, อิทมฺปิ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน พลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ขีณาสโว ภิกฺขุ อาสวานํ ขยํ ปฏิชานาติ – ‘‘ขีณา เม อาสวา’’ติ.
ปุน จปรํ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน องฺคารกาสูปมา กามา ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย สุทิฏฺา โหนฺติ. ยมฺปิ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน องฺคารกาสูปมา กามา ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย สุทิฏฺา โหนฺติ, อิทมฺปิ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน พลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ขีณาสโว ภิกฺขุ ¶ อาสวานํ ขยํ ปฏิชานาติ – ‘‘ขีณา เม อาสวา’’ติ.
ปุน จปรํ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน วิเวกนินฺนํ จิตฺตํ โหติ วิเวกโปณํ วิเวกปพฺภารํ วิเวกฏฺํ เนกฺขมฺมาภิรตํ พฺยนฺตีภูตํ [พฺยนฺติภูตํ (ก.)] สพฺพโส อาสวฏฺานิเยหิ ธมฺเมหิ. ยมฺปิ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน วิเวกนินฺนํ จิตฺตํ โหติ วิเวกโปณํ วิเวกปพฺภารํ วิเวกฏฺํ เนกฺขมฺมาภิรตํ พฺยนฺติภูตํ สพฺพโส อาสวฏฺานิเยหิ ธมฺเมหิ, อิทมฺปิ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน พลํ ¶ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ขีณาสโว ภิกฺขุ อาสวานํ ขยํ ปฏิชานาติ – ‘‘ขีณา เม อาสวา’’ติ.
ปุน ¶ จปรํ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน จตฺตาโร สติปฏฺานา ภาวิตา โหนฺติ สุภาวิตา. ยมฺปิ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน จตฺตาโร สติปฏฺานา ภาวิตา โหนฺติ สุภาวิตา, อิทมฺปิ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน พลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ขีณาสโว ภิกฺขุ อาสวานํ ขยํ ปฏิชานาติ – ‘‘ขีณา เม อาสวา’’ติ.
ปุน จปรํ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา ภาวิตา โหนฺติ สุภาวิตา…เป… จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ภาวิตา โหนฺติ สุภาวิตา… ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ โหนฺติ สุภาวิตานิ… ปฺจ พลานิ ภาวิตานิ โหนฺติ สุภาวิตานิ… สตฺต โพชฺฌงฺคา ¶ ภาวิตา โหนฺติ สุภาวิตา…เป… อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาวิโต โหติ สุภาวิโต. ยมฺปิ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาวิโต โหติ สุภาวิโต, อิทมฺปิ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน พลํ โหติ, ยํ พลํ ¶ อาคมฺม ขีณาสโว ภิกฺขุ อาสวานํ ขยํ ปฏิชานาติ – ‘‘ขีณา เม อาสวา’’ติ. อิมานิ ทส ขีณาสวพลานิ.
กตมานิ ทส อิทฺธิพลานิ? อธิฏฺานา อิทฺธิ, วิกุพฺพนา อิทฺธิ, มโนมยา อิทฺธิ, าณวิปฺผารา อิทฺธิ, สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ, อริยา อิทฺธิ, กมฺมวิปากชา อิทฺธิ, ปฺุวโต อิทฺธิ, วิชฺชามยา อิทฺธิ, ตตฺถ ตตฺถ สมฺมา ปโยคปฺปจฺจยา อิชฺฌนฏฺเน อิทฺธิ – อิมานิ ทส อิทฺธิพลานิ.
กตมานิ ทส ตถาคตพลานิ? อิธ ตถาคโต านฺจ านโต อฏฺานฺจ อฏฺานโต ยถาภูตํ ปชานาติ. ยมฺปิ ตถาคโต านฺจ านโต อฏฺานฺจ อฏฺานโต ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ.
ปุน จปรํ ตถาคโต อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมสมาทานานํ านโส เหตุโส วิปากํ ยถาภูตํ ปชานาติ. ยมฺปิ ตถาคโต อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ ¶ กมฺมสมาทานานํ านโส เหตุโส วิปากํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ, นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ.
ปุน ¶ จปรํ ตถาคโต สพฺพตฺถคามินึ ปฏิปทํ [สพฺพตฺถคามินีปฏิปทํ (สฺยา.) ม. นิ. ๑.๑๔๘ ปสฺสิตพฺพา] ยถาภูตํ ปชานาติ. ยมฺปิ ¶ ตถาคโต สพฺพตฺถคามินึ ปฏิปทํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ.
ปุน จปรํ ตถาคโต อเนกธาตุนานาธาตุโลกํ ยถาภูตํ ปชานาติ. ยมฺปิ ตถาคโต อเนกธาตุนานาธาตุโลกํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส…เป….
ปุน จปรํ ตถาคโต สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตํ ยถาภูตํ ปชานาติ. ยมฺปิ ตถาคโต สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส…เป….
ปุน ¶ จปรํ ตถาคโต ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ ยถาภูตํ ปชานาติ. ยมฺปิ ตถาคโต ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส…เป….
ปุน จปรํ ตถาคโต ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สํกิเลสํ โวทานํ วุฏฺานํ ยถาภูตํ ปชานาติ. ยมฺปิ ตถาคโต ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สํกิเลสํ โวทานํ วุฏฺานํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส…เป….
ปุน จปรํ ตถาคโต อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ, เสยฺยถิทํ – เอกมฺปิ ชาตึ ทฺเวปิ ชาติโย…เป… อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ ¶ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ. ยมฺปิ ตถาคโต อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ. เสยฺยถิทํ – เอกมฺปิ ชาตึ ทฺเวปิ ชาติโย…เป… อิทมฺปิ ตถาคตสฺส…เป….
ปุน จปรํ ตถาคโต ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน…เป… ยมฺปิ ¶ ตถาคโต ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน…เป… อิทมฺปิ ตถาคตสฺส…เป….
ปุน ¶ จปรํ ตถาคโต อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ยมฺปิ ตถาคโต อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ. อิมานิ ทส ตถาคตพลานิ.
๔๕. เกนฏฺเน สทฺธาพลํ? เกนฏฺเน วีริยพลํ? เกนฏฺเน สติพลํ? เกนฏฺเน สมาธิพลํ? เกนฏฺเน ปฺาพลํ? เกนฏฺเน หิริพลํ? เกนฏฺเน โอตฺตปฺปพลํ? เกนฏฺเน ปฏิสงฺขานพลํ…เป… เกนฏฺเน ตถาคตพลํ?
อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยฏฺเน สทฺธาพลํ. โกสชฺเช อกมฺปิยฏฺเน วีริยพลํ. ปมาเท อกมฺปิยฏฺเน สติพลํ. อุทฺธจฺเจ อกมฺปิยฏฺเน สมาธิพลํ. อวิชฺชาย อกมฺปิยฏฺเน ปฺาพลํ ¶ ¶ . หิรียติ ปาปเก อกุสเล ธมฺเมติ – หิริพลํ. โอตฺตปฺปติ ปาปเก อกุสเล ธมฺเมติ – โอตฺตปฺปพลํ. าเณน กิเลเส ปฏิสงฺขาตีติ – ปฏิสงฺขานพลํ. ตตฺถ ชาตา ธมฺมา เอกรสา โหนฺตีติ – ภาวนาพลํ. ตตฺถ นตฺถิ กิฺจิ วชฺชนฺติ – อนวชฺชพลํ. เตน จิตฺตํ สงฺคณฺหาตีติ – สงฺคหพลํ. ตํ ตสฺส ขมตีติ – [ตํ ขมตีติ (ก.)] ขนฺติพลํ. เตน จิตฺตํ ปฺเปตีติ – ปฺตฺติพลํ. เตน จิตฺตํ นิชฺฌาเปตีติ – นิชฺฌตฺติพลํ. เตน จิตฺตํ วสํ วตฺเตตีติ – อิสฺสริยพลํ. เตน จิตฺตํ อธิฏฺาตีติ – อธิฏฺานพลํ. เตน จิตฺตํ เอกคฺคนฺติ – สมถพลํ. ตตฺถ ชาเต ธมฺเม อนุปสฺสตีติ – วิปสฺสนาพลํ. ตตฺถ สิกฺขตีติ – เสขพลํ. ตตฺถ สิกฺขิตตฺตา – อเสขพลํ. เตน อาสวา ขีณาติ – ขีณาสวพลํ. ตสฺส อิชฺฌตีติ – อิทฺธิพลํ. อปฺปเมยฺยฏฺเน ตถาคตพลนฺติ.
พลกถา นิฏฺิตา.
๑๐. สฺุกถา
๔๖. เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา ¶ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘‘สฺุโ โลโก, สฺุโ โลโก’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ ¶ . กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, ‘สฺุโ โลโก’ติ วุจฺจตี’’ติ? ‘‘ยสฺมา โข, อานนฺท, สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา, ตสฺมา ‘สฺุโ โลโก’ติ วุจฺจติ. กิฺจานนฺท [กิฺจ อานนฺท สํ. นิ. ๔.๘๕], สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา? จกฺขุ โข, อานนฺท, สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา. รูปา สฺุา อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา. จกฺขุวิฺาณํ สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา. จกฺขุสมฺผสฺโส สฺุโ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา. ยมฺปิทํ [ยทิทํ (ก.) สํ. นิ. ๔.๘๕ ปสฺสิตพฺพา] จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา.
‘‘โสตํ สฺุํ…เป… สทฺทา สฺุา… ฆานํ สฺุํ… คนฺธา สฺุา… ชิวฺหา สฺุา… รสา สฺุา… กาโย สฺุโ… โผฏฺพฺพา สฺุา… มโน สฺุโ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา. ธมฺมา สฺุา อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา. มโนวิฺาณํ สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา. มโนสมฺผสฺโส สฺุโ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา. ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา. ยสฺมา โข, อานนฺท, สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา ตสฺมา ‘สฺุโ โลโก’ติ วุจฺจตี’’ติ.
๑. มาติกา
๔๗. สฺุสฺุํ ¶ [สฺุํ สฺุํ (สฺยา.)], สงฺขารสฺุํ, วิปริณามสฺุํ, อคฺคสฺุํ, ลกฺขณสฺุํ, วิกฺขมฺภนสฺุํ, ตทงฺคสฺุํ, สมุจฺเฉทสฺุํ, ปฏิปฺปสฺสทฺธิสฺุํ ¶ , นิสฺสรณสฺุํ, อชฺฌตฺตสฺุํ ¶ , พหิทฺธาสฺุํ, ทุภโตสฺุํ, สภาคสฺุํ, วิสภาคสฺุํ, เอสนาสฺุํ, ปริคฺคหสฺุํ, ปฏิลาภสฺุํ, ปฏิเวธสฺุํ, เอกตฺตสฺุํ, นานตฺตสฺุํ, ขนฺติสฺุํ, อธิฏฺานสฺุํ, ปริโยคาหณสฺุํ [ปริโยคาหนสฺุํ (สฺยา.)], สมฺปชานสฺส ปวตฺตปริยาทานํ สพฺพสฺุตานํ ปรมตฺถสฺุํ.
๒. นิทฺเทโส
๔๘. กตมํ ¶ สฺุสฺุํ? จกฺขุ สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา. โสตํ สฺุํ…เป… ฆานํ สฺุํ… ชิวฺหา สฺุา… กาโย สฺุโ… มโน สฺุโ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา. อิทํ สฺุสฺุํ.
กตมํ สงฺขารสฺุํ? ตโย สงฺขารา – ปฺุาภิสงฺขาโร, อปฺุาภิสงฺขาโร, อาเนฺชาภิสงฺขาโร. ปฺุาภิสงฺขาโร อปฺุาภิสงฺขาเรน จ อาเนฺชาภิสงฺขาเรน จ สฺุโ. อปฺุาภิสงฺขาโร ปฺุาภิสงฺขาเรน จ อาเนฺชาภิสงฺขาเรน จ สฺุโ. อาเนฺชาภิสงฺขาโร ปฺุาภิสงฺขาเรน จ อปฺุาภิสงฺขาเรน จ สฺุโ. อิเม ตโย สงฺขารา.
อปเรปิ ตโย สงฺขารา – กายสงฺขาโร, วจีสงฺขาโร, จิตฺตสงฺขาโร. กายสงฺขาโร วจีสงฺขาเรน จ จิตฺตสงฺขาเรน จ สฺุโ. วจีสงฺขาโร กายสงฺขาเรน จ จิตฺตสงฺขาเรน จ สฺุโ. จิตฺตสงฺขาโร กายสงฺขาเรน ¶ จ วจีสงฺขาเรน จ สฺุโ. อิเม ตโย สงฺขารา.
อปเรปิ ตโย สงฺขารา – อตีตา สงฺขารา, อนาคตา สงฺขารา, ปจฺจุปฺปนฺนา สงฺขารา. อตีตา สงฺขารา อนาคเตหิ จ ปจฺจุปฺปนฺเนหิ จ สงฺขาเรหิ สฺุา. อนาคตา สงฺขารา อตีเตหิ จ ปจฺจุปฺปนฺเนหิ จ สงฺขาเรหิ สฺุา ปจฺจุปฺปนฺนา สงฺขารา อตีเตหิ จ อนาคเตหิ จ สงฺขาเรหิ สฺุา. อิเม ตโย สงฺขารา; อิทํ สงฺขารสฺุํ.
กตมํ วิปริณามสฺุํ? ชาตํ รูปํ สภาเวน สฺุํ. วิคตํ รูปํ วิปริณตฺเจว สฺฺุจ. ชาตา เวทนา สภาเวน สฺุา. วิคตา เวทนา วิปริณตา เจว สฺุา จ ¶ …เป… ชาตา สฺา… ชาตา สงฺขารา… ชาตํ วิฺาณํ… ชาตํ จกฺขุ…เป… ชาโต ภโว สภาเวน ¶ สฺุโ. วิคโต ภโว วิปริณโต เจว สฺุโ จ. อิทํ วิปริณามสฺุํ.
กตมํ อคฺคสฺุํ? อคฺคเมตํ ปทํ เสฏฺเมตํ ปทํ วิสิฏฺเมตํ [วิเสฏฺเมตํ (ก.)] ปทํ ยทิทํ สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. อิทํ อคฺคสฺุํ.
กตมํ ¶ ลกฺขณสฺุํ? ทฺเว ลกฺขณานิ – พาลลกฺขณฺจ ปณฺฑิตลกฺขณฺจ. พาลลกฺขณํ ปณฺฑิตลกฺขเณน สฺุํ. ปณฺฑิตลกฺขณํ พาลลกฺขเณน สฺุํ. ตีณิ ลกฺขณานิ – อุปฺปาทลกฺขณํ, วยลกฺขณํ, ิตฺถตฺตลกฺขณํ. อุปฺปาทลกฺขณํ วยลกฺขเณน จ ิตฺถตฺตลกฺขเณน จ สฺุํ. วยลกฺขณํ อุปฺปาทลกฺขเณน ¶ จ ิตฺถตฺตลกฺขเณน จ สฺุํ, ิตฺถตฺตลกฺขณํ อุปฺปาทลกฺขเณน จ วยลกฺขเณน จ สฺุํ.
รูปสฺส อุปฺปาทลกฺขณํ วยลกฺขเณน จ ิตฺถตฺตลกฺขเณน จ สฺุํ. รูปสฺส วยลกฺขณํ อุปฺปาทลกฺขเณน จ ิตฺถตฺตลกฺขเณน จ สฺุํ. รูปสฺส ิตฺถตฺตลกฺขณํ อุปฺปาทลกฺขเณน จ วยลกฺขเณน จ สฺุํ. เวทนาย…เป… สฺาย… สงฺขารานํ… วิฺาณสฺส… จกฺขุสฺส… ชรามรณสฺส อุปฺปาทลกฺขณํ วยลกฺขเณน จ ิตฺถตฺตลกฺขเณน จ สฺุํ. ชรามรณสฺส วยลกฺขณํ อุปฺปาทลกฺขเณน จ ิตฺถตฺตลกฺขเณน จ สฺุํ. ชรามรณสฺส ิตฺถตฺตลกฺขณํ อุปฺปาทลกฺขเณน จ วยลกฺขเณน จ สฺุํ. อิทํ ลกฺขณสฺุํ.
กตมํ วิกฺขมฺภนสฺุํ? เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺโท วิกฺขมฺภิโต เจว สฺุโ จ. อพฺยาปาเทน พฺยาปาโท วิกฺขมฺภิโต เจว สฺุโ จ. อาโลกสฺาย ถินมิทฺธํ วิกฺขมฺภิตฺเจว สฺฺุจ. อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจํ วิกฺขมฺภิตฺเจว สฺฺุจ. ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉา วิกฺขมฺภิตา เจว สฺุา จ. าเณน อวิชฺชา วิกฺขมฺภิตา เจว สฺุา จ. ปาโมชฺเชน อรติ วิกฺขมฺภิตา เจว สฺุา จ. ปเมน ฌาเนน นีวรณา วิกฺขมฺภิตา เจว สฺุา จ…เป… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลสา วิกฺขมฺภิตา เจว สฺุา จ. อิทํ วิกฺขมฺภนสฺุํ.
กตมํ ¶ ¶ ¶ ตทงฺคสฺุํ? เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺโท ตทงฺคสฺุโ. อพฺยาปาเทน พฺยาปาโท ตทงฺคสฺุโ. อาโลกสฺาย ถินมิทฺธํ ตทงฺคสฺุํ. อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจํ ตทงฺคสฺุํ. ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉา ตทงฺคสฺุา. าเณน อวิชฺชา ตทงฺคสฺุา. ปาโมชฺเชน อรติ ตทงฺคสฺุา. ปเมน ฌาเนน นีวรณา ตทงฺคสฺุา…เป… วิวฏฺฏนานุปสฺสนาย สฺโคาภินิเวโส ตทงฺคสฺุโ. อิทํ ตทงฺคสฺุํ.
กตมํ สมุจฺเฉทสฺุํ? เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺโท สมุจฺฉินฺโน เจว สฺุโ จ. อพฺยาปาเทน พฺยาปาโท สมุจฺฉินฺโน เจว สฺุโ จ. อาโลกสฺาย ¶ ถินมิทฺธํ สมุจฺฉินฺนฺเจว สฺฺุจ. อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจํ สมุจฺฉินฺนฺเจว สฺฺุจ. ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉา สมุจฺฉินฺนา เจว สฺุา จ. าเณน อวิชฺชา สมุจฺฉินฺนา เจว สฺุา จ. ปาโมชฺเชน อรติ สมุจฺฉินฺนา เจว สฺุา จ. ปเมน ฌาเนน นีวรณา สมุจฺฉินฺนา เจว สฺุา จ…เป… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลสา สมุจฺฉินฺนา เจว สฺุา จ. อิทํ สมุจฺเฉทสฺุํ.
กตมํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิสฺุํ? เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺโท ปฏิปฺปสฺสทฺโธ เจว สฺุโ จ. อพฺยาปาเทน พฺยาปาโท ปฏิปฺปสฺสทฺโธ เจว สฺุโ จ. อาโลกสฺาย ถินมิทฺธํ ปฏิปฺปสฺสทฺธฺเจว สฺฺุจ. อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจํ ปฏิปฺปสฺสทฺธฺเจว สฺฺุจ ¶ . ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉา ปฏิปฺปสฺสทฺธา เจว สฺุา จ. าเณน อวิชฺชา ปฏิปฺปสฺสทฺธา เจว สฺุา จ. ปาโมชฺเชน อรติ ปฏิปฺปสฺสทฺธา เจว สฺุา จ. ปเมน ฌาเนน นีวรณา ปฏิปฺปสฺสทฺธา เจว สฺุา จ…เป… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลสา ปฏิปฺปสฺสทฺธา เจว สฺุา จ. อิทํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิสฺุํ.
กตมํ นิสฺสรณสฺุํ? เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺโท นิสฺสโฏ เจว สฺุโ จ. อพฺยาปาเทน พฺยาปาโท นิสฺสโฏ เจว สฺุโ จ. อาโลกสฺาย ถินมิทฺธํ นิสฺสฏฺเจว สฺฺุจ. อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจํ นิสฺสฏฺเจว สฺฺุจ. ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉา นิสฺสฏา เจว สฺุา จ. าเณน อวิชฺชา นิสฺสฏา เจว สฺุา จ. ปาโมชฺเชน อรติ นิสฺสฏา เจว สฺุา จ. ปเมน ฌาเนน นีวรณา นิสฺสฏา เจว สฺุา จ ¶ …เป… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลสา นิสฺสฏา เจว สฺุา จ. อิทํ นิสฺสรณสฺุํ.
กตมํ อชฺฌตฺตสฺุํ? อชฺฌตฺตํ จกฺขุํ สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา นิจฺเจน วา ธุเวน ¶ วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา. อชฺฌตฺตํ โสตํ สฺุํ… อชฺฌตฺตํ ฆานํ สฺุํ… อชฺฌตฺตํ ชิวฺหา สฺุา… อชฺฌตฺตํ กาโย สฺุโ… อชฺฌตฺตํ มโน สฺุโ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา นิจฺเจน วา ธุเวน ¶ วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา. อิทํ อชฺฌตฺตสฺุํ.
กตมํ พหิทฺธาสฺุํ? พหิทฺธา รูปา สฺุา…เป… พหิทฺธา ธมฺมา สฺุา อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา. อิทํ พหิทฺธาสฺุํ.
กตมํ ¶ ทุภโตสฺุํ? ยฺจ อชฺฌตฺตํ จกฺขุ เย จ พหิทฺธา รูปา อุภยเมตํ สฺุํ [อุภยโต ตํ สฺุา (สฺยา.)] อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา. ยฺจ อชฺฌตฺตํ โสตํ เย จ พหิทฺธา สทฺทา…เป… ยฺจ อชฺฌตฺตํ ฆานํ เย จ พหิทฺธา คนฺธา… ยา จ อชฺฌตฺตํ ชิวฺหา เย จ พหิทฺธา รสา… โย จ อชฺฌตฺตํ กาโย เย จ พหิทฺธา โผฏฺพฺพา… โย จ อชฺฌตฺตํ มโน เย จ พหิทฺธา ธมฺมา อุภยเมตํ สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา. อิทํ ทุภโตสฺุํ.
กตมํ สภาคสฺุํ? ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ สภาคานิ เจว สฺุานิ จ. ฉ พาหิรานิ อายตนานิ สภาคานิ เจว สฺุานิ จ. ฉ วิฺาณกายา สภาคา เจว สฺุา จ. ฉ ผสฺสกายา สภาคา เจว สฺุา จ. ฉ เวทนากายา สภาคา เจว ¶ สฺุา จ. ฉ สฺากายา สภาคา เจว สฺุา จ. ฉ เจตนากายา สภาคา เจว สฺุา จ. อิทํ สภาคสฺุํ.
กตมํ วิสภาคสฺุํ? ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ ฉหิ พาหิเรหิ อายตเนหิ วิสภาคานิ เจว สฺุานิ จ. ฉ พาหิรานิ อายตนานิ ฉหิ วิฺาณกาเยหิ วิสภาคานิ เจว สฺุานิ จ. ฉ วิฺาณกายา ฉหิ ผสฺสกาเยหิ วิสภาคา เจว สฺุา จ. ฉ ผสฺสกายา ¶ ฉหิ เวทนากาเยหิ วิสภาคา เจว สฺุา จ. ฉ เวทนากายา ฉหิ สฺากาเยหิ วิสภาคา เจว สฺุา จ. ฉ สฺากายา ฉหิ เจตนากาเยหิ วิสภาคา เจว สฺุา จ. อิทํ วิสภาคสฺุํ.
กตมํ ¶ เอสนาสฺุํ? เนกฺขมฺเมสนา กามจฺฉนฺเทน สฺุา. อพฺยาปาเทสนา พฺยาปาเทน สฺุา. อาโลกสฺเสนา ถินมิทฺเธน สฺุา. อวิกฺเขเปสนา อุทฺธจฺเจน สฺุา. ธมฺมววตฺถาเนสนา วิจิกิจฺฉาย สฺุา. าเณสนา อวิชฺชาย สฺุา. ปาโมชฺเชสนา อรติยา สฺุา. ปมชฺฌาเนสนา นีวรเณหิ สฺุา…เป… อรหตฺตมคฺเคสนา สพฺพกิเลเสหิ สฺุา. อิทํ เอสนาสฺุํ.
กตมํ ปริคฺคหสฺุํ? เนกฺขมฺมปริคฺคโห กามจฺฉนฺเทน สฺุโ. อพฺยาปาทปริคฺคโห พฺยาปาเทน สฺุโ. อาโลกสฺาปริคฺคโห ถินมิทฺเธน ¶ สฺุโ. อวิกฺเขปปริคฺคโห อุทฺธจฺเจน สฺุโ ¶ . ธมฺมววตฺถานปริคฺคโห วิจิกิจฺฉาย สฺุโ. าณปริคฺคโห อวิชฺชาย สฺุโ. ปาโมชฺชปริคฺคโห อรติยา สฺุโ. ปมชฺฌานปริคฺคโห นีวรเณหิ สฺุโ…เป… อรหตฺตมคฺคปริคฺคโห สพฺพกิเลเสหิ สฺุโ. อิทํ ปริคฺคหสฺุํ.
กตมํ ปฏิลาภสฺุํ? เนกฺขมฺมปฏิลาโภ กามจฺฉนฺเทน สฺุโ. อพฺยาปาทปฏิลาโภ พฺยาปาเทน สฺุโ. อาโลกสฺาปฏิลาโภ ถินมิทฺเธน สฺุโ. อวิกฺเขปปฏิลาโภ อุทฺธจฺเจน สฺุโ. ธมฺมววตฺถานปฏิลาโภ วิจิกิจฺฉาย สฺุโ. าณปฏิลาโภ อวิชฺชาย สฺุโ. ปาโมชฺชปฏิลาโภ อรติยา สฺุโ. ปมชฺฌานปฏิลาโภ นีวรเณหิ สฺุโ…เป… อรหตฺตมคฺคปฏิลาโภ สพฺพกิเลเสหิ สฺุโ. อิทํ ปฏิลาภสฺุํ.
กตมํ ปฏิเวธสฺุํ? เนกฺขมฺมปฺปฏิเวโธ กามจฺฉนฺเทน สฺุโ. อพฺยาปาทปฺปฏิเวโธ พฺยาปาเทน สฺุโ. อาโลกสฺาปฺปฏิเวโธ ถินมิทฺเธน สฺุโ. อวิกฺเขปปฺปฏิเวโธ อุทฺธจฺเจน สฺุโ. ธมฺมววตฺถานปฺปฏิเวโธ วิจิกิจฺฉาย สฺุโ. าณปฺปฏิเวโธ อวิชฺชาย สฺุโ. ปาโมชฺชปฺปฏิเวโธ อรติยา สฺุโ. ปมชฺฌานปฺปฏิเวโธ นีวรเณหิ สฺุโ…เป… อรหตฺตมคฺคปฺปฏิเวโธ สพฺพกิเลเสหิ สฺุโ. อิทํ ปฏิเวธสฺุํ.
กตมํ ¶ เอกตฺตสฺุํ, นานตฺตสฺุํ? กามจฺฉนฺโท นานตฺตํ, เนกฺขมฺมํ เอกตฺตํ. เนกฺขมฺเมกตฺตํ เจตยโต กามจฺฉนฺเทน ¶ สฺุํ. พฺยาปาโท นานตฺตํ, อพฺยาปาโท เอกตฺตํ. อพฺยาปาเทกตฺตํ เจตยโต พฺยาปาเทน สฺุํ. ถินมิทฺธํ นานตฺตํ, อาโลกสฺา เอกตฺตํ. อาโลกสฺเกตฺตํ เจตยโต ถินมิทฺเธน สฺุํ. อุทฺธจฺจํ นานตฺตํ, อวิกฺเขโป เอกตฺตํ. อวิกฺเขเปกตฺตํ เจตยโต อุทฺธจฺเจน สฺุํ. วิจิกิจฺฉา นานตฺตํ, ธมฺมววตฺถานํ เอกตฺตํ. ธมฺมววตฺถาเนกตฺตํ เจตยโต วิจิกิจฺฉาย สฺุํ. อวิชฺชา นานตฺตํ, าณํ เอกตฺตํ. าเณกตฺตํ เจตยโต ¶ อวิชฺชาย สฺุํ. อรติ นานตฺตํ, ปาโมชฺชํ เอกตฺตํ. ปาโมชฺเชกตฺตํ เจตยโต อรติยา สฺุํ. นีวรณา นานตฺตํ, ปมชฺฌานํ เอกตฺตํ. ปมชฺฌาเนกตฺตํ เจตยโต นีวรเณหิ สฺุํ…เป… สพฺพกิเลสา นานตฺตํ, อรหตฺตมคฺโค เอกตฺตํ. อรหตฺตมคฺเคกตฺตํ ¶ เจตยโต สพฺพกิเลเสหิ สฺุํ. อิทํ เอกตฺตสฺุํ นานตฺตสฺุํ.
กตมํ ขนฺติสฺุํ? เนกฺขมฺมขนฺติ กามจฺฉนฺเทน สฺุา. อพฺยาปาทขนฺติ พฺยาปาเทน สฺุา. อาโลกสฺาขนฺติ ถินมิทฺเธน สฺุา. อวิกฺเขปขนฺติ อุทฺธจฺเจน สฺุา. ธมฺมววตฺถานขนฺติ วิจิกิจฺฉาย สฺุา. าณขนฺติ อวิชฺชาย สฺุา. ปาโมชฺชขนฺติ อรติยา สฺุา. ปมชฺฌานขนฺติ นีวรเณหิ สฺุา…เป… อรหตฺตมคฺคขนฺติ สพฺพกิเลเสหิ สฺุา. อิทํ ขนฺติสฺุํ.
กตมํ อธิฏฺานสฺุํ? เนกฺขมฺมาธิฏฺานํ กามจฺฉนฺเทน สฺุํ. อพฺยาปาทาธิฏฺานํ พฺยาปาเทน สฺุํ. อาโลกสฺาธิฏฺานํ ถินมิทฺเธน สฺุํ. อวิกฺเขปาธิฏฺานํ อุทฺธจฺเจน สฺุํ. ธมฺมววตฺถานาธิฏฺานํ วิจิกิจฺฉาย สฺุํ. าณาธิฏฺานํ อวิชฺชาย สฺุํ. ปาโมชฺชาธิฏฺานํ อรติยา สฺุํ. ปมชฺฌานาธิฏฺานํ ¶ นีวรเณหิ สฺุํ…เป… อรหตฺตมคฺคาธิฏฺานํ สพฺพกิเลเสหิ สฺุํ. อิทํ อธิฏฺานสฺุํ.
กตมํ ปริโยคาหณสฺุํ? เนกฺขมฺมปริโยคาหณํ กามจฺฉนฺเทน สฺุํ. อพฺยาปาทปริโยคาหณํ พฺยาปาเทน สฺุํ. อาโลกสฺาปริโยคาหณํ ถินมิทฺเธน สฺุํ. อวิกฺเขปปริโยคาหณํ อุทฺธจฺเจน สฺุํ. ธมฺมววตฺถานปริโยคาหณํ วิจิกิจฺฉาย สฺุํ. าณปริโยคาหณํ อวิชฺชาย สฺุํ. ปาโมชฺชปริโยคาหณํ อรติยา สฺุํ. ปมชฺฌานปริโยคาหณํ นีวรเณหิ สฺุํ…เป… อรหตฺตมคฺคปริโยคาหณํ สพฺพกิเลเสหิ สฺุํ. อิทํ ปริโยคาหณสฺุํ.
กตมํ ¶ สมฺปชานสฺส ปวตฺตปริยาทานํ สพฺพสฺุตานํ ปรมตฺถสฺุํ? อิธ สมฺปชาโน เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทสฺส ปวตฺตํ ปริยาทิยติ, อพฺยาปาเทน พฺยาปาทสฺส ปวตฺตํ ปริยาทิยติ, อาโลกสฺาย ถินมิทฺธสฺส ปวตฺตํ ปริยาทิยติ, อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจสฺส ปวตฺตํ ปริยาทิยติ, ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉาย ปวตฺตํ ปริยาทิยติ, าเณน อวิชฺชาย ปวตฺตํ ปริยาทิยติ, ปาโมชฺเชน อรติยา ปวตฺตํ ปริยาทิยติ, ปเมน ฌาเนน นีวรณานํ ปวตฺตํ ปริยาทิยติ…เป… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลสานํ ปวตฺตํ ปริยาทิยติ. อถ วา ปน สมฺปชานสฺส ¶ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายนฺตสฺส อิทํ เจว จกฺขุปวตฺตํ ปริยาทิยติ, อฺฺจ จกฺขุปวตฺตํ ¶ น ¶ อุปฺปชฺชติ. อิทฺเจว โสตปวตฺตํ…เป… ฆานปวตฺตํ… ชิวฺหาปวตฺตํ… กายปวตฺตํ… มโนปวตฺตํ ปริยาทิยติ, อฺฺจ มโนปวตฺตํ น อุปฺปชฺชติ. อิทํ สมฺปชานสฺส ปวตฺตปริยาทานํ สพฺพสฺุตานํ ปรมตฺถสฺุนฺติ.
สฺุกถา นิฏฺิตา.
ยุคนทฺธวคฺโค ทุติโย.
ตสฺสุทฺทานํ –
ยุคนทฺธา สจฺจโพชฺฌงฺคา, เมตฺตา วิราคปฺจมา;
ปฏิสมฺภิทา ธมฺมจกฺกํ, โลกุตฺตรพลสฺุาติ.
เอส นิกายธเรหิ ปิโต, อสโม ทุติโย ปวโร
วรวคฺโคติ.