📜
๓. ปฺาวคฺโค
๑. มหาปฺากถา
๑. อนิจฺจานุปสฺสนา ¶ ¶ ¶ ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปฺํ ปริปูเรติ? ทุกฺขานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปฺํ ปริปูเรติ? อนตฺตานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปฺํ ปริปูเรติ…เป… ¶ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปฺํ ปริปูเรติ?
อนิจฺจานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา ชวนปฺํ ปริปูเรติ. ทุกฺขานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา นิพฺเพธิกปฺํ ปริปูเรติ. อนตฺตานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา มหาปฺํ ปริปูเรติ. นิพฺพิทานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา ติกฺขปฺํ ปริปูเรติ. วิราคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา วิปุลปฺํ ปริปูเรติ. นิโรธานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา คมฺภีรปฺํ ปริปูเรติ. ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา อสามนฺตปฺํ [อสฺสามนฺตปฺํ (สฺยา.)] ปริปูเรติ. อิมา สตฺต ปฺา ภาวิตา พหุลีกตา ปณฺฑิจฺจํ ปริปูเรนฺติ. อิมา อฏฺ ปฺา ภาวิตา พหุลีกตา ปุถุปฺํ ปริปูเรนฺติ. อิมา นว ปฺา ภาวิตา พหุลีกตา หาสปฺํ ปริปูเรนฺติ.
หาสปฺา ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. ตสฺสา อตฺถววตฺถานโต อตฺถปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปฺาย. ธมฺมววตฺถานโต ธมฺมปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปฺาย. นิรุตฺติววตฺถานโต นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ¶ ผสฺสิตา ปฺาย. ปฏิภานววตฺถานโต ปฏิภานปฏิสมฺภิทา อธิคตา ¶ โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปฺาย. ตสฺสิมา จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาโย อธิคตา โหนฺติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปฺาย.
รูเป ¶ อนิจฺจานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปฺํ ปริปูเรติ…เป… รูเป ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปฺํ ปริปูเรติ? รูเป อนิจฺจานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา ชวนปฺํ ปริปูเรติ…เป… รูเป ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา อสามนฺตปฺํ ปริปูเรติ. อิมา สตฺต ปฺา ภาวิตา พหุลีกตา ปณฺฑิจฺจํ ปริปูเรนฺติ. อิมา อฏฺ ปฺา ¶ ภาวิตา พหุลีกตา ปุถุปฺํ ปริปูเรนฺติ. อิมา นว ปฺา ภาวิตา พหุลีกตา หาสปฺํ ปริปูเรนฺติ.
หาสปฺา ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. ตสฺสา อตฺถววตฺถานโต อตฺถปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปฺาย. ธมฺมววตฺถานโต ธมฺมปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปฺาย. นิรุตฺติววตฺถานโต นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปฺาย. ปฏิภานววตฺถานโต ปฏิภานปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ, สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปฺาย. ตสฺสิมา จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาโย อธิคตา โหนฺติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปฺาย.
เวทนาย…เป… สฺาย… สงฺขาเรสุ… วิฺาเณ… จกฺขุสฺมึ…เป… ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปฺํ ปริปูเรติ…เป… ชรามรเณ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปฺํ ปริปูเรติ? ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา ชวนปฺํ ปริปูเรติ…เป… ชรามรเณ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา ¶ อสามนฺตปฺํ ปริปูเรติ. อิมา สตฺต ปฺา ภาวิตา พหุลีกตา ปณฺฑิจฺจํ ปริปูเรนฺติ. อิมา อฏฺ ปฺา ภาวิตา พหุลีกตา ปุถุปฺํ ปริปูเรนฺติ. อิมา นว ปฺา ภาวิตา พหุลีกตา หาสปฺํ ปริปูเรนฺติ.
หาสปฺา ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. ตสฺสา อตฺถววตฺถานโต อตฺถปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปฺาย ¶ . ธมฺมววตฺถานโต ธมฺมปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปฺาย. นิรุตฺติววตฺถานโต นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปฺาย. ปฏิภานววตฺถานโต ปฏิภานปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ¶ ผสฺสิตา ปฺาย. ตสฺสิมา จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาโย อธิคตา โหนฺติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปฺาย.
๒. รูเป อนิจฺจานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปฺํ ปริปูเรติ? อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน รูเป อนิจฺจานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปฺํ ปริปูเรติ? รูเป ทุกฺขานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปฺํ ปริปูเรติ? อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน รูเป ทุกฺขานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปฺํ ปริปูเรติ? รูเป อนตฺตานุปสฺสนา ¶ ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปฺํ ปริปูเรติ? อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน รูเป อนตฺตานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปฺํ ปริปูเรติ? รูเป นิพฺพิทานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปฺํ ปริปูเรติ? อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน รูเป นิพฺพิทานุปสฺสนา ¶ ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปฺํ ปริปูเรติ? รูเป วิราคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปฺํ ปริปูเรติ? อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน รูเป วิราคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปฺํ ปริปูเรติ? รูเป นิโรธานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปฺํ ปริปูเรติ? อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน รูเป นิโรธานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปฺํ ปริปูเรติ? รูเป ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปฺํ ปริปูเรติ? อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน รูเป ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปฺํ ปริปูเรติ?
รูเป อนิจฺจานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา ชวนปฺํ ปริปูเรติ. อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน รูเป อนิจฺจานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา ชวนปฺํ ปริปูเรติ. รูเป ทุกฺขานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา นิพฺเพธิกปฺํ ปริปูเรติ. อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน รูเป ทุกฺขานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา ชวนปฺํ ปริปูเรติ. รูเป อนตฺตานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา มหาปฺํ ปริปูเรติ. อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน รูเป อนตฺตานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา ชวนปฺํ ปริปูเรติ. รูเป นิพฺพิทานุปสฺสนา ¶ ภาวิตา พหุลีกตา ติกฺขปฺํ ปริปูเรติ. อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน รูเป นิพฺพิทานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา ชวนปฺํ ปริปูเรติ. รูเป วิราคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา วิปุลปฺํ ปริปูเรติ. อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน รูเป วิราคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา ชวนปฺํ ¶ ปริปูเรติ. รูเป นิโรธานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา คมฺภีรปฺํ ปริปูเรติ. อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน รูเป นิโรธานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา ชวนปฺํ ปริปูเรติ. รูเป ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา อสามนฺตปฺํ ปริปูเรติ. อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน รูเป ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ¶ ภาวิตา พหุลีกตา ชวนปฺํ ปริปูเรติ. อิมา สตฺต ปฺา ภาวิตา พหุลีกตา ปณฺฑิจฺจํ ปริปูเรนฺติ. อิมา อฏฺ ปฺา ภาวิตา พหุลีกตา ปุถุปฺํ ปริปูเรนฺติ. อิมา นว ปฺา ภาวิตา พหุลีกตา หาสปฺํ ปริปูเรนฺติ.
หาสปฺา ¶ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. ตสฺสา อตฺถววตฺถานโต อตฺถปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปฺาย. ธมฺมววตฺถานโต ธมฺมปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปฺาย. นิรุตฺติววตฺถานโต นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปฺาย. ปฏิภานววตฺถานโต ปฏิภานปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปฺาย. ตสฺสิมา จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาโย อธิคตา โหนฺติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปฺาย.
เวทนาย…เป… สฺาย… สงฺขาเรสุ… วิฺาเณ… จกฺขุสฺมึ…เป… ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปฺํ ปริปูเรติ? อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปฺํ ปริปูเรติ…เป… ชรามรเณ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ¶ ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปฺํ ปริปูเรติ? อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน ชรามรเณ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปฺํ ปริปูเรติ? ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา ชวนปฺํ ปริปูเรติ. อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา ชวนปฺํ ปริปูเรติ…เป… ตสฺสิมา จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาโย อธิคตา โหนฺติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปฺาย.
๓. ‘‘จตฺตาโรเม ¶ , ภิกฺขเว [สํ. นิ. ๕.๑๘๕๑], ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺติ. กตเม จตฺตาโร? สปฺปุริสสํเสโว, สทฺธมฺมสฺสวนํ, โยนิโสมนสิกาโร, ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติ – อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺติ.
‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺติ…เป… อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺติ…เป… อรหตฺตผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺติ. กตเม จตฺตาโร? สปฺปุริสสํเสโว, สทฺธมฺมสฺสวนํ, โยนิโสมนสิกาโร, ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติ – อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา อรหตฺตมคฺคผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺติ.
‘‘จตฺตาโรเม ¶ ¶ , ภิกฺขเว, ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา ปฺาปฏิลาภาย ¶ สํวตฺตนฺติ…เป… ปฺาพุทฺธิยา สํวตฺตนฺติ, ปฺาเวปุลฺลาย สํวตฺตนฺติ, มหาปฺตาย สํวตฺตนฺติ, ปุถุปฺตาย สํวตฺตนฺติ, วิปุลปฺตาย สํวตฺตนฺติ, คมฺภีรปฺตาย สํวตฺตนฺติ, อสามนฺตปฺตาย [อสฺสามนฺตปฺตาย (สฺยา.) สํ. นิ. ๓ ปสฺสิตพฺพา] สํวตฺตนฺติ, ภูริปฺตาย สํวตฺตนฺติ, ปฺาพาหุลฺลาย สํวตฺตนฺติ, สีฆปฺตาย สํวตฺตนฺติ, ลหุปฺตาย สํวตฺตนฺติ, หาสปฺตาย สํวตฺตนฺติ, ชวนปฺตาย สํวตฺตนฺติ, ติกฺขปฺตาย สํวตฺตนฺติ, นิพฺเพธิกปฺตาย สํวตฺตนฺติ. กตเม จตฺตาโร? สปฺปุริสสํเสโว, สทฺธมฺมสฺสวนํ, โยนิโสมนสิกาโร, ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติ – อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา ปฺาปฏิลาภาย สํวตฺตนฺติ, ปฺาพุทฺธิยา สํวตฺตนฺติ…เป… นิพฺเพธิกปฺตาย สํวตฺตนฺติ’’.
๑. โสฬสปฺานิทฺเทโส
๔. ปฺาปฏิลาภาย สํวตฺตนฺตีติ กตโม ปฺาปฏิลาโภ? จตุนฺนํ มคฺคาณานํ, จตุนฺนํ ผลาณานํ, จตุนฺนํ ปฏิสมฺภิทาาณานํ, ฉนฺนํ อภิฺาาณานํ, เตสตฺตตีนํ าณานํ, สตฺตสตฺตตีนํ าณานํ ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผสฺสนา [ผุสนา (ก.)] สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทา. ปฺาปฏิลาภาย สํวตฺตนฺตีติ – อยํ ปฺา ปฏิลาโภ.
ปฺาพุทฺธิยา ¶ สํวตฺตนฺตีติ กตมา ปฺาพุทฺธิ? สตฺตนฺนฺจ เสกฺขานํ ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺส จ ปฺา วฑฺฒติ, อรหโต ปฺา วฑฺฒติ. วฑฺฒิตวฑฺฒนา ปฺาพุทฺธิยา สํวตฺตนฺตีติ – อยํ ¶ ปฺาพุทฺธิ.
ปฺาเวปุลฺลาย สํวตฺตนฺตีติ กตมํ ปฺาเวปุลฺลํ? สตฺตนฺนํ เสกฺขานํ ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺส จ ปฺาเวปุลฺลํ คจฺฉติ. อรหโต ปฺา เวปุลฺลคตา ปฺาเวปุลฺลาย สํวตฺตนฺตีติ – อิทํ ปฺาเวปุลฺลํ.
มหาปฺตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา มหาปฺา? มหนฺเต อตฺเถ ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปฺา. มหนฺเต ธมฺเม ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปฺา. มหนฺตา นิรุตฺติโย ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปฺา. มหนฺตานิ ปฏิภานานิ ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปฺา. มหนฺเต สีลกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปฺา. มหนฺเต สมาธิกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปฺา. มหนฺเต ปฺากฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ ¶ – มหาปฺา. มหนฺเต วิมุตฺติกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปฺา ¶ . มหนฺเต วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปฺา. มหนฺตานิ านาฏฺานานิ ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปฺา. มหนฺตา วิหารสมาปตฺติโย ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปฺา. มหนฺตานิ อริยสจฺจานิ ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปฺา. มหนฺเต สติปฏฺาเน ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปฺา. มหนฺเต สมฺมปฺปธาเน ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปฺา. มหนฺเต อิทฺธิปาเท ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปฺา. มหนฺตานิ อินฺทฺริยานิ ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปฺา. มหนฺตานิ พลานิ ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปฺา. มหนฺเต โพชฺฌงฺเค ปริคฺคณฺหาตีติ ¶ – มหาปฺา. มหนฺตํ อริยมคฺคํ [มหนฺเต อริยมคฺเค (ก.)] ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปฺา. มหนฺตานิ สามฺผลานิ ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปฺา. มหนฺตา อภิฺาโย [มหาภิฺาโย (ก.)] ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปฺา. มหนฺตํ ปรมตฺถํ ¶ นิพฺพานํ ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปฺา. มหาปฺตาย สํวตฺตนฺตีติ – อยํ มหาปฺา.
ปุถุปฺตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา ปุถุปฺา? ปุถุนานาขนฺเธสุ าณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปฺา. ปุถุนานาธาตูสุ าณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปฺา. ปุถุนานาอายตเนสุ าณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปฺา. ปุถุนานาปฏิจฺจสมุปฺปาเทสุ าณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปฺา. ปุถุนานาสฺุตมนุปลพฺเภสุ าณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปฺา. ปุถุนานาอตฺเถสุ าณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปฺา. ปุถุนานาธมฺเมสุ าณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปฺา. ปุถุนานานิรุตฺตีสุ าณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปฺา. ปุถุนานาปฏิภาเนสุ าณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปฺา. ปุถุนานาสีลกฺขนฺเธสุ าณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปฺา. ปุถุนานาสมาธิกฺขนฺเธสุ าณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปฺา. ปุถุนานาปฺากฺขนฺเธสุ าณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปฺา. ปุถุนานาวิมุตฺติกฺขนฺเธสุ าณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปฺา. ปุถุนานาวิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺเธสุ าณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปฺา. ปุถุนานาานาฏฺาเนสุ าณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปฺา. ปุถุนานาวิหารสมาปตฺตีสุ าณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปฺา. ปุถุนานาอริยสจฺเจสุ าณํ ปวตฺตตีติ ¶ – ปุถุปฺา. ปุถุนานาสติปฏฺาเนสุ าณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปฺา. ปุถุนานาสมฺมปฺปธาเนสุ าณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปฺา. ปุถุนานาอิทฺธิปาเทสุ าณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปฺา. ปุถุนานาอินฺทฺริเยสุ าณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปฺา. ปุถุนานาพเลสุ าณํ ปวตฺตตีติ ¶ – ปุถุปฺา. ปุถุนานาโพชฺฌงฺเคสุ าณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปฺา. ปุถุนานาอริยมคฺเคสุ าณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปฺา. ปุถุนานาสามฺผเลสุ าณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปฺา. ปุถุนานาอภิฺาสุ าณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปฺา. ปุถุชฺชนสาธารเณ ธมฺเม อติกฺกมฺม [สมติกฺกมฺม (สฺยา.)] ปรมตฺเถ นิพฺพาเน าณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปฺา. ปุถุปฺตาย สํวตฺตนฺตีติ – อยํ ปุถุปฺา.
วิปุลปฺตาย ¶ สํวตฺตนฺตีติ กตมา วิปุลปฺา? วิปุเล ¶ อตฺเถ ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปฺา. วิปุเล ธมฺเม ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปฺา. วิปุลา นิรุตฺติโย ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปฺา. วิปุลานิ ปฏิภานานิ ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปฺา. วิปุเล สีลกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปฺา. วิปุเล สมาธิกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปฺา. วิปุเล ปฺากฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปฺา. วิปุเล วิมุตฺติกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปฺา. วิปุเล วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปฺา. วิปุลานิ านาฏฺานานิ ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปฺา. วิปุลา วิหารสมาปตฺติโย ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปฺา. วิปุลานิ อริยสจฺจานิ ¶ ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปฺา. วิปุเล สติปฏฺาเน ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปฺา. วิปุเล สมฺมปฺปธาเน ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปฺา. วิปุเล อิทฺธิปาเท ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปฺา. วิปุลานิ อินฺทฺริยานิ ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปฺา. วิปุลานิ พลานิ ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปฺา. วิปุเล โพชฺฌงฺเค ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปฺา. วิปุเล อริยมคฺเค ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปฺา. วิปุลานิ สามฺผลานิ ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปฺา. วิปุลา อภิฺาโย ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปฺา. วิปุลํ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปฺา. วิปุลปฺตาย สํวตฺตนฺตีติ – อยํ วิปุลปฺา.
คมฺภีรปฺตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา คมฺภีรปฺา? คมฺภีเรสุ ขนฺเธสุ าณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปฺา. คมฺภีราสุ ธาตูสุ าณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปฺา. คมฺภีเรสุ อายตเนสุ าณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปฺา. คมฺภีเรสุ ปฏิจฺจสมุปฺปาเทสุ าณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปฺา. คมฺภีเรสุ สฺุตมนุปลพฺเภสุ าณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปฺา. คมฺภีเรสุ อตฺเถสุ าณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปฺา. คมฺภีเรสุ ธมฺเมสุ าณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปฺา. คมฺภีราสุ นิรุตฺตีสุ าณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปฺา. คมฺภีเรสุ ปฏิภาเนสุ าณํ ปวตฺตตีติ ¶ – คมฺภีรปฺา. คมฺภีเรสุ สีลกฺขนฺเธสุ าณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปฺา. คมฺภีเรสุ สมาธิกฺขนฺเธสุ าณํ ¶ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปฺา ¶ . คมฺภีเรสุ ปฺากฺขนฺเธสุ าณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปฺา. คมฺภีเรสุ วิมุตฺติกฺขนฺเธสุ าณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปฺา. คมฺภีเรสุ วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺเธสุ าณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปฺา. คมฺภีเรสุ านาฏฺาเนสุ าณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปฺา. คมฺภีราสุ วิหารสมาปตฺตีสุ าณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปฺา. คมฺภีเรสุ อริยสจฺเจสุ าณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปฺา. คมฺภีเรสุ สติปฏฺาเนสุ าณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปฺา. คมฺภีเรสุ สมฺมปฺปธาเนสุ าณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปฺา. คมฺภีเรสุ อิทฺธิปาเทสุ าณํ ปวตฺตตีติ ¶ – คมฺภีรปฺา. คมฺภีเรสุ อินฺทฺริเยสุ าณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปฺา. คมฺภีเรสุ พเลสุ าณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปฺา. คมฺภีเรสุ โพชฺฌงฺเคสุ าณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปฺา. คมฺภีเรสุ อริยมคฺเคสุ าณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปฺา. คมฺภีเรสุ สามฺผเลสุ าณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปฺา. คมฺภีราสุ อภิฺาสุ าณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปฺา. คมฺภีเร ปรมตฺเถ นิพฺพาเน าณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปฺา. คมฺภีรปฺตาย สํวตฺตนฺตีติ – อยํ คมฺภีรปฺา.
อสามนฺตปฺตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา อสามนฺตปฺา? ยสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถววตฺถานโต อตฺถปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปฺาย, ธมฺมววตฺถานโต ธมฺมปฏิสมฺภิทา ¶ อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปฺาย, นิรุตฺติววตฺถานโต นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปฺาย, ปฏิภานววตฺถานโต ปฏิภานปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปฺาย, ตสฺส อตฺเถ จ ธมฺเม จ นิรุตฺติยา จ ปฏิภาเน จ น อฺโ โกจิ สกฺโกติ อภิสมฺภวิตุํ. อนภิสมฺภวนีโย จ โส อฺเหีติ – อสามนฺตปฺโ.
ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺส ปฺา อฏฺมกสฺส ปฺาย ทูเร วิทูเร สุวิทูเร น สนฺติเก น สามนฺตา. ปุถุชฺชนกลฺยาณกํ อุปาทาย อฏฺมโก อสามนฺตปฺโ. อฏฺมกสฺส ปฺา โสตาปนฺนสฺส ปฺาย ทูเร วิทูเร สุวิทูเร น สนฺติเก ¶ น สามนฺตา. อฏฺมกํ อุปาทาย โสตาปนฺโน อสามนฺตปฺโ. โสตาปนฺนสฺส ปฺา สกทาคามิสฺส ปฺาย ทูเร วิทูเร สุวิทูเร น สนฺติเก น สามนฺตา. โสตาปนฺนํ อุปาทาย สกทาคามิ อสามนฺตปฺโ. สกทาคามิสฺส ปฺา อนาคามิสฺส ปฺาย ทูเร ¶ วิทูเร สุวิทูเร น สนฺติเก น สามนฺตา. สกทาคามึ อุปาทาย อนาคามี อสามนฺตปฺโ. อนาคามิสฺส ปฺา อรหโต ปฺาย ทูเร วิทูเร สุวิทูเร น สนฺติเก น สามนฺตา. อนาคามึ อุปาทาย อรหา อสามนฺตปฺโ. อรหโต ปฺา ปจฺเจกสมฺพุทฺธสฺส [ปจฺเจกพุทฺธสฺส (สฺยา. ก.) อฏฺกถา โอโลเกตพฺพา] ปฺาย ทูเร วิทูเร สุวิทูเร น สนฺติเก น สามนฺตา. อรหนฺตํ อุปาทาย ปจฺเจกพุทฺโธ อสามนฺตปฺโ. ปจฺเจกพุทฺธฺจ สเทวกฺจ โลกํ อุปาทาย ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อคฺโค ¶ อสามนฺตปฺโ.
๕. ปฺาปเภทกุสโล ปภินฺนาโณ อธิคตปฺปฏิสมฺภิโท จตุเวสารชฺชปฺปตฺโต ทสพลธารี ปุริสาสโภ ปุริสสีโห ปุริสนาโค ปุริสาชฺโ ปุริสโธรยฺโห อนนฺตาโณ อนนฺตเตโช อนนฺตยโส อฑฺโฒ มหทฺธโน ธนวา เนตา วิเนตา อนุเนตา ปฺาเปตา นิชฺฌาเปตา เปกฺเขตา ¶ ปสาเทตา. โส หิ ภควา อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา, อสฺชาตสฺส มคฺคสฺส สฺชเนตา [สฺชาเนตา (สฺยา.)], อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตา, มคฺคฺู มคฺควิทู มคฺคโกวิโท มคฺคานุคามี [มคฺคานุคา (สฺยา.) มหานิ. ๖๙ ปสฺสิตพฺโพ] จ ปนสฺส เอตรหิ สาวกา วิหรนฺติ ปจฺฉา สมนฺนาคตา.
โส หิ ภควา ชานํ ชานาติ, ปสฺสํ ปสฺสติ, จกฺขุภูโต าณภูโต ธมฺมภูโต พฺรหฺมภูโต วตฺตา ปวตฺตา อตฺถสฺส นินฺเนตา อมตสฺส ทาตา ธมฺมสฺสามี ตถาคโต. นตฺถิ ตสฺส ภควโต อฺาตํ อทิฏฺํ อวิทิตํ อสจฺฉิกตํ อผสฺสิตํ ปฺาย. อตีตํ อนาคตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ [อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ (สฺยา.) มหานิ. ๖๙] อุปาทาย สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต าณมุเข อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ. ยํ กิฺจิ เนยฺยํ นาม อตฺถิ ตํ สพฺพํ ชานิตพฺพํ [สพฺพํ ธมฺมํ ชานิตพฺพํ (ก.)]. อตฺตตฺโถ วา ปรตฺโถ วา อุภยตฺโถ วา ทิฏฺธมฺมิโก วา อตฺโถ สมฺปรายิโก วา อตฺโถ อุตฺตาโน วา อตฺโถ คมฺภีโร ¶ วา อตฺโถ คูฬฺโห วา อตฺโถ ปฏิจฺฉนฺโน วา อตฺโถ เนยฺโย วา อตฺโถ นีโต วา อตฺโถ อนวชฺโช วา อตฺโถ นิกฺกิเลโส วา อตฺโถ โวทาโน วา อตฺโถ ปรมตฺโถ วา อตฺโถ, สพฺพํ ตํ อนฺโตพุทฺธาเณ ปริวตฺตติ.
สพฺพํ ¶ กายกมฺมํ พุทฺธสฺส ภควโต าณานุปริวตฺติ ¶ . สพฺพํ วจีกมฺมํ พุทฺธสฺส ภควโต าณานุปริวตฺติ. สพฺพํ มโนกมฺมํ พุทฺธสฺส ภควโต าณานุปริวตฺติ. อตีเต พุทฺธสฺส ภควโต อปฺปฏิหตํ าณํ. อนาคเต พุทฺธสฺส ภควโต อปฺปฏิหตํ าณํ. ปจฺจุปฺปนฺเน พุทฺธสฺส ภควโต อปฺปฏิหตํ าณํ. ยาวตกํ เนยฺยํ ตาวตกํ าณํ, ยาวตกํ าณํ ตาวตกํ เนยฺยํ. เนยฺยปริยนฺติกํ าณํ, าณปริยนฺติกํ เนยฺยํ. เนยฺยํ อติกฺกมิตฺวา าณํ นปฺปวตฺตติ. าณํ อติกฺกมิตฺวา เนยฺยปโถ นตฺถิ. อฺมฺปริยนฺตฏฺายิโน เต ธมฺมา. ยถา ทฺวินฺนํ สมุคฺคปฏลานํ สมฺมา ผุสิตานํ [สุผุสฺสิตานํ (สฺยา. ก.)] เหฏฺิมํ สมุคฺคปฏลํ อุปริมํ นาติวตฺตติ, อุปริมํ สมุคฺคปฏลํ เหฏฺิมํ นาติวตฺตติ, อฺมฺปริยนฺตฏฺายิโน; เอวเมว พุทฺธสฺส ภควโต เนยฺยฺจ าณฺจ อฺมฺปริยนฺตฏฺายิโน. ยาวตกํ เนยฺยํ ตาวตกํ าณํ, ยาวตกํ าณํ ตาวตกํ เนยฺยํ. เนยฺยปริยนฺติกํ าณํ, าณปริยนฺติกํ เนยฺยํ. เนยฺยํ อติกฺกมิตฺวา าณํ นปฺปวตฺตติ. าณํ อติกฺกมิตฺวา เนยฺยปโถ นตฺถิ. อฺมฺปริยนฺตฏฺายิโน เต ธมฺมา. สพฺพธมฺเมสุ พุทฺธสฺส ภควโต าณํ ปวตฺตติ.
สพฺเพ ธมฺมา พุทฺธสฺส ภควโต อาวชฺชนปฺปฏิพทฺธา อากงฺขปฺปฏิพทฺธา มนสิการปฺปฏิพทฺธา จิตฺตุปฺปาทปฺปฏิพทฺธา. สพฺพสตฺเตสุ พุทฺธสฺส ภควโต าณํ ปวตฺตติ. สพฺเพสํ สตฺตานํ พุทฺโธ อาสยํ ชานาติ, อนุสยํ ชานาติ, จริตํ [จริยํ (สฺยา.) มหานิ. ๖๙ ปสฺสิตพฺพา] ชานาติ, อธิมุตฺตึ ชานาติ ¶ . อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย สฺวากาเร ¶ ทฺวากาเร สุวิฺาปเย ทุวิฺาปเย ภพฺพาภพฺเพ สตฺเต ปชานาติ. สเทวโก โลโก สมารโก สพฺรหฺมโก สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสา อนฺโตพุทฺธาเณ ปริวตฺตติ.
ยถา เย เกจิ มจฺฉกจฺฉปา, อนฺตมโส ¶ ติมิติมิงฺคลํ อุปาทาย, อนฺโตมหาสมุทฺเท ปริวตฺตนฺติ, เอวเมวํ สเทวโก โลโก สมารโก สพฺรหฺมโก สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสา อนฺโตพุทฺธาเณ ปริวตฺตติ. ยถา เย เกจิ ปกฺขิโน, อนฺตมโส ครุฬํ เวนเตยฺยํ อุปาทาย, อากาสสฺส ปเทเส ปริวตฺตนฺติ; เอวเมว เยปิ เต สาริปุตฺตสมา ปฺาย เตปิ พุทฺธาณสฺส ปเทเส ปริวตฺตนฺติ. พุทฺธาณํ เทวมนุสฺสานํ ¶ ปฺํ ผริตฺวา อติฆํสิตฺวา ติฏฺติ. เยปิ เต ขตฺติยปณฺฑิตา พฺราหฺมณปณฺฑิตา คหปติปณฺฑิตา สมณปณฺฑิตา นิปุณา กตปรปฺปวาทา วาลเวธิรูปา โวภินฺทนฺตา [เต ภินฺทนฺตา (สฺยา. ก.)] มฺเ จรนฺติ ปฺาคเตน ทิฏฺิคตานิ, เต ปฺหํ อภิสงฺขริตฺวา อภิสงฺขริตฺวา ตถาคตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉนฺติ คูฬฺหานิ จ ปฏิจฺฉนฺนานิ จ, กถิตา วิสชฺชิตา จ เต ปฺหา ภควตา โหนฺติ นิทฺทิฏฺการณา [นิทฺทิฏฺิการณา (สฺยา.)]. อุปกฺขิตฺตกา จ เต ภควโต สมฺปชฺชนฺติ. อถ โข ภควา ตตฺถ อติโรจติ ยทิทํ ปฺายาติ. อคฺโค อสามนฺตปฺโ, อสามนฺตปฺตาย สํวตฺตนฺตีติ – อยํ อสามนฺตปฺา.
๖. ภูริปฺตาย ¶ สํวตฺตนฺตีติ กตมา ภูริปฺา? ราคํ อภิภุยฺยตีติ – ภูริปฺา. อภิภวิตาติ – ภูริปฺา. โทสํ อภิภุยฺยตีติ – ภูริปฺา. อภิภวิตาติ – ภูริปฺา. โมหํ อภิภุยฺยตีติ – ภูริปฺา. อภิภวิตาติ – ภูริปฺา. โกธํ…เป… อุปนาหํ ¶ … มกฺขํ… ปฬาสํ… อิสฺสํ… มจฺฉริยํ… มายํ… สาเยฺยํ… ถมฺภํ… สารมฺภํ… มานํ… อติมานํ… มทํ… ปมาทํ… สพฺเพ กิเลเส… สพฺเพ ทุจฺจริเต… สพฺเพ อภิสงฺขาเร…เป… สพฺเพ ภวคามิกมฺเม อภิภุยฺยตีติ – ภูริปฺา. อภิภวิตาติ – ภูริปฺา. ราโค อริ. ตํ อรึ มทฺทนิปฺาติ – ภูริปฺา. โทโส อริ. ตํ อรึ มทฺทนิปฺาติ – ภูริปฺา. โมโห อริ. ตํ อรึ มทฺทนิปฺาติ – ภูริปฺา. โกโธ…เป… อุปนาโห… มกฺโข… ปฬาโส… อิสฺสา… มจฺฉริยํ… มายา… สาเยฺยํ… ถมฺโภ… สารมฺโภ… มาโน… อติมาโน… มโท… ปมาโท… สพฺเพ กิเลสา… สพฺเพ ทุจฺจริตา… สพฺเพ อภิสงฺขารา…เป… สพฺเพ ภวคามิกมฺมา อริ. ตํ อรึ มทฺทนิปฺาติ – ภูริปฺา. ภูริ วุจฺจติ ปถวี [ปวี (สฺยา.)]. ตาย ปถวิสมาย วิตฺถตาย วิปุลาย ปฺาย สมนฺนาคโตติ – ภูริปฺา. อปิ จ, ปฺาย เมตํ อธิวจนํ. ภูริ เมธา ปริณายิกาติ – ภูริปฺา. ภูริปฺตาย สํวตฺตนฺตีติ – อยํ ภูริปฺา.
ปฺาพาหุลฺลาย ¶ สํวตฺตนฺตีติ กตมํ ปฺาพาหุลฺลํ? อิเธกจฺโจ ¶ ปฺาครุโก โหติ ปฺาจริโต ปฺาสโย ปฺาธิมุตฺโต ปฺาธโช ปฺาเกตุ ปฺาธิปเตยฺโย วิจยพหุโล ปวิจยพหุโล โอกฺขายนพหุโล สโมกฺขายนพหุโล [สมฺเปกฺขายนพหุโล (สฺยา. ก.) มหานิ. ๒๐๔ ปสฺสิตพฺพา] สมฺเปกฺขายนธมฺโม วิภูตวิหารี ตจฺจริโต ตคฺครุโก ตพฺพหุโล ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ¶ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุตฺโต ตทธิปเตยฺโย. ยถา คณครุโก วุจฺจติ ‘‘คณพาหุลิโก’’ติ, จีวรครุโก วุจฺจติ ‘‘จีวรพาหุลิโก’’ติ, ปตฺตครุโก วุจฺจติ ‘‘ปตฺตพาหุลิโก’’ติ, เสนาสนครุโก วุจฺจติ ‘‘เสนาสนพาหุลิโก’’ติ; เอวเมวํ อิเธกจฺโจ ปฺา ครุโก ¶ โหติ ปฺาจริโต ปฺาสโย ปฺาธิมุตฺโต ปฺาธโช ปฺาเกตุ ปฺาธิปเตยฺโย วิจยพหุโล ปวิจยพหุโล โอกฺขายนพหุโล สโมกฺขายนพหุโล สมฺเปกฺขายนธมฺโม วิภูตวิหารี ตจฺจริโต ตคฺครุโก ตพฺพหุโล ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุตฺโต ตทธิปเตยฺโย. ปฺาพาหุลฺลาย สํวตฺตนฺตีติ – อิทํ ปฺาพาหุลฺลํ.
สีฆปฺตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา สีฆปฺา? สีฆํ สีฆํ สีลานิ ปริปูเรตีติ – สีฆปฺา. สีฆํ สีฆํ อินฺทฺริยสํวรํ ปริปูเรตีติ – สีฆปฺา. สีฆํ สีฆํ โภชเน มตฺตฺุตํ ปริปูเรตีติ – สีฆปฺา. สีฆํ สีฆํ ชาคริยานุโยคํ ปริปูเรตีติ – สีฆปฺา. สีฆํ สีฆํ สีลกฺขนฺธํ ปริปูเรตีติ – สีฆปฺา. สีฆํ สีฆํ สมาธิกฺขนฺธํ ปริปูเรตีติ – สีฆปฺา. สีฆํ สีฆํ ปฺากฺขนฺธํ ปริปูเรตีติ – สีฆปฺา ¶ . สีฆํ สีฆํ วิมุตฺติกฺขนฺธํ ปริปูเรตีติ – สีฆปฺา. สีฆํ สีฆํ วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺธํ ปริปูเรตีติ – สีฆปฺา. สีฆํ สีฆํ านาฏฺานานิ ปฏิวิชฺฌตีติ – สีฆปฺา. สีฆํ สีฆํ วิหารสมาปตฺติโย ปริปูเรตีติ – สีฆปฺา. สีฆํ สีฆํ อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌตีติ – สีฆปฺา. สีฆํ สีฆํ สติปฏฺาเน ภาเวตีติ – สีฆปฺา. สีฆํ สีฆํ สมฺมปฺปธาเน ภาเวตีติ – สีฆปฺา. สีฆํ สีฆํ อิทฺธิปาเท ภาเวตีติ – สีฆปฺา. สีฆํ สีฆํ อินฺทฺริยานิ ภาเวตีติ – สีฆปฺา. สีฆํ สีฆํ พลานิ ภาเวตีติ – สีฆปฺา. สีฆํ สีฆํ โพชฺฌงฺเค ภาเวตีติ – สีฆปฺา. สีฆํ สีฆํ อริยมคฺคํ ภาเวตีติ – สีฆปฺา. สีฆํ สีฆํ สามฺผลานิ สจฺฉิกโรตีติ – สีฆปฺา. สีฆํ สีฆํ อภิฺาโย ปฏิวิชฺฌตีติ – สีฆปฺา. สีฆํ สีฆํ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตีติ – สีฆปฺา. สีฆปฺตาย สํวตฺตนฺตีติ – อยํ สีฆปฺา.
ลหุปฺตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา ลหุปฺา? ลหุํ ลหุํ สีลานิ ปริปูเรตีติ – ลหุปฺา. ลหุํ ลหุํ อินฺทฺริยสํวรํ ปริปูเรตีติ – ลหุปฺา. ลหุํ ลหุํ ¶ โภชเน มตฺตฺุตํ ปริปูเรตีติ – ลหุปฺา. ลหุํ ลหุํ ชาคริยานุโยคํ ปริปูเรตีติ – ลหุปฺา. ลหุํ ลหุํ สีลกฺขนฺธํ ¶ …เป… สมาธิกฺขนฺธํ ¶ … ปฺากฺขนฺธํ… วิมุตฺติกฺขนฺธํ… วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺธํ ปริปูเรตีติ – ลหุปฺา. ลหุํ ลหุํ านาฏฺานานิ ปฏิวิชฺฌตีติ – ลหุปฺา. ลหุํ ลหุํ วิหารสมาปตฺติโย ปริปูเรตีติ ¶ – ลหุปฺา. ลหุํ ลหุํ อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌตีติ – ลหุปฺา. ลหุํ ลหุํ สติปฏฺาเน ภาเวตีติ – ลหุปฺา. ลหุํ ลหุํ สมฺมปฺปธาเน ภาเวตีติ – ลหุปฺา. ลหุํ ลหุํ อิทฺธิปาเท ภาเวตีติ – ลหุปฺา. ลหุํ ลหุํ อินฺทฺริยานิ ภาเวตีติ – ลหุปฺา. ลหุํ ลหุํ พลานิ ภาเวตีติ – ลหุปฺา. ลหุํ ลหุํ โพชฺฌงฺเค ภาเวตีติ – ลหุปฺา. ลหุํ ลหุํ อริยมคฺคํ ภาเวตีติ – ลหุปฺา. ลหุํ ลหุํ สามฺผลานิ สจฺฉิกโรตีติ – ลหุปฺา. ลหุํ ลหุํ อภิฺาโย ปฏิวิชฺฌตีติ – ลหุปฺา. ลหุํ ลหุํ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตีติ – ลหุปฺา. ลหุปฺตาย สํวตฺตนฺตีติ – อยํ ลหุปฺา.
หาสปฺตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา หาสปฺา? อิเธกจฺโจ หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺิพหุโล ปาโมชฺชพหุโล สีลานิ ปริปูเรตีติ – หาสปฺา. หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺิพหุโล ปาโมชฺชพหุโล อินฺทฺริยสํวรํ ปริปูเรตีติ – หาสปฺา. หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺิพหุโล ปาโมชฺชพหุโล โภชเน มตฺตฺุตํ ปริปูเรตีติ – หาสปฺา. หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺิพหุโล ปาโมชฺชพหุโล ชาคริยานุโยคํ ปริปูเรตีติ – หาสปฺา. หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺิพหุโล ปาโมชฺชพหุโล สีลกฺขนฺธํ…เป… สมาธิกฺขนฺธํ… ปฺากฺขนฺธํ… วิมุตฺติกฺขนฺธํ… วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺธํ ปริปูเรตีติ…เป… านาฏฺานานิ ปฏิวิชฺฌตีติ… วิหารสมาปตฺติโย ปริปูเรตีติ ¶ … อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌตีติ… สติปฏฺาเน ภาเวตีติ… สมฺมปฺปธาเน ภาเวตีติ… อิทฺธิปาเท ภาเวตีติ… อินฺทฺริยานิ ภาเวตีติ… พลานิ ภาเวตีติ… โพชฺฌงฺเค ภาเวตีติ ¶ … อริยมคฺคํ ภาเวตีติ…เป… สามฺผลานิ สจฺฉิกโรตีติ – หาสปฺา. หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺิพหุโล ปาโมชฺชพหุโล อภิฺาโย ปฏิวิชฺฌตีติ – หาสปฺา. หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺิพหุโล ปาโมชฺชพหุโล ปรมตฺถํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตีติ – หาสปฺา. หาสปฺตาย สํวตฺตนฺตีติ – อยํ หาสปฺา.
๗. ชวนปฺตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา ชวนปฺา? ยํ กิฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ ¶ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ รูปํ อนิจฺจโต ขิปฺปํ ชวตีติ – ชวนปฺา. ทุกฺขโต ขิปฺปํ ชวตีติ – ชวนปฺา. อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ – ชวนปฺา. ยา กาจิ ¶ เวทนา…เป… ยา กาจิ สฺา… เย เกจิ สงฺขารา… ยํ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ วิฺาณํ อนิจฺจโต ขิปฺปํ ชวตีติ – ชวนปฺา. ทุกฺขโต ขิปฺปํ ชวตีติ – ชวนปฺา. อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ – ชวนปฺา. จกฺขุ…เป… ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจโต ขิปฺปํ ชวตีติ – ชวนปฺา. ทุกฺขโต ขิปฺปํ ชวตีติ – ชวนปฺา ¶ . อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ – ชวนปฺา.
รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ขยฏฺเน ทุกฺขํ ภยฏฺเน อนตฺตา อสารกฏฺเนาติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา รูปนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ – ชวนปฺา. เวทนา…เป… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ… จกฺขุ…เป… ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ขยฏฺเน ทุกฺขํ ภยฏฺเน อนตฺตา อสารกฏฺเนาติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ชรามรณนิโรเธ [ชรามรณํ รูปนิโรเธ (สฺยา.)] นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ – ชวนปฺา.
รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา รูปนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ – ชวนปฺา. เวทนา…เป… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ… จกฺขุ…เป… ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ชรามรณนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ – ชวนปฺา. ชวนปฺตาย สํวตฺตนฺตีติ – อยํ ชวนปฺา.
ติกฺขปฺตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา ติกฺขปฺา? ขิปฺปํ ¶ กิเลเส ฉินฺทตีติ – ติกฺขปฺา. อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ [พฺยนฺตึ กโรติ (ก.)] อนภาวํ คเมตีติ – ติกฺขปฺา. อุปฺปนฺนํ พฺยาปาทวิตกฺกํ นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ ¶ อนภาวํ คเมตีติ – ติกฺขปฺา. อุปฺปนฺนํ วิหึสาวิตกฺกํ นาธิวาเสติ…เป… อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ปาปเก อกุสเล ธมฺเม นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ ¶ คเมตีติ – ติกฺขปฺา. อุปฺปนฺนํ ราคํ นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมตีติ – ติกฺขปฺา. อุปฺปนฺนํ โทสํ…เป… อุปฺปนฺนํ โมหํ ¶ … อุปฺปนฺนํ โกธํ… อุปฺปนฺนํ อุปนาหํ… มกฺขํ… ปฬาสํ… อิสฺสํ… มจฺฉริยํ… มายํ… สาเยฺยํ… ถมฺภํ… สารมฺภํ… มานํ… อติมานํ… มทํ… ปมาทํ… สพฺเพ กิเลเส… สพฺเพ ทุจฺจริเต… สพฺเพ อภิสงฺขาเร…เป… สพฺเพ ภวคามิกมฺเม นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมตีติ – ติกฺขปฺา. เอกสฺมึ อาสเน จตฺตาโร จ อริยมคฺคา จตฺตาริ จ สามฺผลานิ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาโย ฉ อภิฺาโย อธิคตา โหนฺติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปฺายาติ – ติกฺขปฺา. ติกฺขปฺตาย สํวตฺตนฺตีติ – อยํ ติกฺขปฺา.
นิพฺเพธิกปฺตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา นิพฺเพธิกปฺา? อิเธกจฺโจ สพฺพสงฺขาเรสุ อุพฺเพคพหุโล โหติ อุตฺตาสพหุโล อุกฺกณฺนพหุโล อรติพหุโล อนภิรติพหุโล. พหิมุโข น รมติ สพฺพสงฺขาเรสุ. อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปฺปทาลิตปุพฺพํ โลภกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ – นิพฺเพธิกปฺา. อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปฺปทาลิตปุพฺพํ โทสกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ – นิพฺเพธิกปฺา. อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปฺปทาลิตปุพฺพํ โมหกฺขนฺธํ ¶ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ – นิพฺเพธิกปฺา ¶ . อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปฺปทาลิตปุพฺพํ โกธํ…เป… อุปนาหํ… มกฺขํ… ปฬาสํ… อิสฺสํ… มจฺฉริยํ… มายํ… สาเยฺยํ… ถมฺภํ… สารมฺภํ… มานํ… อติมานํ… มทํ… ปมาทํ… สพฺเพ กิเลเส… สพฺเพ ทุจฺจริเต… สพฺเพ อภิสงฺขาเร…เป… สพฺเพ ภวคามิกมฺเม นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ – นิพฺเพธิกปฺา. นิพฺเพธิกปฺตาย สํวตฺตนฺตีติ – อยํ นิพฺเพธิกปฺา.
อิมา โสฬส ปฺาโย. อิมาหิ โสฬสหิ ปฺาหิ สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ปฏิสมฺภิทปฺปตฺโต.
๒. ปุคฺคลวิเสสนิทฺเทโส
๘. ทฺเว ปุคฺคลา ปฏิสมฺภิทปฺปตฺตา – เอโก ปุพฺพโยคสมฺปนฺโน, เอโก น ปุพฺพโยคสมฺปนฺโน. โย ปุพฺพโยคสมฺปนฺโน โส เตน อติเรโก โหติ, อธิโก โหติ, วิเสโส โหติ. ตสฺส าณํ ปภิชฺชติ.
ทฺเว ปุคฺคลา ปฏิสมฺภิทปฺปตฺตา, ทฺเวปิ ปุพฺพโยคสมฺปนฺนา – เอโก พหุสฺสุโต, เอโก น พหุสฺสุโต ¶ . โย พหุสฺสุโต, โส เตน อติเรโก ¶ โหติ, อธิโก โหติ, วิเสโส โหติ. ตสฺส าณํ ปภิชฺชติ.
ทฺเว ปุคฺคลา ปฏิสมฺภิทปฺปตฺตา, ทฺเวปิ ปุพฺพโยคสมฺปนฺนา, ทฺเวปิ พหุสฺสุตา – เอโก เทสนาพหุโล, เอโก น เทสนาพหุโล. โย เทสนาพหุโล, โส เตน อติเรโก โหติ, อธิโก โหติ, วิเสโส โหติ. ตสฺส าณํ ปภิชฺชติ.
ทฺเว ปุคฺคลา ปฏิสมฺภิทปฺปตฺตา, ทฺเวปิ ปุพฺพโยคสมฺปนฺนา, ทฺเวปิ พหุสฺสุตา, ทฺเวปิ เทสนาพหุลา – เอโก ครูปนิสฺสิโต, เอโก น ครูปนิสฺสิโต ¶ . โย ครูปนิสฺสิโต, โส เตน อติเรโก โหติ, อธิโก โหติ, วิเสโส โหติ. ตสฺส าณํ ปภิชฺชติ.
ทฺเว ปุคฺคลา ปฏิสมฺภิทปฺปตฺตา, ทฺเวปิ ปุพฺพโยคสมฺปนฺนา, ทฺเวปิ พหุสฺสุตา, ทฺเวปิ เทสนาพหุลา, ทฺเวปิ ครูปนิสฺสิตา – เอโก วิหารพหุโล, เอโก น วิหารพหุโล. โย วิหารพหุโล, โส เตน อติเรโก โหติ, อธิโก โหติ, วิเสโส โหติ. ตสฺส าณํ ปภิชฺชติ.
ทฺเว ปุคฺคลา ปฏิสมฺภิทปฺปตฺตา, ทฺเวปิ ปุพฺพโยคสมฺปนฺนา, ทฺเวปิ พหุสฺสุตา, ทฺเวปิ เทสนาพหุลา, ทฺเวปิ ครูปนิสฺสิตา, ทฺเวปิ วิหารพหุลา – เอโก ปจฺจเวกฺขณาพหุโล ¶ , เอโก น ปจฺจเวกฺขณาพหุโล. โย ปจฺจเวกฺขณาพหุโล, โส เตน อติเรโก โหติ, อธิโก โหติ, วิเสโส โหติ. ตสฺส าณํ ปภิชฺชติ.
ทฺเว ปุคฺคลา ปฏิสมฺภิทปฺปตฺตา, ทฺเวปิ ปุพฺพโยคสมฺปนฺนา, ทฺเวปิ พหุสฺสุตา, ทฺเวปิ เทสนาพหุลา, ทฺเวปิ ครูปนิสฺสิตา, ทฺเวปิ วิหารพหุลา, ทฺเวปิ ปจฺจเวกฺขณาพหุลา – เอโก เสขปฏิสมฺภิทปฺปตฺโต, เอโก อเสขปฏิสมฺภิทปฺปตฺโต. โย อเสขปฏิสมฺภิทปฺปตฺโต, โส เตน อติเรโก โหติ, อธิโก โหติ, วิเสโส โหติ. ตสฺส าณํ ปภิชฺชติ.
ทฺเว ปุคฺคลา ปฏิสมฺภิทปฺปตฺตา, ทฺเวปิ ปุพฺพโยคสมฺปนฺนา, ทฺเวปิ พหุสฺสุตา, ทฺเวปิ เทสนาพหุลา, ทฺเวปิ ครูปนิสฺสิตา, ทฺเวปิ วิหารพหุลา, ทฺเวปิ ปจฺจเวกฺขณาพหุลา, ทฺเวปิ อเสขปฏิสมฺภิทปฺปตฺตา – เอโก สาวกปารมิปฺปตฺโต, เอโก น ¶ สาวกปารมิปฺปตฺโต. โย สาวกปารมิปฺปตฺโต ¶ , โส ¶ เตน อติเรโก โหติ, อธิโก โหติ, วิเสโส โหติ. ตสฺส าณํ ปภิชฺชติ.
ทฺเว ปุคฺคลา ปฏิสมฺภิทปฺปตฺตา, ทฺเวปิ ปุพฺพโยคสมฺปนฺนา, ทฺเวปิ พหุสฺสุตา, ทฺเวปิ เทสนาพหุลา, ทฺเวปิ ครูปนิสฺสิตา, ทฺเวปิ วิหารพหุลา, ทฺเวปิ ปจฺจเวกฺขณาพหุลา, ทฺเวปิ อเสขปฏิสมฺภิทปฺปตฺตา – เอโก สาวกปารมิปฺปตฺโต, เอโก ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ. โย ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ, โส เตน อติเรโก โหติ, อธิโก โหติ, วิเสโส โหติ. ตสฺส าณํ ปภิชฺชติ.
ปจฺเจกพุทฺธฺจ สเทวกฺจ โลกํ อุปาทาย ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อคฺโค ปฏิสมฺภิทปฺปตฺโต ปฺาปเภทกุสโล ปภินฺนาโณ อธิคตปฏิสมฺภิโท จตุเวสารชฺชปฺปตฺโต ทสพลธารี ปุริสาสโภ ปุริสสีโห…เป… เยปิ เต ขตฺติยปณฺฑิตา พฺราหฺมณปณฺฑิตา คหปติปณฺฑิตา สมณปณฺฑิตา นิปุณา กตปรปฺปวาทา วาลเวธิรูปา โวภินฺทนฺตา มฺเ จรนฺติ ปฺาคเตน ทิฏฺิคตานิ, เต ปฺหํ อภิสงฺขริตฺวา อภิสงฺขริตฺวา ตถาคตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉนฺติ คูฬฺหานิ จ ¶ ปฏิจฺฉนฺนานิ จ. กถิตา วิสชฺชิตา จ เต ปฺหา ภควตา โหนฺติ นิทฺทิฏฺการณา, อุปกฺขิตฺตกา จ เต ภควโต สมฺปชฺชนฺติ. อถ โข ภควา ตตฺถ อติโรจติ, ยทิทํ ปฺายาติ อคฺโค ปฏิสมฺภิทปฺปตฺโตติ.
มหาปฺากถา นิฏฺิตา.
๒. อิทฺธิกถา
๙. กา ¶ ¶ ¶ อิทฺธิ? กติ อิทฺธิโย? อิทฺธิยา กติ ภูมิโย, กติ ปาทา, กติ ปทานิ, กติ มูลานิ? กา อิทฺธีติ? อิชฺฌนฏฺเน อิทฺธิ. กติ อิทฺธิโยติ? ทส อิทฺธิโย. อิทฺธิยา กติ ภูมิโยติ? อิทฺธิยา จตสฺโส ภูมิโย, จตฺตาโร ปาทา, อฏฺ ปทานิ, โสฬส มูลานิ.
๑๐. กตมา ทส อิทฺธิโย? อธิฏฺานา อิทฺธิ, วิกุพฺพนา อิทฺธิ, มโนมยา อิทฺธิ, าณวิปฺผารา อิทฺธิ, สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ, อริยา อิทฺธิ, กมฺมวิปากชา อิทฺธิ, ปฺุวโต ¶ อิทฺธิ, วิชฺชามยา อิทฺธิ, ตตฺถ ตตฺถ สมฺมา ปโยคปจฺจยา [สมฺมปฺปโยคปจฺจยา (สฺยา. ก.)] อิชฺฌนฏฺเน อิทฺธิ.
อิทฺธิยา กตมา จตสฺโส ภูมิโย? วิเวกชาภูมิ ปมํ ฌานํ, ปีติสุขภูมิ ทุติยํ ฌานํ, อุเปกฺขาสุขภูมิ ตติยํ ฌานํ, อทุกฺขมสุขาภูมิ จตุตฺถํ ฌานํ. อิทฺธิยา อิมา จตสฺโส ภูมิโย อิทฺธิลาภาย อิทฺธิปฏิลาภาย อิทฺธิวิกุพฺพนตาย อิทฺธิวิสวิตาย อิทฺธิวสีภาวาย อิทฺธิเวสารชฺชาย สํวตฺตนฺตีติ.
อิทฺธิยา กตเม จตฺตาโร ปาทา? อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, จิตฺตสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ. อิทฺธิยา อิเม จตฺตาโร ปาทา อิทฺธิลาภาย อิทฺธิปฏิลาภาย ¶ อิทฺธิวิกุพฺพนตาย อิทฺธิวิสวิตาย อิทฺธิวสีภาวาย อิทฺธิเวสารชฺชาย สํวตฺตนฺตีติ.
อิทฺธิยา กตมานิ อฏฺ ปทานิ? ฉนฺทํ เจ ภิกฺขุ ¶ นิสฺสาย ลภติ สมาธึ, ลภติ จิตฺตสฺส ¶ เอกคฺคตํ. ฉนฺโท น สมาธิ, สมาธิ น ฉนฺโท. อฺโ ฉนฺโท, อฺโ สมาธิ. วีริยํ เจ ภิกฺขุ นิสฺสาย ลภติ สมาธึ, ลภติ จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ. วีริยํ น สมาธิ, สมาธิ น วีริยํ. อฺํ วีริยํ, อฺโ สมาธิ. จิตฺตํ เจ ภิกฺขุ นิสฺสาย ลภติ สมาธึ, ลภติ จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ. จิตฺตํ น สมาธิ, สมาธิ น จิตฺตํ. อฺํ จิตฺตํ, อฺโ สมาธิ. วีมํสํ เจ ภิกฺขุ นิสฺสาย ลภติ สมาธึ, ลภติ จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ. วีมํสา น สมาธิ, สมาธิ น วีมํสา. อฺา วีมํสา, อฺโ สมาธิ. อิทฺธิยา อิมานิ อฏฺ ปทานิ อิทฺธิลาภาย อิทฺธิปฏิลาภาย อิทฺธิวิกุพฺพนตาย อิทฺธิวิสวิตาย อิทฺธิวสีภาวาย อิทฺธิเวสารชฺชาย สํวตฺตนฺตีติ.
อิทฺธิยา กตมานิ โสฬส มูลานิ? อโนนตํ [อโนณตํ (ก.)] จิตฺตํ โกสชฺเช น อิฺชตีติ – อาเนฺชํ. อนุนฺนตํ [(อนุณฺณตํ (ก.)] จิตฺตํ อุทฺธจฺเจ น อิฺชตีติ – อาเนฺชํ. อนภินตํ จิตฺตํ ราเค น อิฺชตีติ – อาเนฺชํ. อนปนตํ จิตฺตํ พฺยาปาเท น อิฺชตีติ – อาเนฺชํ. อนิสฺสิตํ จิตฺตํ ทิฏฺิยา น อิฺชตีติ – อาเนฺชํ. อปฺปฏิพทฺธํ จิตฺตํ ฉนฺทราเค น อิฺชตีติ – อาเนฺชํ. วิปฺปมุตฺตํ จิตฺตํ กามราเค น อิฺชตีติ – อาเนฺชํ ¶ . วิสฺุตฺตํ จิตฺตํ กิเลเส น อิฺชตีติ – อาเนฺชํ. วิมริยาทิกตํ จิตฺตํ กิเลสมริยาเท ¶ น อิฺชตีติ – อาเนฺชํ. เอกตฺตคตํ [เอกคฺคตํ (สฺยา.)] จิตฺตํ นานตฺตกิเลเสหิ [นานตฺตกิเลเส (สฺยา.)] น อิฺชตีติ – อาเนฺชํ. สทฺธาย ปริคฺคหิตํ จิตฺตํ อสฺสทฺธิเย น อิฺชตีติ – อาเนฺชํ. วีริเยน ปริคฺคหิตํ จิตฺตํ โกสชฺเช น อิฺชตีติ – อาเนฺชํ. สติยา ปริคฺคหิตํ จิตฺตํ ปมาเท น อิฺชตีติ – อาเนฺชํ. สมาธินา ปริคฺคหิตํ จิตฺตํ อุทฺธจฺเจ น อิฺชตีติ – อาเนฺชํ. ปฺาย ปริคฺคหิตํ จิตฺตํ อวิชฺชาย น อิฺชตีติ – อาเนฺชํ. โอภาสคตํ จิตฺตํ อวิชฺชนฺธกาเร น อิฺชตีติ – อาเนฺชํ. อิทฺธิยา อิมานิ โสฬส มูลานิ อิทฺธิลาภาย อิทฺธิปฏิลาภาย อิทฺธิวิกุพฺพนตาย อิทฺธิวิสวิตาย อิทฺธิวสีภาวาย อิทฺธิเวสารชฺชาย สํวตฺตนฺตีติ.
ทสอิทฺธินิทฺเทโส
๑๐. กตมา ¶ อธิฏฺานา อิทฺธิ? อิธ ภิกฺขุ อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหติ; อาวิภาวํ ติโรภาวํ; ติโรกุฏฺฏํ ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อสชฺชมาโน คจฺฉติ, เสยฺยถาปิ อากาเส. ปถวิยาปิ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรติ, เสยฺยถาปิ อุทเก. อุทเกปิ อภิชฺชมาเน [อภิชฺชมาโน (ก.) ที. นิ. ๑.๒๓๘ ปสฺสิตพฺพา] คจฺฉติ, เสยฺยถาปิ ปถวิยํ. อากาเสปิ ปลฺลงฺเกน กมติ, เสยฺยถาปิ ปกฺขี สกุโณ. อิเมปิ จนฺทิมสูริเย เอวํมหิทฺธิเก ¶ เอวํมหานุภาเว ปาณินา ปรามสติ ปริมชฺชติ. ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตตีติ.
อิธาติ ¶ อิมิสฺสา ทิฏฺิยา อิมิสฺสา ขนฺติยา อิมิสฺสา รุจิยา อิมสฺมึ อาทาเย อิมสฺมึ ธมฺเม อิมสฺมึ วินเย อิมสฺมึ ธมฺมวินเย อิมสฺมึ ปาวจเน อิมสฺมึ พฺรหฺมจริเย อิมสฺมึ สตฺถุสาสเน. เตน วุจฺจติ – ‘‘อิธา’’ติ. ภิกฺขูติ ปุถุชฺชนกลฺยาณโก วา โหติ ภิกฺขุ เสโข วา อรหา วา อกุปฺปธมฺโม. อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภตีติ นานปฺปการํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ. เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหตีติ ปกติยา เอโก พหุกํ อาวชฺชติ, สตํ วา สหสฺสํ วา สตสหสฺสํ วา อาวชฺชติ. อาวชฺชิตฺวา าเณน อธิฏฺาติ – ‘‘พหุโล โหมี’’ติ [โหตูติ (ก.)]. พหุโล โหติ. ยถายสฺมา จูฬปนฺถโก [จุลฺลปนฺถโก (สฺยา.)] เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ, เอวเมวํ โส ¶ อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ. พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหตีติ ปกติยา พหุโก เอกํ อาวชฺชติ; อาวชฺชิตฺวา าเณน อธิฏฺาติ – ‘‘เอโก โหมี’’ติ. เอโก โหติ. ยถายสฺมา จูฬปนฺถโก พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหติ, เอวเมวํ โส อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหติ.
๑๑. อาวิภาวนฺติ เกนจิ อนาวฏํ โหติ อปฺปฏิจฺฉนฺนํ วิวฏํ ปากฏํ. ติโรภาวนฺติ เกนจิ อาวฏํ โหติ ปฏิจฺฉนฺนํ ปิหิตํ ปฏิกุชฺชิตํ. ติโรกุฏฺฏํ ¶ ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อสชฺชมาโน คจฺฉติ, เสยฺยถาปิ ¶ อากาเสติ ปกติยา อากาสกสิณสมาปตฺติยา ลาภี โหติ. ติโรกุฏฺฏํ ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อาวชฺชติ. อาวชฺชิตฺวา าเณน อธิฏฺาติ – ‘‘อากาโส โหตู’’ติ. อากาโส โหติ. ติโรกุฏฺฏํ ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อสชฺชมาโน คจฺฉติ. ยถา มนุสฺสา ปกติยา อนิทฺธิมนฺโต เกนจิ อนาวเฏ อปริกฺขิตฺเต อสชฺชมานา คจฺฉนฺติ, เอวเมวํ โส อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต ติโรกุฏฺฏํ ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อสชฺชมาโน คจฺฉติ, เสยฺยถาปิ อากาเส.
ปถวิยาปิ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรติ, เสยฺยถาปิ อุทเกติ ปกติยา อาโปกสิณสมาปตฺติยา ลาภี โหติ. ปถวึ อาวชฺชติ. อาวชฺชิตฺวา าเณน อธิฏฺาติ – ‘‘อุทกํ โหตู’’ติ. อุทกํ โหติ. โส ปถวิยา อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรติ. ยถา มนุสฺสา ปกติยา อนิทฺธิมนฺโต อุทเก อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรนฺติ, เอวเมวํ โส อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต ปถวิยา อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรติ, เสยฺยถาปิ อุทเก.
อุทเกปิ ¶ อภิชฺชมาเน คจฺฉติ, เสยฺยถาปิ ปถวิยนฺติ ปกติยา ปถวีกสิณสมาปตฺติยา ลาภี โหติ. อุทกํ อาวชฺชติ. อาวชฺชิตฺวา าเณน อธิฏฺาติ – ‘‘ปถวี โหตู’’ติ. ปถวี โหติ. โส อภิชฺชมาเน อุทเก คจฺฉติ. ยถา มนุสฺสา ปกติยา อนิทฺธิมนฺโต อภิชฺชมานาย ปถวิยา คจฺฉนฺติ, เอวเมวํ โส อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต อภิชฺชมาเน ¶ อุทเก คจฺฉติ, เสยฺยถาปิ ปถวิยํ.
อากาเสปิ ปลฺลงฺเกน กมติ, เสยฺยถาปิ ปกฺขี สกุโณติ ปกติยา ปถวีกสิณสมาปตฺติยา ลาภี โหติ. อากาสํ อาวชฺชติ ¶ . อาวชฺชิตฺวา าเณน อธิฏฺาติ – ‘‘ปถวี โหตู’’ติ. ปถวี โหติ. โส อากาเส อนฺตลิกฺเข จงฺกมติปิ ติฏฺติปิ นิสีทติปิ เสยฺยมฺปิ กปฺเปติ. ยถา มนุสฺสา ปกติยา อนิทฺธิมนฺโต ปถวิยา จงฺกมนฺติปิ ติฏฺนฺติปิ นิสีทนฺติปิ เสยฺยมฺปิ กปฺเปนฺติ, เอวเมวํ โส อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต อากาเส อนฺตลิกฺเข จงฺกมติปิ ติฏฺติปิ นิสีทติปิ เสยฺยมฺปิ กปฺเปติ, เสยฺยถาปิ ปกฺขี สกุโณ.
๑๒. อิเมปิ จนฺทิมสูริเย เอวํมหิทฺธิเก เอวํมหานุภาเว ปาณินา ปรามสติ ปริมชฺชตีติ อิธ โส อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต ¶ นิสินฺนโก วา นิปนฺนโก วา จนฺทิมสูริเย อาวชฺชติ. อาวชฺชิตฺวา าเณน อธิฏฺาติ – ‘‘หตฺถปาเส โหตู’’ติ. หตฺถปาเส โหติ. โส นิสินฺนโก วา นิปนฺนโก วา จนฺทิมสูริเย ปาณินา อามสติ ปรามสติ ปริมชฺชติ. ยถา มนุสฺสา ปกติยา อนิทฺธิมนฺโต กิฺจิเทว รูปคตํ หตฺถปาเส อามสนฺติ ปรามสนฺติ ปริมชฺชนฺติ, เอวเมวํ โส อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต นิสินฺนโก วา นิปนฺนโก วา จนฺทิมสูริเย ปาณินา อามสติ ปรามสติ ปริมชฺชติ.
ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตตีติ สเจ โส อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต พฺรหฺมโลกํ คนฺตุกาโม โหติ, ทูเรปิ สนฺติเก อธิฏฺาติ ¶ – ‘‘สนฺติเก โหตู’’ติ. สนฺติเก โหติ. สนฺติเกปิ ทูเร อธิฏฺาติ – ‘‘ทูเร โหตู’’ติ. ทูเร โหติ. พหุกมฺปิ โถกํ อธิฏฺาติ – ‘‘โถกํ โหตู’’ติ. โถกํ โหติ. โถกมฺปิ พหุกํ อธิฏฺาติ – ‘‘พหุกํ โหตู’’ติ. พหุกํ โหติ. ทิพฺเพน จกฺขุนา ตสฺส พฺรหฺมุโน รูปํ ปสฺสติ. ทิพฺพาย โสตธาตุยา ตสฺส พฺรหฺมุโน สทฺทํ สุณาติ. เจโตปริยาเณน ตสฺส พฺรหฺมุโน จิตฺตํ ปชานาติ. สเจ โส อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต ทิสฺสมาเนน กาเยน พฺรหฺมโลกํ คนฺตุกาโม โหติ, กายวเสน จิตฺตํ ปริณาเมติ, กายวเสน จิตฺตํ อธิฏฺาติ. กายวเสน จิตฺตํ ปริณาเมตฺวา, กายวเสน จิตฺตํ อธิฏฺหิตฺวา, สุขสฺฺจ ¶ ลหุสฺฺจ โอกฺกมิตฺวา ทิสฺสมาเนน กาเยน พฺรหฺมโลกํ คจฺฉติ. สเจ โส อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต อทิสฺสมาเนน กาเยน พฺรหฺมโลกํ คนฺตุกาโม โหติ, จิตฺตวเสน กายํ ปริณาเมติ, จิตฺตวเสน กายํ อธิฏฺาติ. จิตฺตวเสน กายํ ปริณาเมตฺวา, จิตฺตวเสน กายํ อธิฏฺหิตฺวา สุขสฺฺจ ลหุสฺฺจ โอกฺกมิตฺวา ¶ อทิสฺสมาเนน กาเยน พฺรหฺมโลกํ คจฺฉติ. โส ตสฺส พฺรหฺมุโน ปุรโต รูปึ [รูปํ (สฺยา. ก.) ที. นิ. ๑.๒๓๖ ปสฺสิตพฺพา] อภินิมฺมินาติ มโนมยํ สพฺพงฺคปจฺจงฺคึ [สพฺพงฺคปจฺจงฺคํ (สฺยา. ก.)] อหีนินฺทฺริยํ. สเจ โส อิทฺธิมา จงฺกมติ, นิมฺมิโตปิ ตตฺถ จงฺกมติ. สเจ โส อิทฺธิมา ติฏฺติ, นิมฺมิโตปิ ตตฺถ ติฏฺติ. สเจ โส อิทฺธิมา นิสีทติ, นิมฺมิโตปิ ตตฺถ นิสีทติ. สเจ โส อิทฺธิมา เสยฺยํ กปฺเปติ, นิมฺมิโตปิ ตตฺถ ¶ เสยฺยํ กปฺเปติ. สเจ ¶ โส อิทฺธิมา ธูมายติ, นิมฺมิโตปิ ตตฺถ ธูมายติ. สเจ โส อิทฺธิมา ปชฺชลติ, นิมฺมิโตปิ ตตฺถ ปชฺชลติ. สเจ โส อิทฺธิมา ธมฺมํ ภาสติ, นิมฺมิโตปิ ตตฺถ ธมฺมํ ภาสติ. สเจ โส อิทฺธิมา ปฺหํ ปุจฺฉติ, นิมฺมิโตปิ ตตฺถ ปฺหํ ปุจฺฉติ. สเจ โส อิทฺธิมา ปฺหํ ปุฏฺโ วิสชฺเชติ, นิมฺมิโตปิ ตตฺถ ปฺหํ ปุฏฺโ วิสชฺเชติ. สเจ โส อิทฺธิมา เตน พฺรหฺมุนา สทฺธึ สนฺติฏฺติ สลฺลปติ สากจฺฉํ สมาปชฺชติ, นิมฺมิโตปิ ตตฺถ เตน พฺรหฺมุนา สทฺธึ สนฺติฏฺติ สลฺลปติ สากจฺฉํ สมาปชฺชติ. ยฺเทว โส อิทฺธิมา กโรติ, ตํ ตเทว หิ โส นิมฺมิโต กโรตีติ – อยํ อธิฏฺานา อิทฺธิ.
๑๓. กตมา วิกุพฺพนา อิทฺธิ? สิขิสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อภิภู นาม สาวโก พฺรหฺมโลเก ิโต สหสฺสิโลกธาตุํ [สหสฺสีโลกธาตุํ (สฺยา.) วตฺถุ สํ. นิ. ๑.๑๘๕] สเรน วิฺาเปสิ. โส ทิสฺสมาเนนปิ กาเยน ธมฺมํ เทเสสิ; อทิสฺสมาเนนปิ กาเยน ธมฺมํ เทเสสิ; ทิสฺสมาเนนปิ เหฏฺิเมน อุปฑฺฒกาเยน อทิสฺสมาเนนปิ อุปริเมน อุปฑฺฒกาเยน ธมฺมํ เทเสสิ. ทิสฺสมาเนนปิ อุปริเมน อุปฑฺฒกาเยน, อทิสฺสมาเนนปิ เหฏฺิเมน อุปฑฺฒกาเยน ธมฺมํ เทเสสิ. โส ปกติวณฺณํ วิชหิตฺวา กุมารกวณฺณํ วา ทสฺเสติ, นาควณฺณํ วา ทสฺเสติ, สุปณฺณวณฺณํ วา ทสฺเสติ, ยกฺขวณฺณํ วา ทสฺเสติ, อินฺทวณฺณํ วา [อสุรวณฺณํ วา ทสฺเสติ, อินฺทวณฺณํ วา (สฺยา.)] ทสฺเสติ, เทววณฺณํ วา ทสฺเสติ ¶ , พฺรหฺมวณฺณํ วา ทสฺเสติ, สมุทฺทวณฺณํ วา ทสฺเสติ, ปพฺพตวณฺณํ วา ทสฺเสติ, วนวณฺณํ วา ทสฺเสติ, สีหวณฺณํ วา ทสฺเสติ, พฺยคฺฆวณฺณํ วา ทสฺเสติ, ทีปิวณฺณํ วา ทสฺเสติ, หตฺถิมฺปิ ทสฺเสติ, อสฺสมฺปิ ทสฺเสติ, รถมฺปิ ทสฺเสติ, ปตฺติมฺปิ ทสฺเสติ, วิวิธมฺปิ เสนาพฺยูหํ ทสฺเสตีติ – อยํ วิกุพฺพนา อิทฺธิ.
๑๔. กตมา ¶ มโนมยา อิทฺธิ? อิธ ภิกฺขุ อิมมฺหา กายา อฺํ กายํ อภินิมฺมินาติ รูปึ มโนมยํ สพฺพงฺคปจฺจงฺคึ ¶ อหีนินฺทฺริยํ. เสยฺยถาปิ ปุริโส มฺุชมฺหา อีสิกํ ¶ ปวาเหยฺย. ตสฺส เอวมสฺส – ‘‘อยํ มฺุโช, อยํ อีสิกา. อฺโ มฺุโช, อฺา อีสิกา. มฺุชมฺหา ตฺเวว อีสิกา ปวาฬฺหา’’ติ. เสยฺยถา วา ปน ปุริโส อสึ โกสิยา ปวาเหยฺย. ตสฺส เอวมสฺส – ‘‘อยํ อสิ, อยํ โกสิ. อฺโ อสิ, อฺา โกสิ. โกสิยา ตฺเวว อสิ ปวาฬฺโห’’ติ. เสยฺยถา วา ปน ปุริโส อหึ กรณฺฑา อุทฺธเรยฺย. ตสฺส เอวมสฺส – ‘‘อยํ อหิ, อยํ กรณฺโฑ. อฺโ อหิ, อฺโ กรณฺโฑ. กรณฺฑา ตฺเวว อหิ อุพฺภโต’’ติ. เอวเมวํ ภิกฺขุ อิมมฺหา กายา อฺํ กายํ อภินิมฺมินาติ รูปึ มโนมยํ สพฺพงฺคปจฺจงฺคึ อหีนินฺทฺริยํ. อยํ มโนมยา อิทฺธิ.
๑๕. กตมา าณวิปฺผารา อิทฺธิ? อนิจฺจานุปสฺสนา นิจฺจสฺาย ปหานฏฺโ อิชฺฌตีติ – าณวิปฺผารา อิทฺธิ. ทุกฺขานุปสฺสนา สุขสฺาย… อนตฺตานุปสฺสนา อตฺตสฺาย… นิพฺพิทานุปสฺสนาย ¶ นนฺทิยา… วิราคานุปสฺสนาย ราคสฺส… นิโรธานุปสฺสนาย สมุทยสฺส… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย อาทานสฺส ปหานฏฺโ อิชฺฌตีติ – าณวิปฺผารา อิทฺธิ. อายสฺมโต พากุลสฺส าณวิปฺผารา อิทฺธิ, อายสฺมโต สํกิจฺจสฺส าณวิปฺผารา อิทฺธิ, อายสฺมโต ภูตปาลสฺส าณวิปฺผารา อิทฺธิ. อยํ าณวิปฺผารา อิทฺธิ.
๑๖. กตมา สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ? ปเมน ฌาเนน นีวรณานํ ปหานฏฺโ อิชฺฌตีติ – สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ. ทุติเยน ฌาเนน วิตกฺกวิจารานํ ปหานฏฺโ อิชฺฌตีติ – สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ. ตติเยน ฌาเนน ปีติยา ปหานฏฺโ อิชฺฌตีติ…เป… จตุตฺเถน ฌาเนน สุขทุกฺขานํ ปหานฏฺโ อิชฺฌตีติ…เป… อากาสานฺจายตนสมาปตฺติยา รูปสฺาย ปฏิฆสฺาย นานตฺตสฺาย ปหานฏฺโ อิชฺฌตีติ…เป… วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติยา อากาสานฺจายตนสฺาย ปหานฏฺโ อิชฺฌตีติ…เป… อากิฺจฺายตนสมาปตฺติยา วิฺาณฺจายตนสฺาย ¶ ปหานฏฺโ อิชฺฌตีติ…เป… เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยา อากิฺจฺายตนสฺาย ปหานฏฺโ อิชฺฌตีติ – สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ. อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ, อายสฺมโต สฺชีวสฺส สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ ¶ , อายสฺมโต ขาณุโกณฺฑฺสฺส สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ, อุตฺตราย อุปาสิกาย สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ, สามาวติยา อุปาสิกาย ¶ สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ. อยํ สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ.
๑๗. กตมา อริยา อิทฺธิ? อิธ ภิกฺขุ [ม. นิ. ๓.๔๖๒ ปสฺสิตพฺพา] สเจ อากงฺขติ – ‘‘ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’’นฺติ, อปฺปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ. สเจ อากงฺขติ – ‘‘อปฺปฏิกูเล ปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’’นฺติ, ปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ. สเจ อากงฺขติ – ‘‘ปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’’นฺติ, อปฺปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ. สเจ อากงฺขติ – ‘‘อปฺปฏิกูเล จ ปฏิกูเล ¶ จ ปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’’นฺติ, ปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ. สเจ อากงฺขติ – ‘‘ปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูเล จ ตทุภยํ อภินิวชฺเชตฺวา อุเปกฺขโก วิหเรยฺยํ สโต สมฺปชาโน’’ติ, อุเปกฺขโก ตตฺถ วิหรติ สโต สมฺปชาโน.
กถํ ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสฺี วิหรติ? อนิฏฺสฺมึ วตฺถุสฺมึ เมตฺตาย วา ผรติ, ธาตุโต วา อุปสํหรติ. เอวํ ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสฺี วิหรติ.
กถํ อปฺปฏิกูเล ปฏิกูลสฺี วิหรติ? อิฏฺสฺมึ วตฺถุสฺมึ อสุภาย วา ผรติ, อนิจฺจโต วา อุปสํหรติ. เอวํ อปฺปฏิกูเล ปฏิกูลสฺี วิหรติ.
กถํ ปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูลสฺี วิหรติ? อนิฏฺสฺมิฺจ อิฏฺสฺมิฺจ วตฺถุสฺมึ เมตฺตาย วา ผรติ, ธาตุโต วา อุปสํหรติ. เอวํ ปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูลสฺี วิหรติ ¶ .
กถํ อปฺปฏิกูเล จ ปฏิกูเล จ ปฏิกูลสฺี วิหรติ? อิฏฺสฺมิฺจ อนิฏฺสฺมิฺจ วตฺถุสฺมึ อสุภาย วา ผรติ, อนิจฺจโต วา อุปสํหรติ. เอวํ อปฺปฏิกูเล จ ปฏิกูเล จ ปฏิกูลสฺี วิหรติ.
กถํ ปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูเล จ ตทุภยํ อภินิวชฺเชตฺวา ¶ อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน? อิธ ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน, อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา… กาเยน ¶ โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา… มนสา ธมฺมํ วิฺาย เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน, อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน. เอวํ ปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูเล จ ตทุภยํ อภินิวชฺเชตฺวา อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน. อยํ อริยา อิทฺธิ.
๑๘. กตมา กมฺมวิปากชา อิทฺธิ? สพฺเพสํ ปกฺขีนํ, สพฺเพสํ เทวานํ, เอกจฺจานํ มนุสฺสานํ, เอกจฺจานํ วินิปาติกานํ. อยํ กมฺมวิปากชา อิทฺธิ.
กตมา ¶ ปฺุวโต อิทฺธิ? ราชา จกฺกวตฺตี [จกฺกวตฺติ (สฺยา.)] เวหาสํ คจฺฉติ สทฺธึ จตุรงฺคินิยา เสนาย, อนฺตมโส อสฺสพนฺธโคปุริเส [อสฺสพนฺธโคปเก ปุริเส (สฺยา.)] อุปาทาย. โชติกสฺส คหปติสฺส ปฺุวโต อิทฺธิ, ชฏิลสฺส คหปติสฺส ปฺุวโต อิทฺธิ, เมณฺฑกสฺส คหปติสฺส ปฺุวโต ¶ อิทฺธิ, โฆสิตสฺส คหปติสฺส ปฺุวโต อิทฺธิ, ปฺจนฺนํ มหาปฺุานํ ปฺุวโต อิทฺธิ. อยํ ปฺุวโต อิทฺธิ.
กตมา วิชฺชามยา อิทฺธิ? วิชฺชาธรา วิชฺชํ ปริชปฺเปตฺวา เวหาสํ คจฺฉนฺติ, อากาเส อนฺตลิกฺเข หตฺถิมฺปิ ทสฺเสนฺติ, อสฺสมฺปิ ทสฺเสนฺติ, รถมฺปิ ทสฺเสนฺติ, ปตฺติมฺปิ ทสฺเสนฺติ, วิวิธมฺปิ เสนาพฺยูหํ ทสฺเสนฺติ. อยํ วิชฺชามยา อิทฺธิ.
กถํ ตตฺถ ตตฺถ สมฺมา ปโยคปจฺจยา อิชฺฌนฏฺเน อิทฺธิ? เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทสฺส ปหานฏฺโ อิชฺฌตีติ – ตตฺถ ตตฺถ สมฺมา ปโยคปจฺจยา อิชฺฌนฏฺเน ¶ อิทฺธิ. อพฺยาปาเทน พฺยาปาทสฺส ปหานฏฺโ อิชฺฌตีติ – ตตฺถ ตตฺถ สมฺมา ปโยคปจฺจยา อิชฺฌนฏฺเน อิทฺธิ…เป… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลสานํ ปหานฏฺโ อิชฺฌตีติ – ตตฺถ ตตฺถ สมฺมา ปโยคปจฺจยา อิชฺฌนฏฺเน อิทฺธิ. เอวํ ตตฺถ ตตฺถ สมฺมา ปโยคปจฺจยา อิชฺฌนฏฺเน อิทฺธิ. อิมา ทส อิทฺธิโย.
อิทฺธิกถา นิฏฺิตา.
๓. อภิสมยกถา
๑๙. อภิสมโยติ ¶ ¶ . เกน อภิสเมติ? จิตฺเตน อภิสเมติ.
หฺจิ จิตฺเตน อภิสเมติ, เตน หิ อฺาณี อภิสเมติ? น อฺาณี อภิสเมติ. าเณน อภิสเมติ.
หฺจิ ¶ ¶ าเณน อภิสเมติ, เตน หิ อจิตฺเตน จ าเณน จ อจิตฺตโก [เตน หิ อจิตฺตโก (สฺยา.)] อภิสเมติ? น อจิตฺตโก อภิสเมติ. จิตฺเตน จ าเณน จ อภิสเมติ.
หฺจิ จิตฺเตน จ าเณน จ อภิสเมติ, เตน หิ กามาวจรจิตฺเตน จ าเณน จ อภิสเมติ? น กามาวจรจิตฺเตน จ าเณน จ อภิสเมติ.
เตน หิ รูปาวจรจิตฺเตน จ าเณน จ อภิสเมติ? น รูปาวจรจิตฺเตน จ าเณน จ อภิสเมติ.
เตน หิ อรูปาวจรจิตฺเตน จ าเณน จ อภิสเมติ? น อรูปาวจรจิตฺเตน จ าเณน จ อภิสเมติ.
เตน หิ กมฺมสฺสกตจิตฺเตน จ าเณน จ อภิสเมติ? น กมฺมสฺสกตจิตฺเตน จ าเณน จ อภิสเมติ.
เตน ¶ หิ สจฺจานุโลมิกจิตฺเตน จ าเณน จ อภิสเมติ? น สจฺจานุโลมิกจิตฺเตน จ าเณน จ อภิสเมติ.
เตน หิ อตีตจิตฺเตน จ าเณน จ อภิสเมติ? น อตีตจิตฺเตน จ าเณน จ อภิสเมติ.
เตน หิ อนาคตจิตฺเตน จ าเณน จ อภิสเมติ? น อนาคตจิตฺเตน จ าเณน จ อภิสเมติ.
เตน หิ ปจฺจุปฺปนฺนโลกิยจิตฺเตน จ าเณน จ อภิสเมติ? น ปจฺจุปฺปนฺนโลกิยจิตฺเตน จ าเณน จ อภิสเมติ. โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ ปจฺจุปฺปนฺนจิตฺเตน จ าเณน จ อภิสเมติ.
กถํ โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ ปจฺจุปฺปนฺนจิตฺเตน จ าเณน ¶ จ อภิสเมติ? โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ อุปฺปาทาธิปเตยฺยํ จิตฺตํ าณสฺส เหตุ ปจฺจโย จ. ตํสมฺปยุตฺตํ ¶ นิโรธโคจรํ ทสฺสนาธิปเตยฺยํ าณํ จิตฺตสฺส เหตุ ปจฺจโย จ. ตํสมฺปยุตฺตํ าณํ นิโรธโคจรํ. เอวํ โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ ปจฺจุปฺปนฺนจิตฺเตน จ าเณน จ อภิสเมติ.
๒๐. กึ ¶ นุ เอตฺตโกเยว อภิสมโยติ? น หิ.โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ ทสฺสนาภิสมโย สมฺมาทิฏฺิ, อภินิโรปนาภิสมโย สมฺมาสงฺกปฺโป, ปริคฺคหาภิสมโย สมฺมาวาจา, สมุฏฺานาภิสมโย สมฺมากมฺมนฺโต, โวทานาภิสมโย สมฺมาอาชีโว, ปคฺคหาภิสมโย สมฺมาวายาโม, อุปฏฺานาภิสมโย สมฺมาสติ, อวิกฺเขปาภิสมโย สมฺมาสมาธิ; อุปฏฺานาภิสมโย สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ปวิจยาภิสมโย ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค, ปคฺคหาภิสมโย วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค, ผรณาภิสมโย ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค, อุปสมาภิสมโย ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค, อวิกฺเขปาภิสมโย สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค, ปฏิสงฺขานาภิสมโย อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค; อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยาภิสมโย สทฺธาพลํ, โกสชฺเช อกมฺปิยาภิสมโย วีริยพลํ, ปมาเท อกมฺปิยาภิสมโย สติพลํ, อุทฺธจฺเจ อกมฺปิยาภิสมโย สมาธิพลํ, อวิชฺชาย อกมฺปิยาภิสมโย ปฺาพลํ; อธิโมกฺขาภิสมโย สทฺธินฺทฺริยํ, ปคฺคหาภิสมโย วีริยินฺทฺริยํ, อุปฏฺานาภิสมโย สตินฺทฺริยํ, อวิกฺเขปาภิสมโย สมาธินฺทฺริยํ, ทสฺสนาภิสมโย ปฺินฺทฺริยํ. อาธิปเตยฺยฏฺเน อินฺทฺริยาภิสมโย, อกมฺปิยฏฺเน พลาภิสมโย, นิยฺยานฏฺเน ¶ โพชฺฌงฺคาภิสมโย, เหตุฏฺเน มคฺคาภิสมโย, อุปฏฺานฏฺเน สติปฏฺานาภิสมโย, ปทหฏฺเน สมฺมปฺปธานาภิสมโย ¶ , อิชฺฌนฏฺเน อิทฺธิปาทาภิสมโย, ตถฏฺเน สจฺจาภิสมโย, อวิกฺเขปฏฺเน สมถาภิสมโย, อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนาภิสมโย, เอกรสฏฺเน สมถวิปสฺสนาภิสมโย, อนติวตฺตนฏฺเน ยุคนทฺธาภิสมโย, สํวรฏฺเน สีลวิสุทฺธิอภิสมโย, อวิกฺเขปฏฺเน วิสุทฺธิอภิสมโย, ทสฺสนฏฺเน ทิฏฺิวิสุทฺธิอภิสมโย, มุตฺตฏฺเน วิโมกฺขาภิสมโย, ปฏิเวธฏฺเน วิชฺชาภิสมโย, ปริจฺจาคฏฺเน วิมุตฺติอภิสมโย, สมุจฺเฉทฏฺเน ขเย าณํ อภิสมโย. ฉนฺโท มูลฏฺเน อภิสมโย, มนสิกาโร สมุฏฺานฏฺเน อภิสมโย, ผสฺโส สโมธานฏฺเน อภิสมโย, เวทนา สโมสรณฏฺเน อภิสมโย, สมาธิ ปมุขฏฺเน อภิสมโย ¶ , สติ อาธิปเตยฺยฏฺเน อภิสมโย, ปฺา ตตุตฺตรฏฺเน อภิสมโย, วิมุตฺติ สารฏฺเน อภิสมโย, อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเน อภิสมโย.
๒๑. กึ ¶ นุ เอตฺตโกเยว อภิสมโยติ? น หิ. โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ทสฺสนาภิสมโย สมฺมาทิฏฺิ…เป… อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเน อภิสมโย.
กึ นุ เอตฺตโกเยว อภิสมโยติ? น หิ. โสตาปตฺติผลกฺขเณ ทสฺสนาภิสมโย สมฺมาทิฏฺิ…เป… ปฏิปฺปสฺสทฺธฏฺเน อนุปฺปาเท าณํ อภิสมโย. ฉนฺโท มูลฏฺเน อภิสมโย…เป… อมโตคธํ ¶ ๕ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเน อภิสมโย.
กึ นุ เอตฺตโกเยว อภิสมโยติ?
น หิ. สกทาคามิมคฺคกฺขเณ…เป… สกทาคามิผลกฺขเณ… อนาคามิมคฺคกฺขเณ… อนาคามิผลกฺขเณ… อรหตฺตมคฺคกฺขเณ…เป… อรหตฺตผลกฺขเณ ทสฺสนาภิสมโย สมฺมาทิฏฺิ, อภินิโรปนาภิสมโย สมฺมาสงฺกปฺโป…เป… ปฏิปฺปสฺสทฺธฏฺเน อนุปฺปาเท าณํ อภิสมโย. ฉนฺโท มูลฏฺเน อภิสมโย…เป… อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเน อภิสมโย.
ยฺวายํ [สฺยายํ (สฺยา. ปี.)] กิเลเส ปชหติ, อตีเต กิเลเส ปชหติ…เป… อนาคเต กิเลเส ปชหติ, ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส ปชหติ, อตีเต กิเลเส ปชหตีติ. หฺจิ อตีเต กิเลเส ปชหติ, เตน หิ ขีณํ เขเปติ, นิรุทฺธํ นิโรเธติ, วิคตํ วิคเมติ, อตฺถงฺคตํ อตฺถงฺคเมติ, อตีตํ ยํ น อตฺถิ ตํ ปชหตีติ? น อตีเต กิเลเส ปชหตีติ. อนาคเต กิเลเส ปชหตีติ. หฺจิ ¶ อนาคเต กิเลเส ปชหติ, เตน หิ อชาตํ ปชหติ, อนิพฺพตฺตํ ปชหติ, อนุปฺปนฺนํ ปชหติ, อปาตุภูตํ ปชหติ, อนาคตํ ยํ น อตฺถิ ตํ ปชหตีติ? น อนาคเต กิเลเส ปชหตีติ. ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส ปชหตีติ. หฺจิ ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส ปชหติ, เตน หิ รตฺโต ราคํ ปชหติ, ทุฏฺโ โทสํ ปชหติ, มูฬฺโห โมหํ ปชหติ, วินิพทฺโธ มานํ ปชหติ, ปรามฏฺโ ทิฏฺึ ปชหติ ¶ ,
วิกฺเขปคโต อุทฺธจฺจํ ปชหติ, อนิฏฺงฺคโต วิจิกิจฺฉํ ปชหติ, ถามคโต อนุสยํ ปชหติ, กณฺหสุกฺกธมฺมา ยุคนทฺธา ¶ สมเมว วตฺตนฺติ, สํกิเลสิกา [ตํสํกิเลสิกา (สฺยา. ก.)] มคฺคภาวนา โหติ?
น หิ อตีเต กิเลเส ปชหติ, น อนาคเต กิเลเส ปชหติ, น ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส ปชหตีติ. หฺจิ น อตีเต กิเลเส ปชหติ, น ¶ อนาคเต…เป… น ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส ปชหติ, เตน หิ นตฺถิ มคฺคภาวนา, นตฺถิ ผลสจฺฉิกิริยา, นตฺถิ กิเลสปฺปหานํ, นตฺถิ ธมฺมาภิสมโยติ? อตฺถิ มคฺคภาวนา, อตฺถิ ผลสจฺฉิกิริยา, อตฺถิ กิเลสปฺปหานํ, อตฺถิ ธมฺมาภิสมโย. ยถา กถํ วิย? เสยฺยถาปิ ตรุโณ รุกฺโข อชาตผโล. ตเมนํ ปุริโส มูลํ ฉินฺเทยฺย. เย ตสฺส รุกฺขสฺส อชาตผลา, เต อชาตาเยว น ชายนฺติ, อนิพฺพตฺตาเยว น นิพฺพตฺตนฺติ, อนุปฺปนฺนาเยว น อุปฺปชฺชนฺติ, อปาตุภูตาเยว น ปาตุภวนฺติ. เอวเมวํ อุปฺปาโท เหตุ, อุปฺปาโท ปจฺจโย กิเลสานํ นิพฺพตฺติยาติ. อุปฺปาเท อาทีนวํ ทิสฺวา อนุปฺปาเท จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ. อนุปฺปาเท จิตฺตสฺส ปกฺขนฺทตฺตา เย อุปฺปาทปจฺจยา กิเลสา นิพฺพตฺเตยฺยุํ, เต อชาตาเยว น ชายนฺติ, อนิพฺพตฺตาเยว น นิพฺพตฺตนฺติ, อนุปฺปนฺนาเยว น อุปฺปชฺชนฺติ, อปาตุภูตาเยว น ปาตุภวนฺติ. เอวํ เหตุนิโรธา ทุกฺขนิโรโธ. ปวตฺตํ เหตุ, นิมิตฺตํ เหตุ, อายูหนา เหตุ. อายูหนา ปจฺจโย กิเลสานํ นิพฺพตฺติยาติ. อายูหเน อาทีนวํ ทิสฺวา อนายูหเน จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ. อนายูหเน ¶ จิตฺตสฺส ปกฺขนฺทตฺตา, เย อายูหนปจฺจยา กิเลสา นิพฺพตฺเตยฺยุํ, เต อชาตาเยว น ชายนฺติ, อนิพฺพตฺตาเยว น นิพฺพตฺตนฺติ, อนุปฺปนฺนาเยว น อุปฺปชฺชนฺติ, อปาตุภูตาเยว น ปาตุภวนฺติ. เอวํ เหตุนิโรธา ทุกฺขนิโรโธ. เอวํ อตฺถิ มคฺคภาวนา, อตฺถิ ผลสจฺฉิกิริยา, อตฺถิ กิเลสปฺปหานํ, อตฺถิ ธมฺมาภิสมโยติ.
อภิสมยกถา นิฏฺิตา.
๔. วิเวกกถา
๒๒. สาวตฺถินิทานํ ¶ [สํ นิ. ๓.๕.๑๔๙ ปสฺสิตพฺพา]. ‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, เย เกจิ พลกรณียา กมฺมนฺตา กรียนฺติ, สพฺเพ เต ปถวึ นิสฺสาย ปถวิยํ ปติฏฺาย เอวเมเต พลกรณียา กมฺมนฺตา กรียนฺติ, เอวเมวํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ¶ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ ¶ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. สมฺมาสงฺกปฺปํ…เป… สมฺมาวาจํ… สมฺมากมฺมนฺตํ… สมฺมาอาชีวํ… สมฺมาวายามํ… สมฺมาสตึ… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ.
๒๓. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ [เยปิเม (สฺยา.) สํ. นิ. ๕.๑๕๐ ปสฺสิตพฺพา] พีชคามภูตคามา วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺติ, สพฺเพ เต ปถวึ นิสฺสาย ปถวิยํ ปติฏฺาย เอวเมเต พีชคามภูตคามา วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺติ; เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ ¶ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ ปาปุณาติ ธมฺเมสุ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ ปาปุณาติ ธมฺเมสุ? อิธ ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. สมฺมาสงฺกปฺปํ ภาเวติ…เป… สมฺมาวาจํ ภาเวติ… สมฺมากมฺมนฺตํ ภาเวติ… สมฺมาอาชีวํ ภาเวติ… สมฺมาวายามํ ภาเวติ… สมฺมาสตึ ภาเวติ… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ ปาปุณาติ ธมฺเมสู’’ติ.
๑. มคฺคงฺคนิทฺเทโส
๒๔. สมฺมาทิฏฺิยา ¶ ปฺจ วิเวกา, ปฺจ วิราคา, ปฺจ นิโรธา, ปฺจ โวสฺสคฺคา, ทฺวาทส นิสฺสยา. สมฺมาสงฺกปฺปสฺส…เป… สมฺมาวาจาย… สมฺมากมฺมนฺตสฺส… สมฺมาอาชีวสฺส… สมฺมาวายามสฺส… สมฺมาสติยา… สมฺมาสมาธิสฺส ปฺจ วิเวกา, ปฺจ วิราคา, ปฺจ นิโรธา, ปฺจ โวสฺสคฺคา, ทฺวาทส นิสฺสยา.
สมฺมาทิฏฺิยา ¶ กตเม ปฺจ วิเวกา? วิกฺขมฺภนวิเวโก, ตทงฺควิเวโก สมุจฺเฉทวิเวโก, ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวโก, นิสฺสรณวิเวโก. วิกฺขมฺภนวิเวโก จ นีวรณานํ ปมชฺฌานํ ภาวยโต ¶ , ตทงฺควิเวโก จ ทิฏฺิคตานํ นิพฺเพธภาคิยํ สมาธึ ภาวยโต, สมุจฺเฉทวิเวโก จ โลกุตฺตรํ ขยคามิมคฺคํ ภาวยโต, ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวโก จ ผลกฺขเณ, นิสฺสรณวิเวโก จ นิโรโธ นิพฺพานํ. สมฺมาทิฏฺิยา อิเม ปฺจ วิเวกา. อิเมสุ ปฺจสุ วิเวเกสุ ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต, จิตฺตฺจสฺส สฺวาธิฏฺิตํ.
สมฺมาทิฏฺิยา กตเม ปฺจ วิราคา? วิกฺขมฺภนวิราโค, ตทงฺควิราโค, สมุจฺเฉทวิราโค, ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิราโค, นิสฺสรณวิราโค. วิกฺขมฺภนวิราโค จ นีวรณานํ ปมชฺฌานํ ภาวยโต, ตทงฺควิราโค จ ทิฏฺิคตานํ นิพฺเพธภาคิยํ สมาธึ ภาวยโต, สมุจฺเฉทวิราโค จ โลกุตฺตรํ ขยคามิมคฺคํ ภาวยโต, ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิราโค จ ผลกฺขเณ, นิสฺสรณวิราโค จ นิโรโธ นิพฺพานํ. สมฺมาทิฏฺิยา อิเม ปฺจ วิราคา. อิเมสุ ปฺจสุ วิราเคสุ ฉนฺทชาโต โหติ ¶ สทฺธาธิมุตฺโต, จิตฺตฺจสฺส สฺวาธิฏฺิตํ.
สมฺมาทิฏฺิยา ¶ กตเม ปฺจ นิโรธา? วิกฺขมฺภนนิโรโธ, ตทงฺคนิโรโธ, สมุจฺเฉทนิโรโธ, ปฏิปฺปสฺสทฺธินิโรโธ, นิสฺสรณนิโรโธ. วิกฺขมฺภนนิโรโธ จ นีวรณานํ ปมชฺฌานํ ภาวยโต, ตทงฺคนิโรโธ จ ทิฏฺิคตานํ นิพฺเพธภาคิยํ สมาธึ ภาวยโต, สมุจฺเฉทนิโรโธ จ โลกุตฺตรํ ขยคามิมคฺคํ ภาวยโต, ปฏิปฺปสฺสทฺธินิโรโธ จ ผลกฺขเณ, นิสฺสรณนิโรโธ จ อมตา ธาตุ. สมฺมาทิฏฺิยา อิเม ปฺจ นิโรธา. อิเมสุ ปฺจสุ นิโรเธสุ ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต, จิตฺตฺจสฺส สฺวาธิฏฺิตํ.
สมฺมาทิฏฺิยา กตเม ปฺจ โวสฺสคฺคา? วิกฺขมฺภนโวสฺสคฺโค, ตทงฺคโวสฺสคฺโค, สมุจฺเฉทโวสฺสคฺโค, ปฏิปฺปสฺสทฺธิโวสฺสคฺโค, นิสฺสรณโวสฺสคฺโค. วิกฺขมฺภนโวสฺสคฺโค จ นีวรณานํ ปมชฺฌานํ ภาวยโต, ตทงฺคโวสฺสคฺโค จ ทิฏฺิคตานํ นิพฺเพธภาคิยํ สมาธึ ภาวยโต, สมุจฺเฉทโวสฺสคฺโค จ โลกุตฺตรํ ขยคามิมคฺคํ ภาวยโต, ปฏิปฺปสฺสทฺธิโวสฺสคฺโค จ ผลกฺขเณ, นิสฺสรณโวสฺสคฺโค จ นิโรโธ นิพฺพานํ. สมฺมาทิฏฺิยา อิเม ปฺจ โวสฺสคฺคา. อิเมสุ ปฺจสุ โวสฺสคฺเคสุ ฉนฺทชาโต โหติ ¶ สทฺธาธิมุตฺโต, จิตฺตฺจสฺส สฺวาธิฏฺิตํ. สมฺมาทิฏฺิยา อิเม ปฺจ วิเวกา, ปฺจ วิราคา, ปฺจ นิโรธา, ปฺจ โวสฺสคฺคา, ทฺวาทส นิสฺสยา.
๒๕. สมฺมาสงฺกปฺปสฺส ¶ …เป… สมฺมาวาจาย… สมฺมากมฺมนฺตสฺส… สมฺมาอาชีวสฺส… สมฺมาวายามสฺส… สมฺมาสติยา… สมฺมาสมาธิสฺส กตเม ปฺจ วิเวกา? วิกฺขมฺภนวิเวโก, ตทงฺควิเวโก, สมุจฺเฉทวิเวโก, ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวโก, นิสฺสรณวิเวโก. วิกฺขมฺภนวิเวโก จ นีวรณานํ ปมชฺฌานํ ภาวยโต, ตทงฺควิเวโก จ ทิฏฺิคตานํ นิพฺเพธภาคิยํ สมาธึ ภาวยโต, สมุจฺเฉทวิเวโก จ โลกุตฺตรํ ขยคามิมคฺคํ ภาวยโต, ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวโก จ ผลกฺขเณ นิสฺสรณวิเวโก จ นิโรโธ นิพฺพานํ. สมฺมาสมาธิสฺส ¶ อิเม ปฺจ วิเวกา. อิเมสุ ปฺจสุ วิเวเกสุ ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต, จิตฺตฺจสฺส สฺวาธิฏฺิตํ.
สมฺมาสมาธิสฺส กตเม ปฺจ วิราคา? วิกฺขมฺภนวิราโค, ตทงฺควิราโค, สมุจฺเฉทวิราโค ¶ , ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิราโค, นิสฺสรณวิราโค. วิกฺขมฺภนวิราโค จ นีวรณานํ ปมชฺฌานํ ภาวยโต, ตทงฺควิราโค จ ทิฏฺิคตานํ นิพฺเพธภาคิยํ สมาธึ ภาวยโต, สมุจฺเฉทวิราโค จ โลกุตฺตรํ ขยคามิมคฺคํ ภาวยโต, ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิราโค จ ผลกฺขเณ, นิสฺสรณวิราโค จ นิโรโธ นิพฺพานํ. สมฺมาสมาธิสฺส อิเม ปฺจ วิราคา. อิเมสุ ปฺจสุ วิราเคสุ ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต, จิตฺตฺจสฺส สฺวาธิฏฺิตํ.
สมฺมาสมาธิสฺส กตเม ปฺจ นิโรธา? วิกฺขมฺภนนิโรโธ ¶ , ตทงฺคนิโรโธ, สมุจฺเฉทนิโรโธ, ปฏิปฺปสฺสทฺธินิโรโธ, นิสฺสรณนิโรโธ. วิกฺขมฺภนนิโรโธ จ นีวรณานํ ปมชฺฌานํ ภาวยโต, ตทงฺคนิโรโธ จ ทิฏฺิคตานํ นิพฺเพธภาคิยํ สมาธึ ภาวยโต, สมุจฺเฉทนิโรโธ จ โลกุตฺตรํ ขยคามิมคฺคํ ภาวยโต, ปฏิปฺปสฺสทฺธินิโรโธ จ ผลกฺขเณ, นิสฺสรณนิโรโธ จ อมตา ธาตุ. สมฺมาสมาธิสฺส อิเม ปฺจ นิโรธา. อิเมสุ ปฺจสุ นิโรเธสุ ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต, จิตฺตฺจสฺส สฺวาธิฏฺิตํ.
สมฺมาสมาธิสฺส กตเม ปฺจ โวสฺสคฺคา? วิกฺขมฺภนโวสฺสคฺโค, ตทงฺคโวสฺสคฺโค, สมุจฺเฉทโวสฺสคฺโค, ปฏิปฺปสฺสทฺธิโวสฺสคฺโค, นิสฺสรณโวสฺสคฺโค. วิกฺขมฺภนโวสฺสคฺโค จ นีวรณานํ ปมชฺฌานํ ภาวยโต, ตทงฺคโวสฺสคฺโค จ ทิฏฺิคตานํ นิพฺเพธภาคิยํ สมาธึ ภาวยโต, สมุจฺเฉทโวสฺสคฺโค จ โลกุตฺตรํ ¶ ขยคามิมคฺคํ ภาวยโต, ปฏิปฺปสฺสทฺธิโวสฺสคฺโค จ ผลกฺขเณ, นิสฺสรณโวสฺสคฺโค จ นิโรโธ นิพฺพานํ. สมฺมาสมาธิสฺส อิเม ปฺจ โวสฺสคฺคา. อิเมสุ ปฺจสุ โวสฺสคฺเคสุ ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต, จิตฺตฺจสฺส สฺวาธิฏฺิตํ. สมฺมาสมาธิสฺส อิเม ปฺจ วิเวกา, ปฺจ วิราคา, ปฺจ นิโรธา, ปฺจ โวสฺสคฺคา, ทฺวาทส นิสฺสยา.
๒๖. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ พลกรณียา กมฺมนฺตา กรียนฺติ ¶ , สพฺเพ เต ปถวึ นิสฺสาย ปถวิยํ ปติฏฺาย เอวเมเต พลกรณียา กมฺมนฺตา กรียนฺติ; เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย ¶ สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรติ…เป… สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวนฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรนฺโต วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ ปาปุณาติ ธมฺเมสุ…เป… ปฺจ พลานิ ภาเวติ, ปฺจ พลานิ พหุลีกโรติ…เป… ปฺจ พลานิ ภาเวนฺโต ปฺจ พลานิ พหุลีกโรนฺโต วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ ปาปุณาติ ธมฺเมสุ…เป… ปฺจินฺทฺริยานิ ภาเวติ, ปฺจินฺทฺริยานิ พหุลีกโรติ…เป….
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ พีชคามภูตคามา วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺติ, สพฺเพ เต ปถวึ นิสฺสาย ปถวิยํ ปติฏฺาย เอวเมเต พีชคามภูตคามา วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺติ, เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย ปฺจินฺทฺริยานิ ภาเวนฺโต ปฺจินฺทฺริยานิ พหุลีกโรนฺโต วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ ปาปุณาติ ธมฺเมสุ.
‘‘กถฺจ ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย ปฺจินฺทฺริยานิ ภาเวนฺโต ปฺจินฺทฺริยานิ พหุลีกโรนฺโต วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ ปาปุณาติ ธมฺเมสุ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สทฺธินฺทฺริยํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. วีริยินฺทฺริยํ ภาเวติ…เป… สตินฺทฺริยํ ภาเวติ…เป… สมาธินฺทฺริยํ ¶ ภาเวติ…เป… ปฺินฺทฺริยํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย…เป… ปาปุณาติ ธมฺเมสู’’ติ.
๒. อินฺทฺริยนิทฺเทโส
๒๗. สทฺธินฺทฺริยสฺส ปฺจ วิเวกา, ปฺจ วิราคา, ปฺจ นิโรธา, ปฺจ โวสฺสคฺคา, ทฺวาทส นิสฺสยา. วีริยินฺทฺริยสฺส…เป… สตินฺทฺริยสฺส… สมาธินฺทฺริยสฺส… ปฺินฺทฺริยสฺส ¶ ปฺจ วิเวกา, ปฺจ วิราคา, ปฺจ นิโรธา, ปฺจ โวสฺสคฺคา, ทฺวาทส นิสฺสยา.
สทฺธินฺทฺริยสฺส กตเม ปฺจ วิเวกา? วิกฺขมฺภนวิเวโก, ตทงฺควิเวโก, สมุจฺเฉทวิเวโก, ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวโก, นิสฺสรณวิเวโก. วิกฺขมฺภนวิเวโก จ นีวรณานํ ปมชฺฌานํ ภาวยโต, ตทงฺควิเวโก จ ทิฏฺิคตานํ นิพฺเพธภาคิยํ สมาธึ ภาวยโต, สมุจฺเฉทวิเวโก จ โลกุตฺตรํ ขยคามิมคฺคํ ภาวยโต, ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวโก จ ผลกฺขเณ, นิสฺสรณวิเวโก จ นิโรโธ นิพฺพานํ. สทฺธินฺทฺริยสฺส อิเม ปฺจ วิเวกา. อิเมสุ ¶ ปฺจสุ วิเวเกสุ ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต, จิตฺตฺจสฺส สฺวาธิฏฺิตํ…เป… สทฺธินฺทฺริยสฺส อิเม ปฺจ วิเวกา, ปฺจ วิราคา, ปฺจ นิโรธา, ปฺจ โวสฺสคฺคา, ทฺวาทส นิสฺสยา.
วีริยินฺทฺริยสฺส…เป… สตินฺทฺริยสฺส…เป… สมาธินฺทฺริยสฺส… ปฺินฺทฺริยสฺส กตเม ปฺจ วิเวกา? วิกฺขมฺภนวิเวโก, ตทงฺควิเวโก, สมุจฺเฉทวิเวโก, ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวโก, นิสฺสรณวิเวโก…เป… ปฺินฺทฺริยสฺส อิเม ปฺจ วิเวกา, ปฺจ วิราคา, ปฺจ นิโรธา ¶ , ปฺจ โวสฺสคฺคา, ทฺวาทส นิสฺสยาติ.
วิเวกกถา นิฏฺิตา.
๕. จริยากถา
๒๘. จริยาติ ¶ ¶ , อฏฺ จริยาโย – อิริยาปถจริยา, อายตนจริยา, สติจริยา, สมาธิจริยา, าณจริยา, มคฺคจริยา, ปตฺติจริยา, โลกตฺถจริยาติ.
อิริยาปถจริยาติ จตูสุ อิริยาปเถสุ. อายตนจริยาติ ฉสุ อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ อายตเนสุ. สติจริยาติ จตูสุ สติปฏฺาเนสุ. สมาธิจริยาติ จตูสุ ฌาเนสุ. าณจริยาติ จตูสุ อริยสจฺเจสุ. มคฺคจริยาติ จตูสุ อริยมคฺเคสุ. ปตฺติจริยาติ จตูสุ สามฺผเลสุ. โลกตฺถจริยาติ ตถาคเตสุ อรหนฺเตสุ สมฺมาสมฺพุทฺเธสุ ปเทเส [ปเทโส (สฺยา.)] ปจฺเจกพุทฺเธสุ ปเทเส สาวเกสุ.
อิริยาปถจริยา ¶ จ ปณิธิสมฺปนฺนานํ. อายตนจริยา จ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารานํ. สติจริยา จ อปฺปมาทวิหารีนํ. สมาธิจริยา จ อธิจิตฺตมนุยุตฺตานํ. าณจริยา จ พุทฺธิสมฺปนฺนานํ. มคฺคจริยา จ สมฺมาปฏิปนฺนานํ. ปตฺติจริยา จ อธิคตผลานํ. โลกตฺถจริยา จ ตถาคตานํ อรหนฺตานํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ ปเทเส ปจฺเจกพุทฺธานํ ปเทเส สาวกานํ. อิมา อฏฺ จริยาโย.
๒๙. อปราปิ ¶ อฏฺ จริยาโย. อธิมุจฺจนฺโต สทฺธาย จรติ, ปคฺคณฺหนฺโต วีริเยน จรติ, อุปฏฺาเปนฺโต สติยา จรติ, อวิกฺเขปํ กโรนฺโต สมาธินา จรติ, ปชานนฺโต ปฺาย จรติ, วิชานนฺโต วิฺาณจริยาย จรติ, เอวํ ปฏิปนฺนสฺส ¶ กุสลา ธมฺมา อายาเปนฺตีติ อายตนจริยาย จรติ, เอวํ ปฏิปนฺโน วิเสสมธิคจฺฉตีติ วิเสสจริยาย จรติ. อิมา อฏฺ จริยาโย.
อปราปิ ¶ อฏฺ จริยาโย. ทสฺสนจริยา จ สมฺมาทิฏฺิยา, อภินิโรปนจริยา จ สมฺมาสงฺกปฺปสฺส, ปริคฺคหจริยา จ สมฺมาวาจาย, สมุฏฺานจริยา จ สมฺมากมฺมนฺตสฺส, โวทานจริยา จ สมฺมาอาชีวสฺส, ปคฺคหจริยา จ สมฺมาวายามสฺส, อุปฏฺานจริยา จ สมฺมาสติยา, อวิกฺเขปจริยา จ สมฺมาสมาธิสฺส. อิมา อฏฺ จริยาโยติ.
จริยากถา นิฏฺิตา.
๖. ปาฏิหาริยกถา
๓๐. ‘‘ตีณิมานิ ¶ ¶ , ภิกฺขเว [อ. นิ. ๓.๖๑ ปสฺสิตพฺพา], ปาฏิหาริยานิ. กตมานิ ตีณิ? อิทฺธิปาฏิหาริยํ, อาเทสนาปาฏิหาริยํ, อนุสาสนีปาฏิหาริยํ.
‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาฏิหาริยํ? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ ¶ , พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหติ; อาวิภาวํ ติโรภาวํ…เป… ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตติ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาฏิหาริยํ.
‘‘กตมฺจ ¶ , ภิกฺขเว, อาเทสนาปาฏิหาริยํ? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ นิมิตฺเตน อาทิสติ – ‘เอวมฺปิ เต มโน, อิตฺถมฺปิ เต มโน, อิติปิ เต จิตฺต’นฺติ. โส พหุํ เจปิ อาทิสติ, ตเถว ตํ โหติ, โน อฺถา. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ น เหว โข นิมิตฺเตน อาทิสติ, อปิ จ โข มนุสฺสานํ วา อมนุสฺสานํ วา เทวตานํ วา สทฺทํ สุตฺวา อาทิสติ – ‘เอวมฺปิ เต มโน, อิตฺถมฺปิ เต มโน, อิติปิ เต จิตฺต’นฺติ. โส พหุํ เจปิ อาทิสติ, ตเถว ตํ โหติ, โน อฺถา. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ น เหว โข นิมิตฺเตน อาทิสติ, นปิ มนุสฺสานํ วา อมนุสฺสานํ วา เทวตานํ วา สทฺทํ สุตฺวา อาทิสติ, อปิ จ โข วิตกฺกยโต วิจารยโต วิตกฺกวิปฺผารสทฺทํ สุตฺวา อาทิสติ – ‘เอวมฺปิ เต มโน, อิตฺถมฺปิ เต มโน, อิติปิ เต จิตฺต’นฺติ. โส พหุํ เจปิ อาทิสติ, ตเถว ตํ โหติ, โน อฺถา. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ น เหว โข นิมิตฺเตน อาทิสติ, นปิ มนุสฺสานํ วา อมนุสฺสานํ วา เทวตานํ วา สทฺทํ สุตฺวา อาทิสติ, นปิ วิตกฺกยโต วิจารยโต วิตกฺกวิปฺผารสทฺทํ ¶ สุตฺวา อาทิสติ, อปิ จ โข อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธึ สมาปนฺนสฺส เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานาติ – ‘ยถา อิมสฺส โภโต มโนสงฺขารา ¶ ปณิหิตา อิมสฺส [ตถา อิมสฺส (สฺยา.), ยถา อิมสฺส (ก.) อ. นิ. ๓.๖๑ ปสฺสิตพฺพา] จิตฺตสฺส อนนฺตรา อมุกํ นาม วิตกฺกํ วิตกฺกยิสฺสตี’ติ ¶ [วิตกฺเกสฺสตีติ (สฺยา.) อ. นิ. ๓.๖๑]. โส พหุํ เจปิ อาทิสติ, ตเถว ตํ โหติ, โน อฺถา. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อาเทสนาปาฏิหาริยํ.
‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, อนุสาสนีปาฏิหาริยํ? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ เอวมนุสาสติ – ‘เอวํ วิตกฺเกถ, มา เอวํ วิตกฺกยิตฺถ. เอวํ มนสิ กโรถ, มา เอวํ มนสิ กริตฺถ. อิทํ ปชหถ, อิทํ อุปสมฺปชฺช วิหรถา’ติ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อนุสาสนีปาฏิหาริยํ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ ปาฏิหาริยานิ’’.
๓๑. เนกฺขมฺมํ อิชฺฌตีติ – อิทฺธิ. กามจฺฉนฺทํ ปฏิหรตีติ – ปาฏิหาริยํ. เย เตน เนกฺขมฺเมน สมนฺนาคตา, สพฺเพ เต วิสุทฺธจิตฺตา อนาวิลสงฺกปฺปาติ – อาเทสนาปาฏิหาริยํ. ‘‘ตํ โข ปน เนกฺขมฺมํ เอวํ อาเสวิตพฺพํ, เอวํ ภาเวตพฺพํ ¶ , เอวํ พหุลีกาตพฺพํ, เอวํ ตทนุธมฺมตา สติ อุปฏฺาเปตพฺพา’’ติ – อนุสาสนีปาฏิหาริยํ.
อพฺยาปาโท อิชฺฌตีติ – อิทฺธิ. พฺยาปาทํ ปฏิหรตีติ – ปาฏิหาริยํ. เย เตน อพฺยาปาเทน สมนฺนาคตา, สพฺเพ เต วิสุทฺธจิตฺตา อนาวิลสงฺกปฺปาติ – อาเทสนาปาฏิหาริยํ. ‘‘โส โข ปน อพฺยาปาโท เอวํ อาเสวิตพฺโพ, เอวํ ภาเวตพฺโพ, เอวํ พหุลีกาตพฺโพ, เอวํ ตทนุธมฺมตา สติ อุปฏฺาเปตพฺพา’’ติ – อนุสาสนีปาฏิหาริยํ.
อาโลกสฺา อิชฺฌตีติ – อิทฺธิ. ถินมิทฺธํ ปฏิหรตีติ – ปาฏิหาริยํ. เย ตาย อาโลกสฺาย สมนฺนาคตา, สพฺเพ เต วิสุทฺธจิตฺตา อนาวิลสงฺกปฺปาติ ¶ – อาเทสนาปาฏิหาริยํ. ‘‘สา โข ปน อาโลกสฺา เอวํ อาเสวิตพฺพา, เอวํ ภาเวตพฺพา, เอวํ พหุลีกาตพฺพา, เอวํ ตทนุธมฺมตา สติ อุปฏฺาเปตพฺพา’’ติ – อนุสาสนีปาฏิหาริยํ.
อวิกฺเขโป อิชฺฌตีติ – อิทฺธิ. อุทฺธจฺจํ ปฏิหรตีติ – ปาฏิหาริยํ. เย เตน อวิกฺเขเปน สมนฺนาคตา, สพฺเพ เต วิสุทฺธจิตฺตา ¶ อนาวิลสงฺกปฺปาติ – อาเทสนาปาฏิหาริยํ. ‘‘โส โข ปน อวิกฺเขโป เอวํ อาเสวิตพฺโพ, เอวํ ภาเวตพฺโพ, เอวํ พหุลีกาตพฺโพ, เอวํ ตทนุธมฺมตา สติ อุปฏฺาเปตพฺพา’’ติ – อนุสาสนีปาฏิหาริยํ.
ธมฺมววตฺถานํ อิชฺฌตีติ – อิทฺธิ. วิจิกิจฺฉํ ปฏิหรตีติ – ปาฏิหาริยํ. เย เตน ธมฺมววตฺถาเนน สมนฺนาคตา, สพฺเพ เต วิสุทฺธจิตฺตา อนาวิลสงฺกปฺปาติ – อาเทสนาปาฏิหาริยํ. ‘‘ตํ ¶ โข ปน ธมฺมววตฺถานํ เอวํ อาเสวิตพฺพํ, เอวํ ภาเวตพฺพํ, เอวํ พหุลีกาตพฺพํ, เอวํ ตทนุธมฺมตา, สติ อุปฏฺาเปตพฺพา’’ติ – อนุสาสนีปาฏิหาริยํ.
าณํ อิชฺฌตีติ – อิทฺธิ. อวิชฺชํ ปฏิหรตีติ – ปาฏิหาริยํ. เย เตน าเณน สมนฺนาคตา, สพฺเพ เต วิสุทฺธจิตฺตา อนาวิลสงฺกปฺปาติ – อาเทสนาปาฏิหาริยํ. ‘‘ตํ โข ปน าณํ เอวํ อาเสวิตพฺพํ, เอวํ ภาเวตพฺพํ, เอวํ พหุลีกาตพฺพํ, เอวํ ตทนุธมฺมตา สติ อุปฏฺาเปตพฺพา’’ติ – อนุสาสนีปาฏิหาริยํ.
ปาโมชฺชํ อิชฺฌตีติ – อิทฺธิ. อรตึ ปฏิหรตีติ – ปาฏิหาริยํ. เย เตน ปาโมชฺเชน สมนฺนาคตา, สพฺเพ เต วิสุทฺธจิตฺตา อนาวิลสงฺกปฺปาติ – อาเทสนาปาฏิหาริยํ. ‘‘ตํ โข ปน ปาโมชฺชํ เอวํ อาเสวิตพฺพํ, เอวํ ภาเวตพฺพํ ¶ , เอวํ พหุลีกาตพฺพํ, เอวํ ตทนุธมฺมตา สติ อุปฏฺาเปตพฺพา’’ติ – อนุสาสนีปาฏิหาริยํ…เป….
ปมํ ฌานํ อิชฺฌตีติ – อิทฺธิ. นีวรเณ ปฏิหรตีติ – ปาฏิหาริยํ. เย เตน ปเมน ฌาเนน สมนฺนาคตา, สพฺเพ เต วิสุทฺธจิตฺตา อนาวิลสงฺกปฺปาติ – อาเทสนาปาฏิหาริยํ. ‘‘ตํ โข ปน ปมํ ฌานํ เอวํ อาเสวิตพฺพํ, เอวํ ภาเวตพฺพํ, เอวํ พหุลีกาตพฺพํ, เอวํ ตทนุธมฺมตา สติ อุปฏฺาเปตพฺพา’’ติ – อนุสาสนีปาฏิหาริยํ…เป….
อรหตฺตมคฺโค อิชฺฌตีติ – อิทฺธิ. สพฺพกิเลเส ปฏิหรตีติ – ปาฏิหาริยํ. เย เตน อรหตฺตมคฺเคน สมนฺนาคตา, สพฺเพ เต วิสุทฺธจิตฺตา อนาวิลสงฺกปฺปาติ – อาเทสนาปาฏิหาริยํ. ‘‘โส โข ปน อรหตฺตมคฺโค เอวํ อาเสวิตพฺโพ, เอวํ ภาเวตพฺโพ, เอวํ พหุลีกาตพฺโพ, เอวํ ตทนุธมฺมตา สติ อุปฏฺาเปตพฺพา’’ติ – อนุสาสนีปาฏิหาริยํ.
๓๒. เนกฺขมฺมํ อิชฺฌตีติ – อิทฺธิ. กามจฺฉนฺทํ ปฏิหรตีติ – ปาฏิหาริยํ. ยา จ อิทฺธิ ยฺจ ปาฏิหาริยํ, อิทํ วุจฺจติ อิทฺธิปาฏิหาริยํ. อพฺยาปาโท อิชฺฌตีติ – อิทฺธิ. พฺยาปาทํ ปฏิหรตีติ – ปาฏิหาริยํ. ยา จ อิทฺธิ ยฺจ ปาฏิหาริยํ, อิทํ วุจฺจติ อิทฺธิปาฏิหาริยํ. อาโลกสฺา อิชฺฌตีติ – อิทฺธิ. ถินมิทฺธํ ปฏิหรตีติ – ปาฏิหาริยํ…เป… อรหตฺตมคฺโค อิชฺฌตีติ – อิทฺธิ. สพฺพกิเลเส ปฏิหรตีติ – ปาฏิหาริยํ. ยา จ อิทฺธิ ยฺจ ปาฏิหาริยํ, อิทํ วุจฺจติ อิทฺธิปาฏิหาริยนฺติ ¶ .
ปาฏิหาริยกถา นิฏฺิตา.
๗. สมสีสกถา
๓๓. สพฺพธมฺมานํ ¶ ¶ [สพฺเพสํ ธมฺมานํ (ก.) ปฏิ. ม. ๑.๘๗ ปสฺสิตพฺพา] สมฺมาสมุจฺเฉเท นิโรเธ จ อนุปฏฺานตา ปฺา สมสีสฏฺเ าณํ.
สพฺพธมฺมานนฺติ ปฺจกฺขนฺธา, ทฺวาทสายตนานิ, อฏฺารส ธาตุโย, กุสลา ธมฺมา, อกุสลา ธมฺมา, อพฺยากตา ธมฺมา, กามาวจรา ธมฺมา, รูปาวจรา ธมฺมา, อรูปาวจรา ธมฺมา, อปริยาปนฺนา ธมฺมา. สมฺมา สมุจฺเฉเทติ เนกฺขมฺเมน ¶ กามจฺฉนฺทํ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติ, อพฺยาปาเทน พฺยาปาทํ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติ, อาโลกสฺาย ถินมิทฺธํ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติ, อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจํ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติ, ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉํ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติ, าเณน อวิชฺชํ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติ, ปาโมชฺเชน อรตึ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติ, ปเมน ฌาเนน นีวรเณ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติ…เป… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเส สมฺมา สมุจฺฉินฺทติ.
นิโรเธติ เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ นิโรเธติ, อพฺยาปาเทน พฺยาปาทํ นิโรเธติ, อาโลกสฺาย ถินมิทฺธํ นิโรเธติ, อวิกฺเขเปน ¶ อุทฺธจฺจํ นิโรเธติ, ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉํ นิโรเธติ, าเณน อวิชฺชํ นิโรเธติ, ปาโมชฺเชน อรตึ นิโรเธติ, ปเมน ฌาเนน นีวรเณ นิโรเธติ…เป… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเส นิโรเธติ.
อนุปฏฺานตาติ เนกฺขมฺมํ ปฏิลทฺธสฺส กามจฺฉนฺโท น อุปฏฺาติ, อพฺยาปาทํ ปฏิลทฺธสฺส พฺยาปาโท น อุปฏฺาติ, อาโลกสฺํ ปฏิลทฺธสฺส ถินมิทฺธํ น อุปฏฺาติ, อวิกฺเขปํ ปฏิลทฺธสฺส อุทฺธจฺจํ น อุปฏฺาติ, ธมฺมววตฺถานํ ปฏิลทฺธสฺส วิจิกิจฺฉา น อุปฏฺาติ, าณํ ปฏิลทฺธสฺส อวิชฺชา น อุปฏฺาติ, ปาโมชฺชํ ปฏิลทฺธสฺส อรติ น อุปฏฺาติ, ปมํ ฌานํ ปฏิลทฺธสฺส ¶ ¶ นีวรณา น อุปฏฺนฺติ…เป… อรหตฺตมคฺคํ ปฏิลทฺธสฺส สพฺพกิเลสา น อุปฏฺนฺติ.
สมนฺติ กามจฺฉนฺทสฺส ปหีนตฺตา เนกฺขมฺมํ สมํ, พฺยาปาทสฺส ปหีนตฺตา อพฺยาปาโท สมํ, ถินมิทฺธสฺส ปหีนตฺตา อาโลกสฺา สมํ, อุทฺธจฺจสฺส ปหีนตฺตา อวิกฺเขโป สมํ, วิจิกิจฺฉาย ปหีนตฺตา ธมฺมววตฺถานํ สมํ, อวิชฺชาย ปหีนตฺตา าณํ สมํ, อรติยา ปหีนตฺตา ปาโมชฺชํ สมํ, นีวรณานํ ปหีนตฺตา ปมํ ฌานํ สมํ…เป… สพฺพกิเลสานํ ปหีนตฺตา อรหตฺตมคฺโค สมํ.
สีสนฺติ เตรส สีสานิ – ปลิโพธสีสฺจ ตณฺหา, วินิพนฺธนสีสฺจ มาโน ¶ , ปรามาสสีสฺจ ทิฏฺิ, วิกฺเขปสีสฺจ อุทฺธจฺจํ, สํกิเลสสีสฺจ อวิชฺชา, อธิโมกฺขสีสฺจ สทฺธา, ปคฺคหสีสฺจ วีริยํ, อุปฏฺานสีสฺจ สติ, อวิกฺเขปสีสฺจ สมาธิ, ทสฺสนสีสฺจ ปฺา, ปวตฺตสีสฺจ ชีวิตินฺทฺริยํ, โคจรสีสฺจ วิโมกฺโข, สงฺขารสีสฺจ นิโรโธติ.
สมสีสกถา นิฏฺิตา.
๘. สติปฏฺานกถา
๓๔. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ . ‘‘จตฺตาโรเม ¶ , ภิกฺขเว, สติปฏฺานา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เวทนาสุ…เป… จิตฺเต… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร สติปฏฺานา’’ติ.
๓๕. [ก] กถํ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ? อิเธกจฺโจ ปถวีกายํ อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, โน นิจฺจโต; ทุกฺขโต อนุปสฺสติ, โน สุขโต; อนตฺตโต อนุปสฺสติ, โน อตฺตโต; นิพฺพินฺทติ, โน นนฺทติ; วิรชฺชติ, โน รชฺชติ; นิโรเธติ, โน สมุเทติ, ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติ ¶ . อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสฺํ ปชหติ, ทุกฺขโต อนุปสฺสนฺโต สุขสฺํ ปชหติ, อนตฺตโต อนุปสฺสนฺโต อตฺตสฺํ ปชหติ, นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทึ ปชหติ, วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหติ, นิโรเธนฺโต สมุทยํ ปชหติ, ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติ. อิเมหิ สตฺตหิ อากาเรหิ กายํ อนุปสฺสติ. กาโย อุปฏฺานํ, โน สติ. สติ อุปฏฺานฺเจว สติ จ. ตาย สติยา เตน าเณน ตํ กายํ อนุปสฺสติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานา’’.
ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา, อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา, ตทุปควีริยวาหนฏฺเน ภาวนา, อาเสวนฏฺเน ภาวนา.
อิเธกจฺโจ อาโปกายํ…เป… เตโชกายํ… วาโยกายํ… เกสกายํ… โลมกายํ… ฉวิกายํ… จมฺมกายํ… มํสกายํ… รุธิรกายํ… นฺหารุกายํ [นหารุกายํ (สฺยา.)] … อฏฺิกายํ… อฏฺิมิฺชกายํ ¶ อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, โน นิจฺจโต; ทุกฺขโต อนุปสฺสติ, โน สุขโต ¶ ; อนตฺตโต อนุปสฺสติ, โน อตฺตโต; นิพฺพินฺทติ, โน นนฺทติ; วิรชฺชติ, โน รชฺชติ, นิโรเธติ, โน สมุเทติ; ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติ. อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสฺํ ปชหติ, ทุกฺขโต อนุปสฺสนฺโต สุขสฺํ ปชหติ, อนตฺตโต อนุปสฺสนฺโต อตฺตสฺํ ปชหติ, นิพฺพินฺทนฺโต ¶ นนฺทึ ปชหติ, วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหติ, นิโรเธนฺโต สมุทยํ ปชหติ, ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติ ¶ . อิเมหิ สตฺตหิ อากาเรหิ กายํ อนุปสฺสติ. กาโย อุปฏฺานํ, โน สติ. สติ อุปฏฺานฺเจว สติ จ. ตาย สติยา เตน าเณน ตํ กายํ อนุปสฺสติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานา’’.
ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา, อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา, ตทุปควีริยวาหนฏฺเน ภาวนา, อาเสวนฏฺเน ภาวนา. เอวํ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ.
[ข] กถํ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ? อิเธกจฺโจ สุขํ เวทนํ อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, โน นิจฺจโต…เป… ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติ. อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสฺํ ปชหติ…เป… ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติ. อิเมหิ สตฺตหิ อากาเรหิ เวทนํ อนุปสฺสติ. เวทนา อุปฏฺานํ, โน สติ. สติ อุปฏฺานฺเจว สติ จ. ตาย สติยา เตน าเณน ตํ เวทนํ อนุปสฺสติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺานา’’.
ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป… อาเสวนฏฺเน ภาวนา…เป… อิเธกจฺโจ ทุกฺขํ เวทนํ…เป… อทุกฺขมสุขํ เวทนํ… สามิสํ สุขํ เวทนํ… นิรามิสํ สุขํ เวทนํ… สามิสํ ทุกฺขํ เวทนํ… นิรามิสํ ทุกฺขํ เวทนํ… สามิสํ อทุกฺขมสุขํ เวทนํ… นิรามิสํ อทุกฺขมสุขํ เวทนํ… จกฺขุสมฺผสฺสชํ เวทนํ… โสตสมฺผสฺสชํ เวทนํ… ฆานสมฺผสฺสชํ เวทนํ… ชิวฺหาสมฺผสฺสชํ เวทนํ… กายสมฺผสฺสชํ เวทนํ… มโนสมฺผสฺสชํ เวทนํ อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, โน นิจฺจโต…เป… ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติ. อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสฺํ ปชหติ…เป… ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติ. อิเมหิ สตฺตหิ อากาเรหิ เวทนํ อนุปสฺสติ. เวทนา อุปฏฺานํ, โน สติ. สติ อุปฏฺานฺเจว สติ จ. ตาย สติยา เตน าเณน ตํ เวทนํ อนุปสฺสติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺานา’’.
ภาวนาติ ¶ จตสฺโส ภาวนา…เป… เอวํ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ.
[ค] กถํ ¶ ¶ จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ? อิเธกจฺโจ สราคํ จิตฺตํ อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, โน นิจฺจโต…เป… ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติ. อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสฺํ ปชหติ…เป… ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติ ¶ . อิเมหิ สตฺตหิ อากาเรหิ จิตฺตํ อนุปสฺสติ. จิตฺตํ อุปฏฺานํ, โน สติ. สติ อุปฏฺานฺเจว สติ จ. ตาย สติยา เตน าเณน ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺานา’’.
ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป… อาเสวนฏฺเน ภาวนา.
อิเธกจฺโจ วีตราคํ จิตฺตํ…เป… สโทสํ จิตฺตํ… วีตโทสํ จิตฺตํ… สโมหํ จิตฺตํ… วีตโมหํ จิตฺตํ… สํขิตฺตํ จิตฺตํ… วิกฺขิตฺตํ จิตฺตํ… มหคฺคตํ จิตฺตํ… อมหคฺคตํ จิตฺตํ… สอุตฺตรํ จิตฺตํ… อนุตฺตรํ จิตฺตํ… สมาหิตํ จิตฺตํ… อสมาหิตํ จิตฺตํ… วิมุตฺตํ จิตฺตํ… อวิมุตฺตํ จิตฺตํ… จกฺขุวิฺาณํ… โสตวิฺาณํ… ฆานวิฺาณํ… ชิวฺหาวิฺาณํ… กายวิฺาณํ… มโนวิฺาณํ อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, โน นิจฺจโต…เป… ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติ. อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสฺํ ปชหติ…เป… ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติ. อิเมหิ สตฺตหิ อากาเรหิ จิตฺตํ อนุปสฺสติ. จิตฺตํ อุปฏฺานํ, โน สติ. สติ อุปฏฺานฺเจว สติ จ. ตาย สติยา เตน ¶ าเณน ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺานา’’.
ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป… อาเสวนฏฺเน ภาวนา. เอวํ จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ.
[ฆ] กถํ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ? อิเธกจฺโจ เปตฺวา กายํ เปตฺวา เวทนํ เปตฺวา จิตฺตํ ตทวเสเส ธมฺเม อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, โน นิจฺจโต; ทุกฺขโต อนุปสฺสติ, โน สุขโต; อนตฺตโต อนุปสฺสติ, โน อตฺตโต; นิพฺพินฺทติ, โน นนฺทติ; วิรชฺชติ, โน รชฺชติ; นิโรเธติ, โน สมุเทติ; ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติ. อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสฺํ ปชหติ, ทุกฺขโต อนุปสฺสนฺโต สุขสฺํ ปชหติ, อนตฺตโต อนุปสฺสนฺโต อตฺตสฺํ ปชหติ, นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทึ ปชหติ, วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหติ, นิโรเธนฺโต สมุทยํ ปชหติ, ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติ. อิเมหิ สตฺตหิ อากาเรหิ เต ธมฺเม อนุปสฺสติ. ธมฺมา อุปฏฺานํ, โน สติ. สติ อุปฏฺานฺเจว สติ จ. ตาย สติยา เตน าเณน เต ¶ ธมฺเม อนุปสฺสติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺานา’’.
ภาวนาติ ¶ ¶ จตสฺโส ภาวนา – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา, อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา, ตทุปควีริยวาหนฏฺเน ภาวนา, อาเสวนฏฺเน ภาวนา. เอวํ ¶ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรตีติ.
สติปฏฺานกถา นิฏฺิตา.
๙. วิปสฺสนากถา
๓๖. เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘โส วต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กฺจิ [กิฺจิ (ก.) อ. นิ. ๖.๙๙-๑๐๐ ปสฺสิตพฺพา] สงฺขารํ นิจฺจโต สมนุปสฺสนฺโต อนุโลมิกาย ขนฺติยา สมนฺนาคโต ภวิสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ; อนุโลมิกาย ขนฺติยา อสมนฺนาคโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ; สมฺมตฺตนิยามํ อโนกฺกมมาโน โสตาปตฺติผลํ วา สกทาคามิผลํ วา อนาคามิผลํ วา อรหตฺตํ วา [อรหตฺตผลํ วา (สฺยา. ก.) อ. นิ. ๖.๙๘ ปสฺสิตพฺพา] สจฺฉิกริสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ.
‘‘โส วต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สพฺพสงฺขาเร อนิจฺจโต สมนุปสฺสนฺโต อนุโลมิกาย ขนฺติยา สมนฺนาคโต ภวิสฺสตีติ – านเมตํ วิชฺชติ; อนุโลมิกาย ขนฺติยา สมนฺนาคโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิสฺสตีติ – านเมตํ วิชฺชติ, สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมมาโน โสตาปตฺติผลํ วา สกทาคามิผลํ วา อนาคามิผลํ วา อรหตฺตํ วา สจฺฉิกริสฺสตีติ – านเมตํ วิชฺชติ.
‘‘โส วต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กฺจิ สงฺขารํ สุขโต สมนุปสฺสนฺโต อนุโลมิกาย ขนฺติยา สมนฺนาคโต ภวิสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ; อนุโลมิกาย ขนฺติยา อสมนฺนาคโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิสฺสตีติ ¶ – เนตํ ¶ านํ วิชฺชติ; สมฺมตฺตนิยามํ อโนกฺกมมาโน โสตาปตฺติผลํ วา สกทาคามิผลํ วา อนาคามิผลํ วา อรหตฺตํ วา สจฺฉิกริสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ ¶ .
‘‘โส ¶ วต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สพฺพสงฺขาเร ทุกฺขโต สมนุปสฺสนฺโต อนุโลมิกาย ขนฺติยา สมนฺนาคโต ภวิสฺสตีติ – านเมตํ วิชฺชติ; อนุโลมิกาย ขนฺติยา สมนฺนาคโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิสฺสตีติ – านเมตํ วิชฺชติ; สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมมาโน โสตาปตฺติผลํ วา สกทาคามิผลํ วา อนาคามิผลํ วา อรหตฺตํ วา สจฺฉิกริสฺสตีติ – านเมตํ วิชฺชติ.
‘‘โส วต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กฺจิ ธมฺมํ อตฺตโต สมนุปสฺสนฺโต อนุโลมิกาย ขนฺติยา สมนฺนาคโต ภวิสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ; อนุโลมิกาย ขนฺติยา อสมนฺนาคโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ; สมฺมตฺตนิยามํ อโนกฺกมมาโน โสตาปตฺติผลํ วา สกทาคามิผลํ วา อนาคามิผลํ วา อรหตฺตํ วา สจฺฉิกริสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ.
‘‘โส วต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สพฺพธมฺเม [กฺจิ ธมฺมํ (สฺยา.), กิฺจิ ธมฺมํ (ก.) อ. นิ. ๖.๑๐๐ ปสฺสิตพฺพา] อนตฺตโต สมนุปสฺสนฺโต อนุโลมิกาย ขนฺติยา สมนฺนาคโต ภวิสฺสตีติ – านเมตํ วิชฺชติ; อนุโลมิกาย ขนฺติยา สมนฺนาคโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิสฺสตีติ – านเมตํ วิชฺชติ; สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมมาโน โสตาปตฺติผลํ วา สกทาคามิผลํ วา อนาคามิผลํ วา อรหตฺตํ วา สจฺฉิกริสฺสตีติ – านเมตํ วิชฺชติ.
‘‘โส วต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ นิพฺพานํ ทุกฺขโต สมนุปสฺสนฺโต ¶ อนุโลมิกาย ขนฺติยา สมนฺนาคโต ภวิสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ; อนุโลมิกาย ขนฺติยา อสมนฺนาคโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ; สมฺมตฺตนิยามํ อโนกฺกมมาโน โสตาปตฺติผลํ วา สกทาคามิผลํ วา อนาคามิผลํ วา อรหตฺตํ วา สจฺฉิกริสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ.
‘‘โส วต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ นิพฺพานํ สุขโต สมนุปสฺสนฺโต อนุโลมิกาย ขนฺติยา สมนฺนาคโต ภวิสฺสตีติ – านเมตํ วิชฺชติ; อนุโลมิกาย ¶ ขนฺติยา สมนฺนาคโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิสฺสตีติ – านเมตํ วิชฺชติ; สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมมาโน โสตาปตฺติผลํ วา สกทาคามิผลํ วา อนาคามิผลํ วา อรหตฺตํ วา สจฺฉิกริสฺสตีติ – านเมตํ วิชฺชติ’’.
๓๗. กติหากาเรหิ ¶ ¶ อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ, กติหากาเรหิ สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ? จตฺตารีสาย อากาเรหิ อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ, จตฺตารีสาย อากาเรหิ สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ.
กตเมหิ จตฺตารีสาย อากาเรหิ อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ, กตมหิ จตฺตารีสาย อากาเรหิ สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ? ปฺจกฺขนฺเธ อนิจฺจโต ทุกฺขโต โรคโต คณฺฑโต สลฺลโต อฆโต อาพาธโต ปรโต ปโลกโต อีติโต อุปทฺทวโต ภยโต อุปสคฺคโต จลโต ปภงฺคุโต [ปภงฺคโต (สฺยา.)] อทฺธุวโต อตาณโต [อตฺตาณโต (สฺยา.)] อเลณโต อสรณโต ริตฺตโต ¶ ตุจฺฉโต สฺุโต อนตฺตโต อาทีนวโต วิปริณามธมฺมโต อสารกโต อฆมูลโต วธกโต วิภวโต สาสวโต สงฺขตโต มารามิสโต ชาติธมฺมโต ชราธมฺมโต พฺยาธิธมฺมโต มรณธมฺมโต โสกธมฺมโต ปริเทวธมฺมโต อุปายาสธมฺมโต สํกิเลสิกธมฺมโต.
๓๘. ปฺจกฺขนฺเธ อนิจฺจโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ นิจฺจํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ ทุกฺขโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ สุขํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ โรคโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อาโรคฺยํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ คณฺฑโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อคณฺฑํ [นิคณฺโฑ (สฺยา.)] นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ สลฺลโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ วิสลฺลํ [นิสฺสลฺลํ (สฺยา.)] นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ.
ปฺจกฺขนฺเธ ¶ อฆโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อนโฆ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ อาพาธโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อนาพาโธ นิพฺพานนฺติ ¶ ¶ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ ปรโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อปรปฺปจฺจยํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ ปโลกโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อปโลกธมฺโม นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ อีติโต ปสฺสนฺโต ¶ อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อนีติกํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ.
ปฺจกฺขนฺเธ อุปทฺทวโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อนุปทฺทวํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ ภยโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อภยํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ อุปสคฺคโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อนุปสคฺคํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ จลโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อจลํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ ปภงฺคุโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อปภงฺคุ [อปฺปภงฺคํ (สฺยา.)] นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ.
ปฺจกฺขนฺเธ อทฺธุวโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ ¶ นิโรโธ ธุวํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ อตาณโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ ตาณํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ อเลณโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ เลณํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ อสรณโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ สรณํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ ¶ ริตฺตโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ¶ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อริตฺตํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ.
ปฺจกฺขนฺเธ ตุจฺฉโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อตุจฺฉํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ สฺุโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ ปรมสฺุํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ อนตฺตโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ ปรมตฺถํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ อาทีนวโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อนาทีนวํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ วิปริณามธมฺมโต ¶ ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ¶ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อวิปริณามธมฺมํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ.
ปฺจกฺขนฺเธ อสารกโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ สารํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ อฆมูลโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อนฆมูลํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ วธกโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อวธกํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ วิภวโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อวิภวํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ สาสวโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อนาสวํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ.
ปฺจกฺขนฺเธ สงฺขตโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อสงฺขตํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ ¶ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ มารามิสโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ นิรามิสํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ ชาติธมฺมโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อชาตํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ ¶ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ ชราธมฺมโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ ¶ นิโรโธ อชรํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ พฺยาธิธมฺมโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อพฺยาธิ [อพฺยาธิธมฺมํ (สฺยา.)] นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ.
ปฺจกฺขนฺเธ มรณธมฺมโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อมตํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ โสกธมฺมโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อโสกํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ ปริเทวธมฺมโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อปริเทวํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ อุปายาสธมฺมโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อนุปายาสํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ สํกิเลสิกธมฺมโต ¶ ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อสํกิลิฏฺํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ.
๓๙. อนิจฺจโตติ, อนิจฺจานุปสฺสนา. ทุกฺขโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนา. โรคโตติ ¶ , ทุกฺขานุปสฺสนา. คณฺฑโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนา. สลฺลโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนา. อฆโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนา. อาพาธโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนา. ปรโตติ, อนตฺตานุปสฺสนา. ปโลกโตติ, อนิจฺจานุปสฺสนา. อีติโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนา.
อุปทฺทวโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนา. ภยโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนา ¶ . อุปสคฺคโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนา. จลโตติ, อนิจฺจานุปสฺสนา. ปภงฺคุโตติ, อนิจฺจานุปสฺสนา. อทฺธุวโตติ, อนิจฺจานุปสฺสนา. อตาณโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนา. อเลณโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนา. อสรณโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนา. ริตฺตโตติ, อนตฺตานุปสฺสนา.
ตุจฺฉโตติ, อนตฺตานุปสฺสนา. สฺุโตติ, อนตฺตานุปสฺสนา. อนตฺตโตติ ¶ , อนตฺตานุปสฺสนา. อาทีนวโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนา. วิปริณามธมฺมโตติ, อนิจฺจานุปสฺสนา. อสารกโตติ, อนตฺตานุปสฺสนา. อฆมูลโตติ ¶ , ทุกฺขานุปสฺสนา. วธกโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนา. วิภวโตติ, อนิจฺจานุปสฺสนา. สาสวโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนา.
สงฺขตโตติ, อนิจฺจานุปสฺสนา. มารามิสโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนา. ชาติธมฺมโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนา. ชราธมฺมโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนา. พฺยาธิธมฺมโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนา. มรณธมฺมโตติ, อนิจฺจานุปสฺสนา. โสกธมฺมโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนา. ปริเทวธมฺมโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนา. อุปายาสธมฺมโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนา. สํกิเลสิกธมฺมโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนา.
อิเมหิ จตฺตาลีสาย อากาเรหิ อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. อิเมหิ จตฺตาลีสาย อากาเรหิ สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ.
อิเมหิ ¶ จตฺตาลีสาย อากาเรหิ อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภนฺตสฺส, อิเมหิ จตฺตาลีสาย อากาเรหิ สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมนฺตสฺส กติ อนิจฺจานุปสฺสนา, กติ ทุกฺขานุปสฺสนา, กติ อนตฺตานุปสฺสนา?
ปฺจวีสติ ¶ อนตฺตานุปสฺสนา, ปฺาส อนิจฺจานุปสฺสนา;
สตํ ปฺจวีสติ เจว, ยานิ ทุกฺเข ปวุจฺจเรติ.
วิปสฺสนากถา นิฏฺิตา.
๑๐. มาติกากถา
๔๐. นิจฺฉาโต ¶ ¶ [นิจฺฉาโต มุจฺจตีติ (สฺยา.)], โมกฺโข วิโมกฺโข, วิชฺชาวิมุตฺติ, อธิสีลํ, อธิจิตฺตํ, อธิปฺา, ปสฺสทฺธิ, าณํ, ทสฺสนํ วิสุทฺธิ [สุทฺธิ (สฺยา.)] เนกฺขมฺมํ, นิสฺสรณํ ปวิเวโก, โวสฺสคฺโค, จริยา, ฌานวิโมกฺโข, ภาวนา, อธิฏฺานํ, ชีวิตํ.
๔๑. นิจฺฉาโตติ ¶ เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทโต นิจฺฉาโต, อพฺยาปาเทน พฺยาปาทโต นิจฺฉาโต…เป… ปเมน ฌาเนน นีวรเณหิ นิจฺฉาโต…เป… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเสหิ นิจฺฉาโต.
โมกฺโข วิโมกฺโขติ เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทโต มุจฺจตีติ – โมกฺโข วิโมกฺโข. อพฺยาปาเทน พฺยาปาทโต มุจฺจตีติ – โมกฺโข วิโมกฺโข…เป… ปเมน ฌาเนน นีวรเณหิ มุจฺจตีติ – โมกฺโข วิโมกฺโข…เป… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเสหิ ¶ มุจฺจตีติ – โมกฺโข วิโมกฺโข.
วิชฺชาวิมุตฺตีติ เนกฺขมฺมํ วิชฺชตีติ วิชฺชา, กามจฺฉนฺทโต มุจฺจตีติ วิมุตฺติ. วิชฺชนฺโต มุจฺจติ, มุจฺจนฺโต วิชฺชตีติ – วิชฺชาวิมุตฺติ. อพฺยาปาโท [อพฺยาปาทํ (สฺยา.)] วิชฺชตีติ วิชฺชา, พฺยาปาทโต วิมุจฺจตีติ วิมุตฺติ. วิชฺชนฺโต มุจฺจติ, มุจฺจนฺโต วิชฺชตีติ – วิชฺชาวิมุตฺติ…เป… อรหตฺตมคฺโค วิชฺชตีติ วิชฺชา, สพฺพกิเลเสหิ มุจฺจตีติ วิมุตฺติ. วิชฺชนฺโต มุจฺจติ, มุจฺจนฺโต วิชฺชตีติ – วิชฺชาวิมุตฺติ.
อธิสีลํ อธิจิตฺตํ อธิปฺาติ เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ, สํวรฏฺเน สีลวิสุทฺธิ, อวิกฺเขปฏฺเน จิตฺตวิสุทฺธิ, ทสฺสนฏฺเน ทิฏฺิวิสุทฺธิ. โย ตตฺถ สํวรฏฺโ, อยํ อธิสีลสิกฺขา ¶ . โย ตตฺถ อวิกฺเขปฏฺโ, อยํ อธิจิตฺตสิกฺขา. โย ตตฺถ ทสฺสนฏฺโ, อยํ ¶ อธิปฺาสิกฺขา. อพฺยาปาเทน พฺยาปาทํ สํวรฏฺเน สีลวิสุทฺธิ…เป… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเส สํวรฏฺเน สีลวิสุทฺธิ, อวิกฺเขปฏฺเน จิตฺตวิสุทฺธิ. ทสฺสนฏฺเน ทิฏฺิวิสุทฺธิ. โย ตตฺถ สํวรฏฺโ, อยํ อธิสีลสิกฺขา. โย ตตฺถ อวิกฺเขปฏฺโ, อยํ อธิจิตฺตสิกฺขา. โย ตตฺถ ทสฺสนฏฺโ, อยํ อธิปฺาสิกฺขา.
ปสฺสทฺธีติ เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภติ, อพฺยาปาเทน พฺยาปาทํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภติ…เป… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเส ปฏิปฺปสฺสมฺเภติ.
าณนฺติ กามจฺฉนฺทสฺส ปหีนตฺตา เนกฺขมฺมํ าตฏฺเน าณํ ¶ ; พฺยาปาทสฺส ปหีนตฺตา อพฺยาปาโท าตฏฺเน าณํ…เป… สพฺพกิเลสานํ ปหีนตฺตา อรหตฺตมคฺโค าตฏฺเน าณํ.
ทสฺสนนฺติ กามจฺฉนฺทสฺส ปหีนตฺตา เนกฺขมฺมํ ทิฏฺตฺตา ทสฺสนํ. พฺยาปาทสฺส ปหีนตฺตา อพฺยาปาโท ทิฏฺตฺตา ทสฺสนํ…เป… สพฺพกิเลสานํ ปหีนตฺตา อรหตฺตมคฺโค ทิฏฺตฺตา ทสฺสนํ.
วิสุทฺธีติ ¶ กามจฺฉนฺทํ ปชหนฺโต เนกฺขมฺเมน วิสุชฺฌติ. พฺยาปาทํ ปชหนฺโต อพฺยาปาเทน วิสุชฺฌติ…เป… สพฺพกิเลเส ปชหนฺโต อรหตฺตมคฺเคน วิสุชฺฌติ.
เนกฺขมฺมนฺติ กามานเมตํ นิสฺสรณํ, ยทิทํ เนกฺขมฺมํ. รูปานเมตํ นิสฺสรณํ, ยทิทํ อารุปฺปํ. ยํ โข ปน กิฺจิ ภูตํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ, นิโรโธ ตสฺส เนกฺขมฺมํ. พฺยาปาทสฺส อพฺยาปาโท เนกฺขมฺมํ. ถินมิทฺธสฺส อาโลกสฺา เนกฺขมฺมํ…เป… สพฺพกิเลสานํ อรหตฺตมคฺโค เนกฺขมฺมํ.
นิสฺสรณนฺติ กามานเมตํ นิสฺสรณํ, ยทิทํ เนกฺขมฺมํ. รูปานเมตํ นิสฺสรณํ, ยทิทํ อารุปฺปํ. ยํ โข ปน กิฺจิ ภูตํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ, นิโรโธ ตสฺส นิสฺสรณํ. กามจฺฉนฺทสฺส เนกฺขมฺมํ นิสฺสรณํ. พฺยาปาทสฺส อพฺยาปาโท นิสฺสรณํ…เป… สพฺพกิเลสานํ อรหตฺตมคฺโค นิสฺสรณํ.
ปวิเวโกติ กามจฺฉนฺทสฺส เนกฺขมฺมํ ปวิเวโก ¶ …เป… สพฺพกิเลสานํ อรหตฺตมคฺโค ปวิเวโก ¶ .
โวสฺสคฺโคติ ¶ เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ โวสฺสชฺชตีติ – โวสฺสคฺโค. อพฺยาปาเทน พฺยาปาทํ โวสฺสชฺชตีติ – โวสฺสคฺโค…เป… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเส โวสฺสชฺชตีติ – โวสฺสคฺโค.
จริยาติ กามจฺฉนฺทํ ปชหนฺโต เนกฺขมฺเมน จรติ. พฺยาปาทํ ปชหนฺโต อพฺยาปาเทน จรติ…เป… สพฺพกิเลเส ปชหนฺโต อรหตฺตมคฺเคน จรติ.
ฌานวิโมกฺโขติ เนกฺขมฺมํ ฌายตีติ – ฌานํ. กามจฺฉนฺทํ ฌาเปตีติ – ฌานํ. ฌายนฺโต มุจฺจตีติ – ฌานวิโมกฺโข. ฌาเปนฺโต มุจฺจตีติ – ฌานวิโมกฺโข. ฌายนฺตีติ ธมฺมา. ฌาเปนฺตีติ กิเลเส. ฌาเต จ ฌาเป จ ชานาตีติ – ฌานฌายี [ฌานวิโมกฺโข (สฺยา.) อฏฺกถา โอโลเกตพฺพา]. อพฺยาปาโท ฌายตีติ ฌานํ. พฺยาปาทํ ฌาเปตีติ – ฌานํ…เป… อาโลกสฺา ฌายตีติ – ฌานํ. ถินมิทฺธํ ฌาเปตีติ – ฌานํ…เป… อรหตฺตมคฺโค ¶ ฌายตีติ – ฌานํ. สพฺพกิเลเส ฌาเปตีติ – ฌานํ. ฌายนฺโต มุจฺจตีติ – ฌานวิโมกฺโข. ฌาเปนฺโต มุจฺจตีติ – ฌานวิโมกฺโข. ฌายนฺตีติ – ธมฺมา. ฌาเปนฺตีติ – กิเลเส. ฌาเต จ ฌาเป จ ชานาตีติ – ฌานฌายี.
๔๒. ภาวนา อธิฏฺานํ ชีวิตนฺติ กามจฺฉนฺทํ ปชหนฺโต เนกฺขมฺมํ ภาเวตีติ – ภาวนาสมฺปนฺโน. เนกฺขมฺมวเสน จิตฺตํ อธิฏฺาตีติ – อธิฏฺานสมฺปนฺโน. สฺวายํ เอวํ ภาวนาสมฺปนฺโน อธิฏฺานสมฺปนฺโน ¶ สมํ ชีวติ, โน วิสมํ; สมฺมา ชีวติ, โน มิจฺฉา; วิสุทฺธํ ชีวติ, โน กิลิฏฺนฺติ – อาชีวสมฺปนฺโน. สฺวายํ เอวํ ภาวนาสมฺปนฺโน อธิฏฺานสมฺปนฺโน อาชีวสมฺปนฺโน ยฺเทว ปริสํ อุปสงฺกมติ – ยทิ ขตฺติยปริสํ ยทิ พฺราหฺมณปริสํ ยทิ คหปติปริสํ ยทิ สมณปริสํ – วิสารโท อุปสงฺกมติ อมงฺกุภูโต. ตํ กิสฺส เหตุ? ตถา หิ โส ภาวนาสมฺปนฺโน อธิฏฺานสมฺปนฺโน อาชีวสมฺปนฺโน.
พฺยาปาทํ ปชหนฺโต อพฺยาปาทํ ภาเวตีติ – ภาวนาสมฺปนฺโน…เป… ถินมิทฺธํ ปชหนฺโต อาโลกสฺํ ภาเวตีติ – ภาวนาสมฺปนฺโน…เป… อุทฺธจฺจํ ปชหนฺโต อวิกฺเขปํ ภาเวตีติ – ภาวนาสมฺปนฺโน…เป… วิจิกิจฺฉํ ปชหนฺโต ธมฺมววตฺถานํ ภาเวตีติ – ภาวนาสมฺปนฺโน…เป… อวิชฺชํ ปชหนฺโต วิชฺชํ ภาเวตีติ ¶ – ภาวนาสมฺปนฺโน…เป… อรตึ ปชหนฺโต ปาโมชฺชํ ภาเวตีติ – ภาวนาสมฺปนฺโน…เป… นีวรเณ ปชหนฺโต ปมํ ฌานํ ภาเวตีติ – ภาวนาสมฺปนฺโน…เป… สพฺพกิเลเส ปชหนฺโต อรหตฺตมคฺคํ ภาเวตีติ – ภาวนาสมฺปนฺโน. อรหตฺตมคฺควเสน จิตฺตํ อธิฏฺาตีติ – อธิฏฺานสมฺปนฺโน. สฺวายํ เอวํ ภาวนาสมฺปนฺโน ¶ อธิฏฺานสมฺปนฺโน สมํ ชีวติ, โน วิสมํ; สมฺมา ชีวติ, โน มิจฺฉา; วิสุทฺธํ ชีวติ, โน กิลิฏฺนฺติ – อาชีวสมฺปนฺโน. สฺวายํ เอวํ ภาวนาสมฺปนฺโน อธิฏฺานสมฺปนฺโน อาชีวสมฺปนฺโน ยฺเทว ปริสํ อุปสงฺกมติ – ยทิ ขตฺติยปริสํ ยทิ พฺราหฺมณปริสํ ยทิ คหปติปริสํ ยทิ สมณปริสํ – วิสารโท อุปสงฺกมติ อมงฺกุภูโต. ตํ กิสฺส เหตุ? ตถา ¶ หิ โส ภาวนาสมฺปนฺโน อธิฏฺานสมฺปนฺโน อาชีวสมฺปนฺโนติ.
มาติกากถา นิฏฺิตา.
ปฺาวคฺโค ตติโย.
ตสฺสุทฺทานํ –
ปฺา ¶ อิทฺธิ อภิสมโย, วิเวโก จริยปฺจโม;
ปาฏิหาริ สมสีสิ, สติปฏฺานา วิปสฺสนา;
ตติเย ปฺาวคฺคมฺหิ, มาติกาย จ เต ทสาติ.
มหาวคฺโค ยุคนทฺโธ, ปฺาวคฺโค จ นามโต;
ตโยว วคฺคา อิมมฺหิ [ติวคฺโค ยสฺส วิกฺเขโป (สฺยา. ก.)], ปฏิสมฺภิทาปกรเณ.
อนนฺตนยมคฺเคสุ, คมฺภีโร สาครูปโม;
นภฺจ ตารกากิณฺณํ, ถูโล ชาตสฺสโร ยถา;
กถิกานํ วิสาลาย, โยคีนํ าณโชตนนฺติ.
ปฏิสมฺภิทามคฺคปาฬิ นิฏฺิตา.