มูล > สุตฺตปิฏก > ขุทฺทกนิกาย > มิลินฺทปฺหปาฬิ

๑. ‘‘ภนฺเต ¶ นาคเสน, ‘คทฺรภสฺส เอกํ องฺคํ คเหตพฺพ’นฺติ ยํ วเทสิ, กตมํ ตํ เอกํ องฺคํ คเหตพฺพ’’นฺติ? ‘‘ยถา, มหาราช, คทฺรโภ นาม สงฺการกูเฏปิ จตุกฺเกปิ สิงฺฆาฏเกปิ คามทฺวาเรปิ ถุสราสิมฺหิปิ ยตฺถ กตฺถจิ สยติ, น สยนพหุโล โหติ, เอวเมว ¶ โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน ติณสนฺถาเรปิ ปณฺณสนฺถาเรปิ กฏฺมฺจเกปิ ฉมายปิ ยตฺถ กตฺถจิ จมฺมขณฺฑํ ปตฺถริตฺวา ยตฺถ กตฺถจิ สยิตพฺพํ, น สยนพหุเลน ภวิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, คทฺรภสฺส เอกํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, ภควตา เทวาติเทเวน ‘กลิงฺครูปธานา, ภิกฺขเว, เอตรหิ มม สาวกา วิหรนฺติ อปฺปมตฺตา อาตาปิโน ปธานสฺมิ’นฺติ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, เถเรน สาริปุตฺเตน ธมฺมเสนาปตินาปิ –

‘‘‘ปลฺลงฺเกน นิสินฺนสฺส, ชณฺณุเกนาภิวสฺสติ;

อลํ ผาสุวิหาราย, ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน’’’ติ.

๒. ‘‘ภนฺเต นาคเสน, ‘กุกฺกุฏสฺส ปฺจ องฺคานิ คเหตพฺพานี’ติ ยํ วเทสิ, กตมานิ ตานิ ปฺจ องฺคานิ คเหตพฺพานี’’ติ? ‘‘ยถา, มหาราช, กุกฺกุโฏ ¶ กาเลน สมเยน ปฏิสลฺลียติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน กาเลน สมเยเนว เจติยงฺคณํ สมฺมชฺชิตฺวา ปานียํ ปริโภชนียํ อุปฏฺเปตฺวา สรีรํ ปฏิชคฺคิตฺวา นหายิตฺวา เจติยํ วนฺทิตฺวา วุฑฺฒานํ ภิกฺขูนํ ทสฺสนาย คนฺตฺวา กาเลน สมเยน สุฺาคารํ ปวิสิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, กุกฺกุฏสฺส ปมํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน ¶ จปรํ, มหาราช, กุกฺกุโฏ กาเลน สมเยเนว วุฏฺาติ. เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน กาเลน สมเยเนว วุฏฺหิตฺวา เจติยงฺคณํ สมฺมชฺชิตฺวา ปานียํ ปริโภชนียํ อุปฏฺเปตฺวา สรีรํ ปฏิชคฺคิตฺวา เจติยํ วนฺทิตฺวา ปุนเทว สุฺาคารํ ปวิสิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, กุกฺกุฏสฺส ทุติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, กุกฺกุโฏ ปถวึ ขณิตฺวา ขณิตฺวา อชฺโฌหารํ อชฺโฌหรติ. เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปจฺจเวกฺขิตฺวา อชฺโฌหารํ อชฺโฌหริตพฺพํ ‘เนว ทวาย น มทาย ¶ น มณฺฑนาย น วิภูสนาย, ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ิติยา ยาปนาย วิหึสูปรติยา พฺรหฺมจริยานุคฺคหาย, อิติ ปุราณฺจ เวทนํ ปฏิหงฺขามิ นวฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามิ, ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสติ อนวชฺชตา จ ผาสุวิหาโร จา’ติ. อิทํ, มหาราช, กุกฺกุฏสฺส ตติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, ภควตา เทวาติเทเวน –

‘‘‘กนฺตาเร ปุตฺตมํสํว, อกฺขสฺสพฺภฺชนํ ยถา;

เอวํ อาหริ อาหารํ, ยาปนตฺถมมุจฺฉิโต’ติ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, กุกฺกุโฏ สจกฺขุโกปิ รตฺตึ อนฺโธ โหติ. เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน อนนฺเธเนว อนฺเธน วิย ภวิตพฺพํ, อรฺเปิ โคจรคาเม ปิณฺฑาย จรนฺเตนปิ รชนีเยสุ รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺพธมฺเมสุ อนฺเธน พธิเรน มูเคน วิย ภวิตพฺพํ, น นิมิตฺตํ คเหตพฺพํ, นานุพฺยฺชนํ คเหตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, กุกฺกุฏสฺส จตุตฺถํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, เถเรน มหากจฺจายเนน –

‘จกฺขุมาสฺส ยถา อนฺโธ, โสตวา พธิโร ยถา;

ปฺวาสฺส [ชิวฺหาวสฺส (สี. ปี.)] ยถา มูโค, พลวา ทุพฺพโลริว;

อตฺตอตฺเถ [อถ อตฺเถ (สี. ปี.)] สมุปฺปนฺเน, สเยถ มตสายิก’นฺติ.

‘‘ปุน ¶ จปรํ, มหาราช, กุกฺกุโฏ เลฑฺฑุทณฺฑลคุฬมุคฺคเรหิ ปริปาติยนฺโตปิ สกํ เคหํ น วิชหติ. เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน จีวรกมฺมํ กโรนฺเตนปิ นวกมฺมํ กโรนฺเตนปิ วตฺตปฺปฏิวตฺตํ กโรนฺเตนปิ อุทฺทิสนฺเตนปิ อุทฺทิสาเปนฺเตนปิ โยนิโส มนสิกาโร น วิชหิตพฺโพ, สกํ โข ปเนตํ, มหาราช, โยคิโน เคหํ, ยทิทํ โยนิโส มนสิกาโร ¶ . อิทํ, มหาราช, กุกฺกุฏสฺส ปฺจมํ องฺคํ คเหตพฺพํ ¶ . ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, ภควตา เทวาติเทเวน ‘โก จ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน โคจโร สโก เปตฺติโก วิสโย? ยทิทํ จตฺตาโร สติปฏฺานา’ติ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, เถเรน สาริปุตฺเตน ธมฺมเสนาปตินาปิ –

‘‘‘ยถา สุทนฺโต มาตงฺโค, สกํ โสณฺฑํ น มทฺทติ;

ภกฺขาภกฺขํ วิชานาติ, อตฺตโน วุตฺติกปฺปนํ.

‘‘‘ตเถว พุทฺธปุตฺเตน, อปฺปมตฺเตน วา ปน;

ชินวจนํ น มทฺทิตพฺพํ, มนสิการวรุตฺตม’’’นฺติ.

๓. ‘‘ภนฺเต นาคเสน, ‘กลนฺทกสฺส เอกํ องฺคํ คเหตพฺพ’นฺติ ยํ วเทสิ, กตมํ ตํ เอกํ องฺคํ คเหตพฺพ’’นฺติ? ‘‘ยถา, มหาราช, กลนฺทโก ปฏิสตฺตุมฺหิ โอปตนฺเต นงฺคุฏฺํ ปปฺโผเฏตฺวา มหนฺตํ กตฺวา เตเนว นงฺคุฏฺลคุเฬน ปฏิสตฺตุํ ปฏิพาหติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน กิเลสสตฺตุมฺหิ โอปตนฺเต สติปฏฺานลคุฬํ ปปฺโผเฏตฺวา มหนฺตํ กตฺวา เตเนว สติปฏฺานลคุเฬน สพฺพกิเลสา ปฏิพาหิตพฺพา. อิทํ, มหาราช, กลนฺทกสฺส เอกํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, เถเรน จูฬปนฺถเกน –

‘ยทา กิเลสา โอปตนฺติ, สามฺคุณธํสนา;

สติปฏฺานลคุเฬน, หนฺตพฺพา เต ปุนปฺปุน’’’นฺติ.

๔. ‘‘ภนฺเต ¶ ¶ นาคเสน, ‘ทีปินิยา เอกํ องฺคํ คเหตพฺพ’นฺติ ยํ วเทสิ, กตมํ ตํ เอกํ องฺคํ คเหตพฺพ’’นฺติ? ‘‘ยถา, มหาราช, ทีปินี สกึ เยว คพฺภํ คณฺหาติ, น ปุนปฺปุนํ ปุริสํ อุเปติ? เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน อายตึ ปฏิสนฺธึ อุปฺปตฺตึ คพฺภเสยฺยํ จุตึ เภทํ ขยํ วินาสํ สํสารภยํ ทุคฺคตึ วิสมํ สมฺปีฬิตํ ทิสฺวา ‘ปุนพฺภเว ¶ นปฺปฏิสนฺทหิสฺสามี’ติ โยนิโส มนสิกาโร กรณีโย. อิทํ, มหาราช, ทีปินิยา เอกํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, ภควตา เทวาติเทเวน สุตฺตนิปาเต ธนิยโคปาลกสุตฺเต –

‘‘‘อุสโภริว เฉตฺว พนฺธนานิ, นาโค ปูติลตํว ทาลยิตฺวา;

นาหํ ปุนุเปสฺสํ คพฺภเสยฺยํ, อถ เจ ปตฺถยสี ปวสฺส เทวา’’’ติ.

๕. ‘‘ภนฺเต นาคเสน, ‘ทีปิกสฺส ทฺเว องฺคานิ คเหตพฺพานี’ติ ยํ วเทสิ, กตมานิ ตานิ ทฺเว องฺคานิ คเหตพฺพานี’’ติ? ‘‘ยถา, มหาราช, ทีปิโก อรฺเ ติณคหนํ วา วนคหนํ วา ปพฺพตคหนํ วา นิสฺสาย นิลียิตฺวา มิเค คณฺหาติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน วิเวกํ เสวิตพฺพํ อรฺํ รุกฺขมูลํ ปพฺพตํ กนฺทรํ คิริคุหํ สุสานํ วนปตฺถํ อพฺโภกาสํ ปลาลปุฺชํ อปฺปสทฺทํ อปฺปนิคฺโฆสํ วิชนวาตํ มนุสฺสราหเสยฺยกํ ปฏิสลฺลานสารุปฺปํ; วิเวกํ เสวมาโน หิ, มหาราช, โยคี โยคาวจโร นจิรสฺเสว ฉฬภิฺาสุ จ วสิภาวํ ปาปุณาติ. อิทํ, มหาราช, ทีปิกสฺส ปมํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, เถเรหิ ธมฺมสงฺคาหเกหิ –

‘‘‘ยถาปิ ¶ ¶ ทีปิโก นาม, นิลียิตฺวา คณฺหเต [คณฺหตี (สี. ปี.)] มิเค;

ตเถวายํ พุทฺธปุตฺโต, ยุตฺตโยโค วิปสฺสโก;

อรฺํ ปวิสิตฺวาน, คณฺหาติ ผลมุตฺตม’นฺติ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, ทีปิโก ยํ กิฺจิ ปสุํ วธิตฺวา วาเมน ปสฺเสน ปติตํ น ภกฺเขติ. เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน เวฬุทาเนน วา ปตฺตทาเนน วา ปุปฺผทาเนน วา ผลทาเนน วา สินานทาเนน วา มตฺติกาทาเนน วา จุณฺณทาเนน วา ทนฺตกฏฺทาเนน ¶ วา มุโขทกทาเนน วา จาตุกมฺยตาย วา มุคฺคสุปฺยตาย [มุคฺคสุปฺปตาย (สี. ปี.)] วา ปาริภฏ [ปาริภฏฺฏตาย (สี. ปี.)] ยตาย วา ชงฺฆเปสนีเยน วา เวชฺชกมฺเมน วา ทูตกมฺเมน วา ปหิณคมเนน วา ปิณฺฑปฏิปิณฺเฑน วา ทานานุปฺปทาเนน วา วตฺถุวิชฺชาย วา นกฺขตฺตวิชฺชาย วา องฺควิชฺชาย [นควิชฺชาย (ก.)] วา อฺตรฺตเรน วา พุทฺธปฺปฏิกุฏฺเน มิจฺฉาชีเวน นิปฺผาทิตํ โภชนํ น ภุฺชิตพฺพํ [ปริภุฺชิตพฺพํ (สี. ปี.)] วาเมน ปสฺเสน ปติตํ ปสุํ วิย ทีปิโก. อิทํ, มหาราช, ทีปิกสฺส ทุติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, เถเรน สาริปุตฺเตน ธมฺมเสนาปตินา –

‘‘‘วจีวิฺตฺติวิปฺผารา, อุปฺปนฺนํ มธุปายสํ;

สเจ ภุตฺโต ภเวยฺยาหํ, สาชีโว ครหิโต มม.

‘‘‘ยทิปิ เม อนฺตคุณํ, นิกฺขมิตฺวา พหี จเร;

เนว ภินฺเทยฺยมาชีวํ, จชมาโนปิ ชีวิต’’’นฺติ.

๖. ‘‘ภนฺเต นาคเสน, ‘กุมฺมสฺส ปฺจ องฺคานิ คเหตพฺพานี’ติ ยํ วเทสิ, กตมานิ ตานิ ปฺจ องฺคานิ คเหตพฺพานี’’ติ? ‘‘ยถา, มหาราช, กุมฺโม อุทกจโร อุทเกเยว วาสํ กปฺเปติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน สพฺพปาณภูตปุคฺคลานํ หิตานุกมฺปินา เมตฺตาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน สพฺพาวนฺตํ โลกํ ผริตฺวา วิหริตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, กุมฺมสฺส ปมํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน ¶ ¶ จปรํ, มหาราช, กุมฺโม อุทเก อุปฺปิลวนฺโต สีสํ อุกฺขิปิตฺวา ยทิ โกจิ ปสฺสติ, ตตฺเถว นิมุชฺชติ คาฬฺหโมคาหติ ‘มา มํ เต ปุน ปสฺเสยฺยุ’นฺติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน กิเลเสสุ โอปตนฺเตสุ อารมฺมณสเร นิมุชฺชิตพฺพํ คาฬฺหโมคาหิตพฺพํ ‘มา มํ กิเลสา ปุน ปสฺเสยฺยุ’นฺติ. อิทํ, มหาราช, กุมฺมสฺส ทุติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ ¶ , มหาราช, กุมฺโม อุทกโต นิกฺขมิตฺวา กายํ โอตาเปติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน นิสชฺชฏฺานสยนจงฺกมโต มานสํ นีหริตฺวา สมฺมปฺปธาเน มานสํ โอตาเปตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, กุมฺมสฺส ตติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, กุมฺโม ปถวึ ขณิตฺวา วิวิตฺเต วาสํ กปฺเปติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน ลาภสกฺการสิโลกํ ปชหิตฺวา สุฺํ วิวิตฺตํ กานนํ วนปตฺถํ ปพฺพตํ กนฺทรํ คิริคุหํ อปฺปสทฺทํ อปฺปนิคฺโฆสํ ปวิวิตฺตโมคาหิตฺวา วิวิตฺเต เยว วาสํ อุปคนฺตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, กุมฺมสฺส จตุตฺถํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, เถเรน อุปเสเนน วงฺคนฺตปุตฺเตน –

‘‘‘วิวิตฺตํ อปฺปนิคฺโฆสํ, วาฬมิคนิเสวิตํ;

เสเว เสนาสนํ ภิกฺขุ, ปฏิสลฺลานการณา’ติ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, กุมฺโม จาริกํ จรมาโน ยทิ กฺจิ ปสฺสติ วา, สทฺทํ สุณาติ วา, โสณฺฑิปฺจมานิ องฺคานิ สเก กปาเล นิทหิตฺวา อปฺโปสฺสุกฺโก ตุณฺหีภูโต ติฏฺติ กายมนุรกฺขนฺโต, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน สพฺพตฺถ รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺพธมฺเมสุ อาปตนฺเตสุ ฉสุ ทฺวาเรสุ สํวรกวาฏํ อนุคฺฆาเฏตฺวา มานสํ สโมทหิตฺวา สํวรํ กตฺวา สเตน สมฺปชาเนน วิหาตพฺพํ สมณธมฺมํ อนุรกฺขมาเนน. อิทํ, มหาราช, กุมฺมสฺส ปฺจมํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, ภควตา เทวาติเทเวน สํยุตฺตนิกายวเร กุมฺมูปมสุตฺตนฺเต –

‘‘‘กุมฺโมว ¶ องฺคานิ สเก กปาเล, สโมทหํ ภิกฺขุ มโนวิตกฺเก;

อนิสฺสิโต ¶ อฺมเหยาโน, ปรินิพฺพุโตนูปวเทยฺย กฺจี’’’ติ.

๗. ‘‘ภนฺเต ¶ นาคเสน, ‘วํสสฺส เอกํ องฺคํ คเหตพฺพ’นฺติ ยํ วเทสิ, กตมํ ตํ เอกํ องฺคํ คเหตพฺพ’’นฺติ? ‘‘ยถา, มหาราช, วํโส ยตฺถ วาโต, ตตฺถ อนุโลเมติ, นาฺตฺถมนุธาวติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน ยํ พุทฺเธน ภควตา ภาสิตํ นวงฺคํ สตฺถุ สาสนํ, ตํ อนุโลมยิตฺวา กปฺปิเย อนวชฺเช ตฺวา สมณธมฺมํ เยว ปริเยสิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, วํสสฺส เอกํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ มหาราช เถเรน ราหุเลน –

‘‘‘นวงฺคํ พุทฺธวจนํ, อนุโลเมตฺวาน สพฺพทา;

กปฺปิเย อนวชฺชสฺมึ, ตฺวาปายํ สมุตฺตริ’’’นฺติ.

๘. ‘‘ภนฺเต นาคเสน, ‘จาปสฺส เอกํ องฺคํ คเหตพฺพ’นฺติ ยํ วเทสิ, กตมํ ตํ เอกํ องฺคํ คเหตพฺพ’’นฺติ? ‘‘ยถา, มหาราช, จาโป สุตจฺฉิโต นมิโต [มิโต (สี. ปี. ก.)] ยาวคฺคมูลํ สมกเมว อนุนมติ นปฺปฏิตฺถมฺภติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน เถรนวมชฺฌิมสมเกสุ อนุนมิตพฺพํ นปฺปฏิผริตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, จาปสฺส เอกํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, ภควตา เทวาติเทเวน วิธุร [ปุณฺณก] ชาตเก –

‘‘‘จาโปวูนุทโร ¶ ธีโร, วํโส วาปิ ปกมฺปเย [จาโป วา นุน เม ธีโร, วํโสว อนุโลมยํ (สี. ปี. ก.)];

ปฏิโลมํ น วตฺเตยฺย, ส ราชวสตึ วเส’’’ติ.

๙. ‘‘ภนฺเต ¶ นาคเสน, ‘วายสสฺส ทฺเว องฺคานิ คเหตพฺพานี’ติ ยํ วเทสิ, กตมานิ ตานิ ทฺเว องฺคานิ คเหตพฺพานี’’ติ? ‘‘ยถา, มหาราช, วายโส อาสงฺกิตปริสงฺกิโต ยตฺตปฺปยตฺโต ¶ จรติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน อาสงฺกิตปริสงฺกิเตน ยตฺตปยตฺเตน อุปฏฺิตาย สติยา สํวุเตหิ อินฺทฺริเยหิ จริตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, วายสสฺส ปมํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, วายโส ยํ กิฺจิ โภชนํ ทิสฺวา าตีหิ สํวิภชิตฺวา ภุฺชติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน เย เต ลาภา ธมฺมิกา ธมฺมลทฺธา อนฺตมโส ปตฺตปริยาปนฺนมตฺตมฺปิ, ตถารูเปหิ ลาเภหิ ปฏิวิภตฺตโภคินา ภวิตพฺพํ สีลวนฺเตหิ สพฺรหฺมจารีหิ. อิทํ, มหาราช, วายสสฺส ทุติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, เถเรน สาริปุตฺเตน ธมฺมเสนาปตินา –

‘‘‘สเจ เม อุปนาเมนฺติ, ยถาลทฺธํ ตปสฺสิโน;

สพฺเพ สํวิภชิตฺวาน, ตโต ภุฺชามิ โภชน’’’นฺติ.

๑๐. ‘‘ภนฺเต นาคเสน, ‘มกฺกฏสฺส ทฺเว องฺคานิ คเหตพฺพานี’ติ ยํ วเทสิ, กตมานิ ตานิ ทฺเว องฺคานิ คเหตพฺพานี’’ติ? ‘‘ยถา, มหาราช, มกฺกโฏ วาสมุปคจฺฉนฺโต ตถารูเป โอกาเส มหติมหารุกฺเข ปวิวิตฺเต สพฺพฏฺกสาเข [สพฺพตฺถกสาเข (สฺยา.), สพฺพฏฺสาเข (ก.)] ภีรุตฺตาเณ วาสมุปคจฺฉติ, เอวเมว โข, มหาราช ¶ , โยคินา โยคาวจเรน ลชฺชึ เปสลํ สีลวนฺตํ กลฺยาณธมฺมํ พหุสฺสุตํ ธมฺมธรํ วินยธรํ ปิยํ ครุภาวนียํ วตฺตารํ วจนกฺขมํ โอวาทกํ วิฺาปกํ สนฺทสฺสกํ สมาทปกํ สมุตฺเตชกํ สมฺปหํสกํ เอวรูปํ กลฺยาณมิตฺตํ อาจริยํ นิสฺสาย วิหริตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, มกฺกฏสฺส ปมํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน ¶ จปรํ, มหาราช, มกฺกโฏ รุกฺเข เยว จรติ ติฏฺติ นิสีทติ, ยทิ นิทฺทํ โอกฺกมติ, ตตฺเถว รตฺตึ วาสมนุภวติ. เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน ปวนาภิมุเขน ภวิตพฺพํ, ปวเน เยว านจงฺกมนิสชฺชาสยนํ ¶ นิทฺทํ โอกฺกมิตพฺพํ, ตตฺเถว สติปฏฺานมนุภวิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, มกฺกฏสฺส ทุติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, เถเรน สาริปุตฺเตน ธมฺมเสนาปตินา –

‘‘‘จงฺกมนฺโตปิ ติฏฺนฺโต, นิสชฺชาสยเนน วา;

ปวเน โสภเต ภิกฺขุ, ปวนนฺตํว วณฺณิต’’’นฺติ.

คทฺรโภ เจว [โฆรสฺสโร จ (สี. สฺยา. ปี.)] กุกฺกุโฏ, กลนฺโท ทีปินิ ทีปิโก;

กุมฺโม วํโส จ จาโป จ, วายโส อถ มกฺกโฏติ.

๑. ‘‘ภนฺเต ¶ ¶ นาคเสน, ‘ลาพุลตาย เอกํ องฺคํ คเหตพฺพ’นฺติ ยํ วเทสิ, กตมํ ตํ เอกํ องฺคํ คเหตพฺพ’’นฺติ? ‘‘ยถา, มหาราช, ลาพุลตา ติเณ วา กฏฺเ วา ลตาย วา โสณฺฑิกาหิ อาลมฺพิตฺวา ตสฺสูปริ วฑฺฒติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน อรหตฺเต อภิวฑฺฒิตุกาเมน มนสา อารมฺมณํ อาลมฺพิตฺวา อรหตฺเต อภิวฑฺฒิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, ลาพุลตาย เอกํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, เถเรน สาริปุตฺเตน ธมฺมเสนาปตินา –

‘‘‘ยถา ลาพุลตา นาม, ติเณ กฏฺเ ลตาย วา;

อาลมฺพิตฺวา โสณฺฑิกาหิ, ตโต วฑฺฒติ อุปฺปริ.

‘‘‘ตเถว พุทฺธปุตฺเตน, อรหตฺตผลกามินา;

อารมฺมณํ อาลมฺพิตฺวา, วฑฺฒิตพฺพํ อเสกฺขผเล’’’ติ.

๒. ‘‘ภนฺเต นาคเสน, ‘ปทุมสฺส ตีณิ องฺคานิ คเหตพฺพานี’ติ ยํ วเทสิ, กตมานิ ตานิ ตีณิ องฺคานิ คเหตพฺพานี’’ติ ¶ ? ‘‘ยถา, มหาราช, ปทุมํ อุทเก ชาตํ อุทเก สํวทฺธํ อนุปลิตฺตํ อุทเกน, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน กุเล คเณ ลาเภ ยเส ¶ สกฺกาเร สมฺมานนาย ปริโภคปจฺจเยสุ จ สพฺพตฺถ อนุปลิตฺเตน ภวิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, ปทุมสฺส ปมํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, ปทุมํ อุทกา อจฺจุคฺคมฺม าติ. เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน สพฺพโลกํ อภิภวิตฺวา อจฺจุคฺคมฺม โลกุตฺตรธมฺเม าตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, ปทุมสฺส ทุติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน ¶ จปรํ, มหาราช, ปทุมํ อปฺปมตฺตเกนปิ อนิเลน เอริตํ จลติ. เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน อปฺปมตฺตเกสุปิ กิเลเสสุ สํยโม กรณีโย, ภยทสฺสาวินา วิหริตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, ปทุมสฺส ตติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, ภควตา เทวาติเทเวน ‘อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสู’ติ.

๓. ‘‘ภนฺเต นาคเสน, ‘พีชสฺส ทฺเว องฺคานิ คเหตพฺพานี’ติ ยํ วเทสิ, กตมานิ ตานิ ทฺเว องฺคานิ คเหตพฺพานี’’ติ? ‘‘ยถา, มหาราช, พีชํ อปฺปกมฺปิ สมานํ ภทฺทเก เขตฺเต วุตฺตํ เทเว สมฺมา ธารํ ปเวจฺฉนฺเต สุพหูนิ ผลานิ อนุทสฺสติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน ยถา ปฏิปาทิตํ สีลํ เกวลํ สามฺผลมนุทสฺสติ. เอวํ สมฺมา ปฏิปชฺชิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, พีชสฺส ปมํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, พีชํ สุปริโสธิเต เขตฺเต โรปิตํ ขิปฺปเมว สํวิรูหติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน มานสํ สุปริคฺคหิตํ สุฺาคาเร ปริโสธิตํ สติปฏฺานเขตฺตวเร ขิตฺตํ ขิปฺปเมว วิรูหติ. อิทํ, มหาราช, พีชสฺส ทุติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ ¶ . ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, เถเรน อนุรุทฺเธน –

‘‘‘ยถาปิ ¶ เขตฺเต [ยถา เขตฺเต (สี.)] ปริสุทฺเธ, พีชฺจสฺส ปติฏฺิตํ;

วิปุลํ ตสฺส ผลํ โหติ, อปิ โตเสติ กสฺสกํ.

‘‘‘ตเถว โยคิโน จิตฺตํ, สุฺาคาเร วิโสธิตํ;

สติปฏฺานเขตฺตมฺหิ, ขิปฺปเมว วิรูหตี’’’ติ.

๔. ‘‘ภนฺเต ¶ นาคเสน, ‘สาลกลฺยาณิกาย เอกํ องฺคํ คเหตพฺพ’นฺติ ยํ วเทสิ, กตมํ ตํ เอกํ องฺคํ คเหตพฺพ’’นฺติ? ‘‘ยถา, มหาราช, สาลกลฺยาณิกา นาม อนฺโตปถวิยํ เยว อภิวฑฺฒติ หตฺถสตมฺปิ ภิยฺโยปิ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน จตฺตาริ สามฺผลานิ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา ฉฬภิฺาโย เกวลฺจ สมณธมฺมํ สุฺาคาเร เยว ปริปูรยิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, สาลกลฺยาณิกาย เอกํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, เถเรน ราหุเลน –

‘‘‘สาลกลฺยาณิกา นาม, ปาทโป ธรณีรุโห;

อนฺโตปถวิยํ เยว, สตหตฺโถปิ วฑฺฒติ.

‘‘‘ยถา กาลมฺหิ สมฺปตฺเต, ปริปาเกน โส ทุโม;

อุคฺคฺฉิตฺวาน เอกาหํ, สตหตฺโถปิ วฑฺฒติ.

‘‘‘เอวเมวาหํ มหาวีร, สาลกลฺยาณิกา วิย;

อพฺภนฺตเร สุฺาคาเร, ธมฺมโต อภิวฑฺฒยิ’’’นฺติ.

สาลกลฺยาณิกงฺคปฺโห จตุตฺโถ.

๕. ‘‘ภนฺเต ¶ นาคเสน, ‘นาวาย ตีณิ องฺคานิ คเหตพฺพานี’ติ ยํ วเทสิ, กตมานิ ตานิ ตีณิ องฺคานิ คเหตพฺพานี’’ติ? ‘‘ยถา, มหาราช, นาวา พหุวิธทารุสงฺฆาฏสมวาเยน พหุมฺปิ ชนํ ตารยติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน อาจารสีลคุณวตฺตปฺปฏิวตฺตพหุวิธธมฺมสงฺฆาฏสมวาเยน สเทวโก โลโก ตารยิตพฺโพ. อิทํ, มหาราช, นาวาย ปมํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, นาวา พหุวิธอูมิตฺถนิตเวควิสฏมาวฏฺฏเวคํ ¶ สหติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน พหุวิธกิเลสอูมิเวคํ ลาภสกฺการยสสิโลกปูชนวนฺทนา ปรกุเลสุ นินฺทาปสํสาสุขทุกฺขสมฺมานนวิมานนพหุวิธโทสอูมิเวคฺจ สหิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, นาวาย ทุติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน ¶ จปรํ, มหาราช, นาวา อปริมิตมนนฺตมปารมกฺโขภิตคมฺภีเร มหติมหาโฆเส ติมิติมิงฺคลมกรมจฺฉคณากุเล มหติมหาสมุทฺเท จรติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน ติปริวฏฺฏ ทฺวาทสาการ จตุสจฺจาภิสมยปฺปฏิเวเธ มานสํ สฺจารยิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, นาวาย ตติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, ภควตา เทวาติเทเวน สํยุตฺตนิกายวเร สจฺจสํยุตฺเต –

‘‘‘วิตกฺเกนฺตา จ โข ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ วิตกฺเกยฺยาถ, ‘‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’’ติ วิตกฺเกยฺยาถ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’’ติ วิตกฺเกยฺยาถ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ วิตกฺเกยฺยาถา’’’ติ.

๖. ‘‘ภนฺเต นาคเสน, ‘นาวาลคฺคนกสฺส ทฺเว องฺคานิ คเหตพฺพานี’ติ ยํ วเทสิ, กตมานิ ¶ ตานิ ทฺเว องฺคานิ คเหตพฺพานี’’ติ? ‘‘ยถา, มหาราช, นาวาลคฺคนกํ พหุอูมิชาลากุลวิกฺโขภิตสลิลตเล มหติมหาสมุทฺเท นาวํ ลคฺเคติ เปติ, น เทติ ทิสาวิทิสํ หริตุํ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน ราคโทสโมหูมิชาเล มหติมหาวิตกฺกสมฺปหาเร จิตฺตํ ลคฺเคตพฺพํ, น ทาตพฺพํ ทิสาวิทิสํ หริตุํ. อิทํ, มหาราช, นาวาลคฺคนกสฺส ปมํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, นาวาลคฺคนกํ น ปฺลวติ [น ปิลวติ (สี. ปี.)] วิสีทติ, หตฺถสเตปิ อุทเก นาวํ ลคฺเคติ านมุปเนติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน ลาภยสสกฺการมานนวนฺทนปูชนอปจิตีสุ ลาภคฺคยสคฺเคปิ ¶ น ปฺลวิตพฺพํ, สรีรยาปนมตฺตเก เยว จิตฺตํ เปตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, นาวาลคฺคนกสฺส ทุติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, เถเรน สาริปุตฺเตน ธมฺมเสนาปตินา –

‘‘‘ยถา ¶ สมุทฺเท ลคฺคนกํ, น ปฺลวติ วิสีทติ;

ตเถว ลาภสกฺกาเร, มา ปฺลวถ วิสีทถา’’’ติ.

๗. ‘‘ภนฺเต นาคเสน, ‘กูปสฺส เอกํ องฺคํ คเหตพฺพ’นฺติ ยํ วเทสิ, กตมํ ตํ เอกํ องฺคํ คเหตพฺพ’’นฺติ? ‘‘ยถา, มหาราช, กูโป รชฺชุฺจ วรตฺตฺจ ลงฺการฺจ ธาเรติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน สติสมฺปชฺสมนฺนาคเตน ภวิตพฺพํ, อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต อาโลกิเต วิโลกิเต สมิฺชิเต ปสาริเต สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณ อสิเต ปีเต ขายิเต สายิเต อุจฺจารปสฺสาวกมฺเม คเต ิเต นิสินฺเน สุตฺเต ชาคริเต ภาสิเต ตุณฺหีภาเว สมฺปชานการินา ภวิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, กูปสฺส เอกํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, ภควตา เทวาติเทเวน ‘สโต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิหเรยฺย สมฺปชาโน, อยํ โว อมฺหากํ อนุสาสนี’’’ติ.

๘. ‘‘ภนฺเต ¶ นาคเสน, ‘นิยามกสฺส ตีณิ องฺคานิ คเหตพฺพานี’ติ ยํ วเทสิ, กตมานิ ตานิ ตีณิ องฺคานิ คเหตพฺพานี’’ติ? ‘‘ยถา, มหาราช, นิยามโก รตฺตินฺทิวํ สตตํ สมิตํ อปฺปมตฺโต ยตฺตปฺปยตฺโต นาวํ สาเรติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน จิตฺตํ นิยามยมาเนน รตฺตินฺทิวํ สตตํ สมิตํ อปฺปมตฺเตน ยตฺตปฺปยตฺเตน โยนิโส มนสิกาเรน จิตฺตํ นิยาเมตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, นิยามกสฺส ปมํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, ภควตา เทวาติเทเวน ธมฺมปเท –

‘‘‘อปฺปมาทรตา ¶ โหถ, สจิตฺตมนุรกฺขถ;

ทุคฺคา อุทฺธรถตฺตานํ, ปงฺเก สนฺโนว [สตฺโตว (สี. ปี.)] กุฺชโร’ติ.

‘‘ปุน ¶ จปรํ, มหาราช, นิยามกสฺส ยํ กิฺจิ มหาสมุทฺเท กลฺยาณํ วา ปาปกํ วา, สพฺพํ ตํ วิทิตํ โหติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน กุสลากุสลํ สาวชฺชานวชฺชํ หีนปฺปณีตํ กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคํ วิชานิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, นิยามกสฺส ทุติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, นิยามโก ยนฺเต มุทฺทิกํ เทติ ‘มา โกจิ ยนฺตํ อามสิตฺถา’ติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน จิตฺเต สํวรมุทฺทิกา ทาตพฺพา ‘มา กิฺจิ ปาปกํ อกุสลวิตกฺกํ วิตกฺเกสี’ติ, อิทํ, มหาราช, นิยามกสฺส ตติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, ภควตา เทวาติเทเวน สํยุตฺตนิกายวเร ‘มา, ภิกฺขเว, ปาปเก อกุสเล วิตกฺเก วิตกฺเกยฺยาถ, เสยฺยถีทํ, กามวิตกฺกํ พฺยาปาทวิตกฺกํ วิหึสาวิตกฺก’’’นฺติ.

๙. ‘‘ภนฺเต ¶ นาคเสน, ‘กมฺมการสฺส เอกํ องฺคํ คเหตพฺพ’นฺติ ยํ วเทสิ, กตมํ ตํ เอกํ องฺคํ คเหตพฺพ’’นฺติ? ‘‘ยถา, มหาราช, กมฺมกาโร เอวํ จินฺตยติ ‘ภตโก อหํ อิมาย นาวาย กมฺมํ กโรมิ, อิมายาหํ นาวาย วาหสา ภตฺตเวตนํ ลภามิ, น เม ปมาโท กรณีโย, อปฺปมาเทน เม อยํ นาวา วาเหตพฺพา’ติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน เอวํ จินฺตยิตพฺพํ ‘อิมํ โข อหํ จาตุมหาภูติกํ กายํ สมฺมสนฺโต สตตํ สมิตํ อปฺปมตฺโต อุปฏฺิตสฺสติ สโต สมฺปชาโน สมาหิโต เอกคฺคจิตฺโต ชาติชราพฺยาธิมรณโสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาเสหิ ปริมุจฺจิสฺสามีติ อปฺปมาโท เม กรณีโย’ติ, อิทํ, มหาราช, กมฺมการสฺส เอกํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, เถเรน สาริปุตฺเตน ธมฺมเสนาปตินา –

‘‘‘กายํ ¶ อิมํ สมฺมสถ, ปริชานาถ ปุนปฺปุนํ;

กาเย สภาวํ ทิสฺวาน, ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสถา’ติ.

๑๐. ‘‘ภนฺเต ¶ นาคเสน, ‘สมุทฺทสฺส ปฺจ องฺคานิ คเหตพฺพานี’ติ ยํ วเทสิ, กตมานิ ตานิ ปฺจ องฺคานิ คเหตพฺพานี’’ติ? ‘‘ยถา, มหาราช, มหาสมุทฺโท มเตน กุณเปน สทฺธึ น สํวสติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน ราคโทสโมหมานทิฏฺิมกฺขปฬาสอิสฺสามจฺฉริยมายาสาเยฺยกุฏิลวิสมทุจฺจริตกิเลสมเลหิ สทฺธึ น สํวสิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, สมุทฺทสฺส ปมํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, มหาสมุทฺโท มุตฺตามณิเวฬุริยสงฺขสิลาปวาฬผลิกมณิวิวิธรตนนิจยํ ธาเรนฺโต ปิทหติ, น พหิ วิกิรติ. เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน มคฺคผลฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺติวิปสฺสนาภิฺาวิวิธคุณรตนานิ อธิคนฺตฺวา ¶ ปิทหิตพฺพานิ, น พหิ นีหริตพฺพานิ. อิทํ, มหาราช, สมุทฺทสฺส ทุติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, มหาสมุทฺโท มหนฺเตหิ มหาภูเตหิ สทฺธึ สํวสติ. เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน อปฺปิจฺฉํ สนฺตุฏฺํ ธุตวาทํ สลฺเลขวุตฺตึ อาจารสมฺปนฺนํ ลชฺชึ เปสลํ ครุํ ภาวนียํ วตฺตารํ วจนกฺขมํ โจทกํ ปาปครหึ โอวาทกํ อนุสาสกํ วิฺาปกํ สนฺทสฺสกํ สมาทปกํ สมุตฺเตชกํ สมฺปหํสกํ กลฺยาณมิตฺตํ สพฺรหฺมจารึ นิสฺสาย วสิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, มหาสมุทฺทสฺส ตติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, มหาสมุทฺโท นวสลิลสมฺปุณฺณาหิ คงฺคายมุนาอจิรวตีสรภูมหีอาทีหิ นทีสตสหสฺเสหิ อนฺตลิกฺเข สลิลธาราหิ จ ปูริโตปิ สกํ เวลํ นาติวตฺตติ. เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน ลาภสกฺการสิโลกวนฺทนมานนปูชนการณา ชีวิตเหตุปิ สฺจิจฺจ สิกฺขาปทวีติกฺกโม น กรณีโย. อิทํ, มหาราช, มหาสมุทฺทสฺส ¶ จตุตฺถํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, ภควตา เทวาติเทเวน –

‘เสยฺยถาปิ, มหาราช [ปหาราธ (สี. ปี.)], มหาสมุทฺโท ิตธมฺโม เวลํ นาติกฺกมติ, เอวเมว โข, มหาราช, ยํ มหา สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปฺตฺตํ, ตํ มม สาวกา ชีวิตเหตุปิ นาติกฺกมนฺตี’ติ.

‘‘ปุน ¶ จปรํ, มหาราช, มหาสมุทฺโท สพฺพสวนฺตีหิ คงฺคายมุนาอจิรวตีสรภูมหีหิ อนฺตลิกฺเข อุทกธาราหิปิ น ปริปูรติ. เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน อุทฺเทสปริปุจฺฉาสวนธารณวินิจฺฉยอภิธมฺมวินยคาฬฺหสุตฺตนฺตวิคฺคหปทนิกฺเขปปทสนฺธิ ปทวิภตฺตินวงฺคชินสาสนวรํ สุณนฺเตนาปิ น ตปฺปิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, มหาสมุทฺทสฺส ปฺจมํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, ภควตา เทวาติเทเวน สุตโสมชาตเก –

‘‘‘อคฺคิ ยถา ติณกฏฺํ ทหนฺโต, น ตปฺปติ สาคโร วา นทีหิ;

เอวมฺปิ เจ [เอวมฺปิ เว (สฺยา.), เอวํ หิ เม (ก.) ชา. ๑ อสีตินิปาเต] ปณฺฑิตา ราชเสฏฺ, สุตฺวา น ตปฺปนฺติ สุภาสิเตนา’’’ติ.

สมุทฺทงฺคปฺโห ทสโม.สมุทฺทวคฺโค ทุติโย.

ลาพุลตา จ ปทุมํ, พีชํ สาลกลฺยาณิกา;

นาวา จ นาวาลคฺคนํ, กูโป นิยามโก ตถา;

กมฺมกาโร สมุทฺโท จ, วคฺโค เตน ปวุจฺจตีติ.

๑. ‘‘ภนฺเต ¶ ¶ ¶ นาคเสน, ‘ปถวิยา ปฺจ องฺคานิ คเหตพฺพานี’ติ ยํ วเทสิ, กตมานิ ตานิ ปฺจ องฺคานิ คเหตพฺพานี’’ติ? ‘‘ยถา, มหาราช, ปถวี อิฏฺานิฏฺานิ กปฺปูราครุตครจนฺทนกุงฺกุมาทีนิ อากิรนฺเตปิ ปิตฺตเสมฺหปุพฺพรุหิรเสทเมทเขฬสิงฺฆาณิกลสิก- มุตฺตกรีสาทีนิ อากิรนฺเตปิ ตาทิสา เยว, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน อิฏฺานิฏฺเ ลาภาลาเภ ยสายเส นินฺทาปสํสาย สุขทุกฺเข สพฺพตฺถ ตาทินา เยว ภวิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, ปถวิยา ปมํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, ปถวี มณฺฑนวิภูสนาปคตา สกคนฺธปริภาวิตา, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน วิภูสนาปคเตน สกสีลคนฺธปริภาวิเตน ภวิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, ปถวิยา ทุติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, ปถวี นิรนฺตรา อขณฺฑจฺฉิทฺทา อสุสิรา พหลา ฆนา วิตฺถิณฺณา, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน นิรนฺตรมขณฺฑจฺฉิทฺทมสุสิรพหลฆนวิตฺถิณฺณสีเลน ภวิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, ปถวิยา ตติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, ปถวี คามนิคมนครชนปทรุกฺขปพฺพตนทีตฬากโปกฺขรณีมิคปกฺขิมนุชนรนาริคณํ ธาเรนฺตีปิ อกิลาสุ โหติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน โอวทนฺเตนปิ อนุสาสนฺเตนปิ วิฺาเปนฺเตนปิ สนฺทสฺเสนฺเตนปิ สมาทเปนฺเตนปิ สมุตฺเตเชนฺเตนปิ สมฺปหํเสนฺเตนปิ ธมฺมเทสนาสุ อกิลาสุนา ภวิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, ปถวิยา จตุตฺถํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน ¶ จปรํ, มหาราช, ปถวี อนุนยปฺปฏิฆวิปฺปมุตฺตา, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน อนุนยปฺปฏิฆวิปฺปมุตฺเตน ปถวิสเมน เจตสา วิหริตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, ปถวิยา ปฺจมํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ ¶ , มหาราช, อุปาสิกาย จูฬสุภทฺทาย สกสมเณ ปริกิตฺตยมานาย –

‘‘‘เอกฺเจ ¶ พาหํ วาสิยา, ตจฺเฉ กุปิตมานสา [กุปิตมานโส (ก.)];

เอกฺเจพาหํ คนฺเธน, อาลิมฺเปยฺย ปโมทิตา [ปโมทิโต (ก.)].

‘‘‘อมุสฺมึ ปฏิโฆ นตฺถิ, ราโค อสฺมึ น วิชฺชติ;

ปถวีสมจิตฺตา เต, ตาทิสา สมณา มมา’’’ติ.

๒. ‘‘ภนฺเต นาคเสน, ‘อาปสฺส ปฺจ องฺคานิ คเหตพฺพานี’ติ ยํ วเทสิ, กตมานิ ตานิ ปฺจ องฺคานิ คเหตพฺพานี’’ติ? ‘‘ยถา, มหาราช, อาโป สุสณฺิตมกมฺปิตมลุฬิตสภาวปริสุทฺโธ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน กุหนลปนเนมิตฺตกนิปฺเปสิกตํ อปเนตฺวา สุสณฺิตมกมฺปิตมลุฬิตสภาวปริสุทฺธาจาเรน ภวิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, อาปสฺส ปมํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, อาโป สีตลสภาวสณฺิโต, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน สพฺพสตฺเตสุ ขนฺติเมตฺตานุทฺทยสมฺปนฺเนน หิเตสินา อนุกมฺปเกน ภวิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, อาปสฺส ทุติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, อาโป อสุจึ สุจึ กโรติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน คาเม วา อรฺเ วา อุปชฺฌาเย อุปชฺฌายมตฺเตสุ อาจริเย อาจริยมตฺเตสุ สพฺพตฺถ อนธิกรเณน ภวิตพฺพํ อนวเสสการินา. อิทํ, มหาราช, อาปสฺส ตติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน ¶ จปรํ, มหาราช, อาโป พหุชนปตฺถิโต, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน อปฺปิจฺฉสนฺตุฏฺปวิวิตฺตปฏิสลฺลาเนน สตตํ สพฺพโลกมภิปตฺถิเตน ภวิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, อาปสฺส จตุตฺถํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน ¶ จปรํ, มหาราช, อาโป น กสฺสจิ อหิตมุปทหติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน ปรภณฺฑนกลหวิคฺคหวิวาทริตฺตชฺฌานอรติชนนํ กายวจีจิตฺเตหิ ¶ ปาปกํ น กรณียํ. อิทํ, มหาราช, อาปสฺส ปฺจมํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ มหาราช, ภควตา, เทวาติเทเวน กณฺหชาตเก –

‘‘‘วรฺเจ เม อโท สกฺก, สพฺพภูตานมิสฺสร;

น มโน วา สรีรํ วา, มํ-กเต สกฺก กสฺสจิ;

กทาจิ อุปหฺเถ, เอตํ สกฺก วรํ วเร’’’ติ.

๓. ‘‘ภนฺเต นาคเสน, ‘เตชสฺส ปฺจ องฺคานิ คเหตพฺพานี’ติ ยํ วเทสิ, กตมานิ ตานิ ปฺจ องฺคานิ คเหตพฺพานี’’ติ? ‘‘ยถา, มหาราช, เตโช ติณกฏฺสาขาปลาสํ ฑหติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน เย เต อพฺภนฺตรา วา พาหิรา วา กิเลสา อิฏฺานิฏฺารมฺมณานุภวนา, สพฺเพ เต าณคฺคินา ฑหิตพฺพา. อิทํ, มหาราช, เตชสฺส ปมํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, เตโช นิทฺทโย อการุณิโก, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน สพฺพกิเลเสสุ การุฺานุทฺทยา น กาตพฺพา. อิทํ, มหาราช, เตชสฺส ทุติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, เตโช สีตํ ปฏิหนติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน ¶ วีริยสนฺตาปเตชํ อภิชเนตฺวา กิเลสา ปฏิหนฺตพฺพา. อิทํ, มหาราช, เตชสฺส ตติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, เตโช อนุนยปฺปฏิฆวิปฺปมุตฺโต อุณฺหมภิชเนติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน อนุนยปฺปฏิฆวิปฺปมุตฺเตน เตโชสเมน เจตสา วิหริตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, เตชสฺส จตุตฺถํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน ¶ จปรํ, มหาราช, เตโช อนฺธการํ วิธมิตฺวา [วิธมติ (สี. ปี. ก.)] อาโลกํ ทสฺสยติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน อวิชฺชนฺธการํ วิธมิตฺวา าณาโลกํ ทสฺสยิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, เตชสฺส ปฺจมํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, ภควตา เทวาติเทเวน สกํ ปุตฺตํ ราหุลํ โอวทนฺเตน ¶ –

‘เตโชสมํ [ม. นิ. ๒.๑๑๙], ราหุล, ภาวนํ ภาเวหิ, เตโชสมํ หิ เต, ราหุล, ภาวนํ ภาวยโต อุปฺปนฺนา? มนาปามนาปา ผสฺสา จิตฺตํ น ปริยาทาย สฺสนฺตี’’’ติ.

๔. ‘‘ภนฺเต นาคเสน, ‘วายุสฺส ปฺจ องฺคานิ คเหตพฺพานี’ติ ยํ วเทสิ, กตมานิ ตานิ ปฺจ องฺคานิ คเหตพฺพานี’’ติ? ‘‘ยถา, มหาราช, วายุ สุปุปฺผิตวนสณฺฑนฺตรํ อภิวายติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน วิมุตฺติวรกุสุมปุปฺผิตารมฺมณวนนฺตเร รมิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, วายุสฺส ปมํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, วายุ ธรณีรุหปาทปคเณ มถยติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน วนนฺตรคเตน สงฺขาเร วิจินนฺเตน กิเลสา มถยิตพฺพา. อิทํ, มหาราช, วายุสฺส ทุติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, วายุ อากาเส จรติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน ¶ โลกุตฺตรธมฺเมสุ มานสํ สฺจารยิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, วายุสฺส ตติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, วายุ คนฺธํ อนุภวติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน อตฺตโน สีลวรสุรภิคนฺโธ [สีลสุรภิคนฺโท (สี. ปี.)] อนุภวิตพฺโพ. อิทํ, มหาราช, วายุสฺส จตุตฺถํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, วายุ นิราลโย อนิเกตวาสี, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน นิราลยมนิเกตมสนฺถเวน สพฺพตฺถ ¶ วิมุตฺเตน ภวิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, วายุสฺส ปฺจมํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, ภควตา เทวาติเทเวน สุตฺตนิปาเต –

‘‘‘สนฺถวาโต ภยํ ชาตํ, นิเกตา ชายเต รโช;

อนิเกตมสนฺถวํ, เอตํ เว มุนิทสฺสน’’’นฺติ.

๕. ‘‘ภนฺเต นาคเสน, ‘ปพฺพตสฺส ปฺจ องฺคานิ คเหตพฺพานี’ติ ยํ วเทสิ, กตมานิ ตานิ ปฺจ องฺคานิ คเหตพฺพานี’’ติ ¶ ? ‘‘ยถา, มหาราช, ปพฺพโต อจโล อกมฺปิโต [อกมฺปิโย (สี. ปี.)] อสมฺปเวธี, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน สมฺมานเน วิมานเน สกฺกาเร อสกฺกาเร ครุกาเร อครุกาเร ยเส อยเส นินฺทาย ปสํสาย สุเข ทุกฺเข อิฏฺานิฏฺเสุ สพฺพตฺถ รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺพธมฺเมสุ รชนีเยสุ น รชฺชิตพฺพํ, ทุสฺสนีเยสุ น ทุสฺสิตพฺพํ, มุยฺหนีเยสุ น มุยฺหิตพฺพํ, น กมฺปิตพฺพํ น จลิตพฺพํ, ปพฺพเตน วิย อจเลน ภวิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, ปพฺพตสฺส ปมํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, ภควตา เทวาติเทเวน –

‘‘‘เสโล ¶ ยถา เอกฆโน [เอกคฺฆโน (ก.) ธ. ป. ๘๑ ธมฺมปเท], วาเตน น สมีรติ;

เอวํ นินฺทาปสํสาสุ, น สมิฺชนฺติ ปณฺฑิตา’ติ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, ปพฺพโต ถทฺโธ น เกนจิ สํสฏฺโ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน ถทฺเธน อสํสฏฺเน ภวิตพฺพํ, น เกนจิ สํสคฺโค กรณีโย. อิทํ, มหาราช, ปพฺพตสฺส ทุติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, ภควตา เทวาติเทเวน –

‘‘‘อสํสฏฺํ คหฏฺเหิ, อนาคาเรหิ จูภยํ;

อโนกสาริมปฺปิจฺฉํ, ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณ’นฺติ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, ปพฺพเต พีชํ น วิรูหติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน สกมานเส กิเลสา น วิรูหาเปตพฺพา. อิทํ, มหาราช, ปพฺพตสฺส ตติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, เถเรน สุภูตินา –

‘‘‘ราคูปสํหิตํ ¶ จิตฺตํ, ยทา อุปฺปชฺชเต มม;

สยํว ปจฺจเวกฺขามิ [ปจฺจเวกฺขิตฺวา (สพฺพตฺถ)], เอกคฺโค [เอกโก (สพฺพตฺถ)] ตํ ทเมมหํ.

‘‘‘รชฺชเส [รชฺชสิ (สี.), รฺชสิ (ปี.)] รชนีเย จ, ทุสฺสนีเย จ ทุสฺสเส;

มุยฺหเส [มุยฺหสิ (สี.)] โมหนีเย จ, นิกฺขมสฺสุ วนา ตุวํ.

‘‘‘วิสุทฺธานํ ¶ อยํ วาโส, นิมฺมลานํ ตปสฺสินํ;

มา โข วิสุทฺธํ ทูเสสิ, นิกฺขมสฺสุ วนา ตุว’นฺติ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, ปพฺพโต อจฺจุคฺคโต, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน าณจฺจุคฺคเตน ภวิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, ปพฺพตสฺส จตุตฺถํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, ภควตา เทวาติเทเวน –

‘‘‘ปมาทํ อปฺปมาเทน, ยทา นุทติ ปณฺฑิโต;

ปฺาปาสาทมารุยฺห, อโสโก โสกินึ ปชํ;

ปพฺพตฏฺโว ภูมฏฺเ [ภุมฺมฏฺเ (สี. ปี.)], ธีโร พาเล อเวกฺขตี’ติ.

‘‘ปุน ¶ จปรํ, มหาราช, ปพฺพโต อนุนฺนโต อโนนโต, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน อุนฺนตาวนติ น กรณียา. อิทํ, มหาราช, ปพฺพตสฺส ปฺจมํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, อุปาสิกาย จูฬสุภทฺทาย สกสมเณ ปริกิตฺตยมานาย –

‘‘‘ลาเภน อุนฺนโต โลโก, อลาเภน จ โอนโต;

ลาภาลาเภน เอกตฺถา [เอกฏฺา (สี. ปี.)], ตาทิสา สมณา มมา’’’ติ.

๖. ‘‘ภนฺเต นาคเสน, ‘อากาสสฺส ปฺจ องฺคานิ คเหตพฺพานี’ติ ยํ วเทสิ, กตมานิ ตานิ ปฺจ องฺคานิ คเหตพฺพานี’’ติ? ‘‘ยถา, มหาราช, อากาโส สพฺพโส อคยฺโห, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน ¶ สพฺพโส กิเลเสหิ อคยฺเหน ภวิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, อากาสสฺส ปมํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, อากาโส อิสิตาปสภูตทิชคณานุสฺจริโต, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน ‘อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา’ติ สงฺขาเรสุ มานสํ สฺจารยิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, อากาสสฺส ทุติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, อากาโส สนฺตาสนีโย, เอวเมว โข, มหาราช ¶ , โยคินา โยคาวจเรน สพฺพภวปฏิสนฺธีสุ มานสํ อุพฺเพชยิตพฺพํ, อสฺสาโท น กาตพฺโพ. อิทํ, มหาราช, อากาสสฺส ตติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, อากาโส อนนฺโต อปฺปมาโณ อปริเมยฺโย, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน อนนฺตสีเลน อปริมิตาเณน ภวิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, อากาสสฺส จตุตฺถํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, อากาโส อลคฺโค อสตฺโต อปฺปติฏฺิโต อปลิพุทฺโธ, เอวเมว โข ¶ , มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน กุเล คเณ ลาเภ อาวาเส ปลิโพเธ ปจฺจเย สพฺพกิเลเสสุ จ สพฺพตฺถ อลคฺเคน ภวิตพฺพํ, อนาสตฺเตน อปฺปติฏฺิเตน อปลิพุทฺเธน ภวิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, อากาสสฺส ปฺจมํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, ภควตา เทวาติเทเวน สกํ ปุตฺตํ ราหุลํ โอวทนฺเตน – ‘เสยฺยถาปิ, ราหุล [ม. นิ. ๒.๑๑๙], อากาโส น กตฺถจิ ปติฏฺิโต, เอวเมว โข ตฺวํ, ราหุล, อากาสสมํ ภาวนํ ภาเวหิ, อากาสสมํ หิ เต, ราหุล, ภาวนํ ภาวยโต อุปฺปนฺนา มนาปามนาปา ผสฺสา จิตฺตํ ปริยาทาย สฺสนฺตี’’’ติ.

๗. ‘‘ภนฺเต นาคเสน, ‘จนฺทสฺส ปฺจ องฺคานิ คเหตพฺพานี’ติ ยํ วเทสิ, กตมานิ ตานิ ปฺจ องฺคานิ คเหตพฺพานี’’ติ? ‘‘ยถา, มหาราช, จนฺโท สุกฺกปกฺเข ¶ อุทยนฺโต อุตฺตรุตฺตรึ วฑฺฒติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน อาจารสีลคุณวตฺตปฺปฏิปตฺติยา อาคมาธิคเม ปฏิสลฺลาเน สติปฏฺาเน อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตาย โภชเน มตฺตฺุตาย ชาคริยานุโยเค อุตฺตรุตฺตรึ วฑฺฒิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, จนฺทสฺส ปมํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, จนฺโท อุฬาราธิปติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน อุฬาเรน ฉนฺทาธิปตินา ภวิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, จนฺทสฺส ทุติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, จนฺโท นิสาย จรติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน ปวิวิตฺเตน ภวิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, จนฺทสฺส ตติยํ ¶ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, จนฺโท วิมานเกตุ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน สีลเกตุนา ภวิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, จนฺทสฺส จตุตฺถํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, จนฺโท อายาจิตปตฺถิโต อุเทติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา ¶ โยคาวจเรน อายาจิตปตฺถิเตน กุลานิ อุปสงฺกมิตพฺพานิ. อิทํ, มหาราช, จนฺทสฺส ปฺจมํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, ภควตา เทวาติเทเวน สํยุตฺตนิกายวเร ‘จนฺทูปมา, ภิกฺขเว, กุลานิ อุปสงฺกมถ, อปกสฺเสว กายํ อปกสฺส จิตฺตํ นิจฺจนวกา กุเลสุ อปฺปคพฺภา’’’ติ [อปฺปคพฺพาติ (ก.) สํ. นิ. ๒.๑๔๖].

๘. ‘‘ภนฺเต นาคเสน, ‘สูริยสฺส [สุริยสฺส (สี. สฺยา. ปี.)] สตฺต องฺคานิ คเหตพฺพานี’ติ ยํ วเทสิ, กตมานิ ตานิ สตฺต องฺคานิ คเหตพฺพานี’’ติ? ‘‘ยถา, มหาราช, สูริโย สพฺพํ อุทกํ ปริโสเสติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน สพฺพกิเลสา อนวเสสํ ปริโสเสตพฺพา. อิทํ, มหาราช, สูริยสฺส ปมํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน ¶ จปรํ, มหาราช, สูริโย ตมนฺธการํ วิธมติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน สพฺพํ ราคตมํ โทสตมํ โมหตมํ มานตมํ ทิฏฺิตมํ กิเลสตมํ สพฺพํ ทุจฺจริตตมํ วิธมยิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, สูริยสฺส ทุติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, สูริโย อภิกฺขณํ จรติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน อภิกฺขณํ โยนิโส มนสิกาโร กาตพฺโพ. อิทํ, มหาราช, สูริยสฺส ตติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, สูริโย รํสิมาลี, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน อารมฺมณมาลินา ภวิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, สูริยสฺส จตุตฺถํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, สูริโย มหาชนกายํ สนฺตาเปนฺโต จรติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน อาจารสีลคุณวตฺตปฺปฏิปตฺติยา ¶ ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺติอินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคสติปฏฺานสมฺมปฺปธานอิทฺธิปาเทหิ สเทวโก โลโก สนฺตาปยิตพฺโพ. อิทํ, มหาราช, สูริยสฺส ปฺจมํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน ¶ จปรํ, มหาราช, สูริโย ราหุภยา ภีโต จรติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน ทุจฺจริตทุคฺคติวิสมกนฺตารวิปากวินิปาตกิเลสชาลชฏิเต ทิฏฺิสงฺฆาฏปฏิมุกฺเก กุปถปกฺขนฺเท กุมฺมคฺคปฏิปนฺเน [กุมคฺคปฏิปนฺเน (สฺยา. ก.)] สตฺเต ทิสฺวา มหตา สํเวคภเยน มานสํ สํเวเชตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, สูริยสฺส ฉฏฺํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, สูริโย กลฺยาณปาปเก ทสฺเสติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน อินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคสติปฏฺานสมฺมปฺปธานอิทฺธิปาทโลกิยโลกุตฺตรธมฺมา ทสฺเสตพฺพา. อิทํ, มหาราช, สูริยสฺส สตฺตมํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, เถเรน วงฺคีเสน –

‘‘‘ยถาปิ สูริโย อุทยนฺโต, รูปํ ทสฺเสติ ปาณินํ;

สุจิฺจ อสุจิฺจาปิ, กลฺยาณฺจาปิ ปาปกํ.

‘‘‘ตถา ¶ ภิกฺขุ ธมฺมธโร, อวิชฺชาปิหิตํ ชนํ;

ปถํ ทสฺเสติ วิวิธํ, อาทิจฺโจวุทยํ ยถา’’’ติ.

๙. ‘‘ภนฺเต นาคเสน, ‘สกฺกสฺส ตีณิ องฺคานิ คเหตพฺพานี’ติ ยํ วเทสิ, กตมานิ ตานิ ตีณิ องฺคานิ คเหตพฺพานี’’ติ? ‘‘ยถา, มหาราช, สกฺโก เอกนฺตสุขสมปฺปิโต, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน เอกนฺตปวิเวกสุขาภิรเตน ภวิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, สกฺกสฺส ปมํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, สกฺโก เทเว ทิสฺวา ปคฺคณฺหาติ, หาสมภิชเนติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน กุสเลสุ ธมฺเมสุ อลีนมตนฺทิตํ สนฺตํ มานสํ ปคฺคเหตพฺพํ, หาสมภิชเนตพฺพํ, อุฏฺหิตพฺพํ ฆฏิตพฺพํ วายมิตพฺพํ ¶ . อิทํ, มหาราช, สกฺกสฺส ทุติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน ¶ จปรํ, มหาราช, สกฺกสฺส อนภิรติ นุปฺปชฺชติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน สุฺาคาเร อนภิรติ น อุปฺปาเทตพฺพา. อิทํ, มหาราช, สกฺกสฺส ตติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, เถเรน สุภูตินา –

‘‘‘สาสเน เต มหาวีร, ยโต ปพฺพชิโต อหํ;

นาภิชานามิ อุปฺปนฺนํ, มานสํ กามสํหิต’’’นฺติ.

๑๐. ‘‘ภนฺเต นาคเสน, ‘จกฺกวตฺติสฺส จตฺตาริ องฺคานิ คเหตพฺพานี’ติ ยํ วเทสิ, กตมานิ ตานิ จตฺตาริ องฺคานิ คเหตพฺพานี’’ติ? ‘‘ยถา, มหาราช ¶ , จกฺกวตฺตี จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ ชนํ สงฺคณฺหาติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน จตสฺสนฺนํ ปริสานํ มานสํ สงฺคเหตพฺพํ อนุคฺคเหตพฺพํ สมฺปหํเสตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, จกฺกวตฺติสฺส ปมํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, จกฺกวตฺติสฺส วิชิเต โจรา น อุฏฺหนฺติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน กามราคพฺยาปาทวิหึสาวิตกฺกา น อุปฺปาเทตพฺพา. อิทํ, มหาราช, จกฺกวตฺติสฺส ทุติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, ภควตา เทวาติเทเวน –

‘‘‘วิตกฺกูปสเม จ โย รโต, อสุภํ ภาวยเต [ภาวยตี (สฺยา.) ธ. ป. ๓๕๐ ธมฺมปเท] สทา สโต;

เอส โข พฺยนฺติกาหิติ, เอส เฉจฺฉติ มารพนฺธน’นฺติ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, จกฺกวตฺตี ทิวเส ทิวเส สมุทฺทปริยนฺตํ มหาปถวึ อนุยายติ กลฺยาณปาปกานิ วิจินมาโน, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมํ ทิวเส ทิวเส ปจฺจเวกฺขิตพฺพํ ‘กึ นุ โข เม อิเมหิ ตีหิ าเนหิ ¶ อนุปวชฺชสฺส ทิวโส วีติวตฺตตี’ติ. อิทํ, มหาราช, จกฺกวตฺติสฺส ¶ ตติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, ภควตา เทวาติเทเวน องฺคุตฺตรนิกายวเร –

‘กถมฺภูตสฺส เม รตฺตินฺทิวา วีติวตฺตนฺตีติ [วีติปตนฺตีติ (สี. ปี.)] ปพฺพชิเตน อภิณฺหํ ปจฺจเวกฺขิตพฺพ’นฺติ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, จกฺกวตฺติสฺส อพฺภนฺตรพาหิรารกฺขา สุสํวิหิตา โหติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน อพฺภนฺตรานํ พาหิรานํ กิเลสานํ อารกฺขาย สติโทวาริโก เปตพฺโพ. อิทํ ¶ , มหาราช, จกฺกวตฺติสฺส จตุตฺถํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, ภควตา เทวาติเทเวน –

‘สติโทวาริโก, ภิกฺขเว, อริยสาวโก อกุสลํ ปชหติ กุสลํ ภาเวติ, สาวชฺชํ ปชหติ, อนวชฺชํ ภาเวติ, สุทฺธมตฺตานํ ปริหรตี’’’ติ.

ปถวี อาโป จ เตโช จ, วาโย จ ปพฺพเตน จ;

อากาโส จนฺทสูริโย จ, สกฺโก จ จกฺกวตฺตินาติ.

๑. ‘‘ภนฺเต ¶ ¶ นาคเสน, ‘อุปจิกาย เอกํ องฺคํ คเหตพฺพ’นฺติ ยํ วเทสิ, กตมํ ตํ เอกํ องฺคํ คเหตพฺพ’’นฺติ? ‘‘ยถา, มหาราช, อุปจิกา อุปริ ฉทนํ กตฺวา อตฺตานํ ปิทหิตฺวา โคจราย จรติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน สีลสํวรฉทนํ กตฺวา มานสํ ปิทหิตฺวา ปิณฺฑาย จริตพฺพํ, สีลสํวรฉทเนน โข, มหาราช, โยคี โยคาวจโร สพฺพภยสมติกฺกนฺโต โหติ. อิทํ, มหาราช, อุปจิกาย เอกํ องฺคํ ¶ คเหตพฺพํ, ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, เถเรน อุปเสเนน วงฺคนฺตปุตฺเตน –

‘‘‘สีลสํวรฉทนํ, โยคี กตฺวาน มานสํ;

อนุปลิตฺโต โลเกน, ภยา จ ปริมุจฺจตี’’’ติ.

๒. ‘‘ภนฺเต นาคเสน, ‘พิฬารสฺส ทฺเว องฺคานิ คเหตพฺพานี’ติ ยํ วเทสิ, กตมานิ ตานิ ทฺเว องฺคานิ คเหตพฺพานี’’ติ? ‘‘ยถา, มหาราช, พิฬาโร คุหาคโตปิ สุสิรคโตปิ หมฺมิยนฺตรคโตปิ อุนฺทูรํ เยว ปริเยสติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน คามคเตนาปิ อรฺคเตนาปิ รุกฺขมูลคเตนาปิ สุฺาคารคเตนาปิ สตตํ สมิตํ อปฺปมตฺเตน กายคตาสติโภชนํ เยว ปริเยสิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, พิฬารสฺส ปมํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน ¶ จปรํ, มหาราช, พิฬาโร อาสนฺเน เยว โคจรํ ปริเยสติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน อิเมสุ เยว ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อุทยพฺพยานุปสฺสินา วิหริตพฺพํ ‘อิติ รูปํ อิติ รูปสฺส สมุทโย อิติ รูปสฺส อตฺถงฺคโม, อิติ เวทนา อิติ เวทนาย สมุทโย อิติ เวทนาย อตฺถงฺคโม, อิติ สฺา อิติ สฺาย สมุทโย ¶ อิติ สฺาย อตฺถงฺคโม, อิติ สงฺขารา อิติ สงฺขารานํ สมุทโย อิติ สงฺขารานํ อตฺถงฺคโม, อิติ วิฺาณํ อิติ วิฺาณสฺส สมุทโย อิติ วิฺาณสฺส อตฺถงฺคโม’ติ. อิทํ, มหาราช, พิฬารสฺส ทุติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, ภควตา เทวาติเทเวน –

‘‘‘น อิโต ทูเร ภวิตพฺพํ, ภวคฺคํ กึ กริสฺสติ;

ปจฺจุปฺปนฺนมฺหิ โวหาเร, สเก กายมฺหิ วินฺทถา’’’ติ.

๓. ‘‘ภนฺเต นาคเสน, ‘อุนฺทูรสฺส [อุนฺทุรสฺส (สฺยา. ก.)] เอกํ องฺคํ คเหตพฺพ’นฺติ ยํ วเทสิ, กตมํ ตํ เอกํ องฺคํ คเหตพฺพ’’นฺติ? ‘‘ยถา, มหาราช, อุนฺทูโร อิโตจิโต จ วิจรนฺโต อาหารูปาสีสโก เยว จรติ, เอวเมว โข, มหาราช ¶ , โยคินา โยคาวจเรน อิโตจิโต จ วิจรนฺเตน โยนิโส มนสิการูปาสีสเกเนว ภวิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, อุนฺทูรสฺส เอกํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, เถเรน อุปเสเนน วงฺคนฺตปุตฺเตน –

‘‘‘ธมฺมาสีสํ [ธมฺมสีสํ (สี. ปี.)] กริตฺวาน, วิหรนฺโต วิปสฺสโก;

อโนลีโน วิหรติ, อุปสนฺโต สทา สโต’’’ติ.

๔. ‘‘ภนฺเต ¶ นาคเสน, ‘วิจฺฉิกสฺส เอกํ องฺคํ คเหตพฺพ’นฺติ ยํ วเทสิ, กตมํ ตํ เอกํ องฺคํ คเหตพฺพ’’นฺติ? ‘‘ยถา, มหาราช, วิจฺฉิโก นงฺคุลาวุโธ นงฺคุลํ อุสฺสาเปตฺวา จรติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน าณาวุเธน ภวิตพฺพํ, าณํ อุสฺสาเปตฺวา วิหริตพฺพํ ¶ . อิทํ, มหาราช, วิจฺฉิกสฺส เอกํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, เถเรน อุปเสเนน วงฺคนฺตปุตฺเตน –

‘‘‘าณขคฺคํ คเหตฺวาน, วิหรนฺโต วิปสฺสโก;

ปริมุจฺจติ สพฺพภยา, ทุปฺปสโห จ โส ภเว’’’ติ.

๕. ‘‘ภนฺเต นาคเสน, ‘นกุลสฺส เอกํ องฺคํ คเหตพฺพ’นฺติ ยํ วเทสิ, กตมํ ตํ เอกํ องฺคํ คเหตพฺพ’’นฺติ? ‘‘ยถา, มหาราช, นกุโล อุรคมุปคจฺฉนฺโต เภสชฺเชน กายํ ปริภาเวตฺวา อุรคมุปคจฺฉติ คเหตุํ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน โกธาฆาตพหุลํ กลหวิคฺคหวิวาทวิโรธาภิภูตํ โลกมุปคจฺฉนฺเตน เมตฺตาเภสชฺเชน มานสํ อนุลิมฺปิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, นกุลสฺส เอกํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, เถเรน สาริปุตฺเตน ธมฺมเสนาปตินา –

‘‘‘ตสฺมา สกํ ปเรสมฺปิ, กาตพฺพา เมตฺตภาวนา;

เมตฺตจิตฺเตน ผริตพฺพํ, เอตํ พุทฺธาน สาสน’’’นฺติ.

๖. ‘‘ภนฺเต ¶ ¶ นาคเสน, ‘ชรสิงฺคาลสฺส ทฺเว องฺคานิ คเหตพฺพานี’ติ ยํ วเทสิ, กตมานิ ตานิ ทฺเว องฺคานิ คเหตพฺพานี’’ติ? ‘‘ยถา, มหาราช, ชรสิงฺคาโล โภชนํ ปฏิลภิตฺวา อชิคุจฺฉมาโน ยาวทตฺถํ อาหรยติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน โภชนํ ปฏิลภิตฺวา อชิคุจฺฉมาเนน สรีรยาปนมตฺตเมว ปริภุฺชิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, ชรสิงฺคาลสฺส ปมํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, เถเรน มหากสฺสเปน –

‘‘‘เสนาสนมฺหา โอรุยฺห, คามํ ปิณฺฑาย ปาวิสึ;

ภุฺชนฺตํ ปุริสํ กุฏฺึ, สกฺกจฺจ นํ อุปฏฺหึ.

‘‘‘โส ¶ เม ปกฺเกน หตฺเถน, อาโลปํ อุปนามยิ;

อาโลปํ ปกฺขิปนฺตสฺส, องฺคุลิเปตฺถ ฉิชฺชถ.

‘‘‘กุฏฺฏมูลฺจ นิสฺสาย, อาโลปํ ตํ อภุฺชิสํ;

ภุฺชมาเน วา ภุตฺเต วา, เชคุจฺฉํ เม น วิชฺชตี’ติ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, ชรสิงฺคาโล โภชนํ ปฏิลภิตฺวา น วิจินาติ ลูขํ วา ปณีตํ วาติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน โภชนํ ปฏิลภิตฺวา น วิจินิตพฺพํ ‘ลูขํ วา ปณีตํ วา สมฺปนฺนํ วา อสมฺปนฺนํ วา’ติ, ยถาลทฺเธน สนฺตุสฺสิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, ชรสิงฺคาลสฺส ทุติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, เถเรน อุปเสเนน วงฺคนฺตปุตฺเตน –

‘‘‘ลูเขนปิ จ สนฺตุสฺเส, นาฺํ ปตฺเถ รสํ พหุํ;

รเสสุ อนุคิทฺธสฺส, ฌาเน น รมเต [รมตี (สี. ปี.)] มโน;

อิตรีตเรน สนฺตุฏฺโ [สนฺตุฏฺเ (สี. ปี.)], สามฺํ ปริปูรตี’’’ติ.

๗. ‘‘ภนฺเต ¶ นาคเสน, ‘มิคสฺส ตีณิ องฺคานิ คเหตพฺพานี’ติ ยํ วเทสิ, กตมานิ ตานิ ตีณิ องฺคานิ คเหตพฺพานี’’ติ? ‘‘ยถา, มหาราช, มิโค ทิวา อรฺเ จรติ, รตฺตึ อพฺโภกาเส, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน ทิวา อรฺเ วิหริตพฺพํ, รตฺตึ อพฺโภกาเส. อิทํ, มหาราช, มิคสฺส ¶ ปมํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, ภควตา เทวาติเทเวน โลมหํสนปริยาเย –

‘โส โข อหํ, สาริปุตฺต, ยา ตา รตฺติโย สีตา เหมนฺติกา อนฺตรฏฺกา หิมปาตสมยา [อนฺตรฏฺเก หิมปาตสมเย (สี. ปี. ก.)], ตถารูปาสุ รตฺตีสุ รตฺตึ อพฺโภกาเส วิหรามิ, ทิวา วนสณฺเฑ. คิมฺหานํ ปจฺฉิเม มาเส ทิวา อพฺโภกาเส วิหรามิ, รตฺตึ วนสณฺเฑ’ติ.

‘‘ปุน ¶ จปรํ, มหาราช, มิโค สตฺติมฺหิ วา สเร วา โอปตนฺเต วฺเจติ [วชฺเชติ (ก.)] ปลายติ, น กายมุปเนติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน กิเลเสสุ โอปตนฺเตสุ วฺจยิตพฺพํ [วชฺชยิตพฺพํ (ก.)] ปลายิตพฺพํ, น จิตฺตมุปเนตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, มิคสฺส ทุติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, มิโค มนุสฺเส ทิสฺวา เยน วา เตน วา ปลายติ ‘มา มํ เต อทฺทสํสู’ติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน ภณฺฑนกลหวิคฺคหวิวาทสีเล ทุสฺสีเล กุสีเต สงฺคณิการาเม ทิสฺวา เยน วา เตน วา ปลายิตพฺพํ ‘มา มํ เต อทฺทสํสุ, อหฺจ เต มา อทฺทส’นฺติ. อิทํ, มหาราช, มิคสฺส ตติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, เถเรน สาริปุตฺเตน ธมฺมเสนาปตินา –

‘‘‘มา เม กทาจิ ปาปิจฺโฉ, กุสีโต หีนวีริโย;

อปฺปสฺสุโต อนาจาโร, สมฺมโต [สเมโต (สี. ปี.)] อหุ กตฺถจี’’’ติ.

๘. ‘‘ภนฺเต ¶ นาคเสน, ‘โครูปสฺส จตฺตาริ องฺคานิ คเหตพฺพานี’ติ ยํ วเทสิ, กตมานิ ตานิ จตฺตาริ องฺคานิ คเหตพฺพานี’’ติ? ‘‘ยถา, มหาราช, โครูโป สกํ เคหํ น วิชหติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน สโก กาโย น วิชหิตพฺโพ ‘อนิจฺจุจฺฉาทนปริมทฺทนเภทนวิกิรณวิทฺธํสนธมฺโม อยํ กาโย’ติ. อิทํ, มหาราช, โครูปสฺส ปมํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, โครูโป อาทินฺนธุโร สุขทุกฺเขน ธุรํ วหติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน อาทินฺนพฺรหฺมจริเยน ¶ สุขทุกฺเขน ยาว ชีวิตปริยาทานา อาปาณโกฏิกํ พฺรหฺมจริยํ จริตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, โครูปสฺส ทุติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, โครูโป ฉนฺเทน ฆายมาโน ปานียํ ปิวติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน อาจริยุปชฺฌายานํ อนุสิฏฺิ ¶ ฉนฺเทน เปเมน ปสาเทน ฆายมาเนน ปฏิคฺคเหตพฺพา. อิทํ, มหาราช, โครูปสฺส ตติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, โครูโป เยน เกนจิ วาหิยมาโน วหติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน เถรนวมชฺฌิมภิกฺขูนมฺปิ คิหิอุปาสกสฺสาปิ โอวาทานุสาสนี สิรสา สมฺปฏิจฺฉิตพฺพา. อิทํ, มหาราช, โครูปสฺส จตุตฺถํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, เถเรน สาริปุตฺเตน ธมฺมเสนาปตินา –

‘‘‘ตทหุ ปพฺพชิโต สนฺโต, ชาติยา สตฺตวสฺสิโก;

โสปิ มํ อนุสาเสยฺย, สมฺปฏิจฺฉามิ มตฺถเก [มุทฺธนา (สี.)].

‘‘‘ติพฺพํ ฉนฺทฺจ เปมฺจ, ตสฺมึ ทิสฺวา อุปฏฺเป;

เปยฺยาจริยฏฺาเน, สกฺกจฺจ นํ ปุนปฺปุน’’’นฺติ.

๙. ‘‘ภนฺเต ¶ นาคเสน, ‘วราหสฺส ทฺเว องฺคานิ คเหตพฺพานี’ติ ยํ วเทสิ, กตมานิ ตานิ ทฺเว องฺคานิ คเหตพฺพานี’’ติ? ‘‘ยถา, มหาราช, วราโห สนฺตตฺตกิเต [สนฺตตฺตกิเน (สี. ปี.)] คิมฺหสมเย สมฺปตฺเต อุทกํ อุปคจฺฉติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน โทเสน จิตฺเต อาลุฬิตขลิตวิพฺภนฺตสนฺตตฺเต สีตลามตปณีตเมตฺตาภาวนํ อุปคนฺตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, วราหสฺส ปมํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, วราโห จิกฺขลฺลมุทกมุปคนฺตฺวา นาสิกาย ปถวึ ขณิตฺวา โทณึ กตฺวา โทณิกาย สยติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน ¶ มานเส กายํ นิกฺขิปิตฺวา อารมฺมณนฺตรคเตน สยิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, วราหสฺส ทุติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, เถเรน ปิณฺโฑลภารทฺวาเชน –

‘‘‘กาเย [กาเยน (ก.)] สภาวํ ทิสฺวาน, วิจินิตฺวา วิปสฺสโก;

เอกากิโย อทุติโย, เสติ อารมฺมณนฺตเร’’’ติ.

๑๐. ‘‘ภนฺเต ¶ นาคเสน, ‘หตฺถิสฺส ปฺจ องฺคานิ คเหตพฺพานี’ติ ยํ วเทสิ, กตมานิ ตานิ ปฺจ องฺคานิ คเหตพฺพานี’’ติ? ‘‘ยถา, มหาราช, หตฺถี นาม จรนฺโต เยว ปถวึ ทาเลติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน กายํ สมฺมสมาเนเนว สพฺเพ กิเลสา ทาเลตพฺพา. อิทํ, มหาราช, หตฺถิสฺส ปมํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, หตฺถี สพฺพกาเยเนว อปโลเกติ, อุชุกํ เยว เปกฺขติ, น ทิสาวิทิสา วิโลเกติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน สพฺพกาเยน อปโลกินา ¶ ภวิตพฺพํ, น ทิสาวิทิสา วิโลเกตพฺพา, น อุทฺธํ อุลฺโลเกตพฺพํ, น อโธ โอโลเกตพฺพํ, ยุคมตฺตเปกฺขินา ภวิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, หตฺถิสฺส ทุติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, หตฺถี อนิพทฺธสยโน โคจรายมนุคนฺตฺวา น ตเมว เทสํ วาสตฺถมุปคจฺฉติ, น ธุวปฺปติฏฺาลโย, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน อนิพทฺธสยเนน ภวิตพฺพํ, นิราลเยน ปิณฺฑาย คนฺตพฺพํ, ยทิ ปสฺสติ วิปสฺสโก มนุฺํ ปติรูปํ รุจิรเทเส ภวํ มณฺฑปํ วา รุกฺขมูลํ วา คุหํ วา ปพฺภารํ วา, ตตฺเถว วาสมุปคนฺตพฺพํ, ธุวปฺปติฏฺาลโย น กาตพฺโพ. อิทํ, มหาราช, หตฺถิสฺส ตติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, หตฺถี อุทกํ โอคาหิตฺวา สุจิวิมลสีตลสลิลปริปุณฺณํ กุมุทุปฺปลปทุมปุณฺฑรีกสฺฉนฺนํ มหติมหนฺตํ ¶ ปทุมสรํ โอคาหิตฺวา กีฬติ คชวรกีฬํ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน สุจิวิมลวิปฺปสนฺนมนาวิลธมฺมวรวาริปุณฺณํ วิมุตฺติกุสุมสฺฉนฺนํ มหาสติปฏฺานโปกฺขรณึ โอคาหิตฺวา าเณน สงฺขารา โอธุนิตพฺพา วิธุนิตพฺพา, โยคาวจรกีฬา กีฬิตพฺพา. อิทํ, มหาราช, หตฺถิสฺส จตุตฺถํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, หตฺถี สโต ปาทํ อุทฺธรติ, สโต ปาทํ นิกฺขิปติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน สเตน สมฺปชาเนน ปาทํ อุทฺธริตพฺพํ, สเตน สมฺปชาเนน ปาทํ นิกฺขิปิตพฺพํ, อภิกฺกมปฏิกฺกเม สมิฺชนปสารเณ สพฺพตฺถ สเตน สมฺปชาเนน ภวิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, หตฺถิสฺส ¶ ปฺจมํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, ภควตา เทวาติเทเวน สํยุตฺตนิกายวเร –

‘‘‘กาเยน สํวโร สาธุ, สาธุ วาจาย สํวโร;

มนสา สํวโร สาธุ, สาธุ สพฺพตฺถ สํวโร;

สพฺพตฺถ สํวุโต ลชฺชี, รกฺขิโตติ ปวุจฺจตี’’’ติ.

หตฺถิงฺคปฺโห ทสโม.อุปจิกาวคฺโค จตุตฺโถ.

อุปจิกา พิฬาโร จ, อุนฺทูโร วิจฺฉิเกน จ;

๑. ‘‘ภนฺเต ¶ ¶ ¶ นาคเสน, ‘สีหสฺส สตฺต องฺคานิ คเหตพฺพานี’ติ ยํ วเทสิ, กตมานิ ตานิ สตฺต องฺคานิ คเหตพฺพานี’’ติ? ‘‘ยถา, มหาราช, สีโห นาม เสตวิมลปริสุทฺธปณฺฑโร, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน เสตวิมลปริสุทฺธปณฺฑรจิตฺเตน พฺยปคตกุกฺกุจฺเจน ภวิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, สีหสฺส ปมํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, สีโห จตุจรโณ วิกฺกนฺตจารี, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน จตุริทฺธิปาทจรเณน ภวิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, สีหสฺส ทุติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, สีโห อภิรูปรุจิรเกสรี, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน อภิรูปรุจิรสีลเกสรินา ภวิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, สีหสฺส ตติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, สีโห ชีวิตปริยาทาเนปิ น กสฺสจิ โอนมติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารปริยาทาเนปิ น กสฺสจิ โอนมิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, สีหสฺส จตุตฺถํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, สีโห สปทานภกฺโข ยสฺมึ โอกาเส นิปตติ, ตตฺเถว ยาวทตฺถํ ภกฺขยติ, น วรมํสํ วิจินาติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน สปทานภกฺเขน ภวิตพฺพํ, น กุลานิ วิจินิตพฺพานิ, น ปุพฺพเคหํ หิตฺวา กุลานิ อุปสงฺกมิตพฺพานิ, น โภชนํ วิจินิตพฺพํ, ยสฺมึ โอกาเส กพฬํ อาทียติ, ตสฺมึ เยว โอกาเส ¶ ภุฺชิตพฺพํ สรีรยาปนตฺถํ [สรีรยาปนมตฺตํ (สี. ปี.)], น วรโภชนํ วิจินิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, สีหสฺส ปฺจมํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, สีโห อสนฺนิธิภกฺโข, สกึ โคจรํ ภกฺขยิตฺวา น ปุน ตํ อุปคจฺฉติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน อสนฺนิธิการปริโภคินา ¶ ภวิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, สีหสฺส ฉฏฺํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ ¶ , มหาราช, สีโห โภชนํ อลทฺธา น ปริตสฺสติ, ลทฺธาปิ โภชนํ อคธิโต [อคถิโต (สี.)] อมุจฺฉิโต อนชฺโฌสนฺโน ปริภุฺชติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน โภชนํ อลทฺธา น ปริตสฺสิตพฺพํ, ลทฺธาปิ โภชนํ อคธิเตน อมุจฺฉิเตน อนชฺโฌสนฺเนน อาทีนวทสฺสาวินา นิสฺสรณปฺเน ปริภุฺชิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, สีหสฺส สตฺตมํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, ภควตา เทวาติเทเวน สํยุตฺตนิกายวเร เถรํ มหากสฺสปํ ปริกิตฺตยมาเนน –

‘สนฺตุฏฺโยํ, ภิกฺขเว, กสฺสโป อิตรีตเรน ปิณฺฑปาเตน, อิตรีตรปิณฺฑปาตสนฺตุฏฺิยา จ วณฺณวาที, น จ ปิณฺฑปาตเหตุ อเนสนํ อปฺปติรูปํ อาปชฺชติ, อลทฺธา จ ปิณฺฑปาตํ น ปริตสฺสติ, ลทฺธา จ ปิณฺฑปาตํ อคธิโต อมุจฺฉิโต อนชฺโฌสนฺโน อาทีนวทสฺสาวี นิสฺสรณปฺโ ปริภุฺชตี’’’ติ.

๒. ‘‘ภนฺเต นาคเสน, ‘จกฺกวากสฺส ตีณิ องฺคานิ คเหตพฺพานี’ติ ยํ วเทสิ, กตมานิ ตานิ ตีณิ องฺคานิ คเหตพฺพานีติ’’? ‘‘ยถา, มหาราช, จกฺกวาโก ยาว ชีวิตปริยาทานา ทุติยิกํ น วิชหติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน ยาว ชีวิตปริยาทานา โยนิโส มนสิกาโร น วิชหิตพฺโพ. อิทํ, มหาราช, จกฺกวากสฺส ปมํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน ¶ จปรํ, มหาราช, จกฺกวาโก เสวาลปณกภกฺโข, เตน จ สนฺตุฏฺึ อาปชฺชติ, ตาย จ สนฺตุฏฺิยา พเลน จ วณฺเณน จ น ปริหายติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน ยถาลาภสนฺโตโส กรณีโย, ยถาลาภสนฺตุฏฺโ โข, มหาราช, โยคี โยคาวจโร น ปริหายติ สีเลน, น ปริหายติ สมาธินา, น ¶ ปริหายติ ปฺาย, น ปริหายติ วิมุตฺติยา, น ปริหายติ วิมุตฺติาณทสฺสเนน, น ปริหายติ สพฺเพหิ กุสเลหิ ธมฺเมหิ. อิทํ, มหาราช, จกฺกวากสฺส ¶ ทุติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, จกฺกวาโก ปาเณ น วิเหยติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน นิหิตทณฺเฑน นิหิตสตฺเถน ลชฺชินา ทยาปนฺเนน สพฺพปาณภูตหิตานุกมฺปินา ภวิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, จกฺกวากสฺส ตติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสตมฺเปตํ, มหาราช, ภควตา เทวาติเทเวน จกฺกวากชาตเก –

‘‘‘โย น หนฺติ น ฆาเตติ, น ชินาติ น ชาปเย;

เมตฺตํโส [อหึสา (สี. ปี.)] สพฺพภูเตสุ, เวรํ ตสฺส น เกนจี’’’ติ.

๓. ‘‘ภนฺเต นาคเสน, ‘เปณาหิกาย ทฺเว องฺคานิ คเหตพฺพานี’ติ ยํ วเทสิ, กตมานิ ตานิ ทฺเว องฺคานิ คเหตพฺพานี’’ติ? ‘‘ยถา, มหาราช, เปณาหิกา สกปติมฺหิ อุสูยาย ฉาปเก น โปสยติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน สกมเน [สกมโน (ก.)] กิเลเส อุปฺปนฺเน อุสูยายิตพฺพํ, สติปฏฺาเนน สมฺมาสํวรสุสิเร ปกฺขิปิตฺวา มโนทฺวาเร กายคตาสติ ภาเวตพฺพา. อิทํ, มหาราช, เปณาหิกาย ปมํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, เปณาหิกา ปวเน ทิวสํ โคจรํ จริตฺวา สายํ ปกฺขิคณํ อุเปติ อตฺตโน คุตฺติยา, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน เอกเกน ปวิเวกํ เสวิตพฺพํ สํโยชนปริมุตฺติยา, ตตฺร รตึ อลภมาเนน อุปวาทภยปริรกฺขณาย สงฺฆํ โอสริตฺวา ¶ สงฺฆรกฺขิเตน วสิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, เปณาหิกาย ทุติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, พฺรหฺมุนา สหมฺปตินา ภควโต สนฺติเก –

‘‘‘เสเวถ ¶ ปนฺตานิ เสนาสนานิ, จเรยฺย สํโยชนวิปฺปโมกฺขา;

สเจ รตึ นาธิคจฺเฉยฺย ตตฺถ, สงฺเฆ วเส รกฺขิตตฺโต สตีมา’’’ติ.

๔. ‘‘ภนฺเต ¶ นาคเสน, ‘ฆรกโปตสฺส เอกํ องฺคํ คเหตพฺพ’นฺติ ยํ วเทสิ, กตมํ ตํ เอกํ องฺคํ คเหตพฺพ’’นฺติ? ‘‘ยถา, มหาราช, ฆรกโปโต ปรเคเห วสมาโน น เตสํ กิฺจิ ภณฺฑสฺส นิมิตฺตํ คณฺหาติ, มชฺฌตฺโต วสติ สฺาพหุโล, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน ปรกุลํ อุปคเตน ตสฺมึ กุเล อิตฺถีนํ วา ปุริสานํ วา มฺเจ วา ปีเ วา วตฺเถ วา อลงฺกาเร วา อุปโภเค วา ปริโภเค วา โภชนวิกตีสุ วา น นิมิตฺตํ คเหตพฺพํ, มชฺฌตฺเตน ภวิตพฺพํ, สมณสฺา ปจฺจุปฏฺเปตพฺพา. อิทํ, มหาราช, ฆรกโปตสฺส เอกํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, ภควตา เทวาติเทเวน จูฬนารทชาตเก –

‘‘‘ปวิสิตฺวา ปรกุลํ, ปานตฺถํ โภชนาย วา [ปาเนสุ โภชเนสุ วา (สี. ปี.)];

มิตํ ขาเท มิตํ ภุฺเช, น จ รูเป มนํ กเร’’’ติ.

๕. ‘‘ภนฺเต นาคเสน, ‘อุลูกสฺส ทฺเว องฺคานิ คเหตพฺพานี’ติ ยํ วเทสิ, กตมานิ ตานิ ทฺเว องฺคานิ คเหตพฺพานี’’ติ? ‘‘ยถา, มหาราช, อุลูโก กาเกหิ ปฏิวิรุทฺโธ, รตฺตึ กากสงฺฆํ คนฺตฺวา พหูปิ กาเก หนติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน อฺาเณน ¶ ปฏิวิรุทฺโธ กาตพฺโพ, เอเกน รโห นิสีทิตฺวา อฺาณํ สมฺปมทฺทิตพฺพํ, มูลโต ฉินฺทิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, อุลูกสฺส ปมํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน ¶ จปรํ, มหาราช, อุลูโก สุปฺปฏิสลฺลีโน โหติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน ปฏิสลฺลานาราเมน ภวิตพฺพํ ปฏิสลฺลานรเตน. อิทํ, มหาราช, อุลูกสฺส ทุติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, ภควตา เทวาติเทเวน สํยุตฺตนิกายวเร –

‘‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปฏิสลฺลานาราโม ปฏิสลฺลานรโต ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’’ติ ยถา ภูถํ ปชานาติ ¶ , ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาตี’’’ติ.

๖. ‘‘ภนฺเต นาคเสน, ‘สตปตฺตสฺส เอกํ องฺคํ คเหตพฺพ’นฺติ ยํ วเทสิ, กตมํ ตํ เอกํ องฺคํ คเหตพฺพ’’นฺติ? ‘‘ยถา, มหาราช, สตปตฺโต รวิตฺวา ปเรสํ เขมํ วา ภยํ วา อาจิกฺขติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน ปเรสํ ธมฺมํ เทสยมาเนน วินิปาตํ ภยโต ทสฺสยิตพฺพํ, นิพฺพานํ เขมโต ทสฺสยิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, สตปตฺตสฺส เอกํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, เถเรน ปิณฺโฑลภารทฺวาเชน –

‘‘‘นิรเย ภยสนฺตาสํ, นิพฺพาเน วิปุลํ สุขํ;

อุภยาเนตานตฺถานิ ทสฺเสตพฺพานิ โยคินา’’’ติ.

๗. ‘‘ภนฺเต ¶ นาคเสน, ‘วคฺคุลิสฺส ทฺเว องฺคานิ คเหตพฺพานี’ติ ยํ วเทสิ, กตมานิ ตานิ ทฺเว องฺคานิ คเหตพฺพานี’’ติ? ‘‘ยถา, มหาราช, วคฺคุลิ เคหํ ปวิสิตฺวา วิจริตฺวา นิกฺขมติ, น ตตฺถ ปลิพุทฺธติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน คามํ ปิณฺฑาย ปวิสิตฺวา สปทานํ วิจริตฺวา ¶ ปฏิลทฺธลาเภน ขิปฺปเมว นิกฺขมิตพฺพํ, น ตตฺถ ปลิพุทฺเธน ภวิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, วคฺคุลิสฺส ปมํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, วคฺคุลิ ปรเคเห วสมาโน น เตสํ ปริหานึ กโรติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน กุลานิ อุปสงฺกมิตฺวา อติยาจนาย วา วิฺตฺติพหุลตาย วา กายโทสพหุลตาย วา อติภาณิตาย วา สมานสุขทุกฺขตาย วา น เตสํ โกจิ วิปฺปฏิสาโร กรณีโย, นปิ เตสํ มูลกมฺมํ ปริหาเปตพฺพํ, สพฺพถา วฑฺฒิ เยว อิจฺฉิตพฺพา. อิทํ, มหาราช, วคฺคุลิสฺส ทุติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, ภควตา ¶ เทวาติเทเวน ทีฆนิกายวเร ลกฺขณสุตฺตนฺเต –

‘‘‘สทฺธาย สีเลน สุเตน พุทฺธิยา, จาเคน ธมฺเมน พหูหิ สาธุหิ;

ธเนน ธฺเน จ เขตฺตวตฺถุนา, ปุตฺเตหิ ทาเรหิ จตุปฺปเทหิ จ.

‘‘‘าตีหิ มิตฺเตหิ จ พนฺธเวหิ, พเลน วณฺเณน สุเขน จูภยํ;

กถํ น หาเยยฺยุํ ปเรติ อิจฺฉติ, อตฺถสมิทฺธิฺจ ปนาภิกงฺขตี’’’ติ.

๘. ‘‘ภนฺเต นาคเสน, ‘ชลูกาย เอกํ องฺคํ คเหตพฺพ’นฺติ ยํ วเทสิ, กตมํ ตํ เอกํ องฺคํ คเหตพฺพ’’นฺติ? ‘‘ยถา, มหาราช, ชลูกา ยตฺถ อลฺลียติ, ตตฺเถว ทฬฺหํ อลฺลียิตฺวา รุหิรํ ปิวติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน ยสฺมึ อารมฺมเณ ¶ จิตฺตํ อลฺลียติ, ตํ อารมฺมณํ วณฺณโต จ สณฺานโต จ ทิสโต จ โอกาสโต จ ปริจฺเฉทโต จ ลิงฺคโต จ นิมิตฺตโต จ ทฬฺหํ ปติฏฺาเปตฺวา เตเนวารมฺมเณน วิมุตฺติรสมเสจนกํ ปาตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, ชลูกาย เอกํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, เถเรน อนุรุทฺเธน –

‘‘‘ปริสุทฺเธน ¶ จิตฺเตน, อารมฺมเณ ปติฏฺาย;

เตน จิตฺเตน ปาตพฺพํ, วิมุตฺติรสมเสจน’’’นฺติ.

๙. ‘‘ภนฺเต นาคเสน, ‘สปฺปสฺส ตีณิ องฺคานิ คเหตพฺพานี’ติ ยํ วเทสิ, กตมานิ ตานิ ตีณิ องฺคานิ คเหตพฺพานี’’ติ? ‘‘ยถา, มหาราช, สปฺโป อุเรน คจฺฉติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน ปฺาย จริตพฺพํ, ปฺาย จรมานสฺส โข, มหาราช, โยคิโน จิตฺตํ าเย จรติ, วิลกฺขณํ วิวชฺเชติ, สลกฺขณํ ภาเวติ. อิทํ, มหาราช ¶ , สปฺปสฺส ปมํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, สปฺโป จรมาโน โอสธํ ปริวชฺเชนฺโต จรติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน ทุจฺจริตํ ปริวชฺเชนฺเตน จริตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, สปฺปสฺส ทุติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, สปฺโป มนุสฺเส ทิสฺวา ตปฺปติ [มนุสฺสํ ทิสฺวา กมฺปติ (ก.)] โสจติ จินฺตยติ, เอวเมว โข มหาราช โยคินา โยคาวจเรน กุวิตกฺเก, วิตกฺเกตฺวา อรตึ อุปฺปาทยิตฺวา ตปฺปิตพฺพํ โสจิตพฺพํ จินฺตยิตพฺพํ ‘ปมาเทน เม ทิวโส วีตินามิโต, น โส ปุน สกฺกา ลทฺธุ’นฺติ. อิทํ, มหาราช, สปฺปสฺส ตติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, ภควตา ภลฺลาฏิยชาตเก ทฺวินฺนํ กินฺนรานํ –

‘‘‘มเยกรตฺตํ ¶ [ยเมกรตฺตึ (สี. ปี.)] วิปฺปวสิมฺห ลุทฺท, อกามกา อฺมฺํ สรนฺตา;

ตเมกรตฺตํ [ตเมกรตฺตึ (สี. ปี.)] อนุตปฺปมานา, โสจาม ‘สา รตฺติ ปุน นเหสฺสตี’’’ติ.

๑๐. ‘‘ภนฺเต ¶ นาคเสน, ‘อชครสฺส เอกํ องฺคํ คเหตพฺพ’นฺติ ยํ วเทสิ, กตมํ ตํ เอกํ องฺคํ คเหตพฺพ’’นฺติ? ‘‘ยถา, มหาราช, อชคโร มหติมหากาโย พหูปิ ทิวเส อูนูทโร ทีนตโร กุจฺฉิปูรํ อาหารํ น ลภติ, อปริปุณฺโณ เยว ยาวเทว สรีรยาปนมตฺตเกน ยาเปติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคิโน โยคาวจรสฺส ภิกฺขาจริยปฺปสุตสฺส ปรปิณฺฑมุปคตสฺส ปรทินฺนปฺปาฏิกงฺขิสฺส สยํคาหปฺปฏิวิรตสฺส ทุลฺลภํ อุทรปริปูรํ อาหารํ, อปิ จ อตฺถวสิเกน กุลปุตฺเตน จตฺตาโร ปฺจ อาโลเป อภุฺชิตฺวา อวเสสํ อุทเกน ปริปูเรตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, อชครสฺส เอกํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, เถเรน สาริปุตฺเตน ธมฺมเสนาปตินา –

‘‘‘อลฺลํ ¶ สุกฺขํ วา ภุฺชนฺโต, น พาฬฺหํ สุหิโต สิยา;

อูนูทโร มิตาหาโร, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช.

‘‘‘จตฺตาโร ปฺจ อาโลเป, อภุตฺวา อุทกํ ปิเว;

อลํ ผาสุ วิหาราย, ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน’’’ติ.

เกสรี จกฺกวาโก จ, เปณาหิ ฆรกโปตโก;

อุลูโก สตปตฺโต จ, วคฺคุลิ จ ชลูปิกา;

สปฺโป อชคโร เจว, วคฺโค เตน ปวุจฺจตีติ.

๑. ‘‘ภนฺเต ¶ ¶ นาคเสน, ‘ปนฺถมกฺกฏกสฺส เอกํ องฺคํ คเหตพฺพ’นฺติ ยํ วเทสิ, กตมํ ตํ เอกํ องฺคํ คเหตพฺพ’’นฺติ? ‘‘ยถา, มหาราช, ปนฺถมกฺกฏโก ปนฺเถ มกฺกฏชาลวิตานํ กตฺวา ยทิ ตตฺถ ชาลเก ลคฺคติ กิมิ วา มกฺขิกา วา ปฏงฺโค วา, ตํ คเหตฺวา ภกฺขยติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน ฉสุ ทฺวาเรสุ สติปฏฺานชาลวิตานํ กตฺวา ยทิ ตตฺถ กิเลสมกฺขิกา พชฺฌนฺติ, ตตฺเถว ฆาเตตพฺพา. อิทํ, มหาราช, ปนฺถมกฺกฏกสฺส เอกํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, เถเรน อนุรุทฺเธน –

‘‘‘จิตฺตํ นิยเม ฉสุ ทฺวาเรสุ, สติปฏฺานวรุตฺตเม;

กิเลสา ตตฺถ ลคฺคา เจ, หนฺตพฺพา เต วิปสฺสินา’’’ติ.

๒. ‘‘ภนฺเต นาคเสน, ‘ถนสฺสิตทารกสฺส เอกํ องฺคํ คเหตพฺพ’นฺติ ยํ วเทสิ, กตมํ ตํ เอกํ องฺคํ คเหตพฺพ’’นฺติ ¶ ? ‘‘ยถา, มหาราช, ถนสฺสิตทารโก สทตฺเถ ลคฺคติ, ขีรตฺถิโก โรทติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน สทตฺเถ ลคฺคิตพฺพํ, สพฺพตฺถ ธมฺมาเณน ภวิตพฺพํ, อุทฺเทเส ปริปุจฺฉาย สมฺมปฺปโยเค ปวิเวเก ครุสํวาเส กลฺยาณมิตฺตเสวเน. อิทํ, มหาราช, ถนสฺสิตทารกสฺส เอกํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, ภควตา เทวาติเทเวน ทีฆนิกายวเร ปรินิพฺพานสุตฺตนฺเต –

‘‘‘อิงฺฆํ ¶ ตุมฺเห, อานนฺท, สารตฺเถ [สทตฺเถ (สี. ปี.)] ฆฏถ, สารตฺเถ อนุยุฺชถ;

สารตฺเถ อปฺปมตฺตา อาตาปิโน ปหิตตฺตา วิหรถา’’’ติ.

๓. ‘‘ภนฺเต ¶ นาคเสน, ‘จิตฺตกธรกุมฺมสฺส [จิตฺตกถลกุมฺมสฺส (สี. ปี.)] เอกํ องฺคํ คเหตพฺพ’นฺติ ยํ วเทสิ, กตมํ ตํ เอกํ องฺคํ คเหตพฺพ’’นฺติ? ‘‘ยถา, มหาราช, จิตฺตกธรกุมฺโม อุทกภยา อุทกํ ปริวชฺเชตฺวา วิจรติ, ตาย จ ปน อุทกํ ปริวชฺชนาย อายุนา น ปริหายติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน ปมาเท ภยทสฺสาวินา ภวิตพฺพํ, อปฺปมาเท คุณวิเสสทสฺสาวินา. ตาย จ ปน ภยทสฺสาวิตาย น ปริหายติ สามฺา, นิพฺพานสฺส สนฺติเก อุเปติ [เปติ (ก.)]. อิทํ, มหาราช, จิตฺตกธรกุมฺมสฺส เอกํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, ภควตา เทวาติเทเวน ธมฺมปเท –

‘‘‘อปฺปมาทรโต ภิกฺขุ, ปมาเท ภยทสฺสิ วา;

อภพฺโพ ปริหานาย, นิพฺพานสฺเสว สนฺติเก’’’ติ.

จิตฺตกธรกุมฺมงฺคปฺโห จตุตฺโถ.

๔. ‘‘ภนฺเต นาคเสน, ‘ปวนสฺส ปฺจ องฺคานิ คเหตพฺพานี’ติ ยํ วเทสิ, กตมานิ ตานิ ปฺจ องฺคานิ คเหตพฺพานี’’ติ? ‘‘ยถา, มหาราช, ปวนํ นาม อสุจิชนํ ปฏิจฺฉาเทติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน ปเรสํ อปรทฺธํ ขลิตํ ปฏิจฺฉาเทตพฺพํ น วิวริตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, ปวนสฺส ปมํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, ปวนํ สุฺํ ปจุรชเนหิ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน ¶ ¶ ราคโทสโมหมานทิฏฺิชาเลหิ สพฺเพหิ จ กิเลเสหิ สุฺเน ภวิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, ปวนสฺส ทุติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, ปวนํ วิวิตฺตํ ชนสมฺพาธรหิตํ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน ปาปเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ อนริเยหิ ปวิวิตฺเตน ภวิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, ปวนสฺส ตติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน ¶ จปรํ, มหาราช, ปวนํ สนฺตํ ปริสุทฺธํ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน สนฺเตน ปริสุทฺเธน ภวิตพฺพํ, นิพฺพุเตน ปหีนมาเนน ปหีนมกฺเขน ภวิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, ปวนสฺส จตุตฺถํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, ปวนํ อริยชนสํเสวิตํ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน อริยชนสํเสวิเตน ภวิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, ปวนสฺส ปฺจมํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, ภควตา เทวาติเทเวน สํยุตฺตนิกายวเร –

‘‘‘ปวิวิตฺเตหิ อริเยหิ, ปหิตตฺเตหิ ฌายิภิ;

นิจฺจํ อารทฺธวีริเยหิ, ปณฺฑิเตหิ สหาวเส’’’ติ.

๕. ‘‘ภนฺเต นาคเสน, ‘รุกฺขสฺส ตีณิ องฺคานิ คเหตพฺพานี’ติ ยํ วเทสิ, กตมานิ ตานิ ตีณิ องฺคานิ คเหตพฺพานี’’ติ? ‘‘ยถา, มหาราช, รุกฺโข นาม ปุปฺผผลธโร, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน วิมุตฺติปุปฺผสามฺผลธารินา ภวิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, รุกฺขสฺส ปมํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, รุกฺโข อุปคตานมนุปฺปวิฏฺานํ ชนานํ ฉายํ เทติ, เอวเมว โข ¶ , มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน อุปคตานมนุปฺปวิฏฺานํ ปุคฺคลานํ อามิสปฺปฏิสนฺธาเรน วา ธมฺมปฺปฏิสนฺถาเรน วา ปฏิสนฺถริตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, รุกฺขสฺส ทุติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, รุกฺโข ฉายาเวมตฺตํ ¶ น กโรติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน สพฺพสตฺเตสุ เวมตฺตตา น กาตพฺพา, โจรวธกปจฺจตฺถิเกสุปิ อตฺตนิปิ สมสมา เมตฺตาภาวนา กาตพฺพา, ‘กินฺติ อิเม สตฺตา อเวรา อพฺยาปชฺชา [อพฺยาปชฺฌา (สี.)] อนีฆา สุขี อตฺตานํ ปริหเรยฺยุ’นฺติ. อิทํ, มหาราช, รุกฺขสฺส ตติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, เถเรน สาริปุตฺเตน ธมฺมเสนาปตินา –

‘‘‘วธเก ¶ เทวทตฺตมฺหิ, โจเร องฺคุลิมาลเก;

ธนปาเล ราหุเล จ, สพฺพตฺถ สมโก มุนี’’’ติ.

๖. ‘‘ภนฺเต นาคเสน, ‘เมฆสฺส ปฺจ องฺคานิ คเหตพฺพานี’ติ ยํ วเทสิ, กตมานิ ตานิ ปฺจ องฺคานิ คเหตพฺพานี’’ติ? ‘‘ยถา, มหาราช, เมโฆ อุปฺปนฺนํ รโชชลฺลํ วูปสเมติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน อุปฺปนฺนํ กิเลสรโชชลฺลํ วูปสเมตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, เมฆสฺส ปมํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, เมโฆ ปถวิยา อุณฺหํ นิพฺพาเปติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน เมตฺตาภาวนาย สเทวโก โลโก นิพฺพาเปตพฺโพ. อิทํ, มหาราช, เมฆสฺส ทุติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, เมโฆ สพฺพพีชานิ วิรุหาเปติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน สพฺพสตฺตานํ สทฺธํ อุปฺปาเทตฺวา ตํ สทฺธาพีชํ ตีสุ สมฺปตฺตีสุ โรเปตพฺพํ, ทิพฺพมานุสิกาสุ สุขสมฺปตฺตีสุ ยาวปรมตฺถนิพฺพานสุขสมฺปตฺติ. อิทํ, มหาราช, เมฆสฺส ตติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน ¶ จปรํ, มหาราช, เมโฆ อุตุโต สมุฏฺหิตฺวา ธรณิตลรุเห ติณรุกฺขลตาคุมฺพโอสธิวนปฺปตโย ปริรกฺขติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน โยนิโส มนสิการํ นิพฺพตฺเตตฺวา เตน โยนิโส มนสิกาเรน สมณธมฺโม ปริรกฺขิตพฺโพ, โยนิโส มนสิการมูลกา สพฺเพ กุสลา ธมฺมา. อิทํ, มหาราช, เมฆสฺส จตุตฺถํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ ¶ , มหาราช, เมโฆ วสฺสมาโน นทิตฬากโปกฺขรณิโย กนฺทรปทรสรโสพฺภอุทปานานิ จ ปริปูเรติ อุทกธาราหิ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน อาคมปริยตฺติยา ธมฺมเมฆมภิวสฺสยิตฺวา อธิคมกามานํ มานสํ ปริปูรยิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, เมฆสฺส ¶ ปฺจมํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, เถเรน สาริปุตฺเตน ธมฺมเสนาปตินา –

‘‘‘โพธเนยฺยํ ชนํ ทิสฺวา, สตสหสฺเสปิ โยชเน;

ขเณน อุปคนฺตฺวาน, โพเธติ ตํ มหามุนี’’’ติ.

๗. ‘‘ภนฺเต นาคเสน, ‘มณิรตนสฺส ตีณิ องฺคานิ คเหตพฺพานี’ติ ยํ วเทสิ, กตมานิ ตานิ ตีณิ องฺคานิ คเหตพฺพานี’’ติ? ‘‘ยถา, มหาราช, มณิรตนํ เอกนฺตปริสุทฺธํ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน เอกนฺตปริสุทฺธาชีเวน ภวิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, มณิรตนสฺส ปมํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, มณิรตนํ น เกนจิ สทฺธึ มิสฺสียติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน ปาเปหิ ปาปสหาเยหิ สทฺธึ น มิสฺสิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, มณิรตนสฺส ทุติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, มณิรตนํ ชาติรตเนหิ โยชียติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา ¶ โยคาวจเรน อุตฺตมวรชาติมนฺเตหิ สทฺธึ สํวสิตพฺพํ, ปฏิปนฺนกผลฏฺเสกฺขผลสมงฺคีหิ โสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามิอรหนฺตเตวิชฺชฉฬภิฺสมณมณิรตเนหิ สทฺธึ สํวสิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, มณิรตนสฺส ตติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, ภควตา เทวาติเทเวน สุตฺตนิปาเต –

‘‘‘สุทฺธา สุทฺเธหิ สํวาสํ, กปฺปยวฺโห ปติสฺสตา;

ตโต สมคฺคา นิปกา, ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสถา’’’ติ.

๘. ‘‘ภนฺเต ¶ นาคเสน, ‘มาควิกสฺส จตฺตาริ องฺคานิ คเหตพฺพานี’ติ ยํ วเทสิ, กตมานิ ตานิ จตฺตาริ องฺคานิ คเหตพฺพานี’’ติ? ‘‘ยถา, มหาราช, มาควิโก ¶ อปฺปมิทฺโธ โหติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน อปฺปมิทฺเธน ภวิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, มาควิกสฺส ปมํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, มาควิโก มิเคสุ เยว จิตฺตํ อุปนิพนฺธติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน อารมฺมเณสุ เยว จิตฺตํ อุปนิพนฺธิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, มาควิกสฺส ทุติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, มาควิโก กาลํ กมฺมสฺส ชานาติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน ปฏิสลฺลานสฺส กาโล ชานิตพฺโพ ‘อยํ กาโล ปฏิสลฺลานสฺส, อยํ กาโล นิกฺขมนายา’ติ. อิทํ, มหาราช, มาควิกสฺส ตติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, มาควิโก มิคํ ทิสฺวา หาสมภิชเนติ ‘อิมํ ลจฺฉามี’ติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน อารมฺมเณ อภิรมิตพฺพํ, หาสมภิชเนตพฺพํ ‘อุตฺตรึ วิเสสมธิคจฺฉิสฺสามี’ติ. อิทํ, มหาราช, มาควิกสฺส จตุตฺถํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ มหาราช เถเรน โมฆราเชน –

‘‘‘อารมฺมเณ ¶ ลภิตฺวาน, ปหิตตฺเตน ภิกฺขุนา;

ภิยฺโย หาโส ชเนตพฺโพ, อธิคจฺฉิสฺสามิ อุตฺตริ’’’นฺติ.

๙. ‘‘ภนฺเต นาคเสน, ‘พาฬิสิกสฺส ทฺเว องฺคานิ คเหตพฺพานี’ติ ยํ วเทสิ, กตมานิ ตานิ ทฺเว องฺคานิ คเหตพฺพานี’’ติ? ‘‘ยถา, มหาราช, พาฬิสิโก พฬิเสน มจฺเฉ อุทฺธรติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน าเณน อุตฺตรึ สามฺผลานิ อุทฺธริตพฺพานิ. อิทํ, มหาราช, พาฬิสิกสฺส ปมํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน ¶ จปรํ, มหาราช, พาฬิสิโก ปริตฺตกํ วธิตฺวา วิปุลํ ลาภมธิคจฺฉติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา ¶ โยคาวจเรน ปริตฺตโลกามิสมตฺตํ ปริจฺจชิตพฺพํ. โลกามิสมตฺตํ, มหาราช, ปริจฺจชิตฺวา โยคี โยคาวจโร วิปุลํ สามฺผลํ อธิคจฺฉติ. อิทํ, มหาราช, พาฬิสิกสฺส ทุติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, เถเรน ราหุเลน –

‘‘‘สุฺตฺจานิมิตฺตฺจ, วิโมกฺขฺจาปฺปณิหิตํ;

จตุโร ผเล ฉฬภิฺา, จชิตฺวา โลกามิสํ ลเภ’’’ติ.

๑๐. ‘‘ภนฺเต นาคเสน, ‘ตจฺฉกสฺส ทฺเว องฺคานิ คเหตพฺพานี’ติ ยํ วเทสิ, กตมานิ ตานิ ทฺเว องฺคานิ คเหตพฺพานี’’ติ? ‘‘ยถา, มหาราช, ตจฺฉโก กาฬสุตฺตํ อนุโลเมตฺวา รุกฺขํ ตจฺฉติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน ชินสาสนมนุโลมยิตฺวา สีลปถวิยํ ¶ ปติฏฺหิตฺวา สทฺธาหตฺเถน ปฺาวาสึ คเหตฺวา กิเลสา ตจฺเฉตพฺพา. อิทํ, มหาราช, ตจฺฉกสฺส ปมํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, ตจฺฉโก เผคฺคุํ อปหริตฺวา สารมาทิยติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน สสฺสตํ อุจฺเฉทํ ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรํ ตทุตฺตมํ อฺทุตฺตมํ อกตมภพฺพํ อปุริสการํ อพฺรหฺมจริยวาสํ สตฺตวินาสํ นวสตฺตปาตุภาวํ สงฺขารสสฺสตภาวํ โย กโรติ, โส ปฏิสํเวเทติ, อฺโ กโรติ, อฺโ ปฏิสํเวเทติ, กมฺมผลทสฺสนา จ กิริยผลทิฏฺิ จ อิติ เอวรูปานิ เจว อฺานิ จ วิวาทปถานิ อปเนตฺวา สงฺขารานํ สภาวํ ปรมสุฺตํ นิรีหนิชฺชีวตํ [นิสตฺตนิชีวตํ (ก.)] อจฺจนฺตํ สุฺตํ อาทิยิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, ตจฺฉกสฺส ทุติยํ ¶ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, ภควตา เทวาติเทเวน สุตฺตนิปาเต –

‘‘‘การณฺฑวํ ¶ นิทฺธมถ, กสมฺพุํ อปกสฺสถ;

ตโต ปลาเป วาเหถ, อสฺสมเณ สมณมานิเน.

‘‘‘นิทฺธมิตฺวาน ปาปิจฺเฉ, ปาปอาจารโคจเร;

สุทฺธา สุทฺเธหิ สํวาสํ, กปฺปยวฺโห ปติสฺสตา;

ตโต สมคฺคา นิปกา, ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสถา’’’ติ.

มกฺกโฏ ทารโก กุมฺโม, วนํ รุกฺโข จ ปฺจโม;

เมโฆ มณิ มาควิโก, พาฬิสี ตจฺฉเกน จาติ.

๑. ‘‘ภนฺเต ¶ ¶ นาคเสน, ‘กุมฺภสฺส เอกํ องฺคํ คเหตพฺพ’นฺติ ยํ วเทสิ, กตมํ ตํ เอกํ องฺคํ คเหตพฺพ’’นฺติ? ‘‘ยถา, มหาราช, กุมฺโภ สมฺปุณฺโณ น สณติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน อาคเม อธิคเม ปริยตฺติยํ สามฺเ ปารมึ ปตฺวา น สณิตพฺพํ, น เตน มาโน กรณีโย, น ทพฺโพ [ทปฺโป (สี.)] ทสฺเสตพฺโพ, นิหตมาเนน นิหตทพฺเพน ภวิตพฺพํ, อุชุเกน อมุขเรน อวิกตฺถินา. อิทํ, มหาราช, กุมฺภสฺส เอกํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, ภควตา เทวาติเทเวน สุตฺตนิปาเต –

‘‘‘ยทูนกํ ตํ สณติ, ยํ ปูรํ สนฺตเมว ตํ;

อฑฺฒกุมฺภูปโม [ริตฺตกุมฺภูปโม (สี.)] พาโล, รหโท ปูโรว ปณฺฑิโต’’’ติ.

๒. ‘‘ภนฺเต นาคเสน, ‘กาฬายสสฺส [กาฬหํสสฺส (ก.)] ทฺเว องฺคานิ คเหตพฺพานี’ติ ยํ วเทสิ, กตมานิ ตานิ ทฺเว องฺคานิ คเหตพฺพานี’’ติ ¶ ? ‘‘ยถา, มหาราช, กาฬายโส สุปีโต [สุถิโต (ก.)] วมติ [วหติ (สฺยา. ก.)], เอวเมว โข, มหาราช, โยคิโน โยคาวจรสฺส มานสํ โยนิโส มนสิกาเรน [โยนิโส มนสิกาเร (สี. สฺยา. ก.)] อปีตํ วมติ. อิทํ, มหาราช, กาฬายสสฺส ปมํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, กาฬายโส สกึ ปีตํ อุทกํ น วมติ, เอวเมว โข, มหาราช ¶ , โยคินา โยคาวจเรน โย สกึ อุปฺปนฺโน ปสาโท, น ปุน โส วมิตพฺโพ ‘อุฬาโร โส ภควา สมฺมาสมฺพุทฺโธ, สฺวากฺขาโต ธมฺโม, สุปฺปฏิปนฺโน สงฺโฆ’ติ. ‘รูปํ อนิจฺจํ, เวทนา อนิจฺจา, สฺา อนิจฺจา, สงฺขารา อนิจฺจา, วิฺาณํ อนิจฺจนฺติ ยํ สกึ อุปฺปนฺนํ าณํ, น ปุน ตํ วมิตพฺพํ. อิทํ ¶ , มหาราช, กาฬายสสฺส ทุติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, ภควตา เทวาติเทเวน –

‘‘‘ทสฺสนมฺหิ ปริโสธิโต [ปริโสธิเก (สี. ก.)] นโร, อริยธมฺเม นิยโต วิเสสคู;

นปฺปเวธติ อเนกภาคโส, สพฺพโส จ มุขภาวเมว โส’’’ติ.

๓. ‘‘ภนฺเต นาคเสน, ‘ฉตฺตสฺส ตีณิ องฺคานิ คเหตพฺพานี’ติ ยํ วเทสิ, กตมานิ ตานิ ตีณิ องฺคานิ คเหตพฺพานี’’ติ? ‘‘ยถา, มหาราช, ฉตฺตํ อุปริ มุทฺธนิ จรติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน กิเลสานํ อุปริ มุทฺธนิ จเรน ภวิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, ฉตฺตสฺส ปมํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, ฉตฺตํ มุทฺธนุปตฺถมฺภํ โหติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน โยนิโส มนสิการุปตฺถมฺเภน ภวิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, ฉตฺตสฺส ทุติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, ฉตฺตํ วาตาตปเมฆวุฏฺิโย ปฏิหนติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน นานาวิธทิฏฺิปุถุสมณพฺราหฺมณานํ [มหาวาต (ก.)] มตวาตติวิธคฺคิสนฺตาปกิเลสวุฏฺิโย ปฏิหนฺตพฺพา ¶ . อิทํ, มหาราช, ฉตฺตสฺส ตติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, เถเรน สาริปุตฺเตน ธมฺมเสนาปตินา –

‘‘‘ยถาปิ ฉตฺตํ วิปุลํ, อจฺฉิทฺทํ ถิรสํหิตํ;

วาตาตปํ นิวาเรติ, มหตี เมฆวุฏฺิโย.

‘‘‘ตเถว ¶ พุทฺธปุตฺโตปิ, สีลฉตฺตธโร สุจิ;

กิเลสวุฏฺึ วาเรติ, สนฺตาปติวิธคฺคโย’’’ติ.

๔. ‘‘ภนฺเต ¶ นาคเสน, ‘เขตฺตสฺส ตีณิ องฺคานิ คเหตพฺพานี’ติ ยํ วเทสิ, กตมานิ ตานิ ตีณิ องฺคานิ คเหตพฺพานี’’ติ? ‘‘ยถา, มหาราช, เขตฺตํ มาติกาสมฺปนฺนํ โหติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน สุจริตวตฺตปฺปฏิวตฺตมาติกาสมฺปนฺเนน ภวิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, เขตฺตสฺส ปมํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, เขตฺตํ มริยาทาสมฺปนฺนํ โหติ, ตาย จ มริยาทาย อุทกํ รกฺขิตฺวา ธฺํ ปริปาเจติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน สีลหิริมริยาทาสมฺปนฺเนน ภวิตพฺพํ, ตาย จ สีลหิริมริยาทาย สามฺํ รกฺขิตฺวา จตฺตาริ สามฺผลานิ คเหตพฺพานิ. อิทํ, มหาราช, เขตฺตสฺส ทุติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, เขตฺตํ อุฏฺานสมฺปนฺนํ โหติ, กสฺสกสฺส หาสชนกํ อปฺปมฺปิ พีชํ วุตฺตํ พหุ โหติ, พหุ วุตฺตํ พหุตรํ โหติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน อุฏฺานสมฺปนฺเนน วิปุลผลทายินา ภวิตพฺพํ, ทายกานํ หาสชนเกน ภวิตพฺพํ, ยถา อปฺปํ ทินฺนํ พหุ โหติ, พหุ ทินฺนํ พหุตรํ โหติ. อิทํ, มหาราช, เขตฺตสฺส ตติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, เถเรน อุปาลินา วินยธเรน –

‘‘‘เขตฺตูปเมน ภวิตพฺพํ, อุฏฺานวิปุลทายินา;

เอส เขตฺตวโร นาม, โย ททาติ วิปุลํ ผล’’’นฺติ.

๕. ‘‘ภนฺเต ¶ ¶ นาคเสน, ‘อคทสฺส ทฺเว องฺคานิ คเหตพฺพานี’ติ ยํ วเทสิ, กตมานิ ตานิ ทฺเว องฺคานิ คเหตพฺพานี’’ติ. ‘‘ยถา, มหาราช, อคเท กิมี น สณฺหนฺติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน มานเส กิเลสา น สณฺเปตพฺพา. อิทํ, มหาราช, อคทสฺส ปมํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน ¶ จปรํ, มหาราช, อคโท ทฏฺผุฏฺทิฏฺอสิตปีตขายิตสายิตํ สพฺพํ วิสํ ปฏิหนติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน ราคโทสโมหมานทิฏฺิวิสํ สพฺพํ ปฏิหนิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, อคทสฺส ทุติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, ภควตา เทวาติเทเวน –

‘‘‘สงฺขารานํ สภาวตฺถํ, ทฏฺุกาเมน โยคินา;

อคเทเนว โหตพฺพํ, กิเลสวิสนาสเน’’’ติ.

๖. ‘‘ภนฺเต นาคเสน, ‘โภชนสฺส ตีณิ องฺคานิ คเหตพฺพานี’ติ ยํ วเทสิ, กตมานิ ตานิ ตีณิ องฺคานิ คเหตพฺพานี’’ติ? ‘‘ยถา, มหาราช, โภชนํ สพฺพสตฺตานํ อุปตฺถมฺโภ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน สพฺพสตฺตานํ มคฺคุปตฺถมฺเภน ภวิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, โภชนสฺส ปมํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, โภชนํ สพฺพสตฺตานํ พลํ วฑฺเฒติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน ปุฺวฑฺฒิยา วฑฺฒิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, โภชนสฺส ทุติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน ¶ จปรํ, มหาราช, โภชนํ สพฺพสตฺตานํ อภิปตฺถิตํ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน สพฺพโลกาภิปตฺถิเตน ภวิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, โภชนสฺส ตติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, เถเรน มหาโมคฺคลฺลาเนน –

‘‘‘สํยเมน ¶ นิยเมน, สีเลน ปฏิปตฺติยา;

ปตฺถิเตน ภวิตพฺพํ, สพฺพโลกสฺส โยคินา’’’ติ.

๗. ‘‘ภนฺเต ¶ นาคเสน, ‘อิสฺสาสสฺส จตฺตาริ องฺคานิ คเหตพฺพานี’ติ ยํ วเทสิ, กตมานิ ตานิ จตฺตาริ องฺคานิ คเหตพฺพานี’’ติ? ‘‘ยถา, มหาราช, อิสฺสาโส สเร ปาตยนฺโต อุโภ ปาเท ปถวิยํ ทฬฺหํ ปติฏฺาเปติ, ชณฺณุอเวกลฺลํ กโรติ, สรกลาปํ กฏิสนฺธิมฺหิ เปติ, กายํ อุปตฺถทฺธํ กโรติ, ทฺเว หตฺเถ สนฺธิฏฺานํ อาโรเปติ, มุฏฺึ ปีฬยติ, องฺคุลิโย นิรนฺตรํ กโรติ, คีวํ ปคฺคณฺหาติ, จกฺขูนิ มุขฺจ ปิทหติ, นิมิตฺตํ อุชุํ กโรติ, หาสมุปฺปาเทติ ‘วิชฺฌิสฺสามี’ติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน สีลปถวิยํ วีริยปาเท ปติฏฺาเปตพฺพํ, ขนฺติโสรจฺจํ อเวกลฺลํ กาตพฺพํ, สํวเร จิตฺตํ เปตพฺพํ, สํยมนิยเม อตฺตา อุปเนตพฺโพ, อิจฺฉา มุจฺฉา ปีฬยิตพฺพา, โยนิโส มนสิกาเร จิตฺตํ นิรนฺตรํ กาตพฺพํ, วีริยํ ปคฺคเหตพฺพํ, ฉ ทฺวารา ปิทหิตพฺพา, สติ อุปฏฺเปตพฺพา, หาสมุปฺปาเทตพฺพํ ‘สพฺพกิเลเส าณนาราเจน วิชฺฌิสฺสามี’ติ. อิทํ, มหาราช, อิสฺสาสสฺส ปมํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, อิสฺสาโส อาฬกํ ปริหรติ วงฺกชิมฺหกุฏิลนาราจสฺส อุชุกรณาย. เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน อิมสฺมึ กาเย สติปฏฺานอาฬกํ ปริหริตพฺพํ วงฺกชิมฺหกุฏิลจิตฺตสฺส อุชุกรณาย. อิทํ, มหาราช, อิสฺสาสสฺส ทุติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, อิสฺสาโส ลกฺเข อุปาเสติ, เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน ¶ อิมสฺมึ กาเย อุปาสิตพฺพํ. กถํ มหาราช โยคินา โยคาวจเรน อิมสฺมึ กาเย อุปาสิตพฺพํ? อนิจฺจโต อุปาสิตพฺพํ, ทุกฺขโต อุปาสิตพฺพํ, อนตฺตโต อุปาสิตพฺพํ, โรคโต…เป… คณฺฑโต…เป… สลฺลโต…เป… อฆโต…เป… อาพาธโต…เป… ปรโต…เป… ปโลกโต…เป… อีติโต…เป… อุปทฺทวโต…เป… ภยโต…เป… อุปสคฺคโต…เป… จลโต…เป… ปภงฺคุโต…เป… อทฺธุวโต…เป… อตาณโต…เป… อเลณโต…เป… อสรณโต…เป… ริตฺตโต…เป… ตุจฺฉโต…เป… สุฺโต…เป… อาทีนวโต…เป… วิปริณามธมฺมโต…เป… อสารโต ¶ …เป… อฆมูลโต…เป… วธกโต…เป… วิภวโต…เป… สาสวโต…เป… สงฺขตโต…เป… มารามิสโต…เป… ชาติธมฺมโต…เป… ชราธมฺมโต…เป… พฺยาธิธมฺมโต…เป… มรณธมฺมโต…เป… โสกธมฺมโต…เป… ปริเทวธมฺมโต…เป… อุปายาสธมฺมโต…เป… สํกิเลสธมฺมโต…เป… เอวํ โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน ¶ อิมสฺมึ กาเย อุปาสิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, อิสฺสาสสฺส ตติยํ องฺคํ คเหตพฺพํ.

‘‘ปุน จปรํ, มหาราช, อิสฺสาโส สายํ ปาตํ อุปาสติ. เอวเมว โข, มหาราช, โยคินา โยคาวจเรน สายํ ปาตํ อารมฺมเณ อุปาสิตพฺพํ. อิทํ, มหาราช, อิสฺสาสสฺส จตุตฺถํ องฺคํ คเหตพฺพํ. ภาสิตมฺเปตํ, มหาราช, เถเรน สาริปุตฺเตน ธมฺมเสนาปตินา –

‘‘‘ยถา อิสฺสาสโก นาม, สายํ ปาตํ อุปาสติ;

อุปาสนํ อริฺจนฺโต [น ริจฺฉนฺโต (สี. ก.)], ลภเต ภตฺตเวตนํ.

‘‘‘ตเถว พุทฺธปุตฺโตปิ, กโรติ กายุปาสนํ;

กายุปาสนํ อริฺจนฺโต, อรหตฺตมธิคจฺฉตี’’’ติ.

กุมฺภวคฺโค สตฺตโม [อิโต ปรํ ราชงฺคปฺหาทิกา อฏฺตึส ปฺหา วินฏฺา, เยหิ ตา ทิฏฺา,§เตหิ โน อาโรเจตพฺพา ปุน มุทฺทาปนกาเล ปกฺขิปนตฺถายาติ (น, พุ, ส)].

กุมฺโภ จ กาฬายโส จ, ฉตฺตํ เขตฺตฺจ อคโท;

โภชเนน จ อิสฺสาโส, วุตฺตํ ทานิ วิทูหีติ.

อิติ ¶ ¶ ฉสุ กณฺเฑสุ พาวีสติวคฺคปติมณฺฑิเตสุ ทฺวาสฏฺิอธิกา ทฺเวสตา อิมสฺมึ โปตฺถเก อาคตา มิลินฺทปฺหา สมตฺตา, อนาคตา จ ปน ทฺวาจตฺตาลีสา โหนฺติ, อาคตา จ อนาคตา จ สพฺพา สโมธาเนตฺวา จตูหิ อธิกา ติสตปฺหา โหนฺติ, สพฺพาว มิลินฺทปฺหาติ สงฺขํ คจฺฉนฺติ.

รฺโ จ เถรสฺส จ ปุจฺฉาวิสชฺชนาวสาเน จตุราสีติสตสหสฺสโยชนพหลา อุทกปริยนฺตํ กตฺวา อยํ มหาปถวี ฉธา กมฺปิตฺถ, วิชฺชุลฺลตา นิจฺฉรึสุ, เทวตา ทิพฺพปุปฺผวสฺสํ ปวสฺสึสุ, มหาพฺรหฺมา สาธุการมทาสิ, มหาสมุทฺทกุจฺฉิยํ เมฆตฺถนิตนิคฺโฆโส วิย มหาโฆโส อโหสิ, อิติ โส มิลินฺโท ราชา จ โอโรธคณา จ สิรสา อฺชลึ ปณาเมตฺวา วนฺทึสุ.

มิลินฺโท ¶ ราชา อติวิย ปมุทิตหทโย สุมถิตมานหทโย พุทฺธสาสเน สารมติโน รตนตฺตเย สุนิกฺกงฺโข นิคฺคุมฺโพ นิตฺถทฺโธ หุตฺวา เถรสฺส คุเณสุ ปพฺพชฺชาสุ ปฏิปทาอิริยาปเถสุ จ อติวิย ปสนฺโน วิสฺสตฺโถ นิราลโย นิหตมานตฺถมฺโภ อุทฺธฏทาโ วิย ภุชคินฺโท เอวมาห ‘‘สาธุ, ภนฺเต นาคเสน, พุทฺธวิสโย ปฺโห ตยา วิสชฺชิโต, อิมสฺมึ พุทฺธสาสเน เปตฺวา ธมฺมเสนาปตึ สาริปุตฺตตฺเถรํ อฺโ ตยา สทิโส ปฺหวิสชฺชเน นตฺถิ, ขมถ, ภนฺเต นาคเสน, มม อจฺจยํ, อุปาสกํ มํ, ภนฺเต นาคเสน, ธาเรถ อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คต’’นฺติ.

ตทา ราชา สห พลกาเยหิ นาคเสนตฺเถรํ ปยิรุปาสิตฺวา มิลินฺทํ นาม วิหารํ กาเรตฺวา เถรสฺส นิยฺยาเตตฺวา จตูหิ ปจฺจเยหิ นาคเสนํ โกฏิสเตหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ ปริจริ, ปุนปิ เถรสฺส ปฺาย ปสีทิตฺวา ปุตฺตสฺส รชฺชํ นิยฺยาเตตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ, เตน วุตฺตํ –

‘‘ปฺา ปสตฺถา โลกสฺมึ, กตา สทฺธมฺมฏฺิติยา;

ปฺาย วิมตึ หนฺตฺวา, สนฺตึ ปปฺโปนฺติ ปณฺฑิตา.

ยสฺมึ ¶ ¶ ขนฺเธ ิตา ปฺา, สติ ตตฺถ อนูนกา;

ปูชา วิเสสสฺสาธาโร, อคฺโค เสฏฺโ [โส ว (ปี.)] อนุตฺตโร;

ตสฺมา หิ ปณฺฑิโต โปโส, สมฺปสฺสํ หิตมตฺตโน [อตฺถมตฺตโน (ปี.)];

ปฺวนฺตํภิปูเชยฺย, เจติยํ วิย สาทโร’’ติ [ปูชิยนฺติ (ปี.) อิโต ปรํ ติสฺโส คาถาโย สี. ปี. โปตฺถเกสุ นตฺถิ].

ลงฺกายํ โทณินคเร, วสตา โทณินามินา;

มหาเถเรน เลขิตฺวา, สุฏฺปิตํ ยถาสุตํ;

มิลินฺทราชปฺโห จ, นาคเสนวิสชฺชนํ;

มิลินฺโท หิ มหาปฺโ, นาคเสโน สุปณฺฑิโต;

อิมินา ปุฺกมฺเมน, อิโต คจฺฉามิ ตุสฺสิตํ;

เมตฺเตยฺยํนาคเต ปสฺเส, สุเณยฺยํ ธมฺมมุตฺตมนฺติ.