📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
ขุทฺทกนิกาเย
เนตฺติปฺปกรณ-อฏฺกถา
คนฺถารมฺภกถา
มหาการุณิกํ ¶ ¶ นาถํ, เยฺยสาครปารคุํ;
วนฺเท นิปุณคมฺภีร-วิจิตฺรนยเทสนํ.
วิชฺชาจรณสมฺปนฺนา, เยน นิยฺยนฺติ โลกโต;
วนฺเท ตมุตฺตมํ ธมฺมํ, สมฺมาสมฺพุทฺธปูชิตํ.
สีลาทิคุณสมฺปนฺโน, ิโต มคฺคผเลสุ โย;
วนฺเท อริยสงฺฆํ ตํ, ปฺุกฺเขตฺตํ อนุตฺตรํ.
วนฺทนาชนิตํ ปฺุํ, อิติ ยํ รตนตฺตเย;
หตนฺตราโย สพฺพตฺถ, หุตฺวาหํ ตสฺส เตชสา.
ิตึ ¶ อากงฺขมาเนน, จิรํ สทฺธมฺมเนตฺติยา;
ธมฺมรกฺขิตนาเมน, เถเรน อภิยาจิโต.
ปทุมุตฺตรนาถสฺส, ปาทมูเล ปวตฺติตํ;
ปสฺสตา อภินีหารํ, สมฺปตฺตํ ยสฺส มตฺถกํ.
สํขิตฺตํ วิภชนฺตานํ, เอโส อคฺโคติ ตาทินา;
ปิโต เอตทคฺคสฺมึ, โย มหาสาวกุตฺตโม.
ฉฬภิฺโ วสิปฺปตฺโต, ปภินฺนปฏิสมฺภิโท;
มหากจฺจายโน เถโร, สมฺพุทฺเธน ปสํสิโต.
เตน ¶ ยา ภาสิตา เนตฺติ, สตฺถารา อนุโมทิตา;
สาสนสฺส สทายตฺตา, นวงฺคสฺสตฺถวณฺณนา.
ตสฺสา คมฺภีราเณหิ, โอคาเหตพฺพภาวโต;
กิฺจาปิ ทุกฺกรา กาตุํ, อตฺถสํวณฺณนา มยา.
สห สํวณฺณนํ ยสฺมา, ธรเต สตฺถุสาสนํ;
ปุพฺพาจริยสีหานํ, ติฏฺเตว วินิจฺฉโย.
ตสฺมา ตมุปนิสฺสาย, โอคาเหตฺวาน ปฺจปิ;
นิกาเย เปฏเกนาปิ, สํสนฺทิตฺวา ยถาพลํ.
สุวิสุทฺธมสํกิณฺณํ, นิปุณตฺถวินิจฺฉยํ;
มหาวิหารวาสีนํ, สมยํ อวิโลมยํ.
ปมาทเลขํ วชฺเชตฺวา, ปาฬึ สมฺมา นิโยชยํ;
อุปเทสํ วิภาเวนฺโต, กริสฺสามตฺถวณฺณนํ.
อิติ ¶ อตฺถํ อสงฺกิณฺณํ, เนตฺติปฺปกรณสฺส เม;
วิภชนฺตสฺส สกฺกจฺจํ, นิสามยถ สาธโวติ.
ตตฺถ เกนฏฺเน เนตฺติ? สทฺธมฺมนยนฏฺเน เนตฺติ. ยถา หิ ตณฺหา สตฺเต กามาทิภวํ นยตีติ ‘‘ภวเนตฺตี’’ติ วุจฺจติ, เอวมยมฺปิ เวเนยฺยสตฺเต อริยธมฺมํ นยตีติ สทฺธมฺมนยนฏฺเน ‘‘เนตฺตี’’ติ วุจฺจติ. อถ วา นยนฺติ ตายาติ เนตฺติ. เนตฺติปฺปกรเณน หิ กรณภูเตน ธมฺมกถิกา เวเนยฺยสตฺเต ทสฺสนมคฺคํ นยนฺติ สมฺปาเปนฺตีติ, นียนฺติ วา เอตฺถ เอตสฺมึ ปกรเณ อธิฏฺานภูเต ปติฏฺาเปตฺวา เวเนยฺยา นิพฺพานํ สมฺปาปิยนฺตีติ เนตฺติ. น หิ เนตฺติอุปเทสสนฺนิสฺสเยน วินา อวิปรีตสุตฺตตฺถาวโพโธ สมฺภวติ. ตถา หิ วุตฺตํ – ‘‘ตสฺมา นิพฺพายิตุกาเมนา’’ติอาทิ. สพฺพาปิ หิ สุตฺตสฺส อตฺถสํวณฺณนา เนตฺติอุปเทสายตฺตา, เนตฺติ จ สุตฺตปฺปภวา, สุตฺตํ สมฺมาสมฺพุทฺธปฺปภวนฺติ.
สา ปนายํ เนตฺติ ปกรณปริจฺเฉทโต ติปฺปเภทา หารนยปฏฺานานํ วเสน. ปมฺหิ หารวิจาโร, ตโต นยวิจาโร, ปจฺฉา ปฏฺานวิจาโรติ. ปาฬิววตฺถานโต ปน สงฺคหวารวิภาควารวเสน ทุวิธา. สพฺพาปิ หิ เนตฺติ สงฺคหวาโร วิภาควาโรติ วารทฺวยเมว โหติ.
ตตฺถ ¶ สงฺคหวาโร อาทิโต ปฺจหิ คาถาหิ ปริจฺฉินฺโน. สพฺโพ หิ ปกรณตฺโถ ‘‘ยํ โลโก ปูชยเต’’ติอาทีหิ ปฺจหิ คาถาหิ อปริคฺคหิโต นาม นตฺถิ. นนุ เจตฺถ ปฏฺานํ อสงฺคหิตนฺติ? นยิทเมวํ ทฏฺพฺพํ, มูลปทคฺคหเณน ปฏฺานสฺส สงฺคหิตตฺตา. ตถา หิ วกฺขติ – ‘‘อฏฺารส มูลปทา กุหึ ทฏฺพฺพา สาสนปฏฺาเน’’ติ. มูลปทปฏฺานานิ หิ อตฺถนยสงฺขารตฺติกา วิย อฺมฺํ สงฺคหิตานิ.
วิภาควาโร ปน อุทฺเทสนิทฺเทสปฏินิทฺเทสวเสน ติวิโธ. เตสุ ‘‘ตตฺถ กตเม โสฬส หารา’’ติ อารภิตฺวา ยาว ‘‘ภวนฺติ อฏฺารส ปทานี’’ติ อยํ อุทฺเทสวาโร. ‘‘อสฺสาทาทีนวตา’’ติ อารภิตฺวา ยาว ‘‘เตตฺตึสา เอตฺติกา เนตฺตี’’ติ อยํ นิทฺเทสวาโร. ปฏินิทฺเทสวาโร ปน หารวิภงฺควาโร หารสมฺปาตวาโร นยสมุฏฺานวาโร สาสนปฏฺานวาโรติ จตุพฺพิโธ. เตสุ ‘‘ตตฺถ กตโม เทสนาหาโร’’ติ อารภิตฺวา ยาว ‘‘อยํ ปหาเนน สมาโรปนา’’ติ อยํ หารวิภงฺควาโร. ตตฺถ ‘‘กตโม เทสนาหารสมฺปาโต’’ติ อารภิตฺวา ยาว ‘‘อนุปาทิเสสา จ นิพฺพานธาตู’’ติ อยํ หารสมฺปาตวาโร. เอตฺถาห – หารวิภงฺคหารสมฺปาตวารานํ กึ นานากรณนฺติ? วุจฺจเต – ยตฺถ อเนเกหิปิ อุทาหรณสุตฺเตหิ เอโก ¶ หาโร นิทฺทิสียติ, อยํ หารวิภงฺควาโร. ยตฺถ ปน เอกสฺมึ สุตฺเต อเนเก หารา สมฺปตนฺติ, อยํ หารสมฺปาตวาโร. วุตฺตฺเหตํ เปฏเก –
‘‘ยตฺถ จ สพฺเพ หารา, สมฺปตมานา นยนฺติ สุตฺตตฺถํ;
พฺยฺชนวิธิปุถุตฺตา, สา ภูมี หารสมฺปาโต’’ติ.
นยสมุฏฺานสาสนปฏฺานวารวิภาโค ปากโฏ เอว. สาสนปฏฺานวาโร ปน สงฺคหวาเร วิย อุทฺเทสนิทฺเทสวาเรสุปิ น สรูปโต อุทฺธโฏติ. เอตฺถาห – ‘‘อิทํ เนตฺติปฺปกรณํ มหาสาวกภาสิตํ, ภควตา อนุโมทิต’’นฺติ จ กถเมตํ วิฺายตีติ? ปาฬิโต เอว. น หิ ปาฬิโต อฺํ ปมาณตรํ อตฺถิ. ยา หิ จตูหิ มหาปเทเสหิ อวิรุทฺธา ปาฬิ, สา ปมาณํ. ตถา หิ อครหิตาย อาจริยปรมฺปราย เปฏโกปเทโส วิย อิทํ เนตฺติปฺปกรณํ อาภตํ. ยทิ เอวํ กสฺมาสฺส นิทานํ น วุตฺตํ. สาวกภาสิตานมฺปิ หิ สุภสุตฺต- (ที. นิ. ๑.๔๔๔ อาทโย) อนงฺคณสุตฺต- (ม. นิ. ๑.๕๗ อาทโย) กจฺจายนสํยุตฺตาทีนํ ¶ นิทานํ ภาสิตนฺติ? นยิทํ เอกนฺติกํ. สาวกภาสิตานํ พุทฺธภาสิตานมฺปิ หิ เอกจฺจานํ ปฏิสมฺภิทามคฺคนิทฺเทสาทีนํ ธมฺมปทพุทฺธวํสาทีนฺจ นิทานํ น ภาสิตํ, น จ ตาวตา ตานิ อปฺปมาณํ, เอวมิธาปิ ทฏฺพฺพํ.
นิทานฺจ นาม สุตฺตวินยานํ ธมฺมภณฺฑาคาริกอุปาลิตฺเถราทีหิ มหาสาวเกเหว ภาสิตํ, อิทฺจ มหาสาวกภาสิตํ, เถรํ มฺุจิตฺวา อนฺวิสยตฺตา อิมิสฺสา วิจารณายาติ กิเมเตน นิทานคเวสเนน, อตฺโถเยเวตฺถ คเวสิตพฺโพ, โย ปาฬิยา อวิรุทฺโธติ. อถ วา ปาฬิยา อตฺถสํวณฺณนาภาวโต น อิมสฺส ปกรณสฺส วิสุํ นิทานวจนกิจฺจํ อตฺถิ, ปฏิสมฺภิทามคฺคนิทฺเทสาทีนํ วิยาติ ทฏฺพฺพํ.
อิทานิ เอตสฺมึ ปกรเณ นานปฺปการโกสลฺลตฺถํ อยํ วิภาโค เวทิตพฺโพ – สพฺพเมว เจตํ ปกรณํ สาสนปริเยฏฺิภาวโต เอกวิธํ, ตถา อริยมคฺคสมฺปาทนโต วิมุตฺติรสโต จ. พฺยฺชนตฺถวิจารภาวโต ทุวิธํ, ตถา สงฺคหวิภาคภาวโต ธมฺมวินยตฺถสํวณฺณนโต โลกิยโลกุตฺตรตฺถสงฺคหณโต รูปารูปธมฺมปริคฺคาหกโต ลกฺขณลกฺขิยภาวโต ปวตฺตินิวตฺติวจนโต สภาควิสภาคนิทฺเทสโต สาธารณาสาธารณธมฺมวิภาคโต จ.
ติวิธํ ปุคฺคลตฺตยนิทฺเทสโต ติวิธกลฺยาณวิภาคโต ปริฺตฺตยกถนโต ปหานตฺตยูปเทสโต ¶ สิกฺขตฺตยสงฺคหณโต ติวิธสํกิเลสวิโสธนโต มูลคีติอนุคีติสงฺคีติเภทโต ปิฏกตฺตยตฺถสํวณฺณนโต หารนยปฏฺานปฺปเภทโต จ.
จตุพฺพิธํ จตุปฺปฏิสมฺภิทาวิสยโต จตุนยเทสนโต ธมฺมตฺถเทสนาปฏิเวธคมฺภีรภาวโต จ. ปฺจวิธํ อภิฺเยฺยาทิธมฺมวิภาคโต ปฺจกฺขนฺธนิทฺเทสโต ปฺจคติปริจฺเฉทโต ปฺจนิกายตฺถวิวรณโต จ. ฉพฺพิธํ ฉฬารมฺมณวิภาคโต ฉอชฺฌตฺติกพาหิรายตนวิภาคโต จ. สตฺตวิธํ สตฺตวิฺาณฏฺิติปริจฺเฉทโต. นววิธํ สุตฺตาทินวงฺคนิทฺเทสโต. จุทฺทสวิธํ สุตฺตาธิฏฺานวิภาคโต. โสฬสวิธํ อฏฺวีสติวิธฺจ สาสนปฏฺานปฺปเภทโต. จตุราสีติสหสฺสวิธํ จตุราสีติสหสฺสธมฺมกฺขนฺธวิจารภาวโตติอาทินา นเยน ปกรณวิภาโค เวทิตพฺโพ.
ตตฺถ สาสนปริเยฏฺิภาวโตติ สกลํ เนตฺติปฺปกรณํ สิกฺขตฺตยสงฺคหสฺส นวงฺคสฺส สตฺถุสาสนสฺส อตฺถสํวณฺณนาภาวโต. อริยมคฺคสมฺปาทนโตติ ¶ ทสฺสนภูมิภาวนาภูมิสมฺปาทนโต. วิมุตฺติรสโตติ สาสนสฺส อมตปริโยสานตฺตา วุตฺตํ. พฺยฺชนตฺถวิจารภาวโตติ หารพฺยฺชนปทกมฺมนยานํ พฺยฺชนวิจารตฺตา อตฺถปทอตฺถนยานํ อตฺถวิจารตฺตา วุตฺตํ. สงฺคหวิภาคภาโว ปรโต อาวิ ภวิสฺสติ. ธมฺมวินยตฺถสํวณฺณนโตติ สกลสฺสาปิ ปริยตฺติสาสนสฺส ธมฺมวินยภาวโต วุตฺตํ. ลกฺขณลกฺขิยภาวโตติ เนตฺติวจนสฺส ลกฺขณตฺตา อุทาหรณสุตฺตานฺจ ลกฺขิยตฺตา วุตฺตํ. สภาควิสภาคนิทฺเทสโตติ สมานชาติยา ธมฺมา สภาคา, ปฏิปกฺขา วิสภาคา, ตํวิจารภาวโตติ อตฺโถ. สาธารณาสาธารณธมฺมวิภาคโตติ ปหาเนกฏฺสหเชกฏฺตาทิสามฺเน เย ธมฺมา เยสํ ธมฺมานํ นามวตฺถาทินา สาธารณา ตพฺพิธุรตาย อสาธารณา จ, ตํวิภาคโต ทุวิธนฺติ อตฺโถ.
ปุคฺคลตฺตยนิทฺเทสโตติ อุคฺฆฏิตฺุอาทิ ปุคฺคลตฺตยนิทฺเทสโต. ติวิธกลฺยาณวิภาคโตติ อาทิกลฺยาณาทิวิภาคโต. มูลคีติอนุคีติสงฺคีติเภทโตติ ปมํ วจนํ มูลคีติ, วุตฺตสฺเสว อตฺถสฺส สงฺคหคาถา อนุคีติ, ตํตํสุตฺตตฺถโยชนวเสน วิปฺปกิณฺณสฺส ปกรณสฺส สงฺคายนํ สงฺคีติ, สา เถรสฺส ปรโต ปวตฺติตาติ เวทิตพฺพา, เอตาสํ ติสฺสนฺนํ เภทโต ติวิธนฺติ อตฺโถ. ปฺจกฺขนฺธนิทฺเทสโตติ รูปาทิปฺจกฺขนฺธสีลาทิปฺจธมฺมกฺขนฺธนิทฺเทสโต ปฺจวิธนฺติ อตฺโถ. สุตฺตาธิฏฺานวิภาคโตติ โลภโทสโมหานํ อโลภาโทสาโมหานํ กายวจีมโนกมฺมานํ สทฺธาทิปฺจินฺทฺริยานฺจ วเสน จุทฺทสวิธสฺส สุตฺตาธิฏฺานสฺส วิภาควจนโต จุทฺทสวิธนฺติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยนฺติ น ปปฺจิตํ.