📜
๑. สงฺคหวารวณฺณนา
เอวํ ¶ อเนกเภทวิภตฺเต เนตฺติปฺปกรเณ ยทิทํ วุตฺตํ ‘‘สงฺคหวิภาควารวเสน ทุวิธ’’นฺติ, ตตฺถ สงฺคหวาโร อาทิ. ตสฺสาปิ ‘‘ยํ โลโก ปูชยเต’’ติ อยํ คาถา อาทิ. ตตฺถ ยนฺติ อนิยมโต อุปโยคนิทฺเทโส, ตสฺส ‘‘ตสฺสา’’ติ อิมินา นิยมนํ เวทิตพฺพํ. โลโกติ กตฺตุนิทฺเทโส. ปูชยเตติ กิริยานิทฺเทโส. สโลกปาโลติ กตฺตุวิเสสนํ. สทาติ กาลนิทฺเทโส. นมสฺสติ จาติ อุปจเยน กิริยานิทฺเทโส ¶ . ตสฺสาติ สามินิทฺเทโส. เอตนฺติ ปจฺจตฺตนิทฺเทโส. สาสนวรนฺติ ปจฺจตฺตนิทฺเทเสน นิทฺทิฏฺธมฺมนิทสฺสนํ. วิทูหีติ กรณวจเนน กตฺตุนิทฺเทโส. เยฺยนฺติ กมฺมวาจกกิริยานิทฺเทโส. นรวรสฺสาติ ‘‘ตสฺสา’’ติ นิยเมตฺวา ทสฺสิตสฺส สรูปโต ทสฺสนํ.
ตตฺถ โลกิยนฺติ เอตฺถ ปฺุาปฺุานิ ตพฺพิปาโก จาติ โลโก, ปชา, สตฺตนิกาโยติ อตฺโถ. โลก-สทฺโท หิ ชาติสทฺทตาย สามฺวเสน นิรวเสสโต สตฺเต สงฺคณฺหาติ. กิฺจาปิ หิ โลกสทฺโท สงฺขารภาชเนสุปิ ทิฏฺปฺปโยโค, ปูชนกิริยาโยคฺยภูตตาวเสน ปน สตฺตโลกวจโน เอว อิธ คหิโตติ ทฏฺพฺพํ. ปูชยเตติ มานยติ, อปจายตีติ อตฺโถ.
โลกํ ปาเลนฺตีติ โลกปาลา, จตฺตาโร มหาราชาโน. โลกิยา ปน อินฺทยมวรุณกุเวรา โลกปาลาติ วทนฺติ. สห โลกปาเลหีติ สโลกปาโล, ‘‘โลโก’’ติ อิมินา ตุลฺยาธิกรณํ. อถ วา อิสฺสริยาธิปจฺเจน ตํตํสตฺตโลกสฺส ปาลนโต รกฺขณโต ขตฺติยจตุมหาราชสกฺกสุยามสนฺตุสิตสุนิมฺมิตปรนิมฺมิตวสวตฺติมหาพฺรหฺมาทโย โลกปาลา. เตหิ สห ตํตํสตฺตนิกาโย สโลกปาโล โลโกติ วุตฺโต. อถ วา ‘‘ทฺเวเม, ภิกฺขเว, สุกฺกา ธมฺมา โลกํ ปาเลนฺตี’’ติ (อ. นิ. ๒.๙; อิติวุ. ๔๒) วจนโต หิโรตฺตปฺปธมฺมา โลกปาลา. เตหิ สมนฺนาคโต โลโก สโลกปาโล. หิโรตฺตปฺปสมฺปนฺนา หิ ปาปครหิโน สปฺปุริสา ธมฺมจฺฉนฺทวนฺตตาย ภควติ ปูชานมกฺการปรา โหนฺตีติ.
สทาติ ¶ สพฺพกาลํ รตฺติฺเจว ทิวา จ, สทาติ วา ภควโต ธรมานกาเล ตโต ปรฺจ. อถ วา สทาติ อภินีหารโต ปฏฺาย ยาว สาสนนฺตรธานา, ตโต ปรมฺปิ วา. มหาภินีหารโต ปฏฺาย หิ มหาโพธิสตฺตา โพธิยา นิยตตาย พุทฺธงฺกุรภูตา สเทวกสฺส โลกสฺส ปูชนียา เจว วนฺทนียา จ โหนฺติ. ยถาห ภควา สุเมธภูโต –
‘‘ทีปงฺกโร โลกวิทู, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;
มม กมฺมํ ปกิตฺเตตฺวา, ทกฺขิณํ ปาทมุทฺธริ.
‘‘เย ¶ ตตฺถาสุํ ชินปุตฺตา, ปทกฺขิณมกํสุ มํ;
เทวา มนุสฺสา อสุรา จ, อภิวาเทตฺวาน ปกฺกมุ’’นฺติ. (พุ. วํ. ๒.๗๕-๗๖);
นมสฺสติ จาติ เกจิ เกสฺจิ ปูชาสกฺการาทีนิ กโรนฺตาปิ เตสํ อปากฏคุณตาย นมกฺการํ น กโรนฺติ, น เอวํ ภควโต, ยถาภูตอพฺภุคฺคตกิตฺติสทฺทตาย ปน ภควนฺตํ สเทวโก โลโก ปูชยติ เจว นมสฺสติ จาติ อตฺโถ. ‘‘สทา นรมนุสฺโส’’ติ เกจิ ปนฺติ, ตํ น สุนฺทรํ. ตสฺสาติ ยํ สเทวโก โลโก ปูชยติ เจว นมสฺสติ จ, ตสฺส. เอตนฺติ อิทานิ วตฺตพฺพํ พุทฺธิยํ วิปริวตฺตมานํ สามฺเน ทสฺเสติ. สาสนวรนฺติ ตํ สรูปโต ทสฺเสติ. ตตฺถ ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหิ ยถารหํ สตฺเต สาสติ วิเนติ เอเตนาติ สาสนํ, ตเทว เอกนฺตนิยฺยานฏฺเน อนฺสาธารณคุณตาย จ อุตฺตมฏฺเน ตํตํอภิปตฺถิตสมิทฺธิเหตุตาย ปณฺฑิเตหิ วริตพฺพโต วา วรํ, สาสนเมว วรนฺติ สาสนวรํ. วิทูหีติ ยถาสภาวโต กมฺมกมฺมผลานิ กุสลาทิเภเท จ ธมฺเม วิทนฺตีติ วิทู, ปณฺฑิตมนุสฺสา, เตหิ. าตพฺพํ, าณมรหตีติ วา เยฺยํ. นรวรสฺสาติ ปุริสวรสฺส, อคฺคปุคฺคลสฺสาติ อตฺโถ.
อิทํ วุตฺตํ โหติ – โย อนฺสาธารณมหากรุณาสพฺพฺุตฺาณาทิคุณวิเสสโยเคน สเทวเกน โลเกน ปูชนีโย นมสฺสนีโย จ ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ, ตสฺส โลเก อุตฺตมปุคฺคลสฺส เอตํ อิทานิ อมฺเหหิ วิภชิตพฺพหารนยปฏฺานวิจารณวิสยภูตํ สาสนํ อาทิกลฺยาณตาทิคุณสมฺปตฺติยา วรํ อคฺคํ อุตฺตมํ นิปุณาณโคจรตาย ปณฺฑิตเวทนียเมวาติ. ภควโต หิ วจนํ เอกคาถามตฺตมฺปิ สจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทขนฺธายตนธาตินฺทฺริยสติปฏฺานาทิสภาวธมฺมนิทฺธารณกฺขมตาย ¶ โสฬสหารปฺจนยโสฬสอฏฺวีสติวิธปฏฺานวิจารโยคฺยภาเวน จ ปรมคมฺภีรํ อตฺถโต อคาธปารํ สณฺหสุขุมาณวิสยเมวาติ. เตเนวาห – ‘‘ปฺวนฺตสฺสายํ ธมฺโม, นายํ ธมฺโม ทุปฺปฺสฺสา’’ติ (ที. นิ. ๓.๓๕๘; อ. นิ. ๘.๓๐). อถ วา ภควโต สาสนํ ปริฺากฺกเมน ลกฺขณาวโพธปฺปฏิปตฺติยา สฺุตมุขาทีหิ โอคาหิตพฺพตฺตา อวิฺูนํ สุปินนฺเตนปิ น วิสโย โหตีติ อาห – ‘‘วิทูหิ เยฺย’’นฺติ. ตถา จ วุตฺตํ – ‘‘เอตุ วิฺู ปุริโส’’ติอาทิ.
อปเร ¶ ปน ‘‘ตํ ตสฺส สาสนวร’’นฺติ ปนฺติ, เตสํ มเตน ยํ-สทฺโท สาสน-สทฺเทน สมานาธิกรโณติ ทฏฺพฺโพ. อิทํ วุตฺตํ โหติ ยํ สาสนวรํ สโลกปาโล โลโก ปูชยติ นมสฺสติ จ, ตํ สาสนวรํ วิทูหิ าตพฺพนฺติ. อิมสฺมิฺจ นเย โลกปาล-สทฺเทน ภควาปิ วุจฺจติ. ภควา หิ โลกคฺคตายกตฺตา นิปฺปริยาเยน โลกปาโล, ตสฺมา ‘‘ตสฺสา’’ติ โลกปาลสฺส สตฺถุโนติ อตฺโถ. สโลกปาโลติ เจตฺถ โลกปาล-สทฺโท คุณีภูโตปิ สตฺถุวิสยตฺตา สาสน-สทฺทาเปกฺขตาย สามิภาเวน สมฺพนฺธีวิเสสภูโต ปธานภูโต วิย ปฏินิทฺเทสํ อรหตีติ.
กถํ ปน สยํ ธมฺมสฺสามี ภควา ธมฺมํ ปูชยตีติ? นายํ วิโรโธ. ธมฺมครุโน หิ พุทฺธา ภควนฺโต, เต สพฺพกาลํ ธมฺมํ อปจายมานาว วิหรนฺตีติ. วุตฺตฺเหตํ – ‘‘ยํนูนาหํ ยฺวายํ ธมฺโม มยา อภิสมฺพุทฺโธ, ตเมว ธมฺมํ สกฺกตฺวา ครุํ กตฺวา อุปนิสฺสาย วิหเรยฺย’’นฺติ (สํ. นิ. ๑.๑๗๓; อ. นิ. ๔.๒๑).
อปิ จ ภควโต ธมฺมปูชนา สตฺตสตฺตาหปฺปฏิปตฺติอาทีหิ ทีเปตพฺพา. ธมฺมสฺสามีติ จ ธมฺเมน สเทวกสฺส โลกสฺส สามีติ อตฺโถ, น ธมฺมสฺส สามีติ. เอวมฺปิ นมสฺสตีติ วจนํ น ยุชฺชติ. น หิ ภควา กฺจิ นมสฺสตีติ, เอโสปิ นิทฺโทโส. น หิ นมสฺสตีติ ปทสฺส นมกฺการํ กโรตีติ อยเมว อตฺโถ, อถ โข ครุกรเณน ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโรติ อยมฺปิ อตฺโถ ลพฺภติ. ภควา จ ธมฺมครุตาย สพฺพกาลํ ธมฺมนินฺนโปณปพฺภารภาเวน วิหรตีติ. อยฺจ อตฺโถ ‘‘เยน สุทํ สฺวาหํ นิจฺจกปฺปํ วิหรามี’’ติ (ม. นิ. ๑.๓๘๗) เอวมาทีหิ สุตฺตปเทหิ ทีเปตพฺโพ. ‘‘วิทูหิ เนยฺย’’นฺติปิ ¶ ปาโ, ตสฺส ปณฺฑิเตหิ สปรสนฺตาเนสุ เนตพฺพํ ปาเปตพฺพนฺติ อตฺโถ. ตตฺถ อตฺตสนฺตาเน ปาปนํ พุชฺฌนํ, ปรสนฺตาเน โพธนนฺติ ทฏฺพฺพํ.
เอวํ ภควโต สเทวกสฺส โลกสฺส ปูชนียวนฺทนียภาโว อคฺคปุคฺคลภาโว จ วุจฺจมาโน คุณวิสิฏฺตํ ทีเปติ, สา จ คุณวิสิฏฺตา มหาโพธิยา เวทิตพฺพา. อาสวกฺขยาณปทฏฺานฺหิ สพฺพฺุตฺาณํ สพฺพฺุตฺาณปทฏฺานฺจ อาสวกฺขยาณํ ‘‘มหาโพธี’’ติ วุจฺจติ. สา อวิปรีตธมฺมเทสนโต ตถาคเต สุปฺปติฏฺิตาติ วิฺายติ ¶ . น หิ สวาสนนิรวเสสกิเลสปฺปหานํ อนาวรณาณฺจ วินา ตาทิสี ธมฺมเทสนา สมฺภวติ. อิจฺจสฺส จตุเวสารชฺชโยโค. เตน ทสพลฉอสาธารณาณอฏฺารสาเวณิกพุทฺธธมฺมาทิสกลสพฺพฺุคุณปาริปูรี ปกาสิตา โหติ. เอตาทิสี จ คุณวิภูติ มหากรุณาปุพฺพงฺคมํ อภินีหารสมฺปตฺตึ ปุรสฺสรํ กตฺวา สมฺปาทิตํ สมตฺตึสปารมิสงฺขาตํ ปฺุาณสมฺภารมนฺตเรน น อุปลพฺภตีติ เหตุสมฺปทาปิ อตฺถโต วิภาวิตา โหตีติ เอวํ ภควโต ตีสุปิ อวตฺถาสุ สพฺพสตฺตานํ เอกนฺตหิตปฺปฏิลาภเหตุภูตา อาทิมชฺฌปริโยสานกลฺยาณา นิรวเสสา พุทฺธคุณา อิมาย คาถาย ปกาสิตาติ เวทิตพฺพํ.
ทุติยนเย ปน ยสฺมา สิกฺขตฺตยสงฺคหํ สผลํ อริยมคฺคสาสนํ ตสฺส อารมฺมณภูตฺจ อมตธาตุํ ตทธิคมูปายฺจ ปุพฺพภาคปฏิปตฺติสาสนํ ตทตฺถปริทีปนฺจ ปริยตฺติสาสนํ ยถารหํ สจฺจาภิสมยวเสน อภิสเมนฺโต สฺวากฺขาตตาทิคุณวิเสสยุตฺตตํ มนสิกโรนฺโต สกฺกจฺจํ สวนธารณปริปุจฺฉาทีหิ ปริจยํ กโรนฺโต จ สเทวโก โลโก ปูชยติ นาม. โลกนาโถ จ สมฺมาสมฺโพธิปฺปตฺติยา เวเนยฺยานํ สกฺกจฺจํ ธมฺมเทสเนน ‘‘อริยํ โว, ภิกฺขเว, สมฺมาสมาธึ เทเสสฺสามิ’’ (ม. นิ. ๓.๑๓๖; สํ. นิ. ๕.๒๘; เปฏโก. ๒๔), ‘‘มคฺคานฏฺงฺคิโก เสฏฺโ’’ (ธ. ป. ๒๗๓; กถา. ๘๗๒; เนตฺติ. ๑๒๕; เปฏโก. ๓๐), ‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, ธมฺมา สงฺขตา วา อสงฺขตา วา, วิราโค เตสํ อคฺคมกฺขายติ’’ (อิติวุ. ๙๐; อ. นิ. ๔.๓๔), ‘‘ขยํ วิราคํ อมตํ ปณีตํ’’ (ขุ. ปา. ๖.๔; สุ. นิ. ๒๒๗), ‘‘เอกายโน อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค สตฺตานํ วิสุทฺธิยา’’ (ที. นิ. ๒.๓๗๓; ม. นิ. ๑.๑๐๖; สํ. นิ. ๕.๓๖๗), ‘‘ธมฺมํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ อาทิกลฺยาณ’’นฺติอาทีหิ (ม. นิ. ๓.๔๒๐; เนตฺติ. ๕) วจเนหิ โถมเนน จ ปูชยติ นาม. ตสฺมา สาสนวรสฺส ปูชนียภาโว อิธ วุจฺจมาโน อนวเสสโต ธมฺมคุเณ ทีเปตีติ เย อริยภาวาทโย นิยฺยานาทโย ขยวิราคาทโย มทนิมฺมทนาทโย อสงฺขตาทโย สฺวากฺขาตตาทโย ¶ อาทิกลฺยาณตาทโย จ อเนเกหิ สุตฺตปเทหิ ปเวทิตา อเนเก ธมฺมคุณา, เต นิรวเสสโต อิมาย คาถาย ปกาสิตาติ เวทิตพฺพา.
ยสฺมา ¶ ปน อริยสจฺจปฺปฏิเวเธน สมุคฺฆาฏิตสมฺโมหาเยว ปรมตฺถโต ปณฺฑิตา พาลฺยาทิสมติกฺกมนโต, ตสฺมา ภาวิตโลกุตฺตรมคฺคา สจฺฉิกตสามฺผลา จ อริยปุคฺคลา วิเสสโต วิทูติ วุจฺจนฺติ. เต หิ ยถาวุตฺตสาสนวรํ อวิปรีตโต าตุํ เนตฺุจ สปรสนฺตาเน สกฺกุณนฺตีติ อฏฺอริยปุคฺคลสมูหสฺส ปรมตฺถสงฺฆสฺสาปิ อิธ คหิตตฺตา เย สุปฺปฏิปนฺนตาทโย อเนเกหิ สุตฺตปเทหิ สํวณฺณิตา อริยสงฺฆคุณา, เตปิ นิรวเสสโต อิธ ปกาสิตาติ เวทิตพฺพา.
เอวํ ปมคาถาย สาติสยํ รตนตฺตยคุณปริทีปนํ กตฺวา อิทานิ –
‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณํ, กุสลสฺส อุปสมฺปทา;
สจิตฺตปริโยทปนํ, เอตํ พุทฺธาน สาสน’’นฺติ. (ที. นิ. ๒.๙๐; ธ. ป. ๑๘๓; เนตฺติ. ๓๐, ๕๐, ๑๑๖, ๑๒๔) –
วจนโต สงฺเขปโต สิกฺขตฺตยสงฺคหํ สาสนํ, ตํ ปน สิกฺขตฺตยํ าณวิเสสวิสยภาวเภทโต อวตฺถาเภทโต จ ติวิธํ โหติ. กถํ? สุตมยาณโคจโร จ โย ‘‘ปริยตฺติสทฺธมฺโม’’ติ วุจฺจติ. จินฺตามยาณโคจโร จ โย อาการปริวิตกฺกทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺตีหิ คเหตพฺพากาโร วิมุตฺตายตนวิเสโส ‘‘ปฏิปตฺติสทฺธมฺโม’’ติ วุจฺจติ. วิปสฺสนาาณาทิสหคโต ภาวนามยาณโคจโร จ โย ‘‘ปฏิเวธสทฺธมฺโม’’ติ วุจฺจติ. เอวํ ติวิธมฺปิ สาสนํ สาสนวรนฺติ ปเทน สงฺคณฺหิตฺวา ตตฺถ ยํ ปมํ, ตํ อิตเรสํ อธิคมูปาโยติ สพฺพสาสนมูลภูตํ อตฺตโน ปกรณสฺส จ วิสยภูตํ ปริยตฺติสาสนเมว ตาว สงฺเขปโต วิภชนฺโต ‘‘ทฺวาทส ปทานี’’ติ คาถมาห.
ตตฺถ ทฺวาทสาติ คณนปริจฺเฉโท. ปทานีติ ปริจฺฉินฺนธมฺมนิทสฺสนํ. เตสุ พฺยฺชนปทานิ ปชฺชติ อตฺโถ เอเตหีติ ปทานิ. อตฺถปทานิ ปน ปชฺชนฺติ ายนฺตีติ ปทานิ. อุภยมฺปิ วา อุภยถา โยเชตพฺพํ พฺยฺชนปทานมฺปิ อวิปรีตํ ปฏิปชฺชิตพฺพตฺตา, อตฺถปทานํ อุตฺตริวิเสสาธิคมสฺส ¶ การณภาวโต, ตานิ ปทานิ ปรโต ปาฬิยฺเว อาวิ ภวิสฺสนฺตีติ ตตฺเถว วณฺณยิสฺสาม. อตฺถสูจนาทิอตฺถโต สุตฺตํ. วุตฺตฺเหตํ สงฺคเหสุ –
‘‘อตฺถานํ สูจนโต, สุวุตฺตโต สวนโตถ สูทนโต;
สุตฺตาณา สุตฺตสภาคโต จ, ‘สุตฺต’นฺติ อกฺขาต’’นฺติ. (ปารา. อฏฺ. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถา; ที. นิ. อฏฺ. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถา; ธ. ส. อฏฺ. นิทานกถา);
ตเทตํ ¶ ตตฺถ สุตฺตปิฏกวเสน อาคตํ, อิธ ปน ปิฏกตฺตยวเสน โยเชตพฺพํ. ‘‘ทฺวาทส ปทานิ สุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ, ยํ ปริยตฺติสาสนนฺติ อตฺโถ. ตํ สพฺพนฺติ ตํ ‘‘สุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ สกลํ พุทฺธวจนํ. พฺยฺชนฺจ อตฺโถ จาติ พฺยฺชนฺเจว ตทตฺโถ จ. ยโต ‘‘ทฺวาทส ปทานิ สุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – อตฺถสูจนาทิโต สุตฺตํ ปริยตฺติธมฺโม, ตฺจ สพฺพํ อตฺถโต ทฺวาทส ปทานิ ฉ พฺยฺชนปทานิ เจว ฉ อตฺถปทานิ จาติ. อถ วา ยเทตํ ‘‘สาสนวร’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ สพฺพํ สุตฺตํ, ปริยตฺติสาสนสฺส อธิปฺเปตตฺตา. อตฺถโต ปน ทฺวาทส ปทานิ, พฺยฺชนตฺถปทสมุทายภาวโต. ยถาห – ‘‘พฺยฺชนฺจ อตฺโถ จา’’ติ. ตํ วิฺเยฺยํ อุภยนฺติ ยสฺมึ พฺยฺชเน อตฺเถ จ วจนวจนียภาเวน สมฺพนฺเธ สุตฺตโวหาโร, ตทุภยํ สรูปโต วิฺาตพฺพํ ตตฺถ กตมํ พฺยฺชนํ กตโม อตฺโถติ? เตเนวาห – ‘‘โก อตฺโถ พฺยฺชนํ กตม’’นฺติ.
เอวํ ‘‘สาสนวร’’นฺติ วุตฺตสฺส สุตฺตสฺส ปริยตฺติภาวํ ตสฺส จ อตฺถพฺยฺชนปทภาเวน เวทิตพฺพตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตสฺส ปวิจยุปายํ เนตฺติปฺปกรณํ ปทตฺถวิภาเคน ทสฺเสตุํ ‘‘โสฬสหารา’’ติ คาถมาห.
ตตฺถ โสฬส หารา เอติสฺสาติ โสฬสหารา. ปฺจนยา อฏฺารสมูลปทาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อถ วา โสฬส หารา โสฬสหารา. เอวํ อิตรตฺถาปิ. หารนยมูลปทานิ เอว หิ สงฺเขปโต วิตฺถารโต จ ภาสิตานิ เนตฺตีติ. สาสนสฺส ปริเยฏฺีติ สาสนสฺส อตฺถปริเยสนา, ปริยตฺติสาสนสฺส อตฺถสํวณฺณนาติ อตฺโถ, สกลสฺเสว วา สาสนสฺส อตฺถวิจารณาติ อตฺโถ. ปฏิปตฺติปฏิเวเธปิ หิ เนตฺตินยานุสาเรน อธิคจฺฉนฺตีติ. มหกจฺจาเนนาติ กจฺโจติ ปุราตโน อิสิ, ตสฺส วํสาลงฺการภูโตยํ มหาเถโร ‘‘กจฺจาโน’’ติ วุจฺจติ. มหกจฺจาโนติ ปน ¶ ปูชาวจนํ, ยถา มหาโมคฺคลฺลาโนติ, ‘‘กจฺจายนโคตฺตนิทฺทิฏฺา’’ติปิ ปาโ. อยฺจ คาถา เนตฺตึ สงฺคายนฺเตหิ ปกรณตฺถสงฺคณฺหนวเสน ปิตาติ ทฏฺพฺพา. ยถา จายํ, เอวํ หารวิภงฺควาเร ตํตํหารนิทฺเทสนิคมเน ‘‘เตนาห อายสฺมา’’ติอาทิวจนํ, หาราทิสมุทายภูตายํ เนตฺติยํ พฺยฺชนตฺถสมุทาเย จ สุตฺเต กึ เกน วิจิยตีติ วิจารณายํ อาห – ‘‘หารา พฺยฺชนวิจโย’’ติอาทิ.
ตตฺถ ¶ โสฬสปิ หารา มูลปทนิทฺธารณมนฺตเรน พฺยฺชนมุเขเนว สุตฺตสฺส สํวณฺณนา โหนฺติ, น นยา วิย มูลปทสงฺขาตสภาวธมฺมนิทฺธารณมุเขนาติ เต ‘‘พฺยฺชนวิจโย สุตฺตสฺสา’’ติ วุตฺตา. อตฺถนยา ปน ยถาวุตฺตอตฺถมุเขเนว สุตฺตสฺส อตฺถสมฺปฏิปตฺติยา โหนฺตีติ อาห – ‘‘นยา ตโย จ สุตฺตตฺโถ’’ติ. อยฺจ วิจารณา ปรโตปิ อาคมิสฺสติ. เกจิ ‘‘นโย จา’’ติ ปนฺติ, ตํ น สุนฺทรํ. อุภยํ ปริคฺคหีตนฺติ หารา นยา จาติ เอตํ อุภยํ สุตฺตสฺส อตฺถนิทฺธารณวเสน ปริสมนฺตโต คหิตํ สพฺพถา สุตฺเต โยชิตํ. วุจฺจติ สุตฺตํ วทติ สํวณฺเณติ. กถํ? ยถาสุตฺตํ สุตฺตานุรูปํ, ยํ สุตฺตํ ยถา สํวณฺเณตพฺพํ, ตถา สํวณฺเณตีติ อตฺโถ. ยํ ยํ สุตฺตนฺติ วา ยถาสุตฺตํ, สพฺพํ สุตฺตนฺติ อตฺโถ. เนตฺตินเยน หิ สํวณฺเณตุํ อสกฺกุเณยฺยํ นาม สุตฺตํ นตฺถีติ.
อิทานิ ยํ วุตฺตํ – ‘‘สาสนวรํ วิทูหิ เยฺย’’นฺติ, ตตฺถ เนตฺติสํวณฺณนาย วิสยภูตํ ปริยตฺติธมฺมเมว ปการนฺตเรน นิยเมตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ยา เจวา’’ติอาทิ วุตฺตํ.
ตตฺถ อตฺเถสุ กตปริจฺเฉโท พฺยฺชนปฺปพนฺโธ เทสนา, โย ปาโติ วุจฺจติ. ตทตฺโถ เทสิตํ ตาย เทสนาย ปโพธิตตฺตา. ตทุภยฺจ วิมุตฺตายตนสีเสน ปริจยํ กโรนฺตานํ อนุปาทาปรินิพฺพานปริโยสานานํ สมฺปตฺตีนํ เหตุภาวโต เอกนฺเตน วิฺเยฺยํ, ตทุภยวินิมุตฺตสฺส วา เยฺยสฺส อภาวโต ตเทว ทฺวยํ วิฺเยฺยนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ยา เจว…เป… วิฺเยฺยนฺติ. ตตฺราติ ตสฺมึ วิชานเน สาเธตพฺเพ, นิปฺผาเทตพฺเพ เจตํ ภุมฺมํ. อยมานุปุพฺพีติ อยํ วกฺขมานา อนุปุพฺพิ หารนยานํ อนุกฺกโม, อนุกฺกเมน วกฺขมานา หารนยาติ อตฺโถ. นววิธสุตฺตนฺตปริเยฏฺีติ สุตฺตาทิวเสน นวงฺคสฺส สาสนสฺส ปริเยสนา, อตฺถวิจารณาติ อตฺโถ. สามิอตฺเถ วา เอตํ ปจฺจตฺตํ นววิธสุตฺตนฺตปริเยฏฺิยา อนุปุพฺพีติ. อถ วา อนุปุพฺพีติ กรณตฺเถ ปจฺจตฺตํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถาวุตฺตวิชานเน สาเธตพฺเพ วกฺขมานาย หารนยานุปุพฺพิยา อยํ นววิธสุตฺตนฺตสฺส อตฺถปริเยสนาติ.
เอตฺถาห ¶ – กถํ ปเนตฺถ เคยฺยงฺคาทีนํ สุตฺตภาโว, สุตฺตภาเว จ เตสํ กถํ สาสนสฺส นวงฺคภาโว. ยฺจ สงฺคเหสุ วุจฺจติ ‘‘สคาถกํ สุตฺตํ เคยฺยํ, นิคฺคาถกํ สุตฺตํ เวยฺยากรณ’’นฺติ, ตถา จ สติ สุตฺตงฺคเมว น ¶ สิยา. อถาปิ วิสุํ สุตฺตงฺคํ สิยา, มงฺคลสุตฺตาทีนํ (ขุ. ปา. ๕.๑ อาทโย; สุ. นิ. ๒๖๑ อาทโย) สุตฺตงฺคสงฺคโห น สิยา, คาถาภาวโต ธมฺมปทาทีนํ วิย, เคยฺยงฺคสงฺคโห วา สิยา, สคาถกตฺตา สคาถาวคฺคสฺส วิย, ตถา อุภโตวิภงฺคาทีสุ สคาถกปฺปเทสานนฺติ. วุจฺจเต –
สุตฺตนฺติ สามฺวิธิ, วิเสสวิธโย ปเร;
สนิมิตฺตา นิรุฬฺหตฺตา, สหตาฺเน นาฺโต.
สพฺพสฺสาปิ หิ พุทฺธวจนสฺส สุตฺตนฺติ อยํ สามฺวิธิ. ตถา หิ ‘‘เอตฺตกํ ตสฺส ภควโต สุตฺตาคตํ สุตฺตปริยาปนฺนํ (ปาจิ. ๑๒๔๒), สาวตฺถิยา สุตฺตวิภงฺเค, สกวาเท ปฺจ สุตฺตสตานี’’ติอาทิวจนโต วินยาภิธมฺมปริยตฺติวิเสเสปิ สุตฺตโวหาโร ทิสฺสติ. ตเทกเทเสสุ ปน เคยฺยาทโย วิเสสวิธโย เตน เตน นิมิตฺเตน ปติฏฺิตา. ตถา หิ เคยฺยสฺส สคาถกตฺตํ ตพฺภาวนิมิตฺตํ. โลเกปิ หิ สสิโลกํ สคาถกํ จุณฺณิยคนฺถํ เคยฺย’’นฺติ วทนฺติ. คาถาวิรเห ปน สติ ปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺชนภาโว เวยฺยากรณสฺส. ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนฺหิ ‘‘พฺยากรณ’’นฺติ วุจฺจติ. พฺยากรณเมว เวยฺยากรณนฺติ. เอวํ สนฺเต สคาถกาทีนมฺปิ ปฺหาวิสฺสชฺชนวเสน ปวตฺตานํ เวยฺยากรณภาโว อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ, เคยฺยาทิสฺานํ อโนกาสภาวโต ‘‘คาถาวิรเห สตี’’ติ วิเสสิตตฺตา จ. ตถา หิ ธมฺมปทาทีสุ เกวลํ คาถาพนฺเธสุ สคาถกตฺเตปิ โสมนสฺสาณมยิกคาถายุตฺเตสุ ‘‘วุตฺตฺเหต’’นฺติอาทิวจนสมฺพนฺเธสุ อพฺภุตธมฺมปฏิสํยุตฺเตสุ จ สุตฺตวิเสเสสุ ยถากฺกมํ คาถาอุทานอิติวุตฺตกอพฺภุตธมฺมสฺา ปติฏฺิตา, ตถา สติปิ คาถาพนฺธภาเว ภควโต อตีตาสุ ชาตีสุ จริยานุภาวปฺปกาสเกสุ ชาตกสฺา. สติปิ ปฺหาวิสฺสชฺชนภาเว สคาถกตฺเต จ เกสุจิ สุตฺตนฺเตสุ เวทสฺส ลภาปนโต เวทลฺลสฺา ปติฏฺิตาติ เอวํ เตน เตน สคาถกตฺตาทินา นิมิตฺเตน เตสุ เตสุ สุตฺตวิเสเสสุ เคยฺยงฺคาทิสฺา ปติฏฺิตาติ วิเสสวิธโย สุตฺตงฺคโต ปเร เคยฺยาทโย.
ยํ ปเนตฺถ เคยฺยงฺคาทินิมิตฺตรหิตํ สุตฺตํ, ตํ สุตฺตงฺคํ วิเสสสฺาปริหาเรน สามฺสฺาย ปวตฺตนโตติ. นนุ จ สคาถกํ ¶ สุตฺตํ เคยฺยํ, นิคฺคาถกํ สุตฺตํ เวยฺยากรณนฺติ สุตฺตงฺคํ น สมฺภวตีติ โจทนา ตทวตฺถา เอวาติ? น ตทวตฺถา, โสธิตตฺตา. โสธิตฺหิ ¶ ปุพฺเพ คาถาวิรเห สติ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนภาโว เวยฺยากรณสฺส ตพฺภาวนิมิตฺตนฺติ. ยฺจ วุตฺตํ – ‘‘คาถาภาวโต มงฺคลสุตฺตาทีนํ สุตฺตงฺคสงฺคโห น สิยา’’ติ, ตมฺปิ น, นิรุฬฺหตฺตา. นิรุฬฺโห หิ มงฺคลสุตฺตาทีสุ สุตฺตภาโว, น หิ ตานิ ธมฺมปทพุทฺธวํสาทโย วิย คาถาภาเวน ปฺาตานิ, กินฺตุ สุตฺตภาเวเนว. เตเนว หิ อฏฺกถายํ ‘‘สุตฺตนามก’’นฺติ นามคฺคหณํ กตํ.
ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘สคาถกตฺตา เคยฺยงฺคสงฺคโห วา สิยา’’ติ, ตทปิ นตฺถิ, ยสฺมา สหตาฺเน. สห คาถาหีติ หิ สคาถกํ. สหภาโว จ นาม อตฺถโต อฺเน โหติ, น จ มงฺคลสุตฺตาทีสุ คาถาวินิมุตฺโต โกจิ สุตฺตปฺปเทโส อตฺถิ. โย สห คาถาหีติ วุจฺเจยฺย, น จ สมุทาโย นาม โกจิ อตฺถิ. ยทปิ วุตฺตํ – ‘‘อุภโตวิภงฺคาทีสุ สคาถกปฺปเทสานํ เคยฺยงฺคสงฺคโห สิยา’’ติ, ตทปิ น อฺโต. อฺา เอว หิ ตา คาถา, ชาตกาทิปริยาปนฺนตฺตา. อโต น ตาหิ อุภโตวิภงฺคาทีนํ เคยฺยงฺคภาโวติ เอวํ สุตฺตาทีนํ องฺคานํ อฺมฺสงฺกราภาโว เวทิตพฺโพ. ยสฺมา ปน สพฺพมฺปิ พุทฺธวจนํ ยถาวุตฺตนเยน อตฺถานํ สูจนาทิอตฺเถน สุตฺตนฺตฺเวว วุจฺจติ, ตสฺมา วุตฺตํ – ‘‘นววิธสุตฺตนฺตปริเยฏฺี’’ติ.
สงฺคหวารวณฺณนา นิฏฺิตา.