📜
๒. อุทฺเทสวารวณฺณนา
๑. เอวํ ¶ สงฺคหวาเรน สงฺเขปโต ทสฺสิเต หาราทโย อิทานิ วิภาเคน ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ กตเม โสฬส หารา’’ติอาทิเทสนา อารทฺธา. ตตฺถ ตตฺถาติ ยํ วุตฺตํ – ‘‘โสฬสหารา เนตฺตี’’ติ, ตสฺมึ วจเน, ติสฺสํ วา คาถายํ, ยานิ หารนยมูลปทานิ อุทฺธฏานิ, เตสูติ อตฺโถ. กตเมติ ปุจฺฉาวจนํ. ปุจฺฉา จ นาเมสา ปฺจวิธา อทิฏฺโชตนาปุจฺฉา ทิฏฺสํสนฺทนาปุจฺฉา วิมติจฺเฉทนาปุจฺฉา อนุมติปุจฺฉา กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาติ. ตาสุ อยํ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา. โสฬสาติ คณนวเสน ปริจฺเฉโท. เตน เนสํ น ตโต อุทฺธํ อโธ จาติ เอตปรมตํ ¶ ทสฺเสติ. สา เจตปรมตา ปรโต อาวิ ภวิสฺสติ. หาราติ คณนวเสน ปริจฺฉินฺนานํ สามฺโต ทสฺสนํ. เทสนา วิจโยติอาทิ สรูปทสฺสนํ.
ตตฺถ เกนฏฺเน หารา? หรียนฺติ เอเตหิ, เอตฺถ วา สุตฺตเคยฺยาทิวิสยา อฺาณสํสยวิปลฺลาสาติ หารา, หรนฺติ วา สยํ ตานิ, หรณมตฺตเมว วาติ หารา ผลูปจาเรน. อถ วา หรียนฺติ โวหรียนฺติ ธมฺมสํวณฺณกธมฺมปฏิคฺคาหเกหิ ธมฺมสฺส ทานคฺคหณวเสนาติ หารา. อถ วา หารา วิยาติ หารา. ยถา หิ อเนกรตนาวลิสมูโห หารสงฺขาโต อตฺตโน อวยวภูตรตนสมฺผสฺเสหิ สมุปฺปชฺชนียมานหิลาทสุโข หุตฺวา ตทุปโภคีชนสรีรสนฺตาปํ นิทาฆปริฬาหุปชนิตํ วูปสเมติ, เอวเมเตปิ นานาวิธปรมตฺถรตนปฺปพนฺธา สํวณฺณนาวิเสสา อตฺตโน อวยวภูตปรมตฺถรตนาธิคเมน สมุปฺปาทิยมานนิพฺพุติสุขา ธมฺมปฏิคฺคาหกชนหทยปริตาปํ กามราคาทิกิเลสเหตุกํ วูปสเมนฺตีติ. อถ วา หารยนฺติ อฺาณาทีนํ หารํ อปคมํ กโรนฺติ อาจิกฺขนฺตีติ วา หารา. อถ วา โสตุชนจิตฺตสฺส หรณโต รมณโต จ หารา นิรุตฺตินเยน, ยถา – ‘‘ภเวสุ วนฺตคมโน ภควา’’ติ (วิสุทฺธิ. ๑.๑๔๔; ปารา. อฏฺ. ๑.๑ เวรฺชกณฺฑวณฺณนา). อยํ ตาว หารานํ สาธารณโต อตฺโถ.
อสาธารณโต ปน เทสียติ สํวณฺณียติ เอตาย สุตฺตตฺโถติ เทสนา, เทสนาสหจรณโต วา ¶ เทสนา. นนุ จ อฺเปิ หารา เทสนาสงฺขาตสฺส สุตฺตสฺส อตฺถสํวณฺณนโต เทสนาสหจาริโนวาติ? สจฺจเมตํ, อยํ ปน หาโร เยภุยฺเยน ยถารุตวเสเนว วิฺายมาโน เทสนาย สห จรตีติ วตฺตพฺพตํ อรหติ, น ตถา ปเร. น หิ อสฺสาทาทีนวนิสฺสรณาทิสนฺทสฺสนรหิตา สุตฺตเทสนา อตฺถิ. อสฺสาทาทิสนฺทสฺสนวิภาวนลกฺขโณ จายํ หาโรติ.
วิจิยนฺติ เอเตน, เอตฺถ วา ปทปฺหาทโย, วิจิติ เอว วา เตสนฺติ วิจโย. ปาฬิยํ ปน วิจินตีติ วิจโยติ อยมตฺโถ ทสฺสิโต.
ยุตฺตีติ อุปปตฺติสาธนยุตฺติ, อิธ ปน ยุตฺติวิจารณา ยุตฺติ อุตฺตรปทโลเปน ‘‘รูปภโว รูป’’นฺติ ยถา, ยุตฺติสหจรณโต วา. อิธาปิ เทสนาหาเร วุตฺตนเยน อตฺโถ วิตฺถาเรตพฺโพ.
ปทฏฺานนฺติ ¶ อาสนฺนการณํ, อิธาปิ ปทฏฺานวิจารณาติอาทิ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
ลกฺขียนฺติ เอเตน, เอตฺถ วา เอกลกฺขณา ธมฺมา อวุตฺตาปิ เอกวจเนนาติ ลกฺขณํ.
วิยูหียนฺติ วิภาเคน ปิณฺฑียนฺติ เอเตน, เอตฺถ วาติ พฺยูโห. นิพฺพจนาทีนํ สุตฺเต ทสฺสิยมานานํ จตุนฺนํ พฺยูโหติ จตุพฺยูโห, จตุนฺนํ วา พฺยูโห เอตฺถาติ จตุพฺยูโห.
อาวฏฺฏียนฺติ เอเตน, เอตฺถ วา สภาคา วิสภาคา จ ธมฺมา, เตสํ วา อาวฏฺฏนนฺติ อาวฏฺโฏ.
วิภชียนฺติ เอเตน, เอตฺถ วา สาธารณาสาธารณานํ สํกิเลสโวทานธมฺมานํ ภูมิโยติ วิภตฺติ, วิภชนํ วา เอเตสํ ภูมิยาติ วิภตฺติ.
ปฏิปกฺขวเสน ปริวตฺตียนฺติ อิมินา, เอตฺถ วา สุตฺเต วุตฺตธมฺมา, ปริวตฺตนํ วา เตสนฺติ ปริวตฺตโน.
วิวิธํ ¶ วจนํ เอกสฺเสวตฺถสฺส วาจกเมตฺถาติ วิวจนํ, วิวจนเมว เววจนํ, วิวิธํ วุจฺจติ เอเตน อตฺโถติ วา วิวจนํ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
ปกาเรหิ ปเภทโต วา าปียนฺติ อิมินา, เอตฺถ วา อตฺถาติ ปฺตฺติ.
โอตารียนฺติ อนุปฺปเวสียนฺติ เอเตน, เอตฺถ วา สุตฺตาคตา ธมฺมา ปฏิจฺจสมุปฺปาทาทีสูติ โอตรโณ.
โสธียนฺติ สมาธียนฺติ เอเตน, เอตฺถ วา สุตฺเต ปทปทตฺถปฺหารมฺภาติ โสธโน.
อธิฏฺียนฺติ อนุปวตฺตียนฺติ เอเตน, เอตฺถ วา สามฺวิเสสภูตา ธมฺมา วินา วิกปฺเปนาติ อธิฏฺาโน.
ปริกโรติ อภิสงฺขโรติ ผลนฺติ ปริกฺขาโร, เหตุ ปจฺจโย จ, ปริกฺขารํ อาจิกฺขตีติ ปริกฺขาโร, หาโร, ปริกฺขารวิสยตฺตา ปริกฺขารสหจรณโต วา ปริกฺขาโร.
สมาโรปียนฺติ เอเตน, เอตฺถ วา ปทฏฺานาทิมุเขน ธมฺมาติ สมาโรปโน. สพฺพตฺถ จ ภาวสาธนวเสนาปิ อตฺโถ สมฺภวตีติ ตสฺสาปิ วเสน โยเชตพฺพํ.
ตสฺสาติ ¶ ยถาวุตฺตสฺส หารุทฺเทสสฺส. อนุคีตีติ วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส สุขคฺคหณตฺถํ อนุปจฺฉา คายนคาถา, ตาสุ โอสานคาถาย อตฺถโต อสํกิณฺณาติ ปทตฺเถน สงฺกรรหิตา, เตน ยทิปิ เกจิ หารา อฺมฺํ อวิสิฏฺา วิย ทิสฺสนฺติ, ตถาปิ เตสํ อตฺถโต สงฺกโร นตฺถีติ ทสฺเสติ. โส จ เนสํ อสงฺกโร ลกฺขณนิทฺเทเส สุปากโฏ โหติ. เอเตสฺเจวาติ เอเตสํ โสฬสนฺนํ หารานํ. ยถา อสงฺกโร, ตถา เจว ภวติ. กึ ภวติ? วิตฺถารตยา วิตฺถาเรน. นยวิภตฺติ นเยน อุปาเยน าเยน วิภาโค. เอเตน ตํ เอว อสงฺกิณฺณตํ วิภาเวติ. เกจิ ‘‘วิตฺถารนยา’’ติ ปนฺติ, ตํ น สุนฺทรํ, อยฺจ คาถา เกสุจิ โปตฺถเกสุ นตฺถิ.
๒. เอวํ หาเร อุทฺทิสิตฺวา อิทานิ นเย อุทฺทิสิตุํ ‘‘ตตฺถ กตเม’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ นยนฺติ สํกิเลเส โวทานานิ จ วิภาคโต าเปนฺตีติ นยา, นียนฺติ วา ตานิ เอเตหิ ¶ , เอตฺถ วาติ นยา, นยนมตฺตเมว วาติ นยา, นียนฺติ วา สยํ ธมฺมกถิเกหิ อุปนียนฺติ สุตฺตสฺส อตฺถปวิจยตฺถนฺติ นยา. อถ วา นยา วิยาติ นยา. ยถา หิ เอกตฺตาทโย นยา สมฺมา ปฏิวิชฺฌิยมานา ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมานํ ยถากฺกมํ สมฺพนฺธวิภาคพฺยาปารวิรหานุรูปผลภาวทสฺสเนน อสงฺกรโต สมฺมุติสจฺจปรมตฺถสจฺจานํ สภาวํ ปเวทยนฺตา ปรมตฺถสจฺจปฺปฏิเวธาย สํวตฺตนฺติ, เอวเมเตปิ กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคธมฺมวิภาคทสฺสเนน อวิปรีตสุตฺตตฺถาวโพธาย อภิสมฺภุณนฺตา เวเนยฺยานํ จตุสจฺจปฺปฏิเวธาย สํวตฺตนฺติ. อถ วา ปริยตฺติอตฺถสฺส นยนโต สํกิเลสโต ยมนโต จ นยา นิรุตฺตินเยน.
นนฺทิยาวฏฺโฏติอาทีสุ นนฺทิยาวฏฺฏสฺส วิย อาวฏฺโฏ เอตสฺสาติ นนฺทิยาวฏฺโฏ, ยถา หิ นนฺทิยาวฏฺโฏ อนฺโติเตน ปธานาวยเวน พหิทฺธา อาวฏฺฏติ, เอวมยมฺปิ นโยติ อตฺโถ. อถ วา นนฺทิยา ตณฺหาย ปโมทสฺส วา อาวฏฺโฏ เอตฺถาติ นนฺทิยาวฏฺโฏ. ตีหิ อวยเวหิ โลภาทีหิ สํกิเลสปกฺเข อโลภาทีหิ จ โวทานปกฺเข ปุกฺขโล โสภโนติ ติปุกฺขโล. อสนฺตาสนชวปรกฺกมาทิวิเสสโยเคน สีโห ภควา, ตสฺส วิกฺกีฬิตํ เทสนาวจีกมฺมภูโต วิหาโรติ กตฺวา วิปลฺลาสตปฺปฏิปกฺขปริทีปนโต สีหสฺส วิกฺกีฬิตํ เอตฺถาติ สีหวิกฺกีฬิโต, ¶ นโย. พลวิเสสโยคทีปนโต วา สีหวิกฺกีฬิตสทิสตฺตา นโย สีหวิกฺกีฬิโต. พลวิเสโส เจตฺถ สทฺธาทิพลํ, ทสพลานิ เอว วา. อตฺถนยตฺตยทิสาภาเวน กุสลาทิธมฺมานํ อาโลจนํ ทิสาโลจนํ. ตถา อาโลจิตานํ เตสํ ธมฺมานํ อตฺถนยตฺตยโยชเน สมานยนโต องฺกุโส วิย องฺกุโส. คาถาสุ ลฺเชติ ปกาเสติ สุตฺตตฺถนฺติ ลฺชโก, นโย จ โส ลฺชโก จาติ นยลฺชโก. คตาติ าตา, มตาติ อตฺโถ. โส เอว วา ปาโ. เสสํ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํ.
๓. เอวํ นเยปิ อุทฺทิสิตฺวา อิทานิ มูลปทานิ อุทฺทิสิตุํ ‘‘ตตฺถ กตมานี’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ มูลานิ จ ตานิ นยานํ ปฏฺานภาคานฺจ ปติฏฺาภาวโต ปทานิ จ อธิคมูปายภาวโต โกฏฺาสภาวโต จาติ มูลปทานิ. โกสลฺลสมฺภูตฏฺเน, กุจฺฉิตานํ วา ปาปธมฺมานํ สลนโต วิทฺธํสนโต, กุสานํ วา ราคาทีนํ ลวนโต, กุสา วิย วา ลวนโต, กุเสน วา าเณน ลาตพฺพโต ปวตฺเตตพฺพโต กุสลานิ, ตปฺปฏิปกฺขโต อกุสลานีติ ปทตฺโถ เวทิตพฺโพ.
เอวํ คณนปริจฺเฉทโต ชาติเภทโต จ มูลปทานิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สรูปโต ทสฺเสนฺโต สํกิเลสปกฺขํเยว ¶ ปมํ อุทฺทิสติ ‘‘ตณฺหา’’ติอาทินา. ตตฺถ ตสติ ปริตสตีติ ตณฺหา. อวินฺทิยํ วินฺทติ, วินฺทิยํ น วินฺทตีติ อวิชฺชา, วิชฺชาปฏิปกฺขาติ วา อวิชฺชา. ลุพฺภนฺติ เตน, สยํ วา ลุพฺภติ, ลุพฺภนมตฺตเมว วา โสติ โลโภ. โทสโมเหสุปิ เอเสว นโย. อสุเภ ‘‘สุภ’’นฺติ ปวตฺตา สฺา สุภสฺา. สุขสฺาทีสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. สงฺคหนฺติ คณนํ. สโมสรณนฺติ สโมโรปนํ.
ปจฺจนีกธมฺเม สเมตีติ สมโถ. อนิจฺจาทีหิ วิวิเธหิ อากาเรหิ ปสฺสตีติ วิปสฺสนา. อโลภาทโย โลภาทิปฏิปกฺขโต เวทิตพฺพา. อสุเภ ‘‘อสุภ’’นฺติ ปวตฺตา สฺา อสุภสฺา, กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ. สฺาสีเสน หิ เทสนา. ทุกฺขสฺาทีสุปิ เอเสว นโย.
อิทํ อุทฺทานนฺติ อิทํ วุตฺตสฺเสว อตฺถสฺส วิปฺปกิณฺณภาเวน นสฺสิตุํ อทตฺวา อุทฺธํ ทานํ รกฺขณํ อุทฺทานํ, สงฺคหวจนนฺติ อตฺโถ. ‘‘จตฺตาโร วิปลฺลาสา’’ติปิ ¶ ปาโ. กิเลสภูมีติ สํกิเลสภูมิ สพฺเพสํ อกุสลธมฺมานํ สโมสรณฏฺานตฺตา. กุสลานํ ยานิ ตีณิ มูลานิ. ‘‘กุสลานี’’ติปิ ปนฺติ. สติปฏฺานาติ อสุภสฺาทโย สนฺธายาห. อินฺทฺริยภูมีติ สทฺธาทีนํ วิมุตฺติปริปาจนินฺทฺริยานํ สโมสรณฏฺานตฺตา วุตฺตํ. ยุชฺชนฺตีติ โยชียนฺติ. โขติ ปทปูรเณ, อวธารณตฺเถ วา นิปาโต. เตน เอเต เอวาติ ทสฺเสติ. อฏฺารเสวาติ วา. มูลปทาติ มูลปทานิ, ลิงฺควิปลฺลาโส วา.
อุทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺิตา.