📜
๓. นิทฺเทสวารวณฺณนา
๔. เอวํ ¶ อุทฺทิฏฺเ หาราทโย นิทฺทิสิตุํ ‘‘ตตฺถ สงฺเขปโต’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมึ อุทฺเทสปาเ. สงฺเขปโต เนตฺติ กิตฺติตาติ สมาสโต เนตฺติปฺปกรณํ กถิตํ. หารนยมูลปทานฺหิ สรูปทสฺสนํ อุทฺเทสปาเน กตนฺติ. เอตฺถ จ หารนยานํ –
สามฺโต วิเสเสน, ปทตฺโถ ลกฺขณํ กโม;
เอตฺตาวตา จ เหตฺวาที, เวทิตพฺพา หิ วิฺุนา.
เตสุ อวิเสสโต วิเสสโต จ หารนยานํ อตฺโถ ทสฺสิโต. ลกฺขณาทีสุ ปน อวิเสสโต สพฺเพปิ หารา นยา จ ยถากฺกมํ พฺยฺชนตฺถมุเขน นวงฺคสฺส สาสนสฺส อตฺถสํวณฺณนลกฺขณา. วิเสสโต ปน ตสฺส ตสฺส หารสฺส นยสฺส จ ลกฺขณํ นิทฺเทเส เอว กถยิสฺสาม. กมาทีนิ จ ยสฺมา เนสํ ลกฺขเณสุ าเตสุ วิฺเยฺยานิ โหนฺติ, ตสฺมา ตานิปิ นิทฺเทสโต ปรโต ปกาสยิสฺสาม.
หารสงฺเขโป
๑. ยา ปน อสฺสาทาทีนวตาติอาทิกา นิทฺเทสคาถา, ตาสุ อสฺสาทาทีนวตาติ อสฺสาโท อาทีนวตาติ ปทวิภาโค. อาทีนวตาติ จ อาทีนโว เอว. เกจิ ‘‘อสฺสาทาทีนวโต’’ติ ปนฺติ, ตํ น สุนฺทรํ. ตตฺถ อสฺสาทียตีติ อสฺสาโท, สุขํ โสมนสฺสฺจ. วุตฺตฺเหตํ – ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, ปฺจุปาทานกฺขนฺเธ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ ¶ อสฺสาโท’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๖๖; สํ. นิ. ๓.๒๖). ยถา เจตํ สุขํ โสมนสฺสํ, เอวํ อิฏฺารมฺมณมฺปิ. วุตฺตมฺปิ เจตํ – ‘‘โส ตทสฺสาเทติ ตํ นิกาเมตี’’ติ ‘‘รูปํ อสฺสาเทติ อภินนฺทติ, ตํ อารพฺภ ราโค อุปฺปชฺชตี’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๒๔), ‘‘สํโยชนีเยสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน’’ติ (สํ. นิ. ๒.๕๓) จ ¶ . อสฺสาเทติ เอตายาติ วา อสฺสาโท, ตณฺหา. ตณฺหาย หิ การณภูตาย ปุคฺคโล สุขมฺปิ สุขารมฺมณมฺปิ อสฺสาเทติ. ยถา จ ตณฺหา, เอวํ วิปลฺลาสาปิ. วิปลฺลาสวเสน หิ สตฺตา อนิฏฺมฺปิ อารมฺมณํ อิฏฺากาเรน อสฺสาเทนฺติ, เอวํ เวทนาย สพฺเพสํ เตภูมกสงฺขารานํ ตณฺหาย วิปลฺลาสานฺจ อสฺสาทวิจาโร เวทิตพฺโพ.
กถํ ปน ทุกฺขาทุกฺขมสุขเวทนานํ อสฺสาทนียตาติ? วิปลฺลาสโต สุขปริยายสพฺภาวโต จ. ตถา หิ วุตฺตํ – ‘‘สุขา โข, อาวุโส วิสาข, เวทนา ิติสุขา วิปริณามทุกฺขา. ทุกฺขา เวทนา ิติทุกฺขา วิปริณามสุขา, อทุกฺขมสุขา เวทนา าณสุขา อฺาณทุกฺขา’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๖๕). ตตฺถ เวทนาย อฏฺสตปริยายวเสน, เตภูมกสงฺขารานํ นิกฺเขปกณฺฑรูปกณฺฑวเสน, ตณฺหาย สํกิเลสวตฺถุวิภงฺเค นิกฺเขปกณฺเฑ จ ตณฺหานิทฺเทสวเสน, วิปลฺลาสานํ สุขสฺาทิวเสน ทฺวาสฏฺิทิฏฺิคตวเสน จ วิภาโค เวทิตพฺโพ.
อาทีนโว ทุกฺขา เวทนา ติสฺโสปิ วา ทุกฺขตา. อถ วา สพฺเพปิ เตภูมกา สงฺขารา อาทีนโว. อาทีนํ อติวิย กปณํ วาติ ปวตฺตตีติ หิ อาทีนโว, กปณมนุสฺโส, เอวํสภาวา จ เตภูมกา ธมฺมา อนิจฺจตาทิโยเคน. ยโต ตตฺถ อาทีนวานุปสฺสนา อารทฺธวิปสฺสกานํ ยถาภูตนโยติ วุจฺจติ. ตถา จ วุตฺตํ – ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, ปฺจุปาทานกฺขนฺธา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา, อยํ ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อาทีนโว’’ติ. ตสฺมา อาทีนโว ทุกฺขสจฺจนิทฺเทสภูตานํ ชาติยาทีนํ อนิจฺจตาทีนํ ทฺวาจตฺตาลีสาย อาการานฺจ วเสน วิภชิตฺวา นิทฺทิสิตพฺโพ.
นิสฺสรติ เอเตนาติ นิสฺสรณํ, อริยมคฺโค. นิสฺสรตีติ วา นิสฺสรณํ นิพฺพานํ. อุภยมฺปิ สามฺนิทฺเทเสน เอกเสเสน วา ‘‘นิสฺสรณ’’นฺติ ¶ วุตฺตํ. ปิ-สทฺโท ปุริมานํ ปจฺฉิมานฺจ สมฺปิณฺฑนตฺโถ. ตตฺถ อริยมคฺคปกฺเข สติปฏฺานาทีนํ สตฺตตฺตึสโพธิปกฺขิยธมฺมานํ กายานุปสฺสนาทีนฺจ ตทนฺโตคธเภทานํ วเสน นิสฺสรณํ วิภชิตฺวา นิทฺทิสิตพฺพํ.
นิพฺพานปกฺเข ปน กิฺจาปิ อสงฺขตาย ธาตุยา นิปฺปริยาเยน วิภาโค นตฺถิ. ปริยาเยน ปน โสปาทิเสสนิรุปาทิเสสเภเทน. ยโต วา ตํ นิสฺสฏํ, เตสํ ปฏิสมฺภิทามคฺเค (ปฏิ. ม. ๑.๓) ทสฺสิตปฺปเภทานํ จกฺขาทีนํ ฉนฺนํ ทฺวารานํ รูปาทีนํ ฉนฺนํ อารมฺมณานํ ตํตํทฺวารปฺปวตฺตานํ ¶ ฉนฺนํ ฉนฺนํ วิฺาณผสฺสเวทนาสฺาเจตนาตณฺหาวิตกฺกวิจารานํ ปถวีธาตุอาทีนํ ฉนฺนํ ธาตูนํ ทสนฺนํ กสิณายตนานํ อสุภานํ เกสาทีนํ ทฺวตฺตึสาย อาการานํ ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ ทฺวาทสนฺนํ อายตนานํ อฏฺารสนฺนํ ธาตูนํ โลกิยานํ อินฺทฺริยานํ กามธาตุอาทีนํ ติสฺสนฺนํ ธาตูนํ กามภวาทีนํ ติณฺณํ ติณฺณํ ภวานํ จตุนฺนํ ฌานานํ อปฺปมฺานํ อารุปฺปานํ ทฺวาทสนฺนํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคานฺจาติ เอวมาทีนํ สงฺขตธมฺมานํ นิสฺสรณภาเวน จ วิภชิตฺวา นิทฺทิสิตพฺพํ.
ผลนฺติ เทสนาผลํ. กึ ปน ตนฺติ? ยํ เทสนาย นิปฺผาทียติ. นนุ จ นิพฺพานาธิคโม ภควโต เทสนาย นิปฺผาทียติ. นิพฺพานฺจ ‘‘นิสฺสรณ’’นฺติ อิมินา วุตฺตเมวาติ? สจฺจเมตํ, ตฺจ โข ปรมฺปราย. อิธ ปน ปจฺจกฺขโต เทสนาผลํ อธิปฺเปตํ. ตํ ปน สุตมยาณํ. อตฺถธมฺมเวทาทิอริยมคฺคสฺส ปุพฺพภาคปฺปฏิปตฺติภูตา ฉพฺพิสุทฺธิโย. ยฺจ ตสฺมึ ขเณ มคฺคํ อนภิสมฺภุณนฺตสฺส กาลนฺตเร ตทธิคมการณภูตํ สมฺปตฺติภวเหตุ จ สิยา. ตถา หิ วกฺขติ – ‘‘อตฺตานุทิฏฺึ อูหจฺจ, เอวํ มจฺจุตโร สิยาติ (สุ. นิ. ๑๑๒๕; กถา. ๒๒๖; จูฬนิ. โมฆราชมาณวปุจฺฉา ๑๔๔, โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๘๘; เนตฺติ. ๕; เปฏโก. ๒๒) อิทํ ผล’’นฺติ, ‘‘ธมฺโม หเว รกฺขติ ธมฺมจารินฺติ อิทํ ผล’’นฺติ (ชา. ๑.๑๐.๑๐๒-๑๐๓; ๑.๑๕.๓๘๕) จ. เอเตน นเยน เทเวสุ จ มานุเสสุ จ อายุวณฺณพลสุขยสปริวารอาธิปเตยฺยสมฺปตฺติโย อุปธิสมฺปตฺติโย จกฺกวตฺติสิรี เทวรชฺชสิรี จตฺตาริ สมฺปตฺติจกฺกานิ สีลสมฺปทา สมาธิสมฺปทา ติสฺโส วิชฺชา ฉ อภิฺา จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา สาวกโพธิ ปจฺเจกโพธิ สมฺมาสมฺโพธีติ สพฺพาปิ สมฺปตฺติโย ปฺุสมฺภารเหตุกา ภควโต เทสนาย สาเธตพฺพตาย ผลนฺติ เวทิตพฺพา.
อุปาโยติ ¶ อริยมคฺคปทฏฺานภูตา ปุพฺพภาคปฺปฏิปทา. สา หิ ปุริมา ปุริมา ปจฺฉิมาย ปจฺฉิมาย อธิคมูปายภาวโต ปรมฺปราย มคฺคนิพฺพานาธิคมสฺส จ เหตุภาวโต อุปาโย. ยา จ ปุพฺเพ วุตฺตผลาธิคมสฺส อุปายปฏิปตฺติ. เกจิ ปน ‘‘สห วิปสฺสนาย มคฺโค อุปาโย’’ติ วทนฺติ, เตสํ มเตน นิสฺสรณนฺติ นิพฺพานเมว วุตฺตํ สิยา. ผลํ วิย อุปาโยปิ ปุพฺพภาโคติ วุตฺตํ สิยา, ยํ ปน วกฺขติ ‘‘สพฺเพ ธมฺมา…เป… วิสุทฺธิยาติ (ธ. ป. ๒๗๙; เถรคา. ๖๗๘) อยํ อุปาโย’’ติ. เอตฺถาปิ ปุพฺพภาคปฺปฏิปทา เอว อุทาหฏาติ สกฺกา วิฺาตุํ. ยสฺมา ปน ‘‘เต ปหาย ตเร โอฆนฺติ อิทํ นิสฺสรณ’’นฺติ อริยมคฺคสฺส นิสฺสรณภาวํ วกฺขติ. อริยมคฺโค หิ โอฆตรณนฺติ.
อาณตฺตีติ ¶ อาณารหสฺส ภควโต เวเนยฺยชนสฺส หิตสิทฺธิยา ‘‘เอวํ ปฏิปชฺชาหี’’ติ วิธานํ. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘สฺุโต โลกํ อเวกฺขสฺสุ, โมฆราชาติ (สุ. นิ. ๑๑๒๕; กถา. ๒๒๖; เนตฺติ. ๕; เปฏโก. ๒๒; จูฬนิ. โมฆราชมาณวปุจฺฉา ๑๔๔, โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๘๘) อาณตฺตี’’ติ.
โยคีนนฺติ จตุสจฺจกมฺมฏฺานภาวนาย ยุตฺตปฺปยุตฺตานํ เวเนยฺยานํ, อตฺถายาติ วจนเสโส. เทสนาหาโรติ เอเตสํ ยถาวุตฺตานํ อสฺสาทาทีนํ วิภชนลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส เทสนาหาโร นามาติ อตฺโถ. เอตฺถาห – กึ ปเนเตสํ อสฺสาทาทีนํ อนวเสสานํ วจนํ เทสนาหาโร, อุทาหุ เอกจฺจานนฺติ? นิรวเสสานํเยว. ยสฺมิฺหิ สุตฺเต อสฺสาทาทีนวนิสฺสรณานิ สรูปโต อาคตานิ, ตตฺถ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. ยตฺถ ปน เอกเทเสน อาคตานิ, น วา สรูเปน. ตตฺถ อนาคตํ อตฺถวเสน นิทฺธาเรตฺวา หาโร โยเชตพฺโพ. อยฺจ อตฺโถ เทสนาหารวิภงฺเค อาคมิสฺสตีติ อิธ น ปปฺจิโต.
๒. ยํ ปุจฺฉิตนฺติ ยา ปุจฺฉา, วิจิยมานาติ วจนเสโส. วิสฺสชฺชิตํ อนุคีตีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ตตฺถ วิสฺสชฺชิตนฺติ วิสฺสชฺชนา, สา เอกํสพฺยากรณาทิวเสน จตุพฺพิธํ พฺยากรณํ. จ-สทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ, เตน คาถายํ อวุตฺตํ ปทาทึ สงฺคณฺหาติ. ตา ปน ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนา กสฺสาติ อาห ‘‘สุตฺตสฺสา’’ติ. เอเตน สุตฺเต อาคตํ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนํ วิเจตพฺพนฺติ ทสฺเสติ. ยา จ อนุคีติติ วุตฺตสฺเสว อตฺถสฺส ยา อนุ ปจฺฉา คีติ อนุคีติ, สงฺคหคาถา, ปุจฺฉาย วา อนุรูปา คีติ. เอเตน ปุพฺพาปรํ ¶ คหิตํ. พฺยากรณสฺส หิ ปุจฺฉานุรูปตา อิธ ปุพฺพาปรํ อธิปฺเปตํ. ยา ‘‘ปุจฺฉานุสนฺธี’’ติ วุจฺจติ. ปุริมํ ‘‘สุตฺตสฺสา’’ติ ปทํ ปุพฺพาเปกฺขนฺติ ปุน ‘‘สุตฺตสฺสา’’ติ วุตฺตํ. เตน สุตฺตสฺส นิสฺสยภูเต อสฺสาทาทิเก ปริคฺคณฺหาติ. เอตฺตาวตา วิจยหารสฺส วิสโย นิรวเสเสน ทสฺสิโต โหติ. ตถา จ วกฺขติ วิจยหารวิภงฺเค ‘‘ปทํ วิจินติ…เป… อนุคีตึ วิจินตี’’ติ.
ตตฺถ สุตฺเต สพฺเพสํ ปทานํ อนุปุพฺเพน อตฺถโส พฺยฺชนโส จ วิจโย ปทวิจโย. ‘‘อยํ ปุจฺฉา อทิฏฺโชตนา ทิฏฺสํสนฺทนา วิมติจฺเฉทนา อนุมติปุจฺฉา กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา สตฺตาธิฏฺานา ธมฺมาธิฏฺานา เอกาธิฏฺานา อเนกาธิฏฺานา สมฺมุติวิสยา ปรมตฺถวิสยา อตีตวิสยา อนาคตวิสยา ปจฺจุปฺปนฺนวิสยา’’ติอาทินา ปุจฺฉาวิจโย เวทิตพฺโพ. ‘‘อิทํ วิสฺสชฺชนํ ¶ เอกํสพฺยากรณํ วิภชฺชพฺยากรณํ ปฏิปุจฺฉาพฺยากรณํ ปนํ สาวเสสํ นิรวเสสํ สอุตฺตรํ อนุตฺตรํ โลกิยํ โลกุตฺตร’’นฺติอาทินา วิสฺสชฺชนวิจโย.
‘‘อยํ ปุจฺฉา อิมินา สเมติ, เอเตน น สเมตี’’ติ ปุจฺฉิตตฺถํ อาเนตฺวา วิจโย ปุพฺเพนาปรํ สํสนฺทิตฺวา จ วิจโย ปุพฺพาปรวิจโย. ‘‘อยํ อนุคีติ วุตฺตตฺถสงฺคหา อวุตฺตตฺถสงฺคหา ตทุภยตฺถสงฺคหา กุสลตฺถสงฺคหา อกุสลตฺถสงฺคหา’’ติอาทินา อนุคีติวิจโย. อสฺสาทาทีสุ สุขเวทนาย ‘‘อิฏฺารมฺมณานุภวนลกฺขณา’’ติอาทินา, ตณฺหาย ‘‘อารมฺมณคฺคหณลกฺขณา’’ติอาทินา, วิปลฺลาสานํ ‘‘วิปรีตคฺคหณลกฺขณา’’ติอาทินา, อวสิฏฺานํ เตภูมกธมฺมานํ ‘‘ยถาสกลกฺขณา’’ติอาทินา สพฺเพสฺจ ทฺวาวีสติยา ติเกสุ ทฺวาจตฺตาลีสาธิเก จ ทุกสเต ลพฺภมานปทวเสน ตํตํอสฺสาทตฺถวิเสสนิทฺธารณํ อสฺสาทวิจโย.
ทุกฺขเวทนาย ‘‘อนิฏฺานุภวนลกฺขณา’’ติอาทินา, ทุกฺขสจฺจานํ ‘‘ปฏิสนฺธิลกฺขณา’’ติอาทินา, อนิจฺจตาทีนํ อาทิอนฺตวนฺตตาย อนิจฺจนฺติกตาย จ ‘‘อนิจฺจา’’ติอาทินา สพฺเพสฺจ โลกิยธมฺมานํ สํกิเลสภาคิยหานภาคิยตาทิวเสน อาทีนววุตฺติยา โอการนิทฺธารเณน อาทีนววิจโย. นิสฺสรณปเท อริยมคฺคสฺส อาคมนโต ¶ กายานุปสฺสนาทิปุพฺพภาคปฺปฏิปทาวิภาควิเสสนิทฺธารณวเสน นิพฺพานสฺส ยถาวุตฺตปริยายวิภาควิเสสนิทฺธารณวเสนาติ เอวํ นิสฺสรณวิจโย. ผลาทีนํ ตํตํสุตฺตเทสนาย สาเธตพฺพผลสฺส ตทุปายสฺส ตตฺถ ตตฺถ สุตฺตวิธิวจนสฺส จ วิภาคนิทฺธารณวเสน วิจโย เวทิตพฺโพ. เอวํ ปทปุจฺฉาวิสฺสชฺชนปุพฺพาปรานุคีตีนํ อสฺสาทาทีนฺจ วิเสสนิทฺธารณวเสเนว วิจยลกฺขโณ ‘‘วิจโย หาโร’’ติ เวทิตพฺโพ.
๓. สพฺเพสนฺติ โสฬสนฺนํ. ภูมีติ พฺยฺชนํ สนฺธายาห. พฺยฺชนฺหิ มูลปทานิ วิย นยานํ หารานํ ภูมิ ปวตฺติฏฺานํ, เตสํ พฺยฺชนวิจารภาวโต. วุตฺตฺหิ – ‘‘หารา พฺยฺชนวิจโย’’ติ, เปฏเกปิ หิ วุตฺตํ – ‘‘ยตฺถ จ สพฺเพ หารา, สมฺปตมานา นยนฺติ สุตฺตตฺถํ. พฺยฺชนวิธิปุถุตฺตา’’ติ. โคจโรติ สุตฺตตฺโถ. สุตฺตสฺส หิ ปทตฺถุทฺธารณมุเขน หารโยชนา. เตสํ พฺยฺชนตฺถานํ. ยุตฺตายุตฺตปริกฺขาติ ยุตฺตสฺส จ อยุตฺตสฺส จ อุปปริกฺขา. ‘‘ยุตฺตายุตฺติปริกฺขา’’ติปิ ปาโ, ยุตฺติอยุตฺตีนํ วิจารณาติ อตฺโถ. กถํ ปน เตสํ ยุตฺตายุตฺตชานนา? จตูหิ มหาปเทเสหิ อวิรุชฺฌเนน. ตตฺถ พฺยฺชนสฺส ตาว สภาวนิรุตฺติภาโว อธิปฺเปตตฺถวาจกภาโว จ ยุตฺตภาโว. อตฺถสฺส ปน สุตฺตวินยธมฺมตาหิ อวิโลมนํ ¶ . อยเมตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถาโร ปน ปรโต อาวิ ภวิสฺสติ. หาโร ยุตฺตีติ นิทฺทิฏฺโติ เอวํ สุตฺเต พฺยฺชนตฺถานํ ยุตฺตายุตฺตภาววิภาวนลกฺขโณ ยุตฺติหาโรติ เวทิตพฺโพ.
๔. ธมฺมนฺติ ยํ กิฺจิ สุตฺตาคตํ กุสลาทิธมฺมมาห. ตสฺส ธมฺมสฺสาติ ตสฺส ยถาวุตฺตสฺส กุสลาทิธมฺมสฺส. ยํ ปทฏฺานนฺติ ยํ การณํ, โยนิโสมนสิการาทิ สุตฺเต อาคตํ วา อนาคตํ วา สมฺภวโต นิทฺธาเรตฺวา กเถตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. อิตีติ เอวํ, วุตฺตนเยนาติ อตฺโถ. ยาว สพฺพธมฺมาติ ยตฺตกา ตสฺมึ สุตฺเต อาคตา ธมฺมา, เตสํ สพฺเพสมฺปิ ยถานุรูปํ ปทฏฺานํ นิทฺธาเรตฺวา กเถตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. อถ วา ยาว สพฺพธมฺมาติ สุตฺตาคตสฺส ธมฺมสฺส ยํ ปทฏฺานํ, ตสฺสปิ ยํ ปทฏฺานนฺติ สมฺภวโต ยาว สพฺพธมฺมา ปทฏฺานวิจารณา กาตพฺพาติ อตฺโถ. เอโส หาโร ปทฏฺาโนติ เอวํ สุตฺเต อาคตธมฺมานํ ปทฏฺานภูตา ธมฺมา เตสฺจ ปทฏฺานภูตาติ สมฺภวโต ปทฏฺานภูตธมฺมนิทฺธารณลกฺขโณ ปทฏฺาโน นาม หาโรติ อตฺโถ.
๕. วุตฺตมฺหิ ¶ เอกธมฺเมติ กุสลาทีสุ ขนฺธาทีสุ วา ยสฺมึ กิสฺมิฺจิ เอกธมฺเม, สุตฺเต สรูปโต นิทฺธารณวเสน วา กถิเต. เย ธมฺมา เอกลกฺขณา เกจีติ เย เกจิ ธมฺมา กุสลาทิภาเวน รูปกฺขนฺธาทิภาเวน วา เตน ธมฺเมน สมานลกฺขณา. วุตฺตา ภวนฺติ สพฺเพติ เต สพฺเพปิ กุสลาทิสภาวา, ขนฺธาทิสภาวา วา ธมฺมา สุตฺเต อวุตฺตาปิ ตาย สมานลกฺขณตาย วุตฺตา ภวนฺติ อาเนตฺวา สํวณฺณนาวเสนาติ อธิปฺปาโย. เอตฺถ จ เอกลกฺขณาติ สมานลกฺขณา วุตฺตา. เตน สหจาริตา สมานกิจฺจตา สมานเหตุตา สมานผลตา สมานารมฺมณตาติ เอวมาทีหิ อวุตฺตานมฺปิ วุตฺตานํ วิย นิทฺธารณํ เวทิตพฺพํ. โส หาโร ลกฺขโณ นามาติ เอวํ สุตฺเต อนาคเตปิ ธมฺเม วุตฺตปฺปกาเรน อาคเต วิย นิทฺธาเรตฺวา ยา สํวณฺณนา, โส ลกฺขโณ นาม หาโรติ อตฺโถ.
๖. เนรุตฺตนฺติ นิรุตฺตํ, ปทนิพฺพจนนฺติ อตฺโถ. อธิปฺปาโยติ พุทฺธานํ สาวกานํ วา ตสฺส สุตฺตสฺส เทสกานํ อธิปฺปาโย. พฺยฺชนนฺติ พฺยฺชเนน, กรเณ หิ เอตํ ปจฺจตฺตํ. กามฺจ สพฺเพ หารา พฺยฺชนวิจยา, อยํ ปน วิเสสโต พฺยฺชนทฺวาเรเนว อตฺถปริเยสนาติ กตฺวา ‘‘พฺยฺชน’’นฺติ วุตฺตํ. ตถา หิ วกฺขติ – ‘‘พฺยฺชเนน สุตฺตสฺส เนรุตฺตฺจ อธิปฺปาโย จ นิทานฺจ ปุพฺพาปรานุสนฺธิ จ คเวสิตพฺพา’’ติ. อถาติ ปทปูรณมตฺตํ. เทสนานิทานนฺติ นิททาติ ผลนฺติ นิทานํ, การณํ, เยน การเณน เทสนา ปวตฺตา, ตํ เทสนาย ปวตฺตินิมิตฺตนฺติ อตฺโถ. ปุพฺพาปรานุสนฺธีติ ปุพฺเพน จ อปเรน จ อนุสนฺธิ. ‘‘ปุพฺพาปเรน สนฺธี’’ติปิ ¶ ปาโ, สุตฺตสฺส ปุพฺพภาเคน อปรภาคํ สํสนฺทิตฺวา กถนนฺติ อตฺโถ. สงฺคีติวเสน วา ปุพฺพาปรภูเตหิ สุตฺตนฺตเรหิ สํวณฺณิยมานสฺส สุตฺตสฺส สํสนฺทนํ ปุพฺพาปรานุสนฺธิ. ยฺจ ปุพฺพปเทน ปรปทสฺส สมฺพนฺธนํ, อยมฺปิ ปุพฺพาปรานุสนฺธิ. เอโส หาโร จตุพฺยูโหติ เอวํ นิพฺพจนาธิปฺปายาทีนํ จตุนฺนํ วิภาวนลกฺขโณ จตุพฺยูโห หาโร นามาติ อตฺโถ.
๗. เอกมฺหิ ปทฏฺาเนติ เอกสฺมึ อารมฺภธาตุอาทิเก ปรกฺกมธาตุอาทีนํ ปทฏฺานภูเต ธมฺเม เทสนารุฬฺเห สติ. ปริเยสติ เสสกํ ปทฏฺานนฺติ ตสฺส วิสภาคตาย อคฺคหเณน วา เสสกํ ปมาทาทีนํ อาสนฺนการณตฺตา ปทฏฺานภูตํ โกสชฺชาทิกํ ธมฺมนฺตรํ ปริเยสติ ปฺาย คเวสติ, ปริเยสิตฺวา จ สํวณฺณนาย โยเชนฺโต เทสนํ ¶ อาวฏฺฏติ ปฏิปกฺเขติ วีริยารมฺภาทิมุเขน อารทฺธสุตฺตํ วุตฺตนเยน ปมาทาทิวเสน นิทฺทิสนฺโต เทสนํ ปฏิปกฺขโต อาวฏฺเฏติ นาม. อาวฏฺโฏ นาม โส หาโรติ เทสนาย คหิตธมฺมานํ สภาควิสภาคธมฺมวเสน อาวฏฺฏนลกฺขโณ อาวฏฺโฏ หาโร นามาติ อตฺโถ.
๘. ธมฺมนฺติ สภาวธมฺมํ, ตํ กุสลาทิวเสน อเนกวิธํ. ปทฏฺานนฺติ ยสฺมึ ปติฏฺิเต อุตฺตริ คุณวิเสเส อธิคจฺฉติ, ตํ วิเสสาธิคมนการณํ. ภูมินฺติ ปุถุชฺชนภูมิ ทสฺสนภูมีติ เอวมาทิกํ ภูมึ. วิภชฺชเตติ วิภาเคน กเถติ. สาธารเณติ ทสฺสนปหาตพฺพาทินามวเสน วา ปุถุชฺชนโสตาปนฺนาทิวตฺถุวเสน วา สาธารเณ อวิสิฏฺเ สมาเนติ อตฺโถ. วุตฺตวิปริยาเยน อสาธารณา เวทิตพฺพา. เนยฺโย วิภตฺตีติ ยถาวุตฺตธมฺมาทีนํ วิภชโน อยํ หาโร วิภตฺตีติ าตพฺโพติ อตฺโถ. ตสฺมา สํกิเลสธมฺเม โวทานธมฺเม จ สาธารณาสาธารณโต ปทฏฺานโต ภูมิโต จ วิภชนลกฺขโณ ‘‘วิภตฺติหาโร’’ติ ทฏฺพฺพํ.
๙. นิทฺทิฏฺเติ กถิเต สุตฺเต อาคเต, สํวณฺณิเต วา. ภาวิเตติ ยถา อุปฺปนฺนสทิสา อุปฺปนฺนาติ วุจฺจนฺติ, เอวํ ภาวิตสทิเส ภาเวตพฺเพติ อตฺโถ. ปหีเนติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ปริวตฺตติ ปฏิปกฺเขติ วุตฺตานํ ธมฺมานํ เย ปฏิปกฺขา, เตสํ วเสน ปริวตฺเตตีติ อตฺโถ. เอวํ นิทฺทิฏฺานํ ธมฺมานํ ปฏิปกฺขโต ปริวตฺตนลกฺขโณ ‘‘ปริวตฺตโน หาโร’’ติ เวทิตพฺโพ.
๑๐. วิวิธานิ เอกสฺมึเยว อตฺเถ วจนานิ วิวจนานิ, วิวจนานิ เอว เววจนานิ, ปริยายสทฺทาติ อตฺโถ. ตานิ เววจนานิ. พหูนีติ อเนกานิ. ตุ-สทฺโท อวธารเณ. เตน พหู เอว ปริยายสทฺทา เววจนหารโยชนายํ กเถตพฺพา, น กติปยาติ ทสฺเสติ ¶ . สุตฺเต วุตฺตานีติ นววิธสุตฺตนฺตสงฺขาเต เตปิฏเก พุทฺธวจเน ภาสิตานิ. เอตฺถาปิ ตุ-สทฺทสฺส อตฺโถ อาเนตฺวา โยเชตพฺโพ, เตน ปาฬิยํ อาคตานิเยว เววจนานิ คเหตพฺพานีติ วุตฺตํ โหติ. เอกธมฺมสฺสาติ เอกสฺส ปทตฺถสฺส. โย ชานาติ สุตฺตวิทูติ ยถา ‘‘สปฺปิสฺส ชานาหี’’ติ วุตฺเต ‘‘สปฺปินา วิจาเรหิ, สปฺปึ เทหิ, เทถา’’ติ วา อาณาเปตีติ อตฺโถ, เอวํ โย สุตฺตโกวิโท ธมฺมกถิโก เอกสฺส ¶ อตฺถสฺส พหูปิ ปริยายสทฺเท วิจาเรติ วิภาเวติ โยเชตีติ อตฺโถ. เววจโน นาม โส หาโรติ ตสฺส อตฺถสฺส วุตฺตปฺปการปริยายสทฺทโยชนาลกฺขโณ เววจนหาโร นาม. ตสฺมา เอกสฺมึ อตฺเถ อเนกปริยายสทฺทโยชนาลกฺขโณ ‘‘เววจนหาโร’’ติ เวทิตพฺพํ.
๑๑. ธมฺมนฺติ ขนฺธาทิธมฺมํ. ปฺตฺตีหีติ ปฺาปเนหิ ปกาเรหิ าปเนหิ, อสงฺกรโต วา ปเนหิ. วิวิธาหีติ นิกฺเขปปฺปภวาทิวเสน อเนกวิธาหิ. โส อากาโรติ โย เอกสฺเสวตฺถสฺส นิกฺเขปปฺปภวปฺตฺติอาทิวเสน อเนกาหิ ปฺตฺตีหิ ปฺาปนากาโร. เยฺโย ปฺตฺติ นาม หาโรติ ปฺตฺติหาโร นามาติ าตพฺโพ. ตสฺมา เอเกกสฺส ธมฺมสฺส อเนกาหิ ปฺตฺตีหิ ปฺาเปตพฺพาการวิภาวนลกฺขโณ ‘‘ปฺตฺติหาโร’’ติ เวทิตพฺพํ.
๑๒. ปฏิจฺจุปฺปาโทติ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท. อินฺทฺริยขนฺธาติ อินฺทฺริยานิ จ ขนฺธา จ. ธาตุอายตนาติ ธาตุโย จ อายตนานิ จ. เอเตหีติ โย ทฺวาทสปทิโก ปจฺจยากาโร ยานิ จ ทฺวาวีสตินฺทฺริยานิ เย จ ปฺจกฺขนฺธา ยา จ อฏฺารส ธาตุโย ยานิ จ ทฺวาทสายตนานิ, เอเตหิ สุตฺเต อาคตปทตฺถมุเขน นิทฺธาริยมาเนหิ. โอตรติ โยติ โย สํวณฺณนานโย โอคาหติ, ปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิเก อนุปวิสตีติ อตฺโถ. โอตรโณ นาม โส หาโรติ โย ยถาวุตฺโต สํวณฺณนาวิเสโส, โส โอตรณหาโร นาม. จ-สทฺเทน เจตฺถ สฺุตมุขาทีนํ คาถายํ อวุตฺตานมฺปิ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. เอวํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิมุเขหิ สุตฺตตฺถสฺส โอตรณลกฺขโณ โอตรโณ หาโร นามาติ เวทิตพฺพํ.
๑๓. วิสฺสชฺชิตมฺหีติ พุทฺธาทีหิ พฺยากเต. ปฺเหติ าตุํ อิจฺฉิเต อตฺเถ. คาถายนฺติ คาถารุฬฺเห. อิทฺจ ปุจฺฉนฺตา เยภุยฺเยน คาถาพนฺธวเสน ปุจฺฉนฺตีติ กตฺวา วุตฺตํ. ยมารพฺภาติ สา ปน คาถา ยํ อตฺถํ อารพฺภ อธิกิจฺจ ปุจฺฉิตา, ตสฺส อตฺถสฺส. สุทฺธาสุทฺธปริกฺขาติ ปทํ โสธิตํ, อารมฺโภ น โสธิโต, ปทฺจ โสธิตํ อารมฺโภ จ โสธิโตติ เอวํ ปทาทีนํ โสธิตาโสธิตภาววิจาโร ¶ . หาโร โส โสธโนนามาติ ยถาวุตฺตวิจาโร โสธโน หาโร นาม. เอวํ สุตฺเต ปทปทตฺถปฺหารมฺภานํ โสธนลกฺขโณ ‘‘โสธโน หาโร’’ติ เวทิตพฺพํ.
๑๔. เอกตฺตตายาติ ¶ เอกสฺส ภาโว เอกตฺตํ, เอกตฺตเมว เอกตฺตตา, ตาย เอกตฺตตาย. เอก-สทฺโท เจตฺถ สมานสทฺทปริยาโย, ตสฺมา สามฺเนาติ อตฺโถ. วิสิฏฺา มตฺตา วิมตฺตา, วิมตฺตาว เวมตฺตํ, ตสฺส ภาโว เวมตฺตตา, ตาย เวมตฺตตาย, วิเสเสนาติ อตฺโถ. เต น วิกปฺปยิตพฺพาติ เย ธมฺมา ‘‘ทุกฺขํ สมุทโย’’ติอาทินา สามฺเน, ‘‘ชาติ ชรา กามตณฺหา ภวตณฺหา’’ติอาทินา วิเสเสน จ สุตฺเต เทสิตา, เต ‘‘กิเมตฺถ สามฺํ, โก วา วิเสโส’’ติ เอวํ สามฺวิเสสวิกปฺปนวเสน น วิกปฺปยิตพฺพา. กสฺมา? สามฺวิเสสกปฺปนาย โวหารภาเวน อนวฏฺานโต กาลทิสาวิเสสาทีนํ วิย อเปกฺขาสิทฺธิโต จ. ยถา หิ ‘‘อชฺช หิยฺโย สฺเว’’ติ วุจฺจมานา กาลวิเสสา อนวฏฺิตสภาวา ‘‘ปุริมา ทิสา ปจฺฉิมา ทิสา’’ติ วุจฺจมานา ทิสาวิเสสา จ, เอวํ สามฺวิเสสาปิ. ตถา หิ ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ วุจฺจมานํ ชาติอาทิอเปกฺขาย สามฺมฺปิ สมานํ สจฺจาเปกฺขาย วิเสโส โหติ. เอส นโย สมุทยาทีสุปิ. เอโส หาโร อธิฏฺาโนติ เอวํ สุตฺตาคตานํ ธมฺมานํ อวิกปฺปนวเสน สามฺวิเสสนิทฺธารณลกฺขโณ อธิฏฺาโน หาโร นามาติ อตฺโถ.
๑๕. เย ธมฺมาติ เย อวิชฺชาทิกา ปจฺจยธมฺมา. ยํ ธมฺมนฺติ ยํ สงฺขาราทิกํ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมํ. ชนยนฺตีติ นิพฺพตฺเตนฺติ. ปจฺจยาติ สหชาตปจฺจยภาเวน. ปรมฺปรโตติ ปรมฺปรปจฺจยภาเวน, อนุรูปสนฺตานฆฏนวเสน ปจฺจโย หุตฺวาติ อตฺโถ. อุปนิสฺสยโกฏิ หิ อิธาธิปฺเปตา. ปุริมสฺมึ อวสิฏฺโ ปจฺจยภาโว. เหตุมวกฑฺฒยิตฺวาติ ตํ ยถาวุตฺตปจฺจยสงฺขาตํ ชนกาทิเภทภินฺนํ เหตุํ อากฑฺฒิตฺวา สุตฺตโต นิทฺธาเรตฺวา โย สํวณฺณนาสงฺขาโต, เอโส หาโร ปริกฺขาโรติ เอวํ สุตฺเต อาคตธมฺมานํ ปริกฺขารสงฺขาเต เหตุปจฺจเย นิทฺธาเรตฺวา สํวณฺณนลกฺขโณ ปริกฺขาโร หาโรติ อตฺโถ.
๑๖. เย ธมฺมาติ เย สีลาทิธมฺมา. ยํมูลาติ เยสํ สมาธิอาทีนํ มูลภูตา, เต เตสํ สมาธิอาทีนํ ปทฏฺานภาเวน สมาโรปยิตพฺพาติ สมฺพนฺโธ. เย เจกตฺถา ปกาสิตา มุนินาติ เย จ ราควิราคาเจโตวิมุตฺติเสกฺขผลกามธาตุสมติกฺกมนาทิสทฺทา อนาคามิผลตฺถตาย เอกตฺถา พุทฺธมุนินา ปริทีปิตา, เต อฺมฺเววจนภาเวน สมาโรปยิตพฺพาติ สมฺพนฺโธ. สมาโรปนฺเจตฺถ สุตฺเต ยถารุตวเสน ¶ นิทฺธารณวเสน วา คยฺหมานสฺส สิกฺขตฺตยสงฺขาตสฺส ¶ สีลาทิกฺขนฺธตฺตยสฺส ปริยายนฺตรวิภาวนมุเขน ภาวนาปาริปูริกถนํ, ภาวนาปาริปูรี จ ปหาตพฺพสฺส ปหาเนนาติ ปหานสมาโรปนาปิ อตฺถโต ทสฺสิตา เอว โหติ. เอส สมาโรปโน หาโรติ เอส สุตฺเต อาคตธมฺมานํ ปทฏฺานเววจนภาวนาปหานสมาโรปนวิจารณลกฺขโณ สมาโรปโน นาม หาโรติ อตฺโถ.
นยสงฺเขโป
๑๗. เอวํ คาถาพนฺธวเสน โสฬสปิ หาเร นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ นเย นิทฺทิสิตุํ ‘‘ตณฺหฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตณฺหฺจ อวิชฺชมฺปิ จาติ สุตฺเต อาคตํ อตฺถโต นิทฺธารณวเสน วา คหิตํ ตณฺหํ อวิชฺชฺจ โย เนตีติ สมฺพนฺโธ. โย สํวณฺณนาวิเสโส ตํ เนติ สํกิเลสปกฺขํ ปาเปติ สํกิเลสวเสน สุตฺตตฺถํ โยเชตีติ อธิปฺปาโย. สมเถนาติ สมาธินา. วิปสฺสนายาติ ปฺาย, โย เนติ โวทานปกฺขํ ปาเปติ, ตถา สุตฺตตฺถํ โยเชตีติ อธิปฺปาโย. สจฺเจหิ โยชยิตฺวาติ นยนฺโต จ ตณฺหา จ อวิชฺชา จ ภวมูลกตฺตา สมุทยสจฺจํ, อวเสสา เตภูมกธมฺมา ทุกฺขสจฺจํ, สมถวิปสฺสนา มคฺคสจฺจํ, เตน ปตฺตพฺพา อสงฺขตธาตุ นิโรธสจฺจนฺติ เอวํ อิเมหิ จตูหิ สจฺเจหิ โยเชตฺวา. อยํ นโย นนฺทิยาวฏฺโฏติ โย ตณฺหาวิชฺชาหิ สํกิเลสปกฺขสฺส สุตฺตตฺถสฺส สมถวิปสฺสนาหิ โวทานปกฺขสฺส จตุสจฺจโยชนมุเขน นยนลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส, อยํ นนฺทิยาวฏฺโฏ นโย นามาติ อตฺโถ. เอตฺถ จ นยสฺส ภูมิ คาถายํ ‘‘นโย’’ติ วุตฺตา, ตสฺมา สํวณฺณนาวิเสโสติ วุตฺตํ. น หิ อตฺถนโย สํวณฺณนา, จตุสจฺจปฏิเวธสฺส อนุรูโป ปุพฺพภาเค อนุคาหณนโย อตฺถนโย. ตสฺส ปน ยา อุคฺฆฏิตฺุอาทีนํ วเสน ตณฺหาทิมุเขน นยภูมิรจนา, ตตฺถ นยโวหาโร.
๑๘. อกุสเลติ ทฺวาทสจิตฺตุปฺปาทสงฺคหิเต สพฺเพปิ อกุสเล ธมฺเม. สมูเลหีติ อตฺตโน มูเลหิ, โลภโทสโมเหหีติ อตฺโถ. กุสเลติ สพฺเพปิ จตุภูมเก กุสเล ธมฺเม. กุสลมูเลหีติ กุสเลหิ อโลภาทิมูเลหิ โย เนติ. นยนฺโต จ กุสลากุสลํ มายามรีจิอาทโย วิย อภูตํ น โหตีติ ภูตํ. ปฏฆฏาทโย ¶ วิย น สมฺมุติสจฺจมตฺตนฺติ ตถํ. อกุสลสฺส อิฏฺวิปากตาภาวโต กุสลสฺส จ อนิฏฺวิปากตาภาวโต วิปาเก สติ อวิสํวาทกตฺตา อวิตถํ เนติ. เอวเมเตสํ ติณฺณมฺปิ ปทานํ กุสลากุสลวิเสสนตา ทฏฺพฺพา. อถ วา อกุสลมูเลหิ อกุสลานิ กุสลมูเลหิ จ กุสลานิ นยนฺโต อยํ นโย ภูตํ ตถํ อวิตถํ เนติ, จตฺตาริ สจฺจานิ นิทฺธาเรตฺวา โยเชตีติ อตฺโถ. ทุกฺขาทีนิ หิ พาธกาทิภาวโต ¶ อฺถาภาวาภาเวน ภูตานิ, สจฺจสภาวตฺตา ตถานิ, อวิสํวาทนโต อวิตถานิ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, ตถานิ อวิตถานิ อนฺถานี’’ติ (สํ. นิ. ๕.๑๐๙๐). ติปุกฺขลํ ตํ นยํ อาหูติ โย อกุสลมูเลหิ สํกิเลสปกฺขสฺส กุสลมูเลหิ โวทานปกฺขสฺส สุตฺตตฺถสฺส จตุสจฺจโยชนมุเขน นยนลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส, ตํ ติปุกฺขลํ นยนฺติ วทนฺตีติ อตฺโถ.
๑๙. วิปลฺลาเสหีติ อสุเภ สุภนฺติอาทินยปฺปวตฺเตหิ จตูหิ วิปลฺลาเสหิ. กิเลเสติ กิลิสฺสนฺติ วิพาธิยนฺตีติ กิเลสา, สํกิลิฏฺธมฺมา, สํกิเลสปกฺขนฺติ อตฺโถ. เกจิ ‘‘สํกิเลเส’’ติปิ ปนฺติ, กิเลสสหิเตติ อตฺโถ. อินฺทฺริเยหีติ สทฺธาทีหิ อินฺทฺริเยหิ. สทฺธมฺเมติ ปฏิปตฺติปฏิเวธสทฺธมฺเม, โวทานปกฺขนฺติ อตฺโถ. เอตํ นยนฺติ โย สุภสฺาทีหิ วิปลฺลาเสหิ สกลสฺส สํกิเลสปกฺขสฺส สทฺธินฺทฺริยาทีหิ โวทานปกฺขสฺส จตุสจฺจโยชนวเสน นยนลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส, เอตํ นยํ นยวิทู สทฺธมฺมนยโกวิทา, อตฺถนยกุสลา เอว วา สีหวิกฺกีฬิตํ นยนฺติ วทนฺตีติ อตฺโถ.
๒๐. เวยฺยากรเณสูติ ตสฺส ตสฺส อตฺถนยสฺส โยชนตฺถํ กเตสุ สุตฺตสฺส อตฺถวิสฺสชฺชเนสูติ อตฺโถ. เตเนวาห ‘‘ตหึ ตหิ’’นฺติ. กุสลากุสลาติ โวทานิยา สํกิเลสิกา จ ตสฺส ตสฺส นยสฺส ทิสาภูตธมฺมา. วุตฺตาติ สุตฺตโต นิทฺธาเรตฺวา กถิตา. มนสา โวโลกยเตติ เต ยถาวุตฺตธมฺเม จิตฺเตเนว ‘‘อยํ ปมา ทิสา อยํ ทุติยา ทิสา’’ติอาทินา ตสฺส ตสฺส นยสฺส ทิสาภาเวน อุปปริกฺขติ, วิจาเรตีติ อตฺโถ. ‘‘โอโลกยเต เต อพหี’’ติปิ ¶ ปาโ. ตตฺถ เตติ เต ยถาวุตฺตธมฺเม. อพหีติ อพฺภนฺตรํ, จิตฺเต เอวาติ อตฺโถ. ตํ ขุ ทิสาโลจนํ อาหูติ โอโลกยเตติ เอตฺถ ยเทตํ โอโลกนํ, ตํ ทิสาโลจนํ นาม นยํ วทนฺติ. ขุ-ติ จ นิปาโต อวธารเณ. เตน โอโลกนเมว อยํ นโย, น โกจิ อตฺถวิเสโสติ ทสฺเสติ.
๒๑. โอโลเกตฺวาติ ปมาทิทิสาภาเวน อุปปริกฺขิตฺวา. ทิสาโลจเนนาติ ทิสาโลจนนเยน กรณภูเตน. เยน หิ วิธินา ตสฺส ตสฺส อตฺถนยสฺส โยชนาย ทิสา โอโลกียนฺติ, โส วิธิ ทิสาโลจนนฺติ เอวํ วา เอตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อุกฺขิปิยาติ อุทฺธริตฺวา, ทิสาภูตธมฺเม สุตฺตโต นิทฺธาเรตฺวาติ อตฺโถ. ‘‘อุกฺขิปิย โย สมาเนตี’’ติปิ ปนฺติ, ตสฺสตฺโถ – ‘‘โย เตสํ ทิสาภูตธมฺมานํ สมานยนํ กโรตี’’ติ. ยนฺติ วา กิริยาปรามสนํ ¶ . สมาเนตีติ สมํ, สมฺมา วา อาเนติ ตสฺส ตสฺส นยสฺส โยชนาวเสน. เก ปน อาเนติ? สพฺเพ กุสลากุสเล ตํตํนยทิสาภูเต. อยํ นโยติ สมาเนตีติ เอตฺถ ยเทตํ ตํตํนยทิสาภูตธมฺมานํ สมานยนํ, อยํ องฺกุโส นาม นโยติ อตฺโถ. เอตฺจ ทฺวยํ ‘‘โวหารนโย, กมฺมนโย’’ติ จ วุจฺจติ.
๒๒. เอวํ หาเร นเย จ นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ เนสํ โยชนกฺกมํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โสฬส หารา ปม’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ ปมํ โสฬส หารา ‘‘โยเชตพฺพา’’ติ วจนเสโส. หารสํวณฺณนา ปมํ กาตพฺพา พฺยฺชนปริเยฏฺิภาวโตติ อธิปฺปาโย. ทิสโลจนโตติ ทิสาโลจเนน, อยเมว วา ปาโ. องฺกุเสน หีติ หิ-สทฺโท นิปาตมตฺตํ. เสสํ อุตฺตานเมว.
ทฺวาทสปทํ
๒๓. อิทานิ เยสํ พฺยฺชนปทานํ อตฺถปทานฺจ วเสน ทฺวาทส ปทานิ สุตฺตนฺติ วุตฺตํ, ตานิ ปทานิ นิทฺทิสิตุํ ‘‘อกฺขรํ ปท’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ อปริโยสิเต ปเท วณฺโณ อกฺขรํ ปริยายวเสน อกฺขรณโต อสฺจรณโต. น หิ วณฺณสฺส ปริยาโย วิชฺชติ, อถ วณฺโณติ เกนฏฺเน วณฺโณ? อตฺถสํวณฺณนฏฺเน. วณฺโณ เอว หิ อิตฺตรขณตาย อปราปรภาเวน ปวตฺโต ปทาทิภาเวน คยฺหมาโน ยถาสมฺพนฺธํ ตํ ตํ อตฺถํ วทติ ¶ . เอกกฺขรํ วา ปทํ อกฺขรํ, เกจิ ปน ‘‘มนสา เทสนาวาจาย อกฺขรณโต อกฺขร’’นฺติ วทนฺติ.
ปทนฺติ ปชฺชติ อตฺโถ เอเตนาติ ปทํ, ตํ นามปทํ อาขฺยาตปทํ อุปสคฺคปทํ นิปาตปทนฺติ จตุพฺพิธํ. ตตฺถ ‘‘ผสฺโส เวทนา จิตฺต’’นฺติ เอวมาทิกํ สตฺวปฺปธานํ นามปทํ. ‘‘ผุสติ เวทยติ วิชานาตี’’ติ เอวมาทิกํ กิริยาปธานํ อาขฺยาตปทํ. กิริยาวิเสสคฺคหณนิมิตฺตํ ‘‘ป’’ อิติ เอวมาทิกํ อุปสคฺคปทํ. กิริยาย สตฺวสฺส จ สรูปวิเสสปฺปกาสนเหตุภูตํ ‘‘เอว’’นฺติ เอวมาทิกํ นิปาตปทํ.
พฺยฺชนนฺติ สงฺเขปโต วุตฺตํ ปทาภิหิตํ อตฺถํ พฺยฺชยตีติ พฺยฺชนํ, วากฺยํ. ตํ ปน อตฺถโต ปทสมุทาโยติ ทฏฺพฺพํ. ปทมตฺตสวเนปิ หิ อธิการาทิวเสน ลพฺภมาเนหิ ปทนฺตเรหิ อนุสนฺธานํ กตฺวาว อตฺถสมฺปฏิปตฺติ โหตีติ วากฺยเมว อตฺถํ พฺยฺชยติ. นิรุตฺตีติ อาการาภิหิตํ นิพฺพจนํ นิรุตฺติ.
นิทฺเทโสติ ¶ นิพฺพจนวิตฺถาโร นิรวเสสเทสนตฺตา นิทฺเทโส. ปเทหิ วากฺยสฺส วิภาโค อากาโร. ยทิ เอวํ ปทโต อาการสฺส โก วิเสโสติ? อปริโยสิเต วากฺเย อวิภชฺชมาเน วา ตทวยโว ปทํ. อุจฺจารณวเสน ปริโยสิเต วากฺเย วิภชฺชมาเน วา ตทวยโว อากาโรติ อยเมเตสํ วิเสโส. ฉฏฺํ วจนํ ฉฏฺวจนํ. อากาโร ฉฏฺวจนํ เอตสฺสาติ อาการฉฏฺวจนํ, พฺยฺชนปทํ. เอตฺถ จ พฺยฺชนนฺติ อิมสฺส ปทสฺส อนนฺตรํ วตฺตพฺพํ อาการปทํ นิทฺเทสปทานนฺตรํ วทนฺเตน ‘‘อาการฉฏฺวจน’’นฺติ วุตฺตํ, ปทานุปุพฺพิกํ ปน อิจฺฉนฺเตหิ ตํ พฺยฺชนปทานนฺตรเมว กาตพฺพํ. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘อปริมาณา พฺยฺชนา อปริมาณา อาการาติ, พฺยฺชเนหิ วิวรติ อากาเรหิ วิภชตี’’ติ จ. เกจิ ปน ‘‘อาการปทพฺยฺชนนิรุตฺติโย จ นิทฺเทโส’’ติ ปนฺติ. เอตฺตาว พฺยฺชนํ สพฺพนฺติ ยานิมานิ อกฺขราทีนิ นิทฺทิฏฺานิ, เอตฺตกเมว สพฺพํ พฺยฺชนํ, เอเตหิ อสงฺคหิตํ พฺยฺชนํ นาม นตฺถีติ อตฺโถ.
๒๔. สงฺกาสนาติ สํขิตฺเตน กาสนา. ปกาสนาติ ปมํ กาสนา, กาสียติ ทีปียตีติ อตฺโถ. อิมินา หิ อตฺถปททฺวเยน อกฺขรปเทหิ วิภาวิยมาโน อตฺถากาโร คหิโต. ยสฺมา อกฺขเรหิ สุยฺยมาเนหิ สุณนฺตานํ วิเสสวิธานสฺส กตตฺตา ปทปริโยสาเน ¶ ปทตฺถสมฺปฏิปตฺติ โหติ. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘ตตฺถ ภควา อกฺขเรหิ สงฺกาเสติ ปเทหิ ปกาเสตีติ, อกฺขเรหิ ปเทหิ จ อุคฺฆาเฏตี’’ติ จ.
วิวรณาติ วิตฺถารณา. วิภชนา จ อุตฺตานีกมฺมฺจ ปฺตฺติ จ วิภชนุตฺตานีกมฺมปฺตฺติ. ตตฺถ วิภชนาติ วิภาคกรณํ, อุภเยนาปิ นิทฺทิสนมาห. อิธ ปุริมนเยเนว พฺยฺชนากาเรหิ นิทฺทิสิยมาโน อตฺถากาโร ทสฺสิโตติ ทฏฺพฺพํ. อุตฺตานีกมฺมํ ปากฏกรณํ. ปกาเรหิ าปนํ ปฺตฺติ. ทฺวเยนาปิ ปฏินิทฺทิสนํ กเถติ. เอตฺถาปิ นิรุตฺตินิทฺเทสสงฺขาเตหิ พฺยฺชนปเทหิ นิทฺทิสิยมาโน อตฺถากาโร วุตฺโต, โย ปฏินิทฺทิสียตีติ วุจฺจติ. เอเตหีติ เอเตหิ เอว สงฺกาสนาทิวินิมุตฺตสฺส เทสนาตฺถสฺส อภาวโต. อตฺโถติ สุตฺตตฺโถ. กมฺมนฺติ อุคฺฆฏนาทิกมฺมํ. สุตฺตตฺเถน หิ เทสนาย ปวตฺติยมาเนน อุคฺฆฏิตฺุอาทิเวเนยฺยานํ จิตฺตสนฺตานสฺส ปโพธนกิริยานิพฺพตฺติ. โส จ สุตฺตตฺโถ สงฺกาสนาทิอากาโรติ. เตน วุตฺตํ – ‘‘อตฺโถ กมฺมฺจ นิทฺทิฏฺ’’นฺติ.
๒๕. ตีณีติ ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตํ, ตโยติ วุตฺตํ โหติ. นวหิ ปเทหีติ นวหิ โกฏฺาเสหิ ¶ . อตฺโถ สมายุตฺโตติ อตฺโถ สมฺมา ยุตฺโต น วินา วตฺตติ. สพฺพสฺส หิ พุทฺธวจนสฺส จตุสจฺจปฺปกาสนโต อตฺถนยานฺจ จตุสจฺจโยชนวเสน ปวตฺตนโต สพฺโพ ปาฬิอตฺโถ อตฺถนยตฺตยสงฺคหิโต สงฺกาสนาทิอาการวิเสสวุตฺติ จาติ.
๒๖. อิทานิ ยถานิทฺทิฏฺเ เทสนาหาราทิเก เนตฺติปฺปกรณสฺส ปทตฺเถ สุขคฺคหณตฺถํ คณนวเสน ปริจฺฉินฺทิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘อตฺถสฺสา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ จตุพฺพีสาติ โสฬส หารา ฉ พฺยฺชนปทานิ ทฺเว กมฺมนยาติ เอวํ จตุพฺพีส. อุภยนฺติ ฉ อตฺถปทานิ ตโย อตฺถนยาติ อิทํ นววิธํ ยถาวุตฺตํ จตุพฺพีสวิธฺจาติ เอตํ อุภยํ. สงฺกลยิตฺวาติ สมฺปิณฺเฑตฺวา. ‘‘สงฺเขปยโต’’ติปิ ปาโ, เอกโต กโรนฺตสฺสาติ อตฺโถ. เอตฺติกาติ เอตปฺปมาณา, อิโต วินิมุตฺโต โกจิ เนตฺติปทตฺถา นตฺถีติ อตฺโถ.
เอวํ เตตฺตึสปทตฺถาย เนตฺติยา สุตฺตสฺส อตฺถปริเยสนาย โย ‘‘โสฬส หารา ปม’’นฺติ นเยหิ ปมํ หารา สํวณฺเณตพฺพาติ หารนยานํ สํวณฺณนากฺกโม ทสฺสิโต, สฺวายํ หารนยานํ เทสนากฺกเมเนว ¶ สิทฺโธ. เอวํ สิทฺเธ สติ อยํ อารมฺโภ อิมมตฺถํ ทีเปติ – สพฺเพปิเม หารา นยา จ อิมินา ทสฺสิตกฺกเมเนว สุตฺเตสุ สํวณฺณนาวเสน โยเชตพฺพา, น อุปฺปฏิปาฏิยาติ.
กึ ปเนตฺถ การณํ, ยเทเต หารา นยา จ อิมินาว กเมน เทสิตาติ? ยทิปิ นายมนุโยโค กตฺถจิ อนุกฺกเม นิวิสติ, อปิ จ ธมฺมเทสนาย นิสฺสยผลตทุปายสรีรภูตานํ อสฺสาทาทีนํ วิภาวนสภาวตฺตา ปกติยา สพฺพสุตฺตานุรูปาติ สุวิฺเยฺยภาวโต ปเรสฺจ สํวณฺณนาวิเสสานํ วิจยหาราทีนํ ปติฏฺาภาวโต ปมํ เทสนาหาโร ทสฺสิโต.
ปทปุจฺฉาวิสฺสชฺชนปุพฺพาปรานุคีตีหิ สทฺธึ เทสนาหารปทตฺถานํ ปวิจยสภาวตาย ตสฺส อนนฺตรํ วิจโย. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘ปทํ วิจินติ…เป… อาณตฺตึ วิจินติ อนุคีตึ วิจินตี’’ติ.
วิจเยน หาเรน ปวิจิตานํ อตฺถานํ ยุตฺตายุตฺติวิจารณา ยุตฺตาติ ยุตฺติวิจารณภาวโต วิจยานนฺตรํ ยุตฺติหาโร วุตฺโต. ตถา หิ วกฺขติ – ‘‘วิจเยน หาเรน วิจินิตฺวา ยุตฺติหาเรน โยเชตพฺพ’’นฺติ.
ยุตฺตายุตฺตานํเยว ¶ อตฺถานํ อุปปตฺติอนุรูปํ การณปรมฺปราย นิทฺธารณลกฺขณํ ปทฏฺานจินฺตนํ กตฺตพฺพนฺติ ยุตฺติหารานนฺตรํ ปทฏฺานหาโร ทสฺสิโต. ตถา หิ วกฺขติ – ‘‘โย โกจิ อุปนิสฺสโย โย โกจิ ปจฺจโย จ, สพฺโพ โส ปทฏฺาน’’นฺติ.
ยุตฺตายุตฺตานํ การณปรมฺปราย ปริคฺคหิตสภาวานํเยว จ ธมฺมานํ อวุตฺตานมฺปิ เอกลกฺขณตาย คหณํ กาตพฺพนฺติ ทสฺสนตฺถํ ปทฏฺานานนฺตรํ ลกฺขโณ หาโร วุตฺโต. ตถา หิ ลกฺขณหารวิภงฺเค ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติอาทินา ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ ทสฺเสตฺวา ‘‘เอวํ เย ธมฺมา เอกลกฺขณา’’ติอาทิ วุตฺตํ.
อตฺถโต นิทฺธาริตานมฺปิ ธมฺมานํ นิพฺพจนาทีนิ วตฺตพฺพานิ, น สุตฺเต สรูปโต อาคตานเมวาติ ทสฺสนตฺถํ ลกฺขณานนฺตรํ จตุพฺยูโห วุตฺโต. เอวฺหิ นิรวเสสโต อตฺถาวโพโธ โหติ, เอวฺจ กตฺวา ‘‘ยทา หิ ภิกฺขุ อตฺถสฺส จ นามํ ชานาติ ธมฺมสฺส จ นามํ ชานาติ ตถา ตถา นํ อภินิโรเปตี’’ติ อนวเสสปริยาทานํ วกฺขติ. ตถา ‘‘ปุนปฺปุนํ คพฺภมุเปตี’’ติ เอตฺถ ‘‘เย ชรามรเณน อฏฺฏิยิตุกามา ภวิสฺสนฺติ ¶ , เต ภวิสฺสนฺติ โภชเน มตฺตฺุโน อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารา’’ติอาทินา สมฺมาปฏิปตฺตึ อธิปฺปายภาเวน วกฺขติ.
นิพฺพจนาธิปฺปายนิทานวจเนหิ สทฺธึ สุตฺเต ปทตฺถานํ สุตฺตนฺตรสํสนฺทนสงฺขาเต ปุพฺพาปรวิจาเร ทสฺสิเต เตสํ สภาควิสภาคธมฺมนฺตราวฏฺฏนํ สุเขน สกฺกา ทสฺเสตุนฺติ จตุพฺยูหานนฺตรํ อาวฏฺโฏ วุตฺโต. เตเนว หิ ‘‘อารมฺภถ นิกฺกมถา’’ติ คาถายํ อารมฺภนิกฺกมนพุทฺธสาสนโยคธุนเนหิ วีริยสมาธิปฺินฺทฺริยานิ นิทฺธาเรตฺวา ตทนุโยคสฺส มูลํ ‘‘ปมาโท’’ติ สุตฺตนฺตเร ทสฺสิโต ปมาโท อาวฏฺฏิโต.
สภาควิสภาคธมฺมาวฏฺฏเน นิโยชิเต สาธารณาสาธารณวเสน สํกิเลสโวทานธมฺมานํ ปทฏฺานโต ภูมิโต จ วิภาโค สกฺกา สุเขน โยชิตุนฺติ อาวฏฺฏานนฺตรํ วิภตฺติหาโร วุตฺโต. ยโต วิภตฺติหารวิภงฺเค ‘‘กตเม ธมฺมา สาธารณา? ทฺเว ธมฺมา สาธารณา, นามสาธารณา วตฺถุสาธารณา จา’’ติ อารภิตฺวา ‘‘มิจฺฉตฺตนิยตานํ สตฺตานํ อนิยตานฺจ สตฺตานํ ทสฺสนปฺปหาตพฺพา กิเลสา สาธารณา, ปุถุชฺชนสฺส โสตาปนฺนสฺส จ กามราคพฺยาปาทา สาธารณา’’ติอาทินา สภาควิสภาคปริยายวนฺเตเยว ธมฺเม วิภชิสฺสติ.
สาวชฺชานวชฺชธมฺมานํ ¶ สปฺปฏิภาคาภาวโต เตสํ วิภาเค กเต สุตฺตาคเต ธมฺเม อกสิเรน ปฏิปกฺขโต ปริวตฺเตตุํ สกฺกาติ วิภตฺติอนนฺตรํ ปริวตฺตนหาโร วุตฺโต. ตถา หิ ‘‘สมฺมาทิฏฺิสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส มิจฺฉาทิฏฺิ นิชฺชิณฺณา ภวตี’’ติ ปฏิวิภตฺตสภาเว เอว ธมฺเม ปริวตฺตนหารวิภงฺเค อุทาหริสฺสติ.
ปฏิปกฺขโต ปริวตฺติตาปิ ธมฺมา ปริยายวจเนหิ โพเธตพฺพา, น สุตฺเต อาคตาเยวาติ ทสฺสนตฺถํ ปริวตฺตนานนฺตรํ เววจนหาโร วุตฺโต.
เอวํ เต ธมฺมา ปริยายสทฺทโตปิ วิภาวิตา โหนฺตีติ ปริยายโต ปกาสิตานํ ธมฺมานํ ปเภทโต ปฺตฺติวเสน วิภชนํ สุเขน สกฺกา าตุนฺติ เววจนหารานนฺตรํ ปฺตฺติหาโร วุตฺโต. ตถา หิ สุตฺเต อาคตธมฺมานํ ปริยายปฺตฺติวิภาคํ สุโพธนฺจ ปฺตฺติหารวิภงฺเค วกฺขติ.
ปภาวปริฺาทิปฺตฺติวิภาคมุเขน ¶ ปฏิจฺจสมุปฺปาทสจฺจาทิธมฺมวิภาเค กเต สุตฺเต อาคตธมฺมานํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิมุเขน อวธารณํ สกฺกา ทสฺเสตุนฺติ ปฺตฺติอนนฺตรํ โอตรโณ หาโร วุตฺโต. ตถา หิ ‘‘อุทฺธํ อโธ’’ติ คาถํ อุทฺทิสิตฺวา ‘‘วิปฺปมุตฺโต’’ติ ปเทน อเสกฺขํ วิชฺชํ นิทฺธาเรตฺวา ‘‘วิชฺชุปฺปาทา อวิชฺชานิโรโธ’’ติอาทินา ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ อุทาหริสฺสติ.
ธาตายตนาทีสุ โอตาริตานํ สุตฺเต ปทตฺถานํ ปุจฺฉารมฺภวิโสธนํ สกฺกา สุเขน สมฺปาเทตุนฺติ โอตรณานนฺตรํ โสธโน หาโร วุตฺโต. ตถา หิ วกฺขติ – ‘‘ยตฺถ เอวํ สุทฺโธ อารมฺโภ, โส ปฺโห วิสฺสชฺชิโต ภวตี’’ติอาทิ.
วิโสธิเตสุ สุตฺเต ปทปทตฺเถสุ ตตฺถ ลพฺภมานสามฺวิเสสภาโว สุกโร โหตีติ ทสฺเสตุํ โสธนานนฺตรํ อธิฏฺาโน หาโร ทสฺสิโต. โสธโน หิ อธิฏฺานสฺส พหูปกาโร, ตโต เอว หิ ‘‘ยถา ยถา วา ปน ปุจฺฉิตํ, ตถา ตถา วิสฺสชฺชยิตพฺพ’’นฺติ วกฺขติ.
สามฺวิเสสภูเตสุ สาธารณาสาธารเณสุ ธมฺเมสุ ปเวทิเตสุ ปริกฺขารสงฺขาตสฺส สาธารณาสาธารณรูปสฺส ปจฺจยเหตุราสิสฺส ปเภโท สุวิฺเยฺโยติ อธิฏฺานานนฺตรํ ปริกฺขาโร วุตฺโต ¶ . ตถา หิ วกฺขติ ‘‘อสาธารณลกฺขโณ เหตุ, สาธารณลกฺขโณ ปจฺจโย. ยถา กึ ภเว, ยถา องฺกุรสฺส นิพฺพตฺติยา พีชํ อสาธารณํ, ปถวี อาโป จ สาธารณา’’ติอาทิ.
อสาธารเณ สาธารเณ จ การเณ ทสฺสิเต ตสฺส อตฺตโน ผเลสุ การณากาโร เตสํ เหตุผลานํ ปเภทโต เทสนากาโร ภาเวตพฺพปหาตพฺพธมฺมานํ ภาวนาปหานานิ จ นิทฺธาเรตฺวา วุจฺจมานานิ สมฺมา สุตฺตสฺส อตฺถํ ตถตฺตาวโพธาย สํวตฺตนฺตีติ ปริกฺขารานนฺตรํ สมาโรปโน หาโร ทสฺสิโตติ. อิทํ หารานํ อนุกฺกมการณํ.
นยานํ ปน เวเนยฺยตฺตยปฺปโยชิตตฺตา อตฺถนยตฺตยูปเทสสฺส ตทนุกฺกเมเนว นนฺทิยาวฏฺฏาทีนํ ติณฺณํ อตฺถนยานํ กโม เวทิตพฺโพ. อุคฺฆฏิตฺุอาทโย หิ ตโย เวเนยฺยา นนฺทิยาวฏฺฏาทโย ปโยเชนฺติ. ตสฺมา เต อุทฺเทสนิทฺเทสปฏินิทฺเทสา วิย ยถากฺกมํ เตสํ อุปการาย ¶ สวํตฺตนฺตีติ. ตถา หิ เนสํ จตฺตาโร ฉ อฏฺ จ มูลปทา นิทฺทิฏฺา. อิตรสฺส ปน นยทฺวยสฺส อตฺถนยตฺตยสฺส ภูมิยา อาโลจนํ ตสฺส ตตฺถ สมานยนฺจาติ อิมินา การเณน อุทฺเทสกฺกโม เวทิตพฺโพ. น หิ สกฺกา อโนโลเกตฺวา สมาเนตุนฺติ.
เอตปรมตา จ หารานํ เอตฺตเกหิ ปการวิเสเสหิ อตฺถนยตฺตยสหิเตหิ สุตฺตสฺส อตฺโถ นิทฺธาริยมาโน เวเนยฺยานํ อลมนุตฺตราย ปมาย ภูมิยา สมธิคมายาติ เวทิตพฺโพ. ทสฺสนภูมิสมนุปฺปตฺติอตฺถา หิ เนตฺติปฺปกรณเทสนาติ. อถ วา เอตทนฺโตคธตฺตา สพฺเพสํ สุตฺตสฺส สํวณฺณนาวิเสสานํ เอตฺตาวตา หารานํ ทฏฺพฺพา. ยตฺตกา หิ สุตฺตสฺส สํวณฺณนาวิเสสา, สพฺเพ เต เนตฺติอุปเทสายตฺตาติ วุตฺโตวายมตฺโถ.
ตถา หิ เย เกจิ สุตฺตสฺส สํวณฺณนาปการา นิทฺทิสียนฺติ. เสยฺยถิทํ – สุตฺตสฺส สมุฏฺานํ วตฺตพฺพํ, อธิปฺปาโย วิภาเวตพฺโพ, อเนกธา ปทตฺโถ สํวณฺเณตพฺโพ, วิธิ อนุวาโท จ เวทิตพฺโพ, วิโรโธ สมาธาตพฺโพ, อนุสนฺธิยา อนุรูปํ นิคเมตพฺพนฺติ. ตถา สุตฺตสฺส ปโยชนํ ปิณฺฑตฺโถ ปทตฺโถ อนุสนฺธิ โจทนา ปริหาโร จ อตฺถํ วทนฺเตน วตฺตพฺพาติ. ตถา อุโปคฺฆาฏปทวิคฺคหปทตฺถจาลนาปจฺจุปฏฺานานิ วตฺตพฺพานีติ.
ตถา ติสฺโส กถา เอกนาฬิกา จตุรสฺสา นิสินฺนวตฺติกา. ตตฺถ ปาฬึ วตฺวา เอเกกปทสฺส อตฺถกถนํ เอกนาฬิกา นาม.
ปฏิปกฺขํ ¶ ทสฺเสตฺวา ปฏิปกฺขสฺส อุปมํ ทสฺเสตฺวา สปกฺขํ ทสฺเสตฺวา สปกฺขสฺส อุปมํ ทสฺเสตฺวา กถนํ จตุรสฺสา นาม.
วิสภาคธมฺมวเสเนว ปริโยสานํ คนฺตฺวา ปุน สภาคธมฺมวเสเนว ปริโยสานคมนํ นิสินฺนวตฺติกา นาม.
เภทกถาย ตตฺวกถาย ปริยายวจเนหิ จ สุตฺตํ สํวณฺเณตพฺพนฺติ จ เอวมาทโย. เตสมฺปิ เอตฺเถว อวโรโธ, ยสฺมา เต อิธ กติปยหารสงฺคหิตาติ.
นยานํ ปน ยสฺมา อุคฺฆฏิตฺุอาทโย ตโย เอว เวเนยฺยา สจฺจาภิสมยภาคิโน ตทตฺถาย จ อตฺถนยเทสนา, ตสฺมา สติปิ สํกิเลสโวทานธมฺมานํ ¶ ยถาวุตฺตมูลปทเภทโต วฑฺเฒตฺวา วิภชิตพฺพปฺปกาเร ตถา มูลปทานิ อวฑฺเฒตฺวา เวเนยฺยตฺตยวเสเนว เอตปรมตา วุตฺตา. นวสุ นวสุ เอว หิ มูลปเทสุ สพฺเพสํ สํกิเลสโวทานธมฺมานํ อนฺโตคธภาวโต น ตานิ วฑฺเฒตพฺพานิ เวเนยฺยตฺตยาธิการโต น หาเปตพฺพานีติ นยานํ เอตปรมตา ทฏฺพฺพา.
กมฺมนยานํ ปน อาโลจนสมานยนโต อฺสฺส ปการนฺตรสฺส อสมฺภวโต เอตปรมตา. เหตฺวาทีติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ผลภูมิอุปนิสาสภาควิสภาคลกฺขณนยาทโย ปริคฺคหิตา. เตสุ เหตูติ การณํ, โย ธมฺโมติปิ วุจฺจติ, โส ปน ปจฺจยภาเวน เอกวิโธ. การโก สมฺปาปโกติ ทุวิโธ. ปุน การโก าปโก สมฺปาปโกติ ติวิโธ. เหตุเหตุ ปจฺจยเหตุ อุตฺตมเหตุ สาธารณเหตูติ จตุพฺพิโธ. ปจฺจยธมฺโม กุสโล อกุสโล สทฺโท อริยมคฺโคติ ปฺจวิโธ. ตถา สภาคเหตุ อสภาคเหตุ อชฺฌตฺติกเหตุ พาหิรเหตุ ชนกเหตุ ปริคฺคาหกเหตุ สาธารณเหตุ อสาธารณเหตุ สมนนฺตรเหตุ ปรมฺปรเหตุ สหชาตเหตุ อสหชาตเหตุ สาสวเหตุ อนาสวเหตูติอาทินา อเนกวิโธ จาติ เวทิตพฺโพ.
ผลมฺปิ ปจฺจยุปฺปนฺนภาเวน เอกวิธํ. อธิคนฺตพฺพโตปิ สมฺปาปกเหตุวเสน ผลปริยาโย ลพฺภตีติ นิพฺพตฺเตตพฺพอธิคนฺตพฺพภาวโต ทุวิธํ. าเปตพฺพนิพฺพตฺเตตพฺพปตฺตพฺพโต ติวิธํ. ปจฺจยุปฺปนฺนวิปากกิริยาวจนตฺถนิพฺพานวเสน ปฺจวิธํ. สภาคเหตุนิพฺพตฺตํ อสภาคเหตุนิพฺพตฺตนฺติ เอวมาทิวเสน อเนกวิธฺจาติ เวทิตพฺพํ. ตถา โลกิยํ โลกุตฺตรนฺติ. ตตฺถ โลกุตฺตรํ จตฺตาริ สามฺผลานิ. โลกิยผลํ ทุวิธํ กายิกํ มานสฺจ ¶ . ตตฺถ กายิกํ ปฺจทฺวาริกํ, อวสิฏฺํ มานสํ. ยฺจ ตาย ตาย สุตฺตเทสนาย สาเธตพฺพํ, ตทปิ ผลนฺติ.
ภูมีติ สาสวภูมิ อนาสวภูมิ สงฺขตภูมิ อสงฺขตภูมิ ทสฺสนภูมิ ภาวนาภูมิ ปุถุชฺชนภูมิ เสกฺขภูมิ อเสกฺขภูมิ สาวกภูมิ ปจฺเจกพุทฺธภูมิ สมฺมาสมฺพุทฺธภูมิ ฌานภูมิ อสมาหิตภูมิ ปฏิปชฺชมานภูมิ ปฏิปนฺนภูมิ ปมาภูมิ ยาว จตุตฺถีภูมิ กามาวจรภูมิ ยาว โลกุตฺตรภูมีติ พหุวิธา. ตตฺถ สาสวภูมิ ปริตฺตมหคฺคตา ธมฺมา. อนาสวภูมิ อปฺปมาณา ธมฺมา. สงฺขตภูมิ นิพฺพานวชฺชา สพฺเพ สภาวธมฺมา. อสงฺขตภูมิ อปฺปจฺจยา ¶ ธมฺมา. ทสฺสนภูมิ ปมมคฺคผลธมฺมา. ภาวนาภูมิ อวสิฏฺมคฺคผลธมฺมา. ปุถุชฺชนภูมิ หีนมชฺฌิมา ธมฺมา. เสกฺขภูมิ จตฺตาโร อริยมคฺคธมฺมา เหฏฺิมา จ ตโย ผลธมฺมา. อเสกฺขภูมิ อคฺคผลธมฺมา. สาวกปจฺเจกพุทฺธพุทฺธธมฺมา สาวกาทิภูมิโย. ฌานภูมิ ฌานธมฺมา. อสมาหิตภูมิ ฌานวชฺชิตา ธมฺมา. ปฏิปชฺชมานภูมิ มคฺคธมฺมา. ปฏิปนฺนภูมิ ผลธมฺมา. ปมาทิภูมิโย สห ผเลน จตฺตาโร มคฺคา อปริยาปนฺนา ธมฺมา ‘‘ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา’’ติอาทิวจนโต. กามาวจราทิภูมิโย กามาวจราทิธมฺมา. เย จ ธมฺมา เตสํ เตสํ หารนยานํ ปติฏฺานภาเวน สุตฺเตสุ นิทฺธารียนฺติ, เตปิ ภูมิโยติ วิฺาตพฺพา.
อุปนิสาติ พลวการณํ, โย อุปนิสฺสยปจฺจโยติ วุจฺจติ. ยฺจ สนฺธาย สุตฺเต ‘‘ทุกฺขูปนิสา สทฺธา สทฺธูปนิสํ ‘สีล’นฺติ ยาว วิมุตฺตูปนิสํ วิมุตฺติาณทสฺสน’’นฺติ วุตฺตํ. อปิ จ อุปนิสาติ ตสฺมึ ตสฺมึ สมเย สิทฺธนฺเต หทยภูตํ อพฺภนฺตรํ วุจฺจติ. อิธาปิ เนตฺติหทยํ, ยํ สมฺมา ปริคฺคณฺหนฺตา ธมฺมกถิกา ตสฺมึ ตสฺมึ สุตฺเต อาคตธมฺมมุเขน สพฺพหารนยโยชนาย สมตฺถา โหนฺติ. กึ ปเนตํ เนตฺติหทยํ? ยทิทํ เอตสฺเสว เตตฺตึสวิธสฺส ปกรณปทตฺถโสฬสสฺส อฏฺวีสติวิธปฏฺานวิภงฺคสหิตสฺส วิสโย สห นิมิตฺตวิภาเคน อสงฺกรโต ววตฺถิโต.
เสยฺยถิทํ – เทสนาหารสฺส อสฺสาทาทโย วิสโย, ตสฺส อสฺสาทาทิวิภาวนลกฺขณตฺตา. ตสฺส อสฺสาโท สุขํ โสมนสฺสนฺติ เอวมาทิวิภาโค, ตสฺส นิมิตฺตํ อิฏฺารมฺมณาทิ, อยฺจ อตฺโถ เทสนาหารวิจยหารนิทฺเทสวณฺณนายํ วิตฺถารโต ปกาสิโต เอว. สุตฺเต อาคตธมฺมสฺส สภาควิสภาคธมฺมาวฏฺฏนวิสโย อาวฏฺฏหาโร, ตทุภยอาวฏฺฏนลกฺขณตฺตา. สุตฺเต อาคตธมฺมานํ ปจฺจนีกธมฺมวิสโย ¶ ปริวตฺตนหาโร, ปฏิปกฺขธมฺมปริวตฺตนลกฺขณตฺตา. ปทฏฺานปริกฺขาเรสุ อาสนฺนการณํ อุปนิสฺสยการณฺจ ปทฏฺานํ, เหตุ ปริกฺขาโรติ อยเมเตสํ วิเสโส.
สภาควิสภาคธมฺมา จ เตสํ เตสํ ธมฺมานํ อนุกูลปฏิกูลธมฺมา ยถากฺกมํ เวทิตพฺพา. ยถา – สมฺมาทิฏฺิยา สมฺมาสงฺกปฺโป สภาโค, มิจฺฉาสงฺกปฺโป วิสภาโคติ อิมินา นเยน สพฺพํ สภาควิสภาคโต เวทิตพฺพํ.
ลกฺขณนฺติ ¶ สภาโว. โส หารนยานํ นิทฺเทเส วิภาวิโต เอว.
ยํ ปเนตํ เหตุอาทิวิเสสวินิมุตฺตํ หารนยานํ โยชนานิพนฺธนํ, โส นโย. ยถาห – ลกฺขณหาเร ‘‘เอวํ เย ธมฺมา เอกลกฺขณา กิจฺจโต จ ลกฺขณโต จ สามฺโต จา’’ติอาทิ. ตถา วิจเยน หาเรน วิจินิตฺวา ยุตฺติหาเรน โยเชตพฺพาติ. ตถา โสธนหาราทีสุ สุทฺโธ อารมฺโภ โหติ, โส ปฺโห วิสฺสชฺชิโต ภวตีติ เอวมาทิ. เอกตฺตาทโยปิ นยา อิธ นโยติ คเหตพฺพา.
เอวํ เหตุผลาทีนิ อุปธาเรตฺวา เนสํ วเสน ตตฺถ ตตฺถ สุตฺเต ลพฺภมานปทตฺถนิทฺธารณมุเขน ยถาลกฺขณํ เอเต หารา นยา จ โยเชตพฺพา. วิเสสโต ปน ปทฏฺานปริกฺขารา เหตุวเสน. เทสนาวิจยจตุพฺยูหสมาโรปนา เหตุผลวเสน. ตถา เววจนปฺตฺติโอตรณโสธนา ผลวเสเนวาติ เกจิ. วิภตฺติ เหตุภูมิวเสน. ปริวตฺโต วิสภาควเสน. อาวฏฺโฏ สภาควิสภาควเสน. ลกฺขณยุตฺติอธิฏฺานา นยวเสน โยเชตพฺพาติ. เอตฺตาวตา จ ยํ วุตฺตํ –
‘‘สามฺโต วิเสเสน, ปทตฺโถ ลกฺขณํ กโม;
เอตฺตาวตา จ เหตฺวาที, เวทิตพฺพา หิ วิฺุนา’’ติ.
อยํ คาถา วุตฺตตฺถา โหติ.
นิทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺิตา.