📜
นยสมุฏฺานวารวณฺณนา
๗๙. เอวํ นานาสุตฺตวเสน เอกสุตฺตวเสน จ หารวิจารํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ นยวิจารํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ กตมํ นยสมุฏฺาน’’นฺติอาทิ อารทฺธํ. กสฺมา ปเนตฺถ ยถา ‘‘ตตฺถ กตโม เทสนาหาโร, อสฺสาทาทีนวตาติ คาถา. อยํ เทสนาหาโร กึ เทสยตี’’ติอาทินา หารนิทฺเทโส อารทฺโธ, เอวํ ‘‘ตตฺถ กตโม นนฺทิยาวฏฺโฏ, ตณฺหฺจ อวิชฺชมฺปิ จาติ คาถา, อยํ นนฺทิยาวฏฺโฏ กึ นยตี’’ติอาทินา อนารภิตฺวา สมุฏฺานมุเขน อารทฺธนฺติ? วุจฺจเต – หารนยานํ วิสยเภทโต. ยถา หิ หารา พฺยฺชนมุเขน สุตฺตสฺส อตฺถสํวณฺณนา, น เอวํ นยา. นยา ปน นานาสุตฺตโต นิทฺธาริเตหิ ตณฺหาวิชฺชาทีหิ มูลปเทหิ จตุสจฺจโยชนาย นยโต อนุพุชฺฌิยมาโน ทุกฺขาทิอตฺโถ. โส หิ มคฺคาณํ นยติ สมฺปาเปตีติ นโย. ปฏิวิชฺฌนฺตานํ ปน อุคฺฆฏิตฺุอาทีนํ ติณฺณํ เวเนยฺยานํ วเสน มูลปทวิภาคโต ติธา วิภตฺตา. เอกเมโก เจตฺถ ยโต เนติ, ยฺจ เนติ, เตสํ สํกิเลสโวทานานํ วิภาคโต ทฺวิสงฺคโห จตุฉอฏฺทิโส จาติ ภินฺโน หารนยานํ วิสโย. ตถา หิ วุตฺตํ – ‘‘หารา พฺยฺชนวิจโย, สุตฺตสฺส นยา ตโย จ สุตฺตตฺโถ’’ติ (เนตฺติ. สงฺคหวาร). เอวํ วิสิฏฺวิสยตฺตา หารนยานํ หาเรหิ อฺถา นเย นิทฺทิสนฺโต ‘‘ตตฺถ กตมํ นยสมุฏฺาน’’นฺติอาทิมาห.
ตตฺถายํ ¶ ¶ วจนตฺโถ – สมุฏฺหนฺติ เอเตนาติ สมุฏฺานํ. เก สมุฏฺหนฺติ? นยา. นยานํ สมุฏฺานํ นยสมุฏฺานํ. กึ ปน ตํ? ตํตํมูลปเทหิ จตุสจฺจโยชนา. สา หิ นนฺทิยาวฏฺฏาทีนํ นยานํ อุปฺปตฺติฏฺานตาย สมุฏฺานํ ภูมีติ จ วุจฺจติ. ตถา จ วกฺขติ – ‘‘อยํ วุจฺจติ นนฺทิยาวฏฺฏสฺส นยสฺส ภูมี’’ติ (เนตฺติ. ๘๑). ปุพฺพา โกฏิ น ปฺายติ อวิชฺชาย จ ภวตณฺหาย จาติอาทิ นนฺทิยาวฏฺฏสฺส นยสฺส ภูมิทสฺสนํ. ตตฺถ ปุพฺพา โกฏิ น ปฺายตีติ อสุกสฺส นาม พุทฺธสฺส ภควโต, อสุกสฺส วา จกฺกวตฺติโน กาเล อวิชฺชา ภวตณฺหา จ อุปฺปนฺนา. ตโต ปุพฺเพ นาโหสีติ เอวํ อวิชฺชาภวตณฺหานํ น กาจิ ปุริมา มริยาทา อุปลพฺภติ. กสฺมา? อนมตคฺคตฺตา สํสารสฺส. วุตฺตฺเหตํ – ‘‘อนมตคฺโคยํ, ภิกฺขเว, สํสาโร, ปุพฺพา โกฏิ น ปฺายตี’’ติ (สํ. นิ. ๒.๑๒๔; กถา. ๗๕) วิตฺถาโร. ตตฺถาติ อวิชฺชาภวตณฺหาสุ. ยทิปิ อวิชฺชาย สํโยชนภาโว, ตณฺหาย จ นีวรณภาโว ปาฬิยํ วุตฺโต, ตถาปิ อวิชฺชาย ปฏิจฺฉาทิตาทีนเวหิ ภเวหิ ตณฺหา สํโยเชตีติ อิมสฺส อตฺถสฺส ทสฺสนตฺถํ ‘‘อวิชฺชานีวรณํ ตณฺหาสํโยชน’’นฺติ วุตฺตํ.
อวิชฺชาสํยุตฺตาติ อวิชฺชาย มิสฺสิตา, อวิชฺชาย วา อภินิเวสวตฺถูสุ พทฺธา. อวิชฺชาปกฺเขน วิจรนฺตีติ อวิชฺชาปกฺเขน อวิชฺชาสหาเยน ทฺวาทสวิเธน วิปลฺลาเสน อภินิเวสวตฺถุภูเต อารมฺมเณ ปวตฺตนฺติ. เต วุจฺจนฺติ ทิฏฺิจริตาติ เต อวิชฺชาภิภูตา รูปาทีนิ นิจฺจาทิโต อภินิวิสนฺตา ทิฏฺิจริตาติ วุจฺจนฺติ, ทิฏฺิจริตา นามาติ อตฺโถ. ตณฺหาปกฺเขนาติ อฏฺสตตณฺหาวิจริเตน. ทิฏฺิวิจริเต ตณฺหาวิจริเต จ ปฏิปตฺติยา วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ทิฏฺิจริตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อตฺตกิลมถานุโยคนฺติ อตฺตโน กายสฺส กิลิสฺสนปโยคํ อตฺตปริตาปนปฏิปตฺตึ. กามสุขลฺลิกานุโยคนฺติ กามสุขสฺส อลฺลียนปโยคํ กาเมสุ ปาตพฺยตํ.
ยทิปิ พาหิรกา ‘‘ทุกฺขํ ตณฺหา’’ติ จ ชานนฺติ ‘‘อิทํ ทุกฺขํ, เอตฺตกํ ทุกฺข’’นฺติ, ‘‘อยํ ตณฺหา, อยํ ตสฺสา วิราโค’’ติ ปริฺเยฺยปหาตพฺพภาเวน ปน น ชานนฺติ, อิติ ปวตฺติปวตฺติเหตุมตฺตมฺปิ น ชานนฺติ. กา ปน กถา นิวตฺตินิวตฺติเหตูสูติ อาห – ‘‘อิโต พหิทฺธา นตฺถิ สจฺจววตฺถาน’’นฺติอาทิ. ตตฺถ ¶ สจฺจปฺปกาสนาติ สจฺจเทสนา. สมถวิปสฺสนาโกสลฺลนฺติ สมถวิปสฺสนาสุ ภาวนาโกสลฺลํ, ตาสุ อุคฺคหปริปุจฺฉาสวนมนสิการโกสลฺลํ วา. วิปสฺสนาธิฏฺานฺเจตฺถ สมถํ อธิปฺเปตํ. อุปสมสุขปฺปตฺตีติ ¶ กิเลสานํ วูปสมสุขาธิคโม. วิปรีตเจตาติ มิจฺฉาภินิวิฏฺเจตา. นตฺถิ สุเขน สุขนฺติ ยํ อนวชฺชปจฺจยปริโภคสุเขน กายํ จิตฺตฺจ ปฏิปฺปสฺสทฺธทรถํ กตฺวา อริเยหิ ปตฺตพฺพํ อุปสมสุขํ, ตํ ปฏิกฺขิปติ. ทุกฺเขนาติ กายเขทนทุกฺเขน.
โส โลกํ วฑฺฒยตีติ โส กาเม ปฏิเสเวนฺโต อตฺตภาวสงฺขาตํ โลกํ วฑฺเฒติ ปีเนติ. ปุตฺตนตฺตุปรมฺปราย วา สํสารสฺส อนุปจฺเฉทนโต สตฺตโลกํ วฑฺเฒติ. พหุํ ปฺุํ ปสวตีติ อตฺตโน ปฺจหิ กามคุเณหิ สนฺตปฺปเนน ปุตฺตมุขทสฺสเนน จ พหุํ ปฺุํ อุปฺปาเทติ. อภินิเวสสฺส นาติทฬฺหตาย เอวํสฺี. ทฬฺหตาย เอวํทิฏฺี ทุกฺเขน สุขํ ปตฺถยมานา อตฺตกิลมถานุโยคมนุยุตฺตา กาเมสุ ปฺุสฺี กามสุขลฺลิกานุโยคมนุยุตฺตา จ วิหรนฺตีติ โยเชตพฺพํ.
ตทภิฺา สนฺตาติ ตถาสฺิโน สมานา. โรคเมว วฑฺฒยนฺตีติ อตฺตภาวโรคเมว กิเลสโรคเมว วา อปราปรํ วฑฺเฒนฺติ. คณฺฑสลฺเลสุปิ เอเสว นโย. โรคาภิตุนฺนาติ ยถาวุตฺตโรคพฺยาธิตา. คณฺฑปฏิปีฬิตาติ ยถาวุตฺตคณฺฑพาธิตา. สลฺลานุวิทฺธาติ ยถาวุตฺตสลฺเลน อนุปวิฏฺา. อุมฺมุชฺชนิมุชฺชานีติ อุปปชฺชนจวนานิ. อุคฺฆาตนิคฺฆาตนฺติ อุจฺจาวจภาวํ. โรคคณฺฑสลฺลเภสชฺชนฺติ ยถาวุตฺตโรคาทิติกิจฺฉนํ, สมถวิปสฺสนํ สนฺธาย วทติ. เตเนวาห – ‘‘สมถวิปสฺสนา โรคนิคฺฆาตกเภสชฺช’’นฺติ. ตตฺถ โรคนิคฺฆาตกนฺติ โรควูปสมนํ. ‘‘สํกิเลโส ทุกฺข’’นฺติอาทินา สจฺจานิ เตสํ ปริฺเยฺยาทิภาเวน กเถติ.
ตตฺถ สํกิเลโส ทุกฺขนฺติ อตฺตกิลมถานุโยคกามสุขลฺลิกานุโยคสํกิเลสวนฺโต, เตหิ วา สํกิลิสฺสมาโน รูปารูปกาโย ทุกฺขํ อริยสจฺจํ. ตทภิสงฺโค ตณฺหาติ ตตฺถ อภิสงฺโค อาสงฺโคติ ลทฺธนามา ตณฺหา.
๘๐. อิทานิ ทิฏฺิจริตตณฺหาจริตานํ สกฺกายทิฏฺิทสฺสเน ปวตฺติเภทํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทิฏฺิจริตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ทิฏฺิจริตา รูปํ อตฺตโต อุปคจฺฉนฺตีติ ¶ ทิฏฺิจริตา ทิฏฺาภินิเวสสฺส พลวภาวโต รูปํ ‘‘อตฺตา’’ติ คณฺหนฺติ. เตสฺหิ อตฺตาภินิเวโส พลวา, น ตถา อตฺตนิยาภินิเวโส. เอส นโย เวทนนฺติอาทีสุปิ. ตณฺหาจริตา รูปวนฺตํ อตฺตานนฺติ ตณฺหาจริตา ตณฺหาภินิเวสสฺส พลวภาวโต รูปํ อตฺตโน กิฺจนปลิโพธภาเว เปตฺวา อวเสสํ เวทนาทึ ‘‘อตฺตา’’ติ คณฺหนฺติ. อตฺตนิ วา รูปนฺติ อตฺตาธารํ วา รูปํ. รูปสฺมึ วา ¶ อตฺตานนฺติ รูปาธารํ วา อตฺตานํ. เวทนาวนฺตนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโย. เอเตสฺหิ อตฺตนิยาภินิเวโส พลวา, น ตถา อตฺตาภินิเวโส. ตสฺมา ยถาลทฺธํ อตฺตนิยนฺติ กปฺเปตฺวา ตทฺํ ‘‘อตฺตา’’ติ คณฺหนฺติ. อยํ วุจฺจติ วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺีติ อยํ ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ เอเกกสฺมึ จตุนฺนํ จตุนฺนํ คาหานํ วเสน วีสติวตฺถุกา สติ วิชฺชมาเน ขนฺธปฺจกสงฺขาเต กาเย, สตี วา วิชฺชมานา ตตฺถ ทิฏฺีติ สกฺกายทิฏฺิ.
โลกุตฺตรา สมฺมาทิฏฺีติ ปมมคฺคสมฺมาทิฏฺิ. อนฺวายิกาติ สมฺมาทิฏฺิยา อนุคามิโน. ยทา สมฺมาทิฏฺิ สกฺกายทิฏฺิยา ปชหนวเสน ปวตฺตา, ตทา ตสฺสา อนุคุณภาเวน ปวตฺตมานกาติ อตฺโถ. เก ปน เตติ? อาห ‘‘สมฺมาสงฺกปฺโป’’ติอาทิ. ‘‘เต ตโย ขนฺธา’’ติอาทินา อริยมคฺคโต ขนฺธมุเขน สมถวิปสฺสนา นิทฺธาเรติ. ‘‘ตตฺถ สกฺกาโย’’ติอาทิ จตุสจฺจนิทฺธารณํ. ตํ สพฺพํ สุวิฺเยฺยเมว.
ปุน ‘‘ตตฺถ เย รูปํ อตฺตโต อุปคจฺฉนฺตี’’ติอาทินา สกฺกายทสฺสนมุเขน อุจฺเฉทาทิอนฺตทฺวยํ, มชฺฌิมฺจ ปฏิปทํ นิทฺธาเรติ. ตตฺถ อิเม วุจฺจนฺติ อุจฺเฉทวาทิโนติ อิเม รูปาทิเก ปฺจกฺขนฺเธ อตฺตโต อุปคจฺฉนฺตา รูปาทีนํ อนิจฺจภาวโต อุจฺฉิชฺชติ อตฺตา วินสฺสติ น โหติ ปรํ มรณาติ เอวํ อภินิวิสนโต ‘‘อุจฺเฉทวาทิโน’’ติ วุจฺจนฺติ. อิเม วุจฺจนฺติ สสฺสตวาทิโนติ อิเม ‘‘รูปวนฺตํ วา อตฺตาน’’นฺติอาทินา รูปาทิวินิมุตฺโต อฺโ โกจิ อตฺตาติ อุปคจฺฉนฺตา ‘‘โส นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต’’ติ อภินิวิสนโต ‘‘สสฺสตวาทิโน’’ติ วุจฺจนฺติ. ‘‘อุจฺเฉทสสฺสตวาทา อุโภ อนฺตา, อยํ สํสารปวตฺตี’’ติอาทิ สจฺจนิทฺธารณํ, ตํ สุวิฺเยฺยํ.
อุจฺเฉทสสฺสตํ สมาสโต วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺีติ อตฺตา อุจฺฉิชฺชติ อตฺตา นิจฺโจติ จ อาทิปฺปวตฺตนโต อุจฺเฉทสสฺสตทสฺสนํ สงฺเขปโต ¶ วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺิ เอว โหติ. สพฺโพปิ หิ อตฺตวาโท สกฺกายทิฏฺิอนฺโตคโธ เอวาติ. วิตฺถารโต ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานีติ อุจฺเฉทสสฺสตทสฺสนํ วิตฺถาเรน พฺรหฺมชาเล (ที. นิ. ๑.๒๘ อาทโย) อาคตานิ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ. เตสนฺติ เอวํ สงฺเขปวิตฺถารวนฺตานํ อุจฺเฉทสสฺสตทสฺสนานํ. ปฏิปกฺโขติ ปหายกปฏิปกฺโข. เตจตฺตาลีสํ โพธิปกฺขิยา ธมฺมาติ อนิจฺจสฺา ทุกฺขสฺา อนตฺตสฺา ปหานสฺา วิราคสฺา นิโรธสฺา จตฺตาโร สติปฏฺานา…เป… อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโคติ เอเต เตจตฺตาลีสํ โพธิปกฺขิยา ธมฺมา.
เอวํ ¶ วิปสฺสนาวเสน ปฏิปกฺขํ ทสฺเสตฺวา ปุน สมถวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘อฏฺ วิโมกฺขา ทส จ กสิณายตนานี’’ติ วุตฺตํ. ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ โมหชาลนฺติ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ โมหชาลเหตุกตฺตา โมหชาลฺจ. อนาทิอนิธนปฺปวตฺตนฺติ ปุริมาย โกฏิยา อภาวโต อนาทิ. อสติ ปฏิปกฺขาธิคเม สนฺตานวเสน อนุปจฺเฉเทน ปวตฺตนโต อนิธนปฺปวตฺตํ. ยสฺมา ปน โมหชาลเหตุกานิ ทิฏฺิคตานิ โมหชาเล ปทาลิเต ปทาลิตานิ โหนฺติ, ตสฺมา วุตฺตํ – ‘‘เตจตฺตาลีสํ โพธิปกฺขิยา ธมฺมา าณวชิรํ โมหชาลปฺปทาลน’’นฺติ.
ตตฺถ าณวชิรนฺติ วชิรูปมาณํ. อฏฺ สมาปตฺติโย สมาปชฺชิตฺวา เตเชตฺวา ติกฺขสภาวํ อาปาทิตํ วิปสฺสนาาณํ มคฺคาณฺจ าณวชิรํ. อิทเมว หิ าณํ ภควโต ปวตฺตํ ‘‘มหาวชิราณ’’นฺติ วุจฺจติ. ตํ ปน สสมฺภารํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘เตจตฺตาลีสํ โพธิปกฺขิยา ธมฺมา’’ติ อาห. โมหชาลปฺปทาลนนฺติ ปุพฺพภาเค วิกฺขมฺภนวเสน มคฺคกฺขเณ สมุจฺเฉทวเสน อวิชฺชาภวตณฺหานํ ปทาลนํ. อตีตาทิเภทภินฺเนสุ รูปาทีสุ สกอตฺตภาวาทีสุ จ สํสิพฺพนวเสน ปวตฺตนโต ชาลํ ภวตณฺหา. ตสฺสา หิ ตณฺหา ชาลินี สิพฺพินี ชาลนฺติ จ อธิวจนนฺติ. เอวํ อตฺตกิลมถานุโยคกามสุขลฺลิกานุโยคทิฏฺิตณฺหาภินิเวสสสฺสตุจฺเฉทานํ นิทฺธารณวเสน โมหชาลปริยายวิเสสโต อวิชฺชาตณฺหา วิภชิตฺวา ยถานุสนฺธินา สํกิเลสปกฺขํ นิคเมนฺโต ‘‘เตน วุจฺจติ ปุพฺพา โกฏิ น ปฺายติ อวิชฺชาย จ ภวตณฺหาย จา’’ติ อาห.
๘๑. ‘‘ตตฺถ ¶ ทิฏฺิจริโต’’ติอาทินา โวทานปกฺขํ ทสฺเสติ. ตตฺถ สลฺเลขานุสนฺตตวุตฺตีติ อนุปทฺทุตสลฺเลขวุตฺติ. กสฺมา? ยสฺมา สลฺเลเข ติพฺพคารโว. ทิฏฺิจริโต หิ ตโปชิคุจฺฉาทินา อนุปาเยนปิ เยภุยฺเยน กิเลสานํ สลฺเลขนาธิปฺปาเยน จรติ, ตสฺมา โส สาสเน ปพฺพชิโต ธุตธมฺมวเสน สลฺเลขปฏิปทํ ปูเรติ. สิกฺขานุสนฺตตวุตฺตีติ อจฺฉิทฺทจตุปาริสุทฺธิสีลวุตฺติ. ทิฏฺิยา สวิสเย ปฺาสทิสี ปวตฺตีติ โส วิสุชฺฌมาโน ปฺาธิโก โหตีติ อาห – ‘‘ทิฏฺิจริโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมนฺโต ธมฺมานุสารี ภวตี’’ติ. ตณฺหาวเสน มิจฺฉาวิโมกฺโข โหตีติ ตณฺหาจริโต วิสุชฺฌมาโน สทฺธาธิโกว โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ – ‘‘ตณฺหาจริโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมนฺโต สทฺธานุสารี ภวตี’’ติ. ทิฏฺิจริโต สุขาย ปฏิปทายาติอาทิ ปฏิปทานิทฺเทโส เหฏฺา เทสนาหารวิภงฺเค (เนตฺติ. ๕ อาทโย) อาคโต เอว, อตฺโถปิ ตตฺถ สพฺพปฺปการโต วุตฺโต เอว.
อปุพฺพปเทสุ ¶ ปน วิเวจิยมาโนติ วิโมจิยมาโน. ปฏินิสฺสรตีติ นิยฺยาติ วิมุจฺจตีติ อตฺโถ. ทนฺธฺจ ธมฺมํ อาชานาตีติ ตณฺหาจริตสฺส มนฺทปฺสฺส วเสน วุตฺตํ. ติกฺขปฺโ ปน ขิปฺปํ ธมฺมํ อาชานาตีติ. ‘‘สตฺตาปิ ทุวิธา’’ติอาทินา อินฺทฺริยวิภาเคน ปุน ปฏิปทาวิภาคํ ทสฺเสติ, ตํ สุวิฺเยฺยํ.
‘‘เย หิ เกจี’’ติอาทินา ตาสํ ปฏิปทานํ นิยฺยาเน ตีสุปิ กาเลสุ เอกนฺติกภาวํ ทสฺเสติ. ตตฺถ อิมาหิ เอว จตูหิ ปฏิปทาหีติ อิมาหิ เอว จตูหิ ปฏิปทาหิ, ตพฺพินิมุตฺตาย อฺาย ปฏิปทาย อภาวโต. จตุกฺกมคฺคนฺติ ปฏิปทาจตุกฺกํ, ปฏิปทา หิ มคฺโคติ. อถ วา จตุกฺกมคฺคนฺติ นนฺทิยาวฏฺฏสฺส จตุทฺทิสาสงฺขาตํ มคฺคํ. ตา ปน จตสฺโส ทิสา ทิสาโลจนนเย อาคมิสฺสนฺติ. กิมตฺถํ ปน จตุกฺกมคฺคํ ปฺเปนฺตีติ อาห ‘‘อพุธชนเสวิตายา’’ติอาทิ. ตตฺถ อพุธชนเสวิตายาติ อปณฺฑิตชนเสวิตาย. พาลกนฺตายาติ พาลชนกามิตาย. รตฺตวาสินิยาติ รตฺเตสุ ราคาภิภูเตสุ วสตีติ รตฺตวาสินี, ตสฺสา. นนฺทิยาติ ตตฺร ตตฺราภินนฺทนฏฺเน นนฺทีสงฺขาตาย. อวฏฺฏนตฺถนฺติ สมุจฺฉินฺทนตฺถํ. อยํ วุจฺจติ นนฺทิยาวฏฺฏสฺส นยสฺส ภูมีติ อยํ ตณฺหาวิชฺชานํ วเสน สํกิเลสปกฺเข ทฺเว ทิสา สมถวิปสฺสนานํ วเสน ¶ โวทานปกฺเขปิ ทฺเว ทิสา จตุสจฺจโยชนา นนฺทิยาวฏฺฏสฺส นยสฺส สมุฏฺานตาย ภูมีติ.
๘๒. เอวํ นนฺทิยาวฏฺฏสฺส นยสฺส ภูมึ นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ ตสฺส ทิสาภูตธมฺเม นิทฺทิสนฺเตน ยสฺมา จสฺส ทิสาภูตธมฺเมสุ วุตฺเตสุ ทิสาโลจนนโย วุตฺโตเยว โหติ, ตสฺมา ‘‘เวยฺยากรเณสุ หิ เย กุสลากุสลา’’ติ ทิสาโลจนลกฺขณํ เอกเทเสน ปจฺจามสิตฺวา ‘‘เต ทุวิธา อุปปริกฺขิตพฺพา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ เตติ ทิสาภูตธมฺมา. ทุวิธาติ ‘‘อิเม สํกิเลสธมฺมา, อิเม โวทานธมฺมา’’ติ เอวํ ทุวิเธน. อุปปริกฺขิตพฺพาติ อุปปตฺติโต ปริโต อิกฺขิตพฺพา, ธมฺมยุตฺติโต ตํตํทิสาภาเวน เปกฺขิตพฺพา อาโลจิตพฺพาติ อตฺโถ.
ยํ ปการํ สนฺธาย ‘‘ทุวิธา อุปปริกฺขิตพฺพา’’ติ วุตฺตํ, ตํ ทสฺเสติ ‘‘โลกวฏฺฏานุสารี จ โลกวิวฏฺฏานุสารี จา’’ติ. ตสฺสตฺโถ – โลโก เอว วฏฺฏํ โลกวฏฺฏํ. โลกวฏฺฏภาเวน อนุสรติ ปวตฺตตีติ โลกวฏฺฏานุสารี, สํกิเลสธมฺโมติ อตฺโถ. โลกสฺส, โลกโต วา วิวฏฺฏํ โลกวิวฏฺฏํ, นิพฺพานํ. ตํ อนุสรติ อนุโลมนวเสน คจฺฉตีติ โลกวิวฏฺฏานุสารี, โวทานธมฺโมติ อตฺโถ. เตเนวาห – ‘‘วฏฺฏํ นาม สํสาโร, วิวฏฺฏํ นิพฺพาน’’นฺติ.
ตํ ¶ กถํ ทฏฺพฺพนฺติ ตํ กถํ เกน ปกาเรน ทฏฺพฺพนฺติ เจ? อุปจเยน. ยถา กตํ กมฺมํ ผลทานสมตฺถํ โหติ, ตถา กตํ อุปจิตนฺติ วุจฺจติ. เอวํ อุปจิตภาเว กมฺมํ นาม โหติ, วิปากวฏฺฏสฺส การณํ โหตีติ อตฺโถ. สพฺเพปิ กิเลสา จตูหิ วิปลฺลาเสหิ นิทฺทิสิตพฺพา, ทสนฺนมฺปิ กิเลสานํ วิปลฺลาสเหตุภาวโต. เต กตฺถ ทฏฺพฺพาติ เต ปน วิปลฺลาสา กตฺถ ปสฺสิตพฺพาติ อาห – ‘‘ทส วตฺถุเก กิเลสปฺุเช’’ติ. ทสวิธการเณ กิเลสสมูเหติ อตฺโถ. ตตฺถ กิเลสาปิ กิเลสวตฺถุ, กิเลสานํ ปจฺจยธมฺมาปิ กิเลสวตฺถุ. เตสุ การณภาเวน ปุริมสิทฺธา กิเลสา ปรโต ปเรสํ กิเลสานํ ปจฺจยภาวโต กิเลสาปิ กิเลสวตฺถุ. อโยนิโสมนสิกาโร, อโยนิโสมนสิการปริกฺขตา จ ธมฺมา กิเลสุปฺปตฺติเหตุภาวโต กิเลสปฺปจฺจยาปิ กิเลสวตฺถูติ ทฏฺพฺพํ.
จตฺตาโร ¶ อาหาราติ เอตฺถ อาหารสีเสน ตพฺพิสยา กิเลสาปิ อธิปฺเปตา. จตสฺโส วิฺาณฏฺิติโยติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ‘‘ปเม อาหาเร’’ติอาทินา ทสวตฺถุเก กิเลสปฺุเช ปุริมํ ปุริมํ ปจฺฉิมสฺส ปจฺฉิมสฺส การณนฺติ ทสฺเสติ. ตตฺถ ปเม อาหาเรติ วิสยภูเต ปเม อาหาเร ปโม วิปลฺลาโส ปวตฺตตีติ อตฺโถ. เสสาหาเรสุปิ เอเสว นโย. ปเม วิปลฺลาเสติ ปเม วิปลฺลาเส อปฺปหีเน สติ ปมํ อุปาทานํ ปวตฺตตีติ อตฺโถ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ นิทฺเทเสเยว กถยิสฺสาม.
๘๓. อิทานิ ทสวตฺถุกํ กิเลสปฺุชํ ตณฺหาวิชฺชาวเสน ทฺเว โกฏฺาเส กโรนฺโต ‘‘โย จ กพฬีกาโร อาหาโร’’ติอาทิมาห. ตตฺถ กพฬีการาหารํ ผสฺสาหารฺจ อปริชานนฺตสฺส ตณฺหาจริตสฺส ยถากฺกมํ กายเวทนาสุ ติพฺโพ ฉนฺทราโค โหติ, อิติ อุปกฺกิเลสสฺส ฉนฺทราคสฺส เหตุภาวโต โย จ กพฬีกาโร อาหาโร, โย จ ผสฺโส อาหาโร, อิเม ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสาติ วุตฺตา. ตถา มโนสฺเจตนาหารํ วิฺาณาหารฺจ อปริชานนฺโต ทิฏฺิจริโต เตสุ อตฺตสฺี นิจฺจสฺี จ โหตีติ วุตฺตนเยเนว เต ทิฏฺิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสาติ วุตฺตา. ตถา ปุริมกา ทฺเว วิปลฺลาสา ปุริมกานิ เอว จ ทฺเว ทฺเวอุปาทานโยคคนฺถาสวโอฆสลฺลวิฺาณฏฺิติอคติคมนานิ ตณฺหาปธานตฺตา ตณฺหาสภาวตฺตา ตณฺหาวิสยตฺตา จ ตณฺหาจริตสฺส อุปกฺกิเลสาติ วุตฺตา. ปจฺฉิมกานิ ปน ตานิ ทิฏฺิปธานตฺตา ทิฏฺิสภาวตฺตา ทิฏฺิวิสยตฺตา จ ทิฏฺิจริตสฺส อุปกฺกิเลสาติ วุตฺตาติ ทฏฺพฺพา.
๘๔. กพฬีกาเร อาหาเร ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ วิปลฺลาโสติ จตูสุ อาหาเรสุ กพฬีกาเร ¶ อาหาเร จตูสุ จ วิปลฺลาเสสุ ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ วิปลฺลาโส ทฏฺพฺโพ กพฬีการาหารสฺส อสุภสภาวตฺตา อสุภสมุฏฺานตฺตา จ. ตถา ผสฺสาหารสฺส ทุกฺขสภาวตฺตา ทุกฺขปจฺจยตฺตา จ วิเสสโต ตตฺถ ‘‘ทุกฺเข สุข’’นฺติ วิปลฺลาโส. ตถา เยภุยฺเยน สตฺตา วิฺาเณ นิจฺจสฺิโน, สงฺขาเรสุ จ อตฺตสฺิโน, เจตนาปธานา จ สงฺขาราติ วุตฺตํ – ‘‘วิฺาเณ อาหาเร…เป… อตฺตาติ วิปลฺลาโส’’ติ. ปเม วิปลฺลาเส ิโต กาเม อุปาทิยตีติ ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ วิปริเยสคฺคาหี กิเลสกาเมน วตฺถุกาเม ทฬฺหํ คณฺหาติ ¶ . อิทํ วุจฺจติ กามุปาทานนฺติ ยํ ตถา กามานํ คหณํ, อิทํ วุจฺจติ กามุปาทานํ. ‘‘ทุกฺเข สุข’’นฺติ วิปริเยสคฺคาหี ‘‘สีลพฺพเตหิ อนาคเต ภววิสุทฺธีติ ตํ นิพฺพุติสุข’’นฺติ ทฬฺหํ คณฺหาติ. ‘‘อนิจฺเจ นิจฺจ’’นฺติ วิปริเยสคฺคาหี ‘‘สพฺเพ ภวา นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมา’’ติ สํสาราภินนฺทินึ ภวทิฏฺึ ทฬฺหํ คณฺหาติ. ‘‘อนตฺตนิ อตฺตา’’ติ วิปริเยสคฺคาหี ‘‘อสติ อตฺตนิ กสฺสิทํ กมฺมผลํ, ตสฺมา โส กโรติ, โส ปฏิสํเวเทตี’’ติ อตฺตทิฏฺึ ทฬฺหํ คณฺหาตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘ทุติเย วิปลฺลาเส ิโต’’ติอาทินา.
อยํ วุจฺจติ กามโยโคติ เยน กามราคสงฺขาเตน กามุปาทาเนน วตฺถุกาเมหิ สห สตฺโต สํโยชียติ, อยํ กามราโค ‘‘กามโยโค’’ติ วุจฺจติ. อยํ วุจฺจติ ภวโยโคติ ยโต สีลพฺพตุปาทานสงฺขาเตน ภวุปาทาเนน ภเวน สห สตฺโต สํโยชียติ, อยํ ภวราโค ‘‘ภวโยโค’’ติ วุจฺจติ. อยํ วุจฺจติ ทิฏฺิโยโคติ ยาย อเหตุกทิฏฺิอาทิสงฺขาตาย ปาปิกาย ทิฏฺิยา, สกฺกายทิฏฺิอาทิอวสิฏฺทิฏฺิยา จ สตฺโต ทุกฺเขน สห สํโยชียติ, อยํ ปาปิกา ทิฏฺิ ‘‘ทิฏฺิโยโค’’ติ วุจฺจติ. อยํ วุจฺจติ อวิชฺชาโยโคติ ยาย อตฺตวาทุปาทาเนน สกลวฏฺฏทุกฺเขน จ สห สตฺโต สํโยชียติ, อยํ อวิชฺชา ‘‘อวิชฺชาโยโค’’ติ วุจฺจติ.
ยสฺมา ปน กามโยคาทโย อภิชฺฌากายคนฺถาทีนํ ปจฺจยา โหนฺติ, ตสฺมา ‘‘ปเม โยเค ิโต อภิชฺฌาย กายํ คนฺถตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อภิชฺฌาย กายํ คนฺถตีติ ปราภิชฺฌายนลกฺขณาย อภิชฺฌาย นามกายํ คนฺถติ ฆฏฺเฏตีติ อตฺโถ. ตถา ภวปตฺถนาย อปฺปหีนตฺตา ภวทิฏฺิภวราควเสน อาฆาตวตฺถูสุ สตฺตา จิตฺตานิ ปทูเสนฺตีติ อาห – ‘‘ทุติเย โยเค ิโต พฺยาปาเทน กายํ คนฺถตี’’ติ. ตถา ทิฏฺิวเสน อวิชฺชาวเสน จ สีลพฺพเตหิ สุชฺฌติ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺนฺติ จ อภินิวิสตีติ อาห – ‘‘ตติเย…เป… อิทํสจฺจาภินิเวเสน กายํ คนฺถตี’’ติ.
ตสฺสาติ ¶ ตสฺส อภิชฺฌาทีหิ สมนฺนาคตสฺส ปุคฺคลสฺส. เอวํ คนฺถิตาติ เอวํ อภิชฺฌายนาทิวเสน นามกายํ คนฺถิตฺวา ิตา. อาสวนฺตีติ ¶ อาสวภาเวน ปวตฺตนฺติ. กุโต จ วุจฺจติ อาสวนฺตีติ กุโต ปน เหตุโต เต กิเลสา อาสวนฺตีติ อาสวเหตุํ ปุจฺฉติ. ยสฺมา ปน กิเลสา กุสลปฺปวตฺตึ นิวาเรตฺวา จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺนฺตา, มคฺเคน อสมุจฺฉินฺนา เอว วา อาสวานํ อุปฺปตฺติเหตุ โหนฺติ, ตสฺมา ‘‘อนุสยโต วา ปริยุฏฺานโต วา’’ติ วุตฺตํ. อภิชฺฌากายคนฺเถน กามาสโวติ อภิชฺฌากายคนฺเถน สิทฺเธน กามราคสภาวตฺตา กามาสโว สิทฺโธ โหติ. กตฺถจิเทว วิสเย โทมนสฺสิโต ตปฺปฏิปกฺเข วิสเย ตพฺพิสยพหุเล จ ภเว ปตฺเถตีติ อาห – ‘‘พฺยาปาทกายคนฺเถน ภวาสโว’’ติ. ปรามาสกายคนฺเถน ทิฏฺาสโวติ สีลพฺพตปรามาสกายคนฺเถน สิทฺเธน ตํสภาวตฺตา อปราปรํ วา ทิฏฺิโย คนฺเถนฺตสฺส ทิฏฺาสโว สิทฺโธ โหติ. อิทํสจฺจาภินิเวสกายคนฺเถน อวิชฺชาสโวติ ‘‘อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ อภินิวิสนฺตสฺส อโยนิโสมนสิการโต อเนเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สทฺธึ อวิชฺชาสโว อุปฺปชฺชติ, สพฺเพสํ วา อกุสลธมฺมานํ อวิชฺชาปุพฺพงฺคมตฺตา อิทํสจฺจาภินิเวสกายคนฺเถน สิทฺเธน ตสฺส เหตุภูโต อวิชฺชาสโว สิทฺโธ โหติ.
ยสฺมา ปน อาสวา เอว ปริพุทฺธา วฏฺฏสฺมึ โอหนนฺติ โอสาเทนฺตีติ ‘‘โอฆา’’ติ วุจฺจนฺติ, ตสฺมา วุตฺตํ – ‘‘ตสฺส อิเม จตฺตาโร อาสวา’’ติอาทิ.
อนุสยสหคตาติ อนุสยภาวํ อปฺปฏิกฺขิปิตฺวา คตา ปวตฺตา, อนุสยภูตา วา. อชฺฌาสยนฺติ จิตฺตํ. อนุปวิฏฺาติ โอคาฬฺหา. หทยํ อาหจฺจ ติฏฺนฺตีติ จิตฺตสฺส อพฺภนฺตรสงฺขาตํ หทยํ อาหนฺตฺวา ติฏฺนฺติ. ตถา หิ วุตฺตํ อฏฺสาลินิยํ (ธ. ส. อฏฺ. ๕) ‘‘อพฺภนฺตรฏฺเน หทย’’นฺติ. เตน วุจฺจนฺติ สลฺลาติ ยสฺมา อชฺฌาสยํ อนุปวิฏฺา หทยํ อาหจฺจ ติฏฺนฺติ, เตน วุจฺจนฺติ ‘‘สลฺลา’’ติ. ปีฬาชนนํ ทุรุทฺธรณตา จ สลฺลฏฺโ. ‘‘เอโส เม อตฺตา’’ติ คหณมุเขน ‘‘เอโสหมสฺมี’’ติ คหณํ โหตีติ ทิฏฺึ นิสฺสายปิ มานํ ชปฺเปนฺตีติ อาห ‘‘ทิฏฺโเฆน มานสลฺโล’’ติ.
ปริยาทินฺนนฺติ อฺสฺส โอกาสํ อทตฺวา สมนฺตโต คหิตํ. จตูสุ ธมฺเมสุ สณฺหตีติ อารมฺมณปจฺจยตาย อารมฺมณภูเตสุ จตูสุ ¶ ธมฺเมสุ ปติฏฺหติ. ตานิ สรูปโต ทสฺเสติ ‘‘รูเป เวทนาย สฺาย สงฺขาเรสู’’ติ. นนฺทูปเสจเนนาติ โลภสหคตสฺส สมฺปยุตฺตา นนฺที สหชาตโกฏิยา ¶ , อิตรสฺส อุปนิสฺสยโกฏิยา อุปเสจนนฺติ นนฺทูปเสจนํ, เตน นนฺทูปเสจเนน. เกน ปน ตํ นนฺทูปเสจนนฺติ อาห – ‘‘ราคสลฺเลน นนฺทูปเสจเนน วิฺาเณนา’’ติ.
ตตฺถ ราคสลฺเลนาติ ราคสลฺเลน เหตุภูเตน นนฺทูปเสจเนน วิฺาเณนาติ อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ กรณวจนํ. รูปูปคา วิฺาณฏฺิตีติ รูปเมว อารมฺมณกรณวเสน อุปคนฺตพฺพโต, วิฺาณสฺส ปติฏฺาภาวโต จ รูปูปคา วิฺาณฏฺิติ. ติฏฺติ เอตฺถาติ ิติ. ปฺจโวการภวสฺมิฺหิ อภิสงฺขารวิฺาณํ รูปกฺขนฺธํ นิสฺสาย ติฏฺติ. โทสสลฺเลนาติ สหชาเตน โทสสลฺเลน. ยทา เวทนูปคา วิฺาณฏฺิติ วุจฺจติ, ตทา อุปนิสฺสยโกฏิยาว นนฺทิยา อุปสิตฺตํ วิฺาณํ ทฏฺพฺพํ. เวทนาปิ โทมนสฺสเวทนาว. ยทา จ อุปนิสฺสยปจฺจยภูเตน โทสสลฺเลน เวทนูปคา วิฺาณฏฺิติ วุจฺจติ, ตทา สหชาตโกฏิยา, อุปนิสฺสยโกฏิยา วา นนฺทิยา อุปสิตฺตํ วิฺาณํ ทฏฺพฺพํ. เวทนา ปน ติสฺโสปิ ติสฺสนฺนํ เวทนานํ อารมฺมณูปนิสฺสยภาวโต. ตตฺถ ปมนโย โทมนสฺสารมฺมณสฺส อภิสงฺขารวิฺาณสฺส วเสน วุตฺโต. ทุติโย สพฺพเวทนารมฺมณสฺส วเสนาปิ ทฏฺพฺพํ.
มานสลฺเลนาติ มานสลฺเลน สหชาเตน, อุปนิสฺสยภูเตน วา. โมหสลฺเลนาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. เอตฺถ จ อนาทิมติสํสาเร อิตฺถิปุริสา รูปาภิรามาติ ราคสลฺลวเสน ปมา วิฺาณฏฺิติ โยชิตา. สพฺพายปิ เวทนาย ทุกฺขปริยายสพฺภาวโต ทุกฺขาย จ โทโส อนุเสตีติ โทสสลฺลวเสน ทุติยา, สฺาวเสน ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ มฺนา โหตีติ มานสลฺลวเสน ตติยา, สงฺขาเรสุ สมูหฆนํ ทุพฺพินิพฺโภคนฺติ โมหสลฺลวเสน จตุตฺถี วิฺาณฏฺิติ โยชิตาติ ทฏฺพฺพา.
อุปตฺถทฺธนฺติ โอลุพฺภารมฺมณภูตาหิ วิฺาณฏฺิตีหิ อุปตฺถมฺภิตํ. ตฺจ กมฺมนฺติ ยํ ‘‘เจตนา เจตสิก’’นฺติ ปุพฺเพ (เนตฺติ. ๘๒) วุตฺตํ. อิเม จ กิเลสาติ อิเม จ ทสวตฺถุกา กิเลสา. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
๘๕. อิทานิ ¶ อาหาราทโย นยานํ สํกิเลสปกฺเข ทิสาภาเวน ววตฺถเปตุํ ‘‘อิมา จตสฺโส ทิสา’’ติอาทิ อารทฺธํ, ตํ อุตฺตานเมว. ปุน กพฬีกาโร อาหาโรติอาทิ อาหาราทีสุเยว ยสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสา, ตํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ อารทฺธํ. ตตฺถ ทสนฺนํ สุตฺตานนฺติ เอกเทเสสุ สมุทายโวหาเรน วุตฺตํ. สมุทาเยสุ หิ ปวตฺตา สมฺา อวยเวสุปิ ทิสฺสติ ¶ , ‘‘ยถา ปโฏ ทฑฺโฒ, สมุทฺโท ทิฏฺโ’’ติ จ. เอโก อตฺโถติ เอกสฺส อตฺถสฺส นิปฺผาทนโต วุตฺตํ. พฺยฺชนเมว นานนฺติ เอตฺถ พฺยฺชนคฺคหเณน พฺยฺชนตฺโถปิ คหิโตติ ทฏฺพฺพํ. ทสหิปิ สุตฺตปเทหิ สวตฺถุกา ตณฺหา วุตฺตา. ตณฺหา จ ราคจริตํ ปุคฺคลํ ขิปฺปํ ทูเสตีติ อาห – ‘‘อิเม ราคจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสา’’ติ. ยถา จ ปมทิสาภาเวน วุตฺตธมฺมา ราคจริตสฺส อุปกฺกิเลสา, เอวํ ทุติยทิสาภาเวน วุตฺตธมฺมา โทสจริตสฺส. ตติยจตุตฺถทิสาภาเวน วุตฺตธมฺมา ยถากฺกมํ ทิฏฺิจริตสฺส มนฺทสฺส ติกฺขสฺส จ อุปกฺกิเลสา วุตฺตา. เตสํ อุปกฺกิเลสภาโว วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺโพ.
อาหารวิปลฺลาสาทโย ยทิปิ สพฺเพหิ ตีหิ วิโมกฺขมุเขหิ ปุพฺพภาเค ยถารหํ ปริฺเยฺยา ปหาตพฺพา จ. ยสฺส ปน ทุกฺขานุปสฺสนา ปุริเม อาหารทฺวเย ทุกฺขากาเรน พหุลํ ปวตฺตติ, ตสฺส วเสน โย จ กพฬีกาโร อาหาโร, โย จ ผสฺโส อาหาโร, อิเม อปฺปณิหิเตน วิโมกฺขมุเขน ปริฺํ คจฺฉนฺตีติ วุตฺตํ. เอส นโย เสเสสุ. เอวฺเจตํ, น อฺถา. น หิ อริยมคฺคานํ วิย ปหาตพฺเพสุ วิโมกฺขมุขานํ ปริฺเยฺยปหาตพฺเพสุ โกจิ นิยโม สมฺภวติ. อิติ สพฺเพ โลกวฏฺฏานุสาริโน ธมฺมา นิยฺยนฺติ, เต โลกา ตีหิ วิโมกฺขมุเขหีติ นิคมนํ. ตสฺสตฺโถ – อิติ เอวํ วุตฺตปฺปการา สพฺเพ อาหาราทโย โลกสงฺขาตวฏฺฏานุสาริโน ธมฺมา เต โลกภูตา วฏฺฏโต นิยฺยนฺติ อนิจฺจานุปสฺสนาทีหิ ตีหิ วิโมกฺขมุเขหีติ.
๘๖. เอวํ สํกิเลสปกฺเข ทิสาภูตธมฺเม นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ โวทานปกฺเข ทิสาภูตธมฺเม ทสฺเสตุํ ‘‘จตสฺโส ปฏิปทา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ทิพฺพพฺรหฺมอริยอาเนฺชวิหาโรติ จตฺตาโร วิหารา. มานปฺปหานอาลยสมุคฺฆาตอวิชฺชาปหานภวูปสมา จตฺตาโร อจฺฉริยา อพฺภุตา ธมฺมา. สจฺจาธิฏฺานาทีนิ จตฺตาริ อธิฏฺานานิ. ฉนฺทสมาธิภาวนาทโย จตสฺโส สมาธิภาวนา. อินฺทฺริยสํวโร ตปสงฺขาโต ปฺุธมฺโม ¶ โพชฺฌงฺคภาวนา สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺคสงฺขาตํ นิพฺพานฺจาติ จตฺตาโร สุขภาคิยา ธมฺมา เวทิตพฺพาติ.
ปมา ปฏิปทาติอาทิ ปฏิปทาสติปฏฺานาทีนํ อเภทสนฺทสฺสนํ. ยทิ เอวํ กสฺมา วิสุํ คหณํ กตนฺติ? ทสวตฺถุกสฺส กิเลสปฺุชสฺส ปฏิปกฺขภาวทสฺสนตฺถํ ปฏิปทาทิทสกนิทฺเทโส. ตถา หิ วกฺขติ – ‘‘จตฺตาโร อาหารา เตสํ ปฏิปกฺโข จตสฺโส ปฏิปทา’’ติอาทิ ¶ (เนตฺติ. ๘๗). กิฺจาปิ จตูสุ สติปฏฺาเนสุ ‘‘อิทํ นาม สติปฏฺานํ อิมาย เอว ปฏิปทาย อิชฺฌตี’’ติ นิยโม นตฺถิ, ตถาปิ ปมาย ปฏิปทาย ปมํ สติปฏฺานํ สมฺภวตีติ สมฺภววเสน เอวํ วุตฺตํ – ‘‘ปมา ปฏิปทา, ปมํ สติปฏฺาน’’นฺติ. ยสฺมา ปน อาหารวิปลฺลาสาทีนํ วิย ปฏิปทาสติปฏฺานาทีนํ อตฺถโต นานตฺตํ นตฺถิ. สติปฏฺานานิเยว หิ ตถา ตถา ปฏิปชฺชมานานิ ทุกฺขาปฏิปทาทนฺธาภิฺาทินามกานิ โหนฺติ, ตสฺมา ยถา สํกิเลสปกฺเข ‘‘ปเม อาหาเร ปโม วิปลฺลาโส’’ติอาทินา อธิกรณเภเทน วุตฺตํ, เอวํ อธิกรณเภทํ อกตฺวา ‘‘ปมา ปฏิปทา, ปมํ สติปฏฺาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. เสเสสุปิ เอเสว นโย.
อนฺธสฺส ปพฺพตาโรหนํ วิย กทาจิเทว อุปฺปชฺชนกํ อจฺฉริยํ, อจฺฉราโยคฺคํ อจฺฉริยนฺติ โปราณา. อภูตปุพฺพํ ภูตนฺติ อพฺภุตํ. อุภยมฺเปตํ วิมฺหยาวหสฺส อธิวจนํ. น หิ มานปฺปหานาทิโต อฺํ ทุรภิสมฺภวตรํ วิมฺหนียฺจ อุปลพฺภตีติ อธิติฏฺติ เอเตน, เอตฺถ วา อธิฏฺานมตฺตเมว วา ตนฺติ อธิฏฺานํ. สจฺจฺจ ตํ อธิฏฺานฺจ, สจฺจสฺส วา อธิฏฺานํ, สจฺจํ อธิฏฺานํ เอตสฺสาติ วา สจฺจาธิฏฺานํ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. สมาธิ เอว ภาเวตพฺพตาย สมาธิภาวนา. สุขํ ภชตีติ สุขภาคิโย, สุขภาคสฺส วา สุขโกฏฺาสสฺส หิโตติ สุขภาคิโย. เอกสฺสปิ สตฺตสฺส อสุภภาวนาทโย วิย เอกเทเส อวตฺติตฺวา อนวเสสปริยาทานโต นตฺถิ เอติสฺสา ปมาณนฺติ อปฺปมฺา.
ปมา ปฏิปทา ภาวิตา พหุลีกตา ปมํ สติปฏฺานํ ปริปูเรตีติ ปมาย ปฏิปทาย ภาวนาพหุลีกาโร ปมสฺส สติปฏฺานสฺส ภาวนาปาริปูรีติ อตฺโถ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. ยถา หิ อริยมคฺเค ภาวิเต สติปฏฺานาทโย โพธิปกฺขิยธมฺมา สพฺเพปิ ภาวิตา เอว โหนฺติ, เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพํ.
กายานุปสฺสนาย ¶ กามราคสฺส อุชุวิปจฺจนีกภาวโต ‘‘ปโม สติปฏฺาโน ภาวิโต พหุลีกโต กามปฏิปกฺขํ ปมํ ฌานํ ปริปูเรตี’’ติ วุตฺตํ. ตถา ปีติปฏิสํเวทนาทิวเสน ปวตฺตมานํ ทุติยํ สติปฏฺานํ, สปฺปีติกสฺส ทุติยชฺฌานสฺส จิตฺตสฺส อภิปฺปโมทนวเสน ปวตฺตมานํ ตติยํ สติปฏฺานํ อุกฺกํสคตสุขสฺส ตติยชฺฌานสฺส อนิจฺจวิราคาทิวเสน ปวตฺติยา สงฺขาเรสุ อุเปกฺขกํ จตุตฺถํ สติปฏฺานํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิภาวโต จตุตฺถชฺฌานสฺส ปาริปูริยา สํวตฺตติ.
ยสฺมา ¶ ปน รูปาวจรปมชฺฌานํ รูปาวจรสมาปตฺตีนํ, ทุติยชฺฌานํ พฺยาปาทวิตกฺกาทิทูรีภาเวน พฺรหฺมวิหารานํ, ตติยชฺฌานํ ปีติวิราเคน สุเขน วิปสฺสนาย อธิฏฺานภูตํ อริยวิหารานํ, จตุตฺถชฺฌานํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิอาเนฺชปฺปตฺตํ อาเนฺชวิหารานํ วิเสสโต ปจฺจโย โหติ, ตสฺมา ‘‘ปมํ ฌานํ ภาวิตํ พหุลีกตํ ปมํ วิหารํ ปริปูเรตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อิติ โย ยสฺส วิเสสปจฺจโย, โส ตํ ปริปูเรตีติ วุตฺโตติ ทฏฺพฺพํ.
๘๗. อิทานิ ปฏิปทาทโย โวทานปกฺเข ทิสาภาเวน ววตฺถเปตุํ ‘‘ตตฺถ อิมา จตสฺโส ทิสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตํ สุวิฺเยฺยเมว. ปุน ‘‘ปมา ปฏิปทา’’ติอาทิ ปฏิปทาจตุกฺกาทีสุ เยน ยสฺส ปุคฺคลสฺส โวทานํ, ตํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ อารทฺธํ. ตํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว. ยทิปิ ตีสุ วิโมกฺขมุเขสุ ‘‘อิทํ นาม วิโมกฺขมุขํ อิมาย เอว ปฏิปทาย อิชฺฌตี’’ติ นิยโม นตฺถิ. เยสํ ปน ปุคฺคลานํ ปุริมาหิ ทฺวีหิ ปฏิปทาหิ อปฺปณิหิเตน วิโมกฺขมุเขน อริยมคฺคาธิคโม. ตถา ยสฺส ตติยาย ปฏิปทาย สฺุตวิโมกฺขมุเขน, ยสฺส จ จตุตฺถาย ปฏิปทาย อนิมิตฺตวิโมกฺขมุเขน อริยมคฺคาธิคโม, เตสํ ปุคฺคลานํ วเสน อยํ ปฏิปทาวิโมกฺขมุขสํสนฺทนา. สติปฏฺานาทีหิ วิโมกฺขมุขสํสนฺทนายปิ เอเสว นโย.
เตสํ วิกฺกีฬิตนฺติ เตสํ อสนฺตาสนชวปรกฺกมาทิวิเสสโยเคน สีหานํ พุทฺธานํ ปจฺเจกพุทฺธานํ พุทฺธสาวกานฺจ วิกฺกีฬิตํ วิหรณํ. ยทิทํ อาหาราทิกิเลสวตฺถุสมติกฺกมนมุเขน สปรสนฺตาเน ปฏิปทาทิสมฺปาทนา. อิทานิ อาหาราทีนํ ปฏิปทาทีหิ เยน สมติกฺกมนํ, ตํ เนสํ ปฏิปกฺขภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘จตฺตาโร อาหารา เตสํ ปฏิปกฺโข จตสฺโส ¶ ปฏิปทา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ เตสํ ปฏิปกฺขภาโว ปหาตพฺพภาโว ปหายกภาโว จ อาหารวิฺาณฏฺิตีนฺเจตฺถ ปหาตพฺพภาโว ตปฺปฏิพนฺธฉนฺทราควเสน ทฏฺพฺโพ. ตตฺถ ‘‘วิกฺกีฬิตํ ภาวนา สจฺฉิกิริยา จา’’ติอาทิ ตสฺสายํ สงฺเขปตฺโถ – เตสํ วิกฺกีฬิตนฺติ เอตฺถ ยเทตํ วิกฺกีฬิตํ นาม ภาเวตพฺพานํ โพธิปกฺขิยธมฺมานํ ภาวนา, สจฺฉิกาตพฺพานํ ผลนิพฺพานานํ สจฺฉิกิริยา จ. ตถา ปหาตพฺพสฺส ทสวตฺถุกสฺส กิเลสปฺุชสฺส ตทงฺคาทิวเสน ปหานํ พฺยนฺตีกิริยา อนวเสสนนฺติ. อิทานิ ตํ สงฺเขเปน ทสฺเสนฺโต ‘‘อินฺทฺริยาธิฏฺานํ วิกฺกีฬิตํ วิปริยาสานธิฏฺาน’’นฺติ อาห.
อินฺทฺริยาธิฏฺานนฺติ อินฺทฺริยานํ ปวตฺตนํ ภาวนา สจฺฉิกิริยา จ. วิปริยาสานธิฏฺานนฺติ วิปลฺลาสานํ อปวตฺตนํ ปหานํ อนุปฺปาทนํ. อินฺทฺริยานิ สทฺธมฺมโคจโรติ อินฺทฺริยานิ เจตฺถ สทฺธมฺมสฺส ¶ โคจรภูตานิ ปวตฺติเหตูติ อธิปฺเปตานิ สทฺธินฺทฺริยาทีนีติ อตฺโถ. วิปริยาสา กิเลสโคจโรติ วิปลฺลาสา สํกิเลสปกฺขสฺส ปวตฺติฏฺานํ ปวตฺติเหตูติ. อยํ วุจฺจติ สีหวิกฺกีฬิตสฺส นยสฺส ภูมีติ ยายํ ‘‘จตฺตาโร อาหารา’’ติอาทินา สํกิเลสปกฺเข ทสนฺนํ จตุกฺกานํ, ‘‘จตสฺโส ปฏิปทา’’ติอาทินา โวทานปกฺเขปิ ทสนฺนํ จตุกฺกานํ ตณฺหาจริตาทีนํ อุปกฺกิเลสโวทานวิภาวนามุเขน นิทฺธารณา, อยํ สีหวิกฺกีฬิตสฺส นยสฺส ภูมิ นาม.
๘๘. อิทานิ อุคฺฆฏิตฺุอาทิปุคฺคลตฺตยวเสน ติปุกฺขลนยสฺส ภูมึ วิภาเวตุกาโม ยสฺมา ปน นยานํ อฺมฺานุปฺปเวสสฺส อิจฺฉิตตฺตา สีหวิกฺกีฬิตนยโต ติปุกฺขลนโย นิคฺคจฺฉติ, ตสฺมา ปฏิปทาวิภาคโต จตฺตาโร ปุคฺคเล สีหวิกฺกีฬิตนยสฺส ภูมึ นิทฺทิสิตฺวา ตโต เอว อุคฺฆฏิตฺุอาทิปุคฺคลตฺตเย นิทฺธาเรตุํ ‘‘ตตฺถ เย ทุกฺขาย ปฏิปทายา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ อิเม ทฺเว ปุคฺคลาติ อิเม ปุริมานํ ทฺวินฺนํ ปฏิปทานํ วเสน ทฺเว ปุคฺคลา. เอส นโย อิตรตฺถาปิ. ปุน ‘‘ตตฺถ เย ทุกฺขาย ปฏิปทายา’’ติอาทิ ยถาวุตฺตปุคฺคลจตุกฺกโต อุคฺฆฏิตฺุอาทิปุคฺคลตฺตยํ นิทฺธาเรตุํ วุตฺตํ. ตตฺถ โย สาธารณายาติ ทุกฺขาปฏิปทาย ขิปฺปาภิฺาย, สุขาปฏิปทาย ทนฺธาภิฺาย จ นิยฺยาตีติ สมฺพนฺโธ. กถํ ปน ปฏิปทาทฺวยํ เอกสฺส สมฺภวตีติ? นยิทเมวํ ทฏฺพฺพํ. เอกสฺส ปุคฺคลสฺส เอกสฺมึ ทฺเว ปฏิปทา สมฺภวนฺตีติ. ยถาวุตฺตาสุ ปน ทฺวีสุ ¶ ปฏิปทาสุ โย ยาย กายจิ นิยฺยาติ, อยํ วิปฺจิตฺูติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโย. ยสฺมา ปน อฏฺสาลินิยํ (ธ. ส. อฏฺ. ๓๕๐) ปฏิปทา จลติ น จลตีติ วิจารณายํ ‘‘จลตี’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา เอกสฺสปิ ปุคฺคลสฺส ฌานนฺตรมคฺคนฺตเรสุ ปฏิปทาเภโท อิจฺฉิโตวาติ.
‘‘ตตฺถ ภควา’’ติอาทินา เทสนาวิภาเคหิปิ ตเมว ปุคฺคลวิภาคํ วิภาเวติ. ตํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว. ตตฺถ อธิจิตฺตนฺติ อธิจิตฺตสิกฺขฺจาติ จ-สทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ. เตน อธิจิตฺตสิกฺขฺจ อธิปฺาสิกฺขฺจ วิปฺจิตฺุสฺส ปฺเปตีติ อตฺโถ. อธิสีลนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อธิสีลสิกฺขํ อธิจิตฺตสิกฺขํ อธิปฺาสิกฺขฺจาติ โยเชตพฺพํ.
จตฺตาริ หุตฺวา ตีณิ ภวนฺตีติ ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตํ, จตฺตาโร ปุคฺคลา หุตฺวา ตโย ปุคฺคลา โหนฺตีติ อตฺโถ.
อยํ ¶ สํกิเลโสติ อยํ อกุสลมูลาทิทฺวาทสตฺติกสงฺคโห สํกิลิสฺสติ เอเตนาติ สํกิเลโสติ กตฺวา. อิทํ โวทานนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย.
ตีณิ หุตฺวา ทฺเว ภวนฺตีติ นนฺทิยาวฏฺฏนยสฺส ทิสาภูตธมฺมทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. เตเนวาห – ‘‘ตณฺหา จ อวิชฺชา จา’’ติอาทิ, ตํ สพฺพํ สุวิฺเยฺยเมว.
กสฺมา ปเนตฺถ นยานํ อุทฺเทสานุกฺกเมน นิทฺเทโส น กโตติ? นยานํ นเยหิ สมฺภวทสฺสนตฺถํ. ปมนยโต หิ ปุคฺคลาธิฏฺานวเสน ตติยนยสฺส, ตติยนยโต จ ทุติยนยสฺส สมฺภโวติ อิมสฺส วิเสสสฺส ทสฺสนตฺถํ ปมนยานนฺตรํ ตติยนโย, ตติยนยานนฺตรฺจ ทุติยนโย นิทฺทิฏฺโ. ธมฺมาธิฏฺานวเสน ปน ตติยนยโต ทุติยนโย, ทุติยนยโต ปมนโยปิ สมฺภวตีติ อิมสฺส วิเสสสฺส ทสฺสนตฺถํ อนฺเต ‘‘ตณฺหา จ อวิชฺชา จา’’ติอาทินา ปมนยสฺส ภูมิ ทสฺสิตา. เตเนว หิ ‘‘จตฺตาริ หุตฺวา ตีณิ ภวนฺติ, ตีณิ หุตฺวา ทฺเว ภวนฺตี’’ติ วุตฺตํ. ยทิ เอวํ ‘‘ทฺเว หุตฺวา จตฺตาริ ภวนฺติ, ทฺเว หุตฺวา ตีณิ ภวนฺติ, ตีณิ หุตฺวา จตฺตาริ ภวนฺตี’’ติ อยมฺปิ นโย วตฺตพฺโพ สิยาติ? สจฺจเมตํ, อยํ ปน นโย อตฺถโต ทสฺสิโต เอวาติ ¶ กตฺวา น วุตฺโต. ยสฺมา ติณฺณํ อตฺถนยานํ อฺมฺํ อนุปฺปเวโส อิจฺฉิโต, สติ จ อนุปฺปเวเส ตโต วินิคฺคโมปิ สมฺภวติ เอวาติ. อยฺจ อตฺโถ เปฏโกปเทเสน วิภาเวตพฺโพ.
ตตฺถายํ อาทิโต ปฏฺาย วิภาวนา – จตฺตาโร ปุคฺคลา ตณฺหาจริโต ทุวิโธ มุทินฺทฺริโย ติกฺขินฺทฺริโย จ. ตถา ทิฏฺิจริโตติ. ตตฺถ ตณฺหาจริโต มุทินฺทฺริโย ทุกฺขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิฺาย นิยฺยาติ, ติกฺขินฺทฺริโย ทุกฺขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิฺาย นิยฺยาติ, ทิฏฺิจริโต ปน มุทินฺทฺริโย สุขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิฺาย นิยฺยาติ, ติกฺขินฺทฺริโย สุขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิฺาย นิยฺยาติ. อิติ อิมาสุ ปฏิปทาสุ ยถารหํ ิเตหิ ตณฺหาจริตทิฏฺิจริเตหิ จตฺตาโร อาหารา ตปฺปฏิพนฺธฉนฺทราคปฺปหาเนน ปหาตพฺพา. จตฺตาโร สติปฏฺาเน ภาเวตฺวา จตฺตาโร วิปลฺลาสา ทฏฺพฺพาติ สพฺโพ ยถาวุตฺตนโย อนุคนฺตพฺโพ.
ตตฺถายํ ปาฬิ – ตตฺถ เย ทิฏฺิจริตา สตฺตา, เต กาเมสุ โทสทิฏฺี, น จ เย กาเมสุ อนุสยา สมูหตา, เต อตฺตกิลมถานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติ. เตสํ สตฺถา วา ธมฺมํ เทเสติ อฺตโร วา ครุฏฺานิโย สพฺรหฺมจารี ‘‘กาเมหิ นตฺถิ อตฺโถ’’ติ, เต จ ปุพฺเพเยว กาเมหิ อนตฺถิกา ¶ , อิติ กาเม อปฺปกสิเรน ปฏินิสฺสชฺชนฺติ, เต เจตสิเกน ทุกฺเขน อนชฺโฌสิตา. เตน วุจฺจติ ‘‘สุขา ปฏิปทา’’ติ. เย ปน ตณฺหาจริตา สตฺตา, เต กาเมสุ อชฺโฌสิตา, เตสํ สตฺถา วา ธมฺมํ เทเสติ อฺตโร วา ภิกฺขุ ‘‘กาเมหิ นตฺถิ อตฺโถ’’ติ, เต ปิยรูปํ ทุกฺเขน ปฏินิสฺสชฺชนฺติ. เตน วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขา ปฏิปทา’’ติ. อิติ อิเม สพฺเพ สตฺตา ทฺวีสุ ปฏิปทาสุ สโมสรณํ คจฺฉนฺติ ทุกฺขายฺจ สุขายฺจ.
ตตฺถ เย ทิฏฺิจริตา สตฺตา, เต ทฺวิธา ติกฺขินฺทฺริยา จ มุทินฺทฺริยา จ. ตตฺถ เย ทิฏฺิจริตา สตฺตา ติกฺขินฺทฺริยา, เต สุเขน ปฏินิสฺสชฺชนฺติ, ขิปฺปฺจ อภิสเมนฺติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘สุขา ปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา’’ติ. ตตฺถ เย ทิฏฺิจริตา สตฺตา มุทินฺทฺริยา ปมํ ติกฺขินฺทฺริยํ อุปาทาย ทนฺธตรํ อภิสเมนฺติ, เต สุเขน ปฏินิสฺสชฺชนฺติ, ทนฺธฺจ อภิสเมนฺติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘สุขา ปฏิปทา ทนฺธาภิฺา’’ติ. ตตฺถ ตณฺหาจริตา สตฺตา ทุวิธา ติกฺขินฺทฺริยา จ มุทินฺทฺริยา ¶ จ. ตตฺถ เย ตณฺหาจริตา สตฺตา ติกฺขินฺทฺริยา, เต ทุกฺเขน ปฏินิสฺสชฺชนฺติ, ขิปฺปฺจ อภิสเมนฺติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุกฺขา ปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา’’ติ. ตตฺถ เย ตณฺหาจริตา สตฺตา มุทินฺทฺริยา ปมํ ติกฺขินฺทฺริยํ อุปาทาย ทนฺธตรํ อภิสเมนฺติ, เต ทุกฺเขน ปฏินิสฺสชฺชนฺติ, ทนฺธฺจ อภิสเมนฺติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุกฺขา ปฏิปทา ทนฺธาภิฺา’’ติ. อิมา จตสฺโส ปฏิปทาโย อปฺจมา อฉฏฺา. เย หิ เกจิ นิพฺพุตา นิพฺพายนฺติ นิพฺพายิสฺสนฺติ วา อิมาหิ จตูหิ ปฏิปทาหิ อนฺาหิ, อยํ ปฏิปทา จตุกฺกมคฺเคน กิเลเส นิทฺทิสติ. ยา จตุกฺกมคฺเคน อริยธมฺเมสุ นิทฺทิสิตพฺพา, อยํ วุจฺจติ สีหวิกฺกีฬิโต นาม นโย.
ตตฺริเม จตฺตาโร อาหารา, จตฺตาโร วิปลฺลาสา อุปาทานา โยคา คนฺถา อาสวา โอฆา สลฺลา วิฺาณฏฺิติโย อคติคมนานีติ เอวํ อิมานิ สพฺพานิ ทส ปทานิ. อยํ สุตฺตสฺส สํสนฺทนา.
จตฺตาโร อาหารา, ตตฺถ โย จ กพฬีกาโร อาหาโร, โย จ ผสฺโส อาหาโร, อิเม ตณฺหาจริเตน ปหาตพฺพา. ตตฺถ โย จ มโนสฺเจตนาหาโร, โย จ วิฺาณาหาโร, อิเม ทิฏฺิจริเตน ปหาตพฺพา.
ตตฺถ ปโม อาหาโร ปโม วิปลฺลาโส, ทุติโย อาหาโร ทุติโย วิปลฺลาโส, ตติโย อาหาโร ¶ ตติโย วิปลฺลาโส, จตุตฺโถ อาหาโร จตุตฺโถ วิปลฺลาโส, อิเม จตฺตาโร วิปลฺลาสา อปฺจมา อฉฏฺา. อิทฺจ ปมาณา จตฺตาโร อาหารา.
ตตฺถ ปเม วิปลฺลาเส ิโต กาเม อุปาทิยติ, อิทํ กามุปาทานํ. ทุติเย วิปลฺลาเส ิโต อนาคตํ ภวํ อุปาทิยติ, อิทํ สีลพฺพตุปาทานํ. ตติเย วิปลฺลาเส ิโต วิปรีตทิฏฺึ อุปาทิยติ, อิทํ ทิฏฺุปาทานํ. จตุตฺเถ วิปลฺลาเส ิโต ขนฺเธ อตฺตโต อุปาทิยติ, อิทํ อตฺตวาทุปาทานํ.
ตตฺถ กามุปาทาเน ิโต กาเม อภิชฺฌาย คนฺถติ, อยํ อภิชฺฌากายคนฺโถ. สีลพฺพตุปาทาเน ิโต พฺยาปาทํ คนฺถติ, อยํ พฺยาปาทกายคนฺโถ. ทิฏฺุปาทาเน ิโต ปรามาสํ คนฺถติ, อยํ ปรามาสกายคนฺโถ. อตฺตวาทุปาทาเน ิโต ปปฺเจนฺโต คนฺถติ, อยํ อิทํสจฺจาภินิเวสกายคนฺโถ.
ตสฺส ¶ คนฺถคนฺถิตา กิเลสา อาสวนฺติ. กึ ปน วุจฺจติ อาสวนฺตีติ? วิปฺปฏิสารา. เย วิปฺปฏิสารา, เต อนุสยา. ตตฺถ อภิชฺฌากายคนฺเถน กามาสโว, พฺยาปาทกายคนฺเถน ภวาสโว, ปรามาสกายคนฺเถน ทิฏฺาสโว, อิทํสจฺจาภินิเวสกายคนฺเถน อวิชฺชาสโว.
เต จตฺตาโร อาสวา เวปุลฺลํ คตา โอฆา โหนฺติ, เตน วุจฺจนฺติ ‘‘โอฆา’’ติ. ตตฺถ กามาสโว กาโมโฆ, ภวาสโว ภโวโฆ, อวิชฺชาสโว อวิชฺโชโฆ, ทิฏฺาสโว ทิฏฺโโฆ.
เต จตฺตาโร โอฆา อาสยมนุปวิฏฺา อนุสยสหคตา วุจฺจนฺติ สลฺลาติ หทยมาหจฺจ ติฏฺนฺติ. ตตฺถ กาโมโฆ ราคสลฺลํ, ภโวโฆ โทสสลฺลํ, อวิชฺโชโฆ โมหสลฺลํ, ทิฏฺโโฆ ทิฏฺิสลฺลํ.
อิเมหิ จตูหิ สลฺเลหิ ปริยาทินฺนํ วิฺาณํ จตูสุ ธมฺเมสุ ติฏฺติ รูเป เวทนาย สฺาย สงฺขาเรสุ. อิมา จตสฺโส วิฺาณฏฺิติโย. ตตฺถ ราคสลฺเลน นนฺทูปเสจนํ รูปูปคํ วิฺาณํ ติฏฺติ. โทสสลฺเลน เวทนูปคํ. โมหสลฺเลน สฺูปคํ. ทิฏฺิสลฺเลน นนฺทูปเสจนํ สงฺขารูปคํ วิฺาณํ ติฏฺติ.
จตูหิ ¶ วิฺาณฏฺิตีหิ จตุพฺพิธํ อคตึ คจฺฉนฺติ ฉนฺทา โทสา ภยา โมหา. ราเคน ฉนฺทา อคตึ คจฺฉติ, โทเสน โทสา อคตึ คจฺฉติ, โมเหน โมหา อคตึ คจฺฉติ, ทิฏฺิยา ภยา อคตึ คจฺฉติ, อิติ อิมานิ จ กมฺมานิ อิเม จ กิเลสา อยํ สํสารเหตุ.
ตตฺถิมา จตสฺโส ทิสา กพฬีกาโร อาหาโร ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ วิปลฺลาโส กามุปาทานํ กามโยโค อภิชฺฌากายคนฺโถ กามาสโว กาโมโฆ ราคสลฺลํ รูปูปคา วิฺาณฏฺิติ ฉนฺทา อคติคมนํ, อยํ ปมา ทิสา.
ผสฺโส อาหาโร ‘‘ทุกฺเข สุข’’นฺติ วิปลฺลาโส สีลพฺพตุปาทานํ ภวโยโค พฺยาปาทกายคนฺโถ ภวาสโว ภโวโฆ โทสสลฺลํ เวทนูปคา วิฺาณฏฺิติ โทสา อคติคมนํ, อยํ ทุติยา ทิสา.
มโนสฺเจตนาหาโร ‘‘อนตฺตนิ อตฺตา’’ติ วิปลฺลาโส ทิฏฺุปาทานํ ทิฏฺิโยโค ปรามาสกายคนฺโถ ทิฏฺาสโว ทิฏฺโโฆ ทิฏฺิสลฺลํ สฺูปคา วิฺาณฏฺิติ ภยา อคติคมนํ, อยํ ตติยา ทิสา.
วิฺาณาหาโร ¶ ‘‘อนิจฺเจ นิจฺจ’’นฺติ วิปลฺลาโส อตฺตวาทุปาทานํ อวิชฺชาโยโค อิทํสจฺจาภินิเวโสกายคนฺโถ อวิชฺชาสโว อวิชฺโชโฆ โมหสลฺลํ สงฺขารูปคา วิฺาณฏฺิติ โมหา อคติคมนํ, อยํ จตุตฺถี ทิสา. อิติ อิเมสํ ทสนฺนํ สุตฺตานํ ปเมน ปเทน ปมาย ทิสาย อาโลกนํ, ทุติเยน ปเทน ทุติยาย ทิสาย, ตติเยน ปเทน ตติยาย ทิสาย, จตุตฺเถน ปเทน จตุตฺถิยา ทิสาย อาโลกนํ, อยํ วุจฺจติ ทิสา อาโลกนา. อิมินา นเยน สพฺเพ กิเลสา จตูสุ ปเทสุ ปกฺขิปิตพฺพา. อยํ อกุสลปกฺโข.
จตสฺโส ปฏิปทา, จตฺตาริ ฌานานิ, จตฺตาโร สติปฏฺานา, จตฺตาโร วิหารา ทิพฺโพ พฺรหฺมา อริโย อาเนฺโช, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อจฺฉริยา อพฺภุตา ธมฺมา, จตฺตาโร อธิฏฺานา, จตฺตาโร สมาธโย ฉนฺทสมาธิ วีริยสมาธิ จิตฺตสมาธิ วีมํสาสมาธิ, จตฺตาโร ธมฺมา สุขภาคิยา นาฺตฺร โพชฺฌงฺคา นาฺตฺร ตปสา นาฺตฺร อินฺทฺริยสํวรา นาฺตฺร สพฺพนิสฺสคฺคา, จตฺตาริ อปฺปมาณานิ.
ตตฺถ ¶ ทุกฺขา ปฏิปทา ทนฺธาภิฺา ภาวิยมานา พหุลีกริยมานา ปมํ ฌานํ ปริปูเรติ, ปมํ ฌานํ ปริปุณฺณํ ปมํ สติปฏฺานํ ปริปูเรติ, ปมํ สติปฏฺานํ ปริปุณฺณํ ปมํ วิหารํ ปริปูเรติ, ปโม วิหาโร ปริปุณฺโณ ปมํ สมฺมปฺปธานํ ปริปูเรติ, ปมํ สมฺมปฺปธานํ ปริปุณฺณํ ปมํ อจฺฉริยํ อพฺภุตํ ธมฺมํ ปริปูเรติ, ปโม อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม ปริปุณฺโณ ปมํ อธิฏฺานํ ปริปูเรติ, ปมํ อธิฏฺานํ ปริปุณฺณํ ฉนฺทสมาธึ ปริปูเรติ, ฉนฺทสมาธิ ปริปุณฺโณ อินฺทฺริยสํวรํ ปริปูเรติ, อินฺทฺริยสํวโร ปริปุณฺโณ ปมํ อปฺปมาณํ ปริปูเรติ. เอวํ ยาว สพฺพนิสฺสคฺคา จตุตฺถํ อปฺปมาณํ ปริปูเรติ.
ตตฺถ ปมา จ ปฏิปทา ปมฺจ ฌานํ ปมฺจ สติปฏฺานํ ทิพฺโพ จ วิหาโร ปมฺจ สมฺมปฺปธานํ ปโม จ อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม สจฺจาธิฏฺานฺจ ฉนฺทสมาธิ จ อินฺทฺริยสํวโร จ เมตฺตา จ อปฺปมาณํ. อยํ ปมา ทิสา.
ทุติยา จ ปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา ทุติยฺจ ฌานํ ทุติยฺจ สติปฏฺานํ พฺรหฺมา จ วิหาโร ทุติยฺจ สมฺมปฺปธานํ ทุติโย จ อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม จาคาธิฏฺานฺจ ¶ จิตฺตสมาธิ จ ตโป จ กรุณา จ อปฺปมาณํ. อยํ ทุติยา ทิสา.
ตติยา จ ปฏิปทา ทนฺธาภิฺา ตติยฺจ ฌานํ ตติยฺจ สติปฏฺานํ อริโย จ วิหาโร ตติยฺจ สมฺมปฺปธานํ ตติโย จ อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม สจฺจาธิฏฺานฺจ วีริยสมาธิ จ โพชฺฌงฺคา จ มุทิตา จ อปฺปมาณํ. อยํ ตติยา ทิสา.
จตุตฺถี จ ปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา จตุตฺถฺจ ฌานํ จตุตฺถฺจ สติปฏฺานํ อาเนฺโช จ วิหาโร จตุตฺถฺจ สมฺมปฺปธานํ จตุตฺโถ จ อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม อุปสมาธิฏฺานฺจ วีมํสาสมาธิ จ สพฺพนิสฺสคฺโค จ อุเปกฺขา จ อปฺปมาณํ. อยํ จตุตฺถี ทิสา. อิมาสํ จตุนฺนํ ทิสานํ ยา อาโลกนา, อยํ วุจฺจติ ทิสาโลจโน นาม นโย.
ตตฺถายํ โยชนา – จตฺตาโร จ อาหารา, จตสฺโส จ ปฏิปทา, จตฺตาโร จ วิปลฺลาสา, จตฺตาโร จ สติปฏฺานา, จตฺตาริ จ อุปาทานานิ, จตฺตาริ จ ฌานานิ, จตฺตาโร จ โยคา, จตฺตาโร จ วิหารา, จตฺตาโร จ คนฺถา, จตฺตาโร จ สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร จ อาสวา, จตฺตาโร จ อจฺฉริยา อพฺภุตา ธมฺมา, จตฺตาโร จ โอฆา, จตฺตาริ จ อธิฏฺานานิ, จตฺตาริ จ ¶ สลฺลานิ, จตฺตาโร จ สมาธโย, จตสฺโส จ วิฺาณฏฺิติโย, จตฺตาโร จ สุขภาคิยา ธมฺมา, จตฺตาริ จ อคติคมนานิ จตฺตาริ จ อปฺปมาณานิ. อิติ กุสลากุสลานํ ปกฺขปฏิปกฺขวเสน โยชนา. อยํ สีหวิกฺกีฬิเต ทิสาโลจโน นโย.
ตสฺส จตฺตาริ สามฺผลานิ ปริโยสานํ, ตตฺถ ปมาย ทิสาย โสตาปตฺติผลํ ปริโยสานํ, ทุติยาย สกทาคามิผลํ, ตติยาย อนาคามิผลํ, จตุตฺถิยา อรหตฺตผลํ ปริโยสานนฺติ.
ตตฺถ กตโม ติปุกฺขลนโย? ปฏิปทาวิภาเคน จตูสุ ปุคฺคเลสุ โย สุขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิฺาย นิยฺยาติ, อยํ อุคฺฆฏิตฺู. โย สุขาย วา ปฏิปทาย, ทนฺธาภิฺาย, ทุกฺขาย วา ปฏิปทาย ขิปฺปาภิฺาย นิยฺยาติ, อยํ วิปฺจิตฺู. โย ทุกฺขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิฺาย นิยฺยาติ, อยํ เนยฺโย. อิติ จตฺตาโร หุตฺวา ตโย โหนฺติ. ตตฺถ อุคฺฆฏิตฺุสฺส สมถปุพฺพงฺคมา วิปสฺสนา สปฺปายา ¶ . เนยฺยสฺส วิปสฺสนาปุพฺพงฺคโม สมโถ, วิปฺจิตฺุสฺส สมถวิปสฺสนา ยุคนทฺธา. อุคฺฆฏิตฺุสฺส มุทุกา เทสนา, เนยฺยสฺส ติกฺขา เทสนา, วิปฺจิตฺุสฺส ติกฺขมุทุกา เทสนา.
อุคฺฆฏิตฺุสฺส อธิปฺาสิกฺขา, วิปฺจิตฺุสฺส อธิจิตฺตสิกฺขา จ อธิปฺาสิกฺขา จ, เนยฺยสฺส อธิสีลสิกฺขา จ อธิจิตฺตสิกฺขา จ อธิปฺาสิกฺขา จ. อิติ อิเมสํ ปุคฺคลานํ จตูหิ ปฏิปทาหิ นิยฺยานํ.
ตตฺถายํ สํกิเลสปกฺโข, ตีณิ อกุสลมูลานิ, ตโย ผสฺสา, ติสฺโส เวทนา, ตโย อุปวิจารา, ตโย กิเลสา, ตโย วิตกฺกา, ตโย ปริฬาหา, ตีณิ สงฺขตลกฺขณานิ, ติสฺโส ทุกฺขตา.
ตีณิ อกุสลมูลานีติ โลโภ อกุสลมูลํ, โทโส อกุสลมูลํ, โมโห อกุสลมูลํ. ตโย ผสฺสาติ สุขเวทนีโย ผสฺโส, ทุกฺขเวทนีโย ผสฺโส, อทุกฺขมสุขเวทนีโย ผสฺโส. ติสฺโส เวทนาติ สุขา เวทนา, ทุกฺขา เวทนา, อทุกฺขมสุขา เวทนา. ตโย อุปวิจาราติ โสมนสฺสูปวิจาโร, โทมนสฺสูปวิจาโร, อุเปกฺขูปวิจาโร. ตโย กิเลสาติ โลโภ, โทโส, โมโห. ตโย วิตกฺกาติ กามวิตกฺโก, พฺยาปาทวิตกฺโก, วิหึสาวิตกฺโก. ตโย ปริฬาหาติ ¶ ราคโช, โทสโช, โมหโช. ตีณิ สงฺขตลกฺขณานีติ อุปฺปาโท, ิติ, วโย. ติสฺโส ทุกฺขตาติ ทุกฺขทุกฺขตา, วิปริณามทุกฺขตา, สงฺขารทุกฺขตา.
ตตฺถ โลโภ อกุสลมูลํ มนาปิเกน อารมฺมเณน สมุฏฺหติ. ตเทว มนาปิการมฺมณํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขเวทนีโย ผสฺโส, สุขเวทนียํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขา เวทนา, สุขํ เวทนํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ โสมนสฺสูปวิจาโร, โสมนสฺสูปวิจารํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ราโค, ราคํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ กามวิตกฺโก, กามวิตกฺกํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ราคโช ปริฬาโห, ราคชํ ปริฬาหํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ อุปฺปาโท สงฺขตลกฺขณํ, อุปฺปาทํ สงฺขตลกฺขณํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ วิปริณามทุกฺขตา.
โทโส อกุสลมูลํ อมนาปิเกน อารมฺมเณน สมุฏฺหติ. ตเทว อมนาปิการมฺมณํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ทุกฺขเวทนีโย ผสฺโส, ทุกฺขเวทนียํ ¶ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ทุกฺขา เวทนา, ทุกฺขํ เวทนํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ โทมนสฺสูปวิจาโร, โทมนสฺสูปวิจารํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ โทโส, โทสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ พฺยาปาทวิตกฺโก, พฺยาปาทวิตกฺกํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ โทสโช ปริฬาโห, โทสชํ ปริฬาหํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ิตสฺส อฺถตฺตํ สงฺขตลกฺขณํ, ิตสฺส อฺถตฺตํ สงฺขตลกฺขณํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ทุกฺขทุกฺขตา.
โมโห อกุสลมูลํ อุเปกฺขาานิยํ อารมฺมเณน สมุฏฺหติ. ตเทว อุเปกฺขาานิยํ อารมฺมณํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ อทุกฺขมสุขเวทนีโย ผสฺโส, อทุกฺขมสุขเวทนียํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ อทุกฺขมสุขา เวทนา, อทุกฺขมสุขํ เวทนํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ อุเปกฺขูปวิจาโร, อุเปกฺขูปวิจารํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ โมโห, โมหํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ วิหึสาวิตกฺโก, วิหึสาวิตกฺกํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ โมหโช ปริฬาโห, โมหชํ ปริฬาหํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ วโย สงฺขตลกฺขณํ, วยํ สงฺขตลกฺขณํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สงฺขารทุกฺขตา. อิติ อยํ ตีหิ อากาเรหิ กิเลสานํ นิทฺเทโส. โย โกจิ อกุสลปกฺโข, สพฺโพ โส ตีสุ อกุสลมูเลสุ สโมสรตีติ.
ตตฺถ กตโม กุสลปกฺโข? ตีณิ กุสลมูลานิ อโลโภ, อโทโส, อโมโห. ติสฺโส ปฺา สุตมยี, จินฺตามยี, ภาวนามยี. ตโย สมาธี สวิตกฺกสวิจาโร, อวิตกฺกวิจารมตฺโต, อวิตกฺกอวิจาโร. ติสฺโส สิกฺขา อธิสีลสิกฺขา, อธิจิตฺตสิกฺขา ¶ , อธิปฺาสิกฺขา. ตีณิ นิมิตฺตานิ สมถนิมิตฺตํ, ปคฺคหนิมิตฺตํ, อุเปกฺขานิมิตฺตํ. ตโย วิตกฺกา เนกฺขมฺมวิตกฺโก, อพฺยาปาทวิตกฺโก, อวิหึสาวิตกฺโก. ตีณิ อินฺทฺริยานิ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ, อฺินฺทฺริยํ, อฺาตาวินฺทฺริยํ. ตโย อุปวิจารา เนกฺขมฺมูปวิจาโร, อพฺยาปาทูปวิจาโร, อวิหึสูปวิจาโร ติสฺโส เอสนา กาเมสนา, ภเวสนา, พฺรหฺมจริเยสนา. ตโย ขนฺธา สีลกฺขนฺโธ, สมาธิกฺขนฺโธ, ปฺากฺขนฺโธ.
ตตฺถ อโลโภ กุสลมูลํ สุตมยิปฺํ ปริปูเรติ. สุตมยิ ปฺา ปริปุณฺณา สวิตกฺกสวิจารํ สมาธึ ปริปูเรติ, สวิตกฺกสวิจาโร สมาธิ ปริปุณฺโณ อธิสีลสิกฺขํ ปริปูเรติ, อธิสีลสิกฺขา ปริปุณฺณา ¶ สมถนิมิตฺตํ ปริปูเรติ, สมถนิมิตฺตํ ปริปุณฺณํ เนกฺขมฺมวิตกฺกํ ปริปูเรติ, เนกฺขมฺมวิตกฺโก ปริปุณฺโณ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ ปริปูเรติ, อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ ปริปุณฺณํ เนกฺขมฺมสิตูปวิจารํ ปริปูเรติ, เนกฺขมฺมูปวิจารํ ปริปุณฺโณ กาเมสนํ ปชหติ. กาเมสนปฺปหานํ สีลกฺขนฺธํ ปริปูเรติ.
อโทโส กุสลมูลํ จินฺตามยิปฺํ ปริปูเรติ, จินฺตามยิปฺา ปริปุณฺณา อวิตกฺกวิจารมตฺตํ สมาธึ ปริปูเรติ, อวิตกฺกวิจารมตฺโต สมาธิ ปริปุณฺโณ อธิจิตฺตสิกฺขํ ปริปูเรติ, อธิจิตฺตสิกฺขา ปริปุณฺณา อุเปกฺขานิมิตฺตํ ปริปูเรติ, อุเปกฺขานิมิตฺตํ ปริปุณฺณํ อพฺยาปาทวิตกฺกํ ปริปูเรติ, อพฺยาปาทวิตกฺโก ปริปุณฺโณ อฺินฺทฺริยํ ปริปูเรติ, อฺินฺทฺริยํ ปริปุณฺณํ อพฺยาปาทูปวิจารํ ปริปูเรติ, อพฺยาปาทูปวิจาโร ปริปุณฺโณ ภเวสนํ ปชหติ, ภเวสนปฺปหานํ สมาธิกฺขนฺธํ ปริปูเรติ.
อโมโห กุสลมูลํ ภาวนามยิปฺํ ปริปูเรติ, ภาวนามยิปฺา ปริปุณฺณา อวิตกฺกอวิจารํ สมาธึ ปริปูเรติ, อวิตกฺกอวิจาโร สมาธิ ปริปุณฺโณ อธิปฺาสิกฺขํ ปริปูเรติ, อธิปฺาสิกฺขา ปริปุณฺณา ปคฺคหนิมิตฺตํ ปริปูเรติ, ปคฺคหนิมิตฺตํ ปริปุณฺณํ อวิหึสาวิตกฺกํ ปริปูเรติ, อวิหึสาวิตกฺโก ปริปุณฺโณ อฺาตาวินฺทฺริยํ ปริปูเรติ, อฺาตาวินฺทฺริยํ ปริปุณฺณํ อวิหึสูปวิจารํ ปริปูเรติ, อวิหึสูปวิจาโร ปริปุณฺโณ พฺรหฺมจริเยสนํ ปริปูเรติ, พฺรหฺมจริเยสนา ปริปุณฺณา ปฺากฺขนฺธํ ปริปูเรติ.
อิติ อิเม ตโย ธมฺมา อกุสลปกฺขิกา กุสลปกฺขิกา จ ติกนิทฺเทเสหิ นิทฺทิฏฺา ติปุกฺขลนยสฺส ¶ ทิสา นาม. ตสฺส ปริโยสานํ ตโย วิโมกฺขา อปฺปณิหิโต สฺุโต อนิมิตฺโต, อยํ ติปุกฺขโล นาม ทุติโย นโย.
ตตฺถ เย อิเม ตโย ปุคฺคลา อุคฺฆฏิตฺู วิปฺจิตฺู เนยฺโยติ อิเมสํ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ ทฺเว ปุคฺคลา สุขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิฺาย, สุขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิฺาย จ นิยฺยนฺติ, ทฺเวเยว ปุคฺคลา ทุกฺขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิฺาย, ทุกฺขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิฺาย จ นิยฺยนฺติ, อิเม จตฺตาโร. เต วิเสเสน ทฺเว โหนฺติ ทิฏฺิจริโต จ ตณฺหาจริโต จ. อิเม ¶ จตฺตาโร หุตฺวา ตโย โหนฺติ, ตโย หุตฺวา ทฺเว โหนฺติ. อิเมสํ ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ อยํ สํกิเลโส – อวิชฺชา จ ตณฺหา จ อหิรีกฺจ อโนตฺตปฺปฺจ อสติ จ อสมฺปชฺฺจ นีวรณานิ จ สํโยชนานิ จ อชฺโฌสานฺจ อภินิเวโส จ อหํกาโร จ มมํกาโร จ อสฺสทฺธิยฺจ โทวจสฺสตา จ โกสชฺชฺจ อโยนิโสมนสิกาโร จ วิจิกิจฺฉา จ อวิชฺชา จ อสทฺธมฺมสฺสวนฺจ อสมาปตฺติ จ.
ตตฺถ อวิชฺชา จ อหิรีกฺจ อสติ จ นีวรณานิ จ อชฺโฌสานฺจ อหํกาโร จ อสฺสทฺธิยฺจ โกสชฺชฺจ วิจิกิจฺฉา จ อสทฺธมฺมสฺสวนฺจ, อยํ เอกา ทิสา.
ตณฺหา จ อโนตฺตปฺปฺจ อสมฺปชฺฺจ สํโยชนานิ จ อภินิเวโส จ มมํกาโร จ โทวจสฺสตา จ อโยนิโสมนสิกาโร จ อวิชฺชา จ อสมาปตฺติ จ, อยํ ทุติยา ทิสา. ทสนฺนํ ทุกานํ ทส ปทานิ ปมา ทิสาติ กาตพฺพานิ. สํขิตฺเตน อตฺถํ าเปนฺติ ปฏิปกฺเข กณฺหปกฺขสฺส ทสนฺนํ ทุกานํ ทส ปทานิ ทุติยกานิ, อยํ ทุติยา ทิสา.
ตตฺถ กตโม กุสลปกฺโข? สมโถ จ วิปสฺสนา จ วิชฺชา จ จรณฺจ สติ จ สมฺปชฺฺจ หิรี จ โอตฺตปฺปฺจ อหํการปฺปหานฺจ มมํการปฺปหานฺจ สมฺมาวายาโม จ โยนิโสมนสิกาโร จ สมฺมาสติ จ สมฺมาสมาธิ จ ปฺา จ นิพฺพิทา จ สมาปตฺติ จ สทฺธมฺมสฺสวนฺจ โสมนสฺสฺจ ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติ จ.
ทสนฺนํ ทุกานํ สมถาทีนิ โสมนสฺสปริโยสานานิ ปมานิ ทส ปทานิ ปมา ทิสา, วิปสฺสนาทีนิ ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติปริโยสานานิ ทุติยานิ ทส ปทานิ ทุติยา ทิสา. อิติ อกุสลปกฺเข กุสลปกฺเข จ นนฺทิยาวฏฺฏสฺส นยสฺส จตสฺโส ทิสา.
ตาสุ ¶ กุสลปกฺเข สมถาทีหิ อกุสลปกฺเข ตณฺหาทโย ปหานํ คจฺฉนฺติ, เตสํ ปหานา ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ, กุสลปกฺเข วิปสฺสนาทีหิ อกุสลปกฺเข อวิชฺชาทโย ปหานํ คจฺฉนฺติ, เตสํ ปหานา อวิชฺชาวิราคา ปฺาวิมุตฺติ. อิติ อิมา ทฺเว วิมุตฺติโย นนฺทิยาวฏฺฏนเย ปริโยสานํ.
ตตฺถ ¶ ตณฺหา อวิชฺชา สมโถ วิปสฺสนาติ จตฺตาริ ปทานิ, เตสุ อฏฺารส มูลปทานิ สโมสรนฺติ. กถํ? สมโถ จ อโลโภ จ อโทโส จ อสุภสฺา จ ทุกฺขสฺา จาติ อิมานิ ปฺจ ปทานิ สมถํ ภชนฺติ, วิปสฺสนา จ อโมโห จ อนิจฺจสฺา จ อนตฺตสฺา จาติ อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ วิปสฺสนํ ภชนฺติ. เอวํ นว ปทานิ กุสลานิ ทฺวีสุ ปเทสุ สโมสรนฺติ. ตณฺหา จ โลโภ จ โทโส จ สุภสฺา จ สุขสฺา จาติ อิมานิ ปฺจ ปทานิ ตณฺหํ ภชนฺติ, อวิชฺชา จ โมโห จ นิจฺจสฺา จ อตฺตสฺา จาติ อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ อวิชฺชํ ภชนฺติ. เอวํ นว ปทานิ อกุสลานิ ทฺวีสุ ปเทสุ สโมสรนฺติ. อิติ ติปุกฺขโล จ สีหวิกฺกีฬิโต จ นนฺทิยาวฏฺฏนยํ อนุปฺปวิสนฺติ.
กถํ ติปุกฺขเล นเย อิตเร ทฺเว นยา อนุปฺปวิสนฺติ? วิปสฺสนา จ อโมโห จ อนิจฺจสฺา จ อนตฺตสฺา จาติ อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ อโมโห, สมโถ จ อโลโภ จ อสุภสฺา จ ทุกฺขสฺา จาติ อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ อโลโภ, อโทโส อโทโส เอว. เอวํ นว ปทานิ กุสลานิ ตีสุ ปเทสุ สโมสรนฺติ. ตณฺหา จ โลโภ จ สุภสฺา จ สุขสฺา จาติ อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ โลโภ, อวิชฺชา จ โมโห จ นิจฺจสฺา จ อตฺตสฺา จาติ อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ โมโห, โทโส โทโส เอว. เอวํ นว ปทานิ อกุสลานิ ตีสุ ปเทสุ สโมสรนฺติ. อิติ ติปุกฺขเล นเย อิตเร ทฺเว นยา อนุปฺปวิสนฺติ.
กถํ จตูสุ ปเทสุ อฏฺารส มูลปทานิ สโมสรนฺติ? ตณฺหา จ สุภสฺา จ, อยํ ปโม วิปลฺลาโส. โลโภ จ สุขสฺา จ, อยํ ทุติโย วิปลฺลาโส. อวิชฺชา จ นิจฺจสฺา จ, อยํ ตติโย วิปลฺลาโส. โมโห จ อตฺตสฺา จ, อยํ จตุตฺโถ วิปลฺลาโส. อิติ นว ปทานิ อกุสลานิ จตูสุ ปเทสุ สโมสรนฺติ. สมโถ จ อสุภสฺา จ ปมํ สติปฏฺานํ, อโลโภ จ ทุกฺขสฺา จ ทุติยํ สติปฏฺานํ, วิปสฺสนา จ อนิจฺจสฺา จ ตติยํ สติปฏฺานํ, อโมโห จ อนตฺตสฺา จ จตุตฺถํ สติปฏฺานํ. อิติ นว ปทานิ กุสลานิ จตูสุ ปเทสุ สโมสรนฺติ. เอวํ สีหวิกฺกีฬิตนเย ¶ อิตเร ทฺเว นยา อนุปฺปวิสนฺติ. ติณฺณฺหิ นยานํ ยา ภูมิโย โคจโร, โส เอเกกํ นยํ ¶ อนุปฺปวิสติ. ตสฺมา เอเกกสฺส นยสฺส อกุสเล วา ธมฺเม วิฺาเต กุสเล วา ปฏิปกฺโข อนฺเวสิตพฺโพ. ปฏิปกฺขํ อนฺเวสิตฺวา โส นโย นิทฺทิสิตพฺโพ. ตมฺหิ นเย นิทฺทิฏฺเ ยถา เอกมฺหิ นเย อิตเรสํ นยานํ มูลปทานิ อนุปฺปวิฏฺานิ, ตโต ตโต นีหริตฺวา นิทฺทิสิตพฺพานิ. เอเกกสฺมิฺหิ นเย อฏฺารส มูลปทานิ อนุปฺปวิฏฺานิ.
ตตฺถ เอเกกสฺมึ ธมฺเม วิฺาเต สพฺเพ ธมฺมา วิฺาตา โหนฺติ. อิเมสํ ติณฺณํ นยานํ สีหวิกฺกีฬิตสฺส นยสฺส จตฺตาริ ผลานิ ปริโยสานํ ปมาย ทิสาย ปมํ ผลํ, ทุติยาย ทิสาย ทุติยํ ผลํ, ตติยาย ทิสาย ตติยํ ผลํ, จตุตฺถาย ทิสาย จตุตฺถํ ผลํ ปริโยสานํ.
ติปุกฺขลสฺส นยสฺส ตโย วิโมกฺขา ปริโยสานํ ปมาย ทิสาย อปฺปณิหิโต, ทุติยาย สฺุโต, ตติยาย อนิมิตฺโต วิโมกฺโข ปริโยสานํ.
นนฺทิยาวฏฺฏสฺส นยสฺส ทฺเว วิมุตฺติโย ปริโยสานํ ปมาย ทิสาย ตณฺหาวิราคา เจโตวิมุตฺติ, ทุติยาย ทิสาย อวิชฺชาวิราคา ปฺาวิมุตฺติ ปริโยสานํ. อิเมสุ ตีสุ นเยสุ ยา อฏฺารสนฺนํ ปทานํ อาโลจนา, อยํ ทิสาโลจโน นโย. ยา อาโลเกตฺวา กุสลปกฺเข อกุสลปกฺเข จ ‘‘อยํ ธมฺโม อิมํ ธมฺมํ ภชตี’’ติ ชานนฺเตน สมฺมา โยชนา, อยํ องฺกุโส นโยติ อิเม ปฺจ นยา.
นยสมุฏฺานวารวณฺณนา นิฏฺิตา.