📜
๔. ปฏินิทฺเทสวาโร
๑. เทสนาหารวิภงฺโค
๕. ตตฺถ กตโม เทสนาหาโร? ‘‘อสฺสาทาทีนวตา’’ติ คาถา อยํ เทสนาหาโร. กึ เทสยติ? อสฺสาทํ อาทีนวํ นิสฺสรณํ ผลํ อุปายํ อาณตฺตึ. ธมฺมํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยฺชนํ เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสสฺสามีติ.
‘‘กามํ [กามมาทิกา อิมา ฉ คาถา สุ. นิ. ๗๗๒ ปสฺสิตพฺพา] กามยมานสฺส, ตสฺส เจตํ สมิชฺฌติ;
อทฺธา ปีติมโน โหติ, ลทฺธา มจฺโจ ยทิจฺฉตี’’ติ.
อยํ อสฺสาโท.
ตตฺถ กตโม อาทีนโว?
‘‘ตสฺส ¶ เจ กามยานสฺส, ฉนฺทชาตสฺส ชนฺตุโน;
เต กามา ปริหายนฺติ, สลฺลวิทฺโธว รุปฺปตี’’ติ.
อยํ อาทีนโว.
ตตฺถ กตมํ นิสฺสรณํ?
‘‘โย กาเม ปริวชฺเชติ, สปฺปสฺเสว ปทา สิโร;
โสมํ วิสตฺติกํ โลเก, สโต สมติวตฺตตี’’ติ.
อิทํ นิสฺสรณํ.
ตตฺถ กตโม อสฺสาโท?
‘‘เขตฺตํ วตฺถุํ หิรฺํ วา, ควาสฺสํ ทาสโปริสํ;
ถิโย พนฺธู ปุถู กาเม, โย นโร อนุคิชฺฌตี’’ติ.
อยํ อสฺสาโท.
ตตฺถ กตโม อาทีนโว?
‘‘อพลา นํ พลียนฺติ, มทฺทนฺเต นํ ปริสฺสยา;
ตโต นํ ทุกฺขมนฺเวติ, นาวํ ภินฺนมิโวทก’’นฺติ.
อยํ อาทีนโว.
ตตฺถ กตมํ นิสฺสรณํ?
‘‘ตสฺมา ชนฺตุ สทา สโต, กามานิ ปริวชฺชเย;
เต ปหาย ตเร โอฆํ, นาวํ สิตฺวาว ปารคู’’ติ.
อิทํ นิสฺสรณํ.
‘‘ธมฺโม หเว รกฺขติ ธมฺมจารึ, ฉตฺตํ มหนฺตํ ยถ วสฺสกาเล;
เอสานิสํโส ธมฺเม สุจิณฺเณ, น ทุคฺคตึ คจฺฉติ ธมฺมจารี’’ติ.
อิทํ ผลํ.
ตตฺถ กตโม อุปาโย?
‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ…เป…
‘‘สพฺเพ สงฺขารา [ปสฺส ธ. ป. ๒๗๗] ทุกฺขา’’ติ…เป…
‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ, ยทา ปฺาย ปสฺสติ;
อถ นิพฺพินฺทติ ทุกฺเข, เอส มคฺโค วิสุทฺธิยา’’ติ.
อยํ อุปาโย.
ตตฺถ ¶ กตมา อาณตฺติ?
‘‘จกฺขุมา [ปสฺส อุทา. ๔๓] วิสมานีว, วิชฺชมาเน ปรกฺกเม;
ปณฺฑิโต ชีวโลกสฺมึ, ปาปานิ ปริวชฺชเย’’ติ.
อยํ อาณตฺติ.
‘‘‘สฺุโต โลกํ อเวกฺขสฺสุ,
โมฆราชา’ติ อาณตฺติ, ‘สทา สโต’ติ อุปาโย;
‘อตฺตานุทิฏฺึ อูหจฺจ [อุหจฺจ (ก.) ปสฺส สุ. นิ. ๑๑๒๕], เอวํ มจฺจุตโร สิยา’’’.
อิทํ ผลํ.
๖. ตตฺถ ภควา อุคฺฆฏิตฺุสฺส ปุคฺคลสฺส นิสฺสรณํ เทสยติ, วิปฺจิตฺุสฺส ปุคฺคลสฺส อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ เทสยติ, เนยฺยสฺส ปุคฺคลสฺส อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ เทสยติ.
ตตฺถ จตสฺโส ปฏิปทา, จตฺตาโร ปุคฺคลา. ตณฺหาจริโต มนฺโท สตินฺทฺริเยน ทุกฺขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิฺาย นิยฺยาติ สติปฏฺาเนหิ นิสฺสเยหิ. ตณฺหาจริโต อุทตฺโต [อุทตฺโถ (สี.) อุ + อา + ทา + ต] สมาธินฺทฺริเยน ทุกฺขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิฺาย ¶ ¶ นิยฺยาติ ฌาเนหิ นิสฺสเยหิ. ทิฏฺิจริโต มนฺโท วีริยินฺทฺริเยน สุขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิฺาย นิยฺยาติ สมฺมปฺปธาเนหิ นิสฺสเยหิ. ทิฏฺิจริโต อุทตฺโต ปฺินฺทฺริเยน สุขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิฺาย นิยฺยาติ สจฺเจหิ นิสฺสเยหิ.
อุโภ ตณฺหาจริตา สมถปุพฺพงฺคมาย วิปสฺสนา นิยฺยนฺติ ราควิราคาย เจโตวิมุตฺติยา. อุโภ ทิฏฺิจริตา วิปสฺสนาปุพฺพงฺคเม สมเถน นิยฺยนฺติ อวิชฺชาวิราคาย ปฺาวิมุตฺติยา.
ตตฺถ เย สมถปุพฺพงฺคมาหิ ปฏิปทาหิ นิยฺยนฺติ, เต นนฺทิยาวฏฺเฏน นเยน หาตพฺพา, เย วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมาหิ ปฏิปทาหิ นิยฺยนฺติ, เต สีหวิกฺกีฬิเตน นเยน หาตพฺพา.
๗. สฺวายํ ¶ หาโร กตฺถ สมฺภวติ, ยสฺส สตฺถา วา ธมฺมํ เทสยติ อฺตโร วา ครุฏฺานีโย สพฺรหฺมจารี, โส ตํ ธมฺมํ สุตฺวา สทฺธํ ปฏิลภติ. ตตฺถ ยา วีมํสา อุสฺสาหนา ตุลนา อุปปริกฺขา, อยํ สุตมยี ปฺา. ตถา สุเตน นิสฺสเยน ยา วีมํสา ตุลนา อุปปริกฺขา มนสานุเปกฺขณา, อยํ จินฺตามยี ปฺา. อิมาหิ ทฺวีหิ ปฺาหิ มนสิการสมฺปยุตฺตสฺส ยํ าณํ อุปฺปชฺชติ ทสฺสนภูมิยํ วา ภาวนาภูมิยํ วา, อยํ ภาวนามยี ปฺา.
๘. ปรโตโฆสา สุตมยี ปฺา. ปจฺจตฺตสมุฏฺิตา โยนิโส มนสิการา จินฺตามยี ปฺา. ยํ ปรโต จ โฆเสน ปจฺจตฺตสมุฏฺิเตน จ โยนิโสมนสิกาเรน าณํ อุปฺปชฺชติ, อยํ ภาวนามยี ปฺา. ยสฺส อิมา ทฺเว ปฺา อตฺถิ สุตมยี จินฺตามยี จ, อยํ อุคฺฆฏิตฺู. ยสฺส สุตมยี ปฺา อตฺถิ, จินฺตามยี นตฺถิ, อยํ วิปฺจิตฺู [วิปจฺจิตฺู (สี.)]. ยสฺส เนว สุตมยี ปฺา อตฺถิ น จินฺตามยี, อยํ เนยฺโย.
๙. สายํ ธมฺมเทสนา กึ เทสยติ? จตฺตาริ สจฺจานิ ทุกฺขํ สมุทยํ นิโรธํ มคฺคํ. อาทีนโว จ ผลฺจ ทุกฺขํ, อสฺสาโท สมุทโย, นิสฺสรณํ นิโรโธ, อุปาโย อาณตฺติ จ มคฺโค. อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ. อิทํ ธมฺมจกฺกํ.
ยถาห ¶ ภควา – ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ เม, ภิกฺขเว, พาราณสิยํ อิสิปตเน มิคทาเย อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ อปฺปฏิวตฺติยํ สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา เกนจิ วา โลกสฺมึ, สพฺพํ ธมฺมจกฺกํ.
ตตฺถ ¶ อปริมาณา ปทา, อปริมาณา อกฺขรา, อปริมาณา พฺยฺชนา, อปริมาณา อาการา เนรุตฺตา นิทฺเทสา. เอตสฺเสว อตฺถสฺส สงฺกาสนา ปกาสนา วิวรณา วิภชนา อุตฺตานีกมฺมํ [อุตฺตานิกมฺมํ (ก.)] ปฺตฺติ, อิติปิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ.
‘‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’’ติ เม, ภิกฺขเว, พาราณสิยํ อิสิปตเน มิคทาเย อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ…เป… ¶ ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’’ติ เม, ภิกฺขเว…เป… ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ เม, ภิกฺขเว, พาราณสิยํ อิสิปตเน มิคทาเย อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ อปฺปฏิวตฺติยํ สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา เกนจิ วา โลกสฺมึ.
ตตฺถ อปริมาณา ปทา, อปริมาณา อกฺขรา, อปริมาณา พฺยฺชนา, อปริมาณา อาการา เนรุตฺตา นิทฺเทสา. เอตสฺเสว อตฺถสฺส สงฺกาสนา ปกาสนา วิวรณา วิภชนา อุตฺตานีกมฺมํ ปฺตฺติ อิติปิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ.
ตตฺถ ภควา อกฺขเรหิ สงฺกาเสติ, ปเทหิ ปกาเสติ, พฺยฺชเนหิ วิวรติ, อากาเรหิ วิภชติ, นิรุตฺตีหิ อุตฺตานีกโรติ [อุตฺตานึ กโรติ (ก.)], นิทฺเทเสหิ ปฺเปติ. ตตฺถ ภควา อกฺขเรหิ จ ปเทหิ จ อุคฺฆเฏติ [อุคฺฆาเฏติ (สี.)], พฺยฺชเนหิ จ อากาเรหิ จ วิปฺจยติ, นิรุตฺตีหิ จ นิทฺเทเสหิ จ วิตฺถาเรติ. ตตฺถ อุคฺฆฏนา [อุคฺฆาฏนา (สี.)] อาทิ, วิปฺจนา มชฺเฌ, วิตฺถารณา ปริโยสานํ. โสยํ ธมฺมวินโย อุคฺฆฏียนฺโต อุคฺฆฏิตฺูปุคฺคลํ วิเนติ, เตน นํ อาหุ ‘‘อาทิกลฺยาโณ’’ติ. วิปฺจียนฺโต วิปฺจิตฺูปุคฺคลํ วิเนติ, เตน นํ อาหุ ‘‘มชฺเฌกลฺยาโณ’’ติ. วิตฺถารียนฺโต เนยฺยํ ปุคฺคลํ วิเนติ, เตน นํ อาหุ ‘‘ปริโยสานกลฺยาโณ’’ติ.
๑๐. ตตฺถ ¶ ฉปฺปทานิ อตฺโถ สงฺกาสนา ปกาสนา วิวรณา วิภชนา อุตฺตานีกมฺมํ ปฺตฺติ, อิมานิ ฉปฺปทานิ อตฺโถ. ฉปฺปทานิ พฺยฺชนํ อกฺขรํ ปทํ พฺยฺชนํ อากาโร นิรุตฺติ นิทฺเทโส, อิมานิ ฉปฺปทานิ พฺยฺชนํ. เตนาห ภควา ‘‘ธมฺมํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสานกลฺยาณํ สาตฺถํ สพฺยฺชน’’นฺติ.
เกวลนฺติ ¶ โลกุตฺตรํ, น มิสฺสํ โลกิเยหิ ธมฺเมหิ. ปริปุณฺณนฺติ ปริปูรํ อนูนํ อนติเรกํ. ปริสุทฺธนฺติ นิมฺมลํ สพฺพมลาปคตํ ปริโยทาตํ อุปฏฺิตํ สพฺพวิเสสานํ, อิทํ วุจฺจติ ¶ ตถาคตปทํอิติปิ ตถาคตนิเสวิตํอิติปิ ตถาคตารฺชิตํอิติปิ, อโตเจตํ พฺรหฺมจริยํ ปฺายติ. เตนาห ภควา ‘‘เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสสฺสามี’’ติ.
เกสํ อยํ ธมฺมเทสนา, โยคีนํ. เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน –
‘‘อสฺสาทาทีนวตา, นิสฺสรณมฺปิ จ ผลํ อุปาโย จ;
อาณตฺตี จ ภควโต, โยคีนํ เทสนาหาโร’’ติ.
นิยุตฺโต เทสนาหาโร.
๒. วิจยหารวิภงฺโค
๑๑. ตตฺถ กตโม วิจโย หาโร? ‘‘ยํ ปุจฺฉิตฺจ วิสฺสชฺชิตฺจา’’ติ คาถา, อยํ วิจโย หาโร.
กึ วิจินติ? ปทํ วิจินติ, ปฺหํ วิจินติ, วิสชฺชนํ [วิสฺสชฺชนํ (สี. ก.)] วิจินติ, ปุพฺพาปรํ วิจินติ, อสฺสาทํ วิจินติ, อาทีนวํ วิจินติ, นิสฺสรณํ วิจินติ, ผลํ วิจินติ, อุปายํ วิจินติ, อาณตฺตึ วิจินติ, อนุคีตึ วิจินติ, สพฺเพ นว สุตฺตนฺเต วิจินติ. ยถา กึ ภเว, ยถา อายสฺมา อชิโต ปารายเน ภควนฺตํ ปฺหํ ปุจฺฉติ –
‘‘เกนสฺสุ [ปสฺส สุ. นิ. ๑๐๓๘] นิวุโต โลโก, [อิจฺจายสฺมา อชิโต,]
เกนสฺสุ นปฺปกาสติ;
กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสิ, กึ สุ ตสฺส มหพฺภย’’นฺติ.
อิมานิ ¶ จตฺตาริ ปทานิ ปุจฺฉิตานิ, โส เอโก ปฺโห. กสฺมา? เอกวตฺถุ ปริคฺคหา, เอวฺหิ ¶ อาห ‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก’’ติ โลกาธิฏฺานํ ปุจฺฉติ, ‘‘เกนสฺสุ นปฺปกาสตี’’ติ โลกสฺส อปฺปกาสนํ ปุจฺฉติ, ‘‘กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสี’’ติ โลกสฺส อภิเลปนํ ปุจฺฉติ, ‘‘กึสุ ตสฺส มหพฺภย’’นฺติ ตสฺเสว โลกสฺส มหาภยํ ปุจฺฉติ. โลโก ติวิโธ กิเลสโลโก ภวโลโก อินฺทฺริยโลโก.
ตตฺถ ¶ วิสชฺชนา –
‘‘อวิชฺชาย นิวุโต โลโก, [อชิตาติ ภควา,]
วิวิจฺฉา [เววิจฺฉา (สุ. นิ. ๑๐๓๙)] ปมาทา นปฺปกาสติ;
ชปฺปาภิเลปนํ พฺรูมิ, ทุกฺขมสฺส มหพฺภย’’นฺติ.
อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ อิเมหิ จตูหิ ปเทหิ วิสชฺชิตานิ ปมํ ปเมน, ทุติยํ ทุติเยน, ตติยํ ตติเยน, จตุตฺถํ จตุตฺเถน.
‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก’’ติ ปฺเห ‘‘อวิชฺชาย นิวุโต โลโก’’ติ วิสชฺชนา. นีวรเณหิ นิวุโต โลโก, อวิชฺชานีวรณา หิ สพฺเพ สตฺตา. ยถาห ภควา ‘‘สพฺพสตฺตานํ, ภิกฺขเว, สพฺพปาณานํ สพฺพภูตานํ ปริยายโต เอกเมว นีวรณํ วทามิ ยทิทํ อวิชฺชา, อวิชฺชานีวรณา หิ สพฺเพ สตฺตา. สพฺพโสว, ภิกฺขเว, อวิชฺชาย นิโรธา จาคา ปฏินิสฺสคฺคา นตฺถิ สตฺตานํ นีวรณนฺติ วทามี’’ติ. เตน จ ปมสฺส ปทสฺส วิสชฺชนา ยุตฺตา.
‘‘เกนสฺสุ นปฺปกาสตี’’ติ ปฺเห ‘‘วิวิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสตี’’ติ วิสชฺชนา. โย ปุคฺคโล นีวรเณหิ นิวุโต, โส วิวิจฺฉติ. วิวิจฺฉา นาม วุจฺจติ วิจิกิจฺฉา. โส วิจิกิจฺฉนฺโต นาภิสทฺทหติ, น อภิสทฺทหนฺโต วีริยํ นารภติ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย กุสลานํ ธมฺมานํ สจฺฉิกิริยาย. โส อิธปฺปมาทมนุยุตฺโต วิหรติ ปมตฺโต, สุกฺเก ธมฺเม น อุปฺปาทิยติ, ตสฺส เต อนุปฺปาทิยมานา นปฺปกาสนฺติ, ยถาห ภควา –
‘‘ทูเร ¶ สนฺโต ปกาสนฺติ [ปกาเสนฺติ ธ. ป. ๓๐๔], หิมวนฺโตว ปพฺพโต;
อสนฺเตตฺถ น ทิสฺสนฺติ, รตฺตึ ขิตฺตา [รตฺติ ขิตฺตา (สี.), ปสฺส ธ. ป. ๓๐๔] ยถา สรา;
เต คุเณหิ ปกาสนฺติ, กิตฺติยา จ ยเสน จา’’ติ.
เตน ¶ จ ทุติยสฺส ปทสฺส วิสชฺชนา ยุตฺตา.
‘‘กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสี’’ติ ปฺเห ‘‘ชปฺปาภิเลปนํ พฺรูมี’’ติ วิสชฺชนา. ชปฺปา นาม วุจฺจติ ตณฺหา. สา กถํ อภิลิมฺปติ? ยถาห ภควา –
‘‘รตฺโต ¶ อตฺถํ น ชานาติ, รตฺโต ธมฺมํ น ปสฺสติ;
อนฺธนฺตมํ [อนฺธตมํ (ก.)] ตทา โหติ, ยํ ราโค สหเต นร’’นฺติ.
สายํ ตณฺหา อาสตฺติพหุลสฺส ปุคฺคลสฺส ‘‘เอวํ อภิชปฺปา’’ติ กริตฺวา ตตฺถ โลโก อภิลิตฺโต นาม ภวติ, เตน จ ตติยสฺส ปทสฺส วิสชฺชนา ยุตฺตา.
‘‘กึ สุ ตสฺส มหพฺภย’’นฺติ ปฺเห ‘‘ทุกฺขมสฺส มหพฺภย’’นฺติ วิสชฺชนา. ทุวิธํ ทุกฺขํ – กายิกฺจ เจตสิกฺจ. ยํ กายิกํ อิทํ ทุกฺขํ, ยํ เจตสิกํ อิทํ โทมนสฺสํ. สพฺเพ สตฺตา หิ ทุกฺขสฺส อุพฺพิชฺชนฺติ, นตฺถิ ภยํ ทุกฺเขน สมสมํ, กุโต วา ปน ตสฺส อุตฺตริตรํ? ติสฺโส ทุกฺขตา – ทุกฺขทุกฺขตา สงฺขารทุกฺขตา วิปริณามทุกฺขตา. ตตฺถ โลโก โอธโส กทาจิ กรหจิ ทุกฺขทุกฺขตาย มุจฺจติ. ตถา วิปริณามทุกฺขตาย. ตํ กิสฺส เหตุ? โหนฺติ โลเก อปฺปาพาธาปิ ทีฆายุกาปิ. สงฺขารทุกฺขตาย ปน โลโก อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา มุจฺจติ, ตสฺมา สงฺขารทุกฺขตา ทุกฺขํ โลกสฺสาติ กตฺวา ทุกฺขมสฺส มหพฺภยนฺติ. เตน จ จตุตฺถสฺส ปทสฺส วิสชฺชนา ยุตฺตา. เตนาห ภควา ‘‘อวิชฺชาย นิวุโต โลโก’’ติ.
สวนฺติ สพฺพธิ โสตา, [อิจฺจายสฺมา อชิโต,]
โสตานํ กึ นิวารณํ;
โสตานํ สํวรํ พฺรูหิ, เกน โสตา ปิธียเร [ปิถียเร (สี.), ปิธิยฺยเร (ก.), ปสฺส สุ. นิ. ๑๐๔๐].
อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ ปุจฺฉิตานิ. เต ทฺเว ปฺหา. กสฺมา? อิเมหิ พตฺวาธิวจเนน ปุจฺฉิตา. เอวํ ¶ สมาปนฺนสฺส โลกสฺส เอวํ สํกิลิฏฺสฺส กึ โลกสฺส โวทานํ วุฏฺานมิติ, เอวฺหิ อาห.
สวนฺติ ¶ สพฺพธิ โสตาติ. อสมาหิตสฺส สวนฺติ อภิชฺฌาพฺยาปาทปฺปมาทพหุลสฺส. ตตฺถ ยา อภิชฺฌา อยํ โลโภ อกุสลมูลํ, โย พฺยาปาโท อยํ โทโส อกุสลมูลํ, โย ปมาโท อยํ โมโห อกุสลมูลํ. ตสฺเสวํ อสมาหิตสฺส ฉสุ อายตเนสุ ตณฺหา สวนฺติ รูปตณฺหา สทฺทตณฺหา คนฺธตณฺหา รสตณฺหา โผฏฺพฺพตณฺหา ธมฺมตณฺหา, ยถาห ภควา –
‘‘สวตี’’ติ จ โข, ภิกฺขเว, ฉนฺเนตํ อชฺฌตฺติกานํ อายตนานํ อธิวจนํ. จกฺขุ สวติ ¶ มนาปิเกสุ รูเปสุ, อมนาปิเกสุ [อมนาปิเยสุ (ก.)] ปฏิหฺตีติ. โสตํ…เป… ฆานํ… ชิวฺหา… กาโย… มโน สวติ มนาปิเกสุ ธมฺเมสุ อมนาปิเกสุ ปฏิหฺตีติ. อิติ สพฺพา จ สวติ, สพฺพถา จ สวติ. เตนาห ‘‘สวนฺติ สพฺพธิ โสตา’’ติ.
‘‘โสตานํ กึ นิวารณ’’นฺติ ปริยุฏฺานวิฆาตํ ปุจฺฉติ, อิทํ โวทานํ. ‘‘โสตานํ สํวรํ พฺรูหิ, เกน โสตา ปิธียเร’’ติ อนุสยสมุคฺฆาตํ ปุจฺฉติ, อิทํ วุฏฺานํ.
ตตฺถ วิสชฺชนา –
‘‘ยานิ โสตานิ โลกสฺมึ, [อชิตาติ ภควา,]
สติ เตสํ นิวารณํ;
โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ, ปฺาเยเต ปิธียเร’’ติ.
กายคตาย สติยา ภาวิตาย พหุลีกตาย จกฺขุ นาวิฺฉติ มนาปิเกสุ รูเปสุ, อมนาปิเกสุ น ปฏิหฺติ, โสตํ…เป… ฆานํ… ชิวฺหา… กาโย… มโน นาวิฺฉติ มนาปิเกสุ ธมฺเมสุ, อมนาปิเกสุ น ปฏิหฺติ. เกน การเณน? สํวุตนิวาริตตฺตา อินฺทฺริยานํ ¶ . เกน เต สํวุตนิวาริตา? สติอารกฺเขน. เตนาห ภควา – ‘‘สติ เตสํ นิวารณ’’นฺติ.
ปฺาย อนุสยา ปหียนฺติ, อนุสเยสุ ปหีเนสุ ปริยุฏฺานา ปหียนฺติ. กิสฺส [ตสฺส (สี.)], อนุสยสฺส ปหีนตฺตา? ตํ ยถา ขนฺธวนฺตสฺส รุกฺขสฺส อนวเสสมูลุทฺธรเณ กเต ปุปฺผผลปลฺลวงฺกุรสนฺตติ สมุจฺฉินฺนา ภวติ. เอวํ ¶ อนุสเยสุ ปหีเนสุ ปริยุฏฺานสนฺตติ สมุจฺฉินฺนา ภวติ ปิทหิตา ปฏิจฺฉนฺนา. เกน? ปฺาย. เตนาห ภควา ‘‘ปฺาเยเต ปิธียเร’’ติ.
‘‘ปฺา เจว สติ จ, [อิจฺจายสฺมา อชิโต,]
นามรูปฺจ มาริส;
เอตํ เม ปุฏฺโ ปพฺรูหิ, กตฺเถตํ อุปรุชฺฌตี’’ติ.
‘‘ยเมตํ ¶ ปฺหํ อปุจฺฉิ [มํ ปุจฺฉิ (ก.), ปสฺส สุ. นิ. ๑๐๔๓], อชิต ตํ วทามิ เต;
ยตฺถ นามฺจ รูปฺจ, อเสสํ อุปรุชฺฌติ;
วิฺาณสฺส นิโรเธน, เอตฺเถตํ อุปรุชฺฌตี’’ติ.
อยํ ปฺเห [ปฺโห (สี. ก.) เนตฺติวิภาวนี ปสฺสิตพฺพา] อนุสนฺธึ ปุจฺฉติ. อนุสนฺธึ ปุจฺฉนฺโต กึ ปุจฺฉติ? อนุปาทิเสสํ นิพฺพานธาตุํ. ตีณิ จ สจฺจานิ สงฺขตานิ นิโรธธมฺมานิ ทุกฺขํ สมุทโย มคฺโค, นิโรโธ อสงฺขโต. ตตฺถ สมุทโย ทฺวีสุ ภูมีสุ ปหียติ ทสฺสนภูมิยา จ ภาวนาภูมิยา จ. ทสฺสเนน ตีณิ สํโยชนานิ ปหียนฺติ สกฺกายทิฏฺิ วิจิกิจฺฉา สีลพฺพตปรามาโส, ภาวนาย สตฺต สํโยชนานิ ปหียนฺติ กามจฺฉนฺโท พฺยาปาโท รูปราโค อรูปราโค มาโน อุทฺธจฺจํ อวิชฺชาวเสสา [อวิชฺชา จ นิรวเสสา (สี. ก.)]. เตธาตุเก อิมานิ ทส สํโยชนานิ ปฺโจรมฺภาคิยานิ ปฺจุทฺธมฺภาคิยานิ.
๑๒. ตตฺถ ¶ ตีณิ สํโยชนานิ สกฺกายทิฏฺิ วิจิกิจฺฉา สีลพฺพตปรามาโส อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ อธิฏฺาย นิรุชฺฌนฺติ. สตฺต สํโยชนานิ กามจฺฉนฺโท พฺยาปาโท รูปราโค อรูปราโค มาโน อุทฺธจฺจํ อวิชฺชาวเสสา อฺินฺทฺริยํ อธิฏฺาย นิรุชฺฌนฺติ. ยํ ปน เอวํ ชานาติ ‘‘ขีณา เม ชาตี’’ติ, อิทํ ขเย าณํ. ‘‘นาปรํ อิตฺถตฺตายา’’ติ ปชานาติ, อิทํ อนุปฺปาเท าณํ. อิมานิ ทฺเว าณานิ อฺาตาวินฺทฺริยํ. ตตฺถ ยฺจ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ ยฺจ อฺินฺทฺริยํ, อิมานิ อคฺคผลํ อรหตฺตํ ปาปุณนฺตสฺส นิรุชฺฌนฺติ, ตตฺถ ยฺจ ขเย าณํ ยฺจ อนุปฺปาเท าณํ, อิมานิ ทฺเว าณานิ เอกปฺา.
อปิ จ อารมฺมณสงฺเกเตน ทฺเว นามานิ ลพฺภนฺติ, ‘‘ขีณา เม ชาตี’’ติ ปชานนฺตสฺส ขเย าณนฺติ นามํ ลภติ, ‘‘นาปรํ อิตฺถตฺตายา’’ติ ปชานนฺตสฺส ¶ อนุปฺปาเท าณนฺติ นามํ ลภติ. สา ปชานนฏฺเน ปฺา, ยถาทิฏฺํ อปิลาปนฏฺเน สติ.
๑๓. ตตฺถ เย ปฺจุปาทานกฺขนฺธา, อิทํ นามรูปํ. ตตฺถ เย ผสฺสปฺจมกา ธมฺมา, อิทํ นามํ. ยานิ ปฺจินฺทฺริยานิ รูปานิ, อิทํ รูปํ. ตทุภยํ นามรูปํ วิฺาณสมฺปยุตฺตํ ตสฺส นิโรธํ ภควนฺตํ ปุจฺฉนฺโต อายสฺมา อชิโต ปารายเน เอวมาห –
‘‘ปฺา ¶ เจว สติ จ, นามรูปฺจ มาริส;
เอตํ เม ปุฏฺโ ปพฺรูหิ, กตฺเถตํ อุปรุชฺฌตี’’ติ.
ตตฺถ สติ จ ปฺา จ จตฺตาริ อินฺทฺริยานิ, สติ ทฺเว อินฺทฺริยานิ สตินฺทฺริยฺจ สมาธินฺทฺริยฺจ, ปฺา ทฺเว อินฺทฺริยานิ ปฺินฺทฺริยฺจ วีริยินฺทฺริยฺจ. ยา อิเมสุ จตูสุ อินฺทฺริเยสุ สทฺทหนา โอกปฺปนา, อิทํ สทฺธินฺทฺริยํ. ตตฺถ ยา สทฺธาธิปเตยฺยา จิตฺเตกคฺคตา, อยํ ฉนฺทสมาธิ. สมาหิเต จิตฺเต กิเลสานํ วิกฺขมฺภนตาย ปฏิสงฺขานพเลน วา ภาวนาพเลน วา, อิทํ ปหานํ. ตตฺถ ¶ เย อสฺสาสปสฺสาสา วิตกฺกวิจารา สฺาเวทยิตา สรสงฺกปฺปา, อิเม สงฺขารา. อิติ ปุริมโก จ ฉนฺทสมาธิ, กิเลสวิกฺขมฺภนตาย จ ปหานํ อิเม จ สงฺขารา, ตทุภยํ ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. ตตฺถ ยา วีริยาธิปเตยฺยา จิตฺเตกคฺคตา, อยํ วีริยสมาธิ…เป… ตตฺถ ยา จิตฺตาธิปเตยฺยา จิตฺเตกคฺคตา, อยํ จิตฺตสมาธิ…เป… ตตฺถ ยา วีมํสาธิปเตยฺยา จิตฺเตกคฺคตา, อยํ วีมํสาสมาธิ. สมาหิเต จิตฺเต กิเลสานํ วิกฺขมฺภนตาย ปฏิสงฺขานพเลน วา ภาวนาพเลน วา, อิทํ ปหานํ. ตตฺถ เย อสฺสาสปสฺสาสา วิตกฺกวิจารา สฺาเวทยิตา สรสงฺกปฺปา, อิเม สงฺขารา. อิติ ปุริมโก จ วีมํสาสมาธิ, กิเลสวิกฺขมฺภนตาย จ ปหานํ อิเม จ สงฺขารา, ตทุภยํ วีมํสาสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ.
๑๔. สพฺโพ สมาธิ าณมูลโก าณปุพฺพงฺคโม าณานุปริวตฺติ.
ยถา ปุเร ตถา ปจฺฉา, ยถา ปจฺฉา ตถา ปุเร;
ยถา ทิวา ตถา รตฺตึ [รตฺติ (ก.) อยํ คาถา เถรคา. ๓๙๗ ทิสฺสติ], ยถา รตฺตึ ตถา ทิวา.
อิติ ¶ วิวเฏน เจตสา อปริโยนทฺเธน สปฺปภาสํ จิตฺตํ ภาเวติ. ปฺจินฺทฺริยานิ กุสลานิ จิตฺตสหภูนิ จิตฺเต อุปฺปชฺชมาเน อุปฺปชฺชนฺติ, จิตฺเต นิรุชฺฌมาเน นิรุชฺฌนฺติ. นามรูปฺจ วิฺาณเหตุกํ วิฺาณปจฺจยา นิพฺพตฺตํ, ตสฺส มคฺเคน เหตุ อุปจฺฉินฺโน, วิฺาณํ อนาหารํ อนภินนฺทิตํ อปฺปฏิสนฺธิกํ ตํ นิรุชฺฌติ. นามรูปมปิ อเหตุ อปฺปจฺจยํ ปุนพฺภวํ น นิพฺพตฺตยติ [นิพฺพตฺติยติ (ก.)]. เอวํ ¶ วิฺาณสฺส นิโรธา ปฺา จ สติ จ นามรูปฺจ นิรุชฺฌติ. เตนาห ภควา –
‘‘ยเมตํ ¶ ปฺหํ อปุจฺฉิ, อชิต ตํ วทามิ เต;
ยตฺถ นามฺจ รูปฺจ, อเสสํ อุปรุชฺฌติ;
วิฺาณสฺส นิโรเธน, เอตฺเถตํ อุปรุชฺฌตี’’ติ.
‘‘เย จ [อยํ คาถา สุ. นิ. ๑๐๔๔ อฺถา ทิสฺสติ] สงฺขาตธมฺมาเส, [อิจฺจายสฺมา อชิโต]
เย จ เสกฺขา ปุถู อิธ;
เตสํ เม นิปโก อิริยํ, ปุฏฺโ ปพฺรูหิ มาริสา’’ติ.
๑๕. อิมานิ ตีณิ ปทานิ ปุจฺฉิตานิ, เต ตโย ปฺหา. กิสฺส? เสขาเสขวิปสฺสนาปุพฺพงฺคมปฺปหานโยเคน, เอวฺหิ อาห. ‘‘เย จ สงฺขาตธมฺมาเส’’ติ อรหตฺตํ ปุจฺฉติ, ‘‘เย จ เสขา ปุถู อิธา’’ติ เสขํ ปุจฺฉติ, ‘‘เตสํ เม นิปโก อิริยํ, ปุฏฺโ ปพฺรูหิ มาริสา’’ติ วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ ปหานํ ปุจฺฉติ.
ตตฺถ วิสชฺชนา –
‘‘กาเมสุ นาภิคิชฺเฌยฺย, [อชิตาติ ภควา]
มนสานาวิโล สิยา;
กุสโล สพฺพธมฺมานํ, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติ.
ภควโต สพฺพํ กายกมฺมํ าณปุพฺพงฺคมํ าณานุปริวตฺติ, สพฺพํ วจีกมฺมํ าณปุพฺพงฺคมํ าณานุปริวตฺติ, สพฺพํ มโนกมฺมํ าณปุพฺพงฺคมํ าณานุปริวตฺติ. อตีเต อํเส อปฺปฏิหตาณทสฺสนํ, อนาคเต อํเส อปฺปฏิหตาณทสฺสนํ, ปจฺจุปฺปนฺเน อํเส อปฺปฏิหตาณทสฺสนํ.
โก ¶ จ าณทสฺสนสฺส ปฏิฆาโต? ยํ ¶ อนิจฺเจ ทุกฺเข อนตฺตนิ จ อฺาณํ อทสฺสนํ, อยํ าณทสฺสนสฺส ปฏิฆาโต. ยถา อิธ ปุริโส ตารกรูปานิ ปสฺเสยฺย, โน จ คณนสงฺเกเตน ชาเนยฺย, อยํ าณทสฺสนสฺส ปฏิฆาโต.
ภควโต ปน อปฺปฏิหตาณทสฺสนํ, อนาวรณาณทสฺสนา หิ พุทฺธา ภควนฺโต. ตตฺถ เสเขน ทฺวีสุ ธมฺเมสุ จิตฺตํ รกฺขิตพฺพํ เคธา จ รชนีเยสุ ธมฺเมสุ, โทสา จ ปริยุฏฺานีเยสุ. ตตฺถ ¶ ยา อิจฺฉา มุจฺฉา ปตฺถนา ปิยายนา กีฬนา, ตํ ภควา นิวาเรนฺโต เอวมาห ‘‘กาเมสุ นาภิคิชฺเฌยฺยา’’ติ.
‘‘มนสานาวิโล สิยา’’ติ ปริยุฏฺานวิฆาตํ อาห. ตถา หิ เสโข อภิคิชฺฌนฺโต อสมุปฺปนฺนฺจ กิเลสํ อุปฺปาเทติ, อุปฺปนฺนฺจ กิเลสํ ผาตึ กโรติ. โย ปน อนาวิลสงฺกปฺโป อนภิคิชฺฌนฺโต วายมติ, โส อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. โส อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. โส อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. โส อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ.
๑๖. กตเม [กตเม จ (อฏฺ.)] อนุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา? กามวิตกฺโก พฺยาปาทวิตกฺโก วิหึสาวิตกฺโก, อิเม อนุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา. กตเม อุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา? อนุสยา อกุสลมูลานิ, อิเม อุปฺปนฺนา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา. กตเม อนุปฺปนฺนา กุสลา ธมฺมา? ยานิ โสตาปนฺนสฺส อินฺทฺริยานิ, อิเม อนุปฺปนฺนา กุสลา ธมฺมา. กตเม ¶ อุปฺปนฺนา กุสลา ธมฺมา? ยานิ อฏฺมกสฺส อินฺทฺริยานิ, อิเม อุปฺปนฺนา กุสลา ธมฺมา.
เยน กามวิตกฺกํ วาเรติ, อิทํ สตินฺทฺริยํ. เยน พฺยาปาทวิตกฺกํ วาเรติ, อิทํ สมาธินฺทฺริยํ. เยน วิหึสาวิตกฺกํ วาเรติ, อิทํ วีริยินฺทฺริยํ.
เยน ¶ อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ปาปเก อกุสเล ธมฺเม ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมติ นาธิวาเสติ, อิทํ ปฺินฺทฺริยํ. ยา อิเมสุ จตูสุ อินฺทฺริเยสุ สทฺทหนา โอกปฺปนา, อิทํ สทฺธินฺทฺริยํ.
ตตฺถ สทฺธินฺทฺริยํ กตฺถ ทฏฺพฺพํ? จตูสุ โสตาปตฺติยงฺเคสุ. วีริยินฺทฺริยํ กตฺถ ทฏฺพฺพํ? จตูสุ สมฺมปฺปธาเนสุ. สตินฺทฺริยํ กตฺถ ทฏฺพฺพํ? จตูสุ สติปฏฺาเนสุ. สมาธินฺทฺริยํ กตฺถ ทฏฺพฺพํ? จตูสุ ฌาเนสุ. ปฺินฺทฺริยํ กตฺถ ทฏฺพฺพํ? จตูสุ อริยสจฺเจสุ. เอวํ เสโข สพฺเพหิ ¶ กุสเลหิ ธมฺเมหิ อปฺปมตฺโต วุตฺโต ภควตา อนาวิลตาย มนสา. เตนาห ภควา ‘‘มนสานาวิโลสิยา’’ติ.
๑๗. ‘‘กุสโล สพฺพธมฺมาน’’นฺติ โลโก นาม ติวิโธ กิเลสโลโก ภวโลโก อินฺทฺริยโลโก. ตตฺถ กิเลสโลเกน ภวโลโก สมุทาคจฺฉติ, โส อินฺทฺริยานิ นิพฺพตฺเตติ, อินฺทฺริเยสุ ภาวิยมาเนสุ เนยฺยสฺส ปริฺา ภวติ. สา ทุวิเธน อุปปริกฺขิตพฺพา ทสฺสนปริฺาย จ ภาวนาปริฺาย จ. ยทา หิ เสโข เยฺยํ ปริชานาติ, ตทา นิพฺพิทาสหคเตหิ สฺามนสิกาเรหิ เนยฺยํ ปริฺาตํ ภวติ. ตสฺส ทฺเว ธมฺมา โกสลฺลํ คจฺฉนฺติ – ทสฺสนโกสลฺลฺจ ภาวนาโกสลฺลฺจ.
ตํ าณํ ปฺจวิเธน เวทิตพฺพํः อภิฺา ปริฺา ปหานํ ภาวนา สจฺฉิกิริยา. ตตฺถ ¶ กตมา อภิฺา? ยํ ธมฺมานํ สลกฺขเณ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา จ อตฺถปฏิสมฺภิทา จ, อยํ อภิฺา.
ตตฺถ กตมา ปริฺา? เอวํ อภิชานิตฺวา ยา ปริชานนา ‘‘อิทํ กุสลํ, อิทํ อกุสลํ, อิทํ สาวชฺชํ, อิทํ อนวชฺชํ, อิทํ กณฺหํ, อิทํ สุกฺกํ, อิทํ เสวิตพฺพํ, อิทํ น เสวิตพฺพํ, อิเม ธมฺมา เอวํคหิตา, อิทํ ผลํ นิพฺพตฺเตนฺติ [นิพฺพตฺตาเปนฺติ (ก.)], เตสํ เอวํคหิตานํ อยํ อตฺโถ’’ติ, อยํ ปริฺา.
เอวํ ปริชานิตฺวา ตโย ธมฺมา อวสิฏฺา ภวนฺติ ปหาตพฺพา ภาเวตพฺพา สจฺฉิกาตพฺพา จ. ตตฺถ กตเม ธมฺมา ปหาตพฺพา? เย อกุสลา. ตตฺถ กตเม ธมฺมา ภาเวตพฺพา? เย กุสลา. ตตฺถ กตเม ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา? ยํ อสงฺขตํ. โย เอวํ ชานาติ อยํ วุจฺจติ อตฺถกุสโล ธมฺมกุสโล ¶ กลฺยาณตากุสโล ผลตากุสโล, อายกุสโล อปายกุสโล อุปายกุสโล มหตา โกสลฺเลน สมนฺนาคโตติ, เตนาห ภควา ‘‘กุสโล สพฺพธมฺมาน’’นฺติ.
‘‘สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติ เตน ทิฏฺธมฺมสุขวิหารตฺถํ อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต อาโลกิเต วิโลกิเต สมิฺชิเต [สมฺมิฺชิเต (สี.)] ปสาริเต สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณ อสิเต ปีเต ขายิเต สายิเต อุจฺจารปสฺสาวกมฺเม คเต ิเต นิสินฺเน สุตฺเต ชาคริเต ภาสิเต ตุณฺหิภาเว สเตน สมฺปชาเนน วิหาตพฺพํ. อิมา ทฺเว จริยา อนฺุาตา ภควตา เอกา วิสุทฺธานํ, เอกา วิสุชฺฌนฺตานํ. เก วิสุทฺธา? อรหนฺโต. เก วิสุชฺฌนฺตา? เสกฺขา. กตกิจฺจานิ หิ อรหโต ¶ อินฺทฺริยานิ. ยํ โพชฺฌํ, ตํ จตุพฺพิธํ ทุกฺขสฺส ปริฺาภิสมเยน สมุทยสฺส ปหานาภิสมเยน มคฺคสฺส ภาวนาภิสมเยน นิโรธสฺส สจฺฉิกิริยาภิสมเยน, อิทํ จตุพฺพิธํ โพชฺฌํ โย เอวํ ชานาติ, อยํ วุจฺจติ ¶ สโต อภิกฺกมติ สโต ปฏิกฺกมติ ขยา ราคสฺส ขยา โทสสฺส ขยา โมหสฺส. เตนาห ภควา ‘‘สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติ, เตนาห –
‘‘กาเมสุ นาภิคิชฺเฌยฺย, [อชิตาติ ภควา]
มนสานาวิโล สิยา;
กุสโล สพฺพธมฺมานํ, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติ.
เอวํ ปุจฺฉิตพฺพํ, เอวํ วิสชฺชิตพฺพํ. สุตฺตสฺส จ อนุคีติ อตฺถโต จ พฺยฺชนโต จ สมาเนตพฺพา [สมานยิตพฺพา (สี. ก.)]. อตฺถาปคตํ หิ พฺยฺชนํ สมฺผปฺปลาปํ ภวติ. ทุนฺนิกฺขิตฺตสฺส ปทพฺยฺชนสฺส อตฺโถปิ ทุนฺนโย ภวติ, ตสฺมา อตฺถพฺยฺชนูเปตํ สงฺคายิตพฺพํ. สุตฺตฺจ ปวิจินิตพฺพํ. กึ อิทํ สุตฺตํ อาหจฺจ วจนํ อนุสนฺธิวจนํ นีตตฺถํ เนยฺยตฺถํ สํกิเลสภาคิยํ นิพฺเพธภาคิยํ อเสกฺขภาคิยํ? กุหึ อิมสฺส สุตฺตสฺส สพฺพานิ สจฺจานิ ปสฺสิตพฺพานิ, อาทิมชฺฌปริโยสาเนติ? เอวํ สุตฺตํ ปวิเจตพฺพํ. เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน – ‘‘ยํ ปุจฺฉิตฺจ วิสฺสชฺชิตฺจ, สุตฺตสฺส ยา จ อนุคีตี’’ติ.
นิยุตฺโต วิจโย หาโร.
๓. ยุตฺติหารวิภงฺโค
๑๘. ตตฺถ ¶ กตโม ยุตฺติหาโร? ‘‘สพฺเพสํ หาราน’’นฺติ, อยํ ยุตฺติหาโร. กึ โยชยติ [โยเชติ (สี.)]? จตฺตาโร มหาปเทสา พุทฺธาปเทโส สงฺฆาปเทโส สมฺพหุลตฺเถราปเทโส [สมฺปหุล… (ก.)] เอกตฺเถราปเทโส. อิเม จตฺตาโร มหาปเทสา, ตานิ ปทพฺยฺชนานิ สุตฺเต โอตารยิตพฺพานิ, วินเย สนฺทสฺสยิตพฺพานิ, ธมฺมตายํ อุปนิกฺขิปิตพฺพานิ.
กตมสฺมึ ¶ สุตฺเต โอตารยิตพฺพานิ? จตูสุ อริยสจฺเจสุ. กตมสฺมึ วินเย สนฺทสฺสยิตพฺพานิ? ราควินเย โทสวินเย โมหวินเย. กตมิสฺสํ [กตมิยํ (สี.)] ธมฺมตายํ อุปนิกฺขิปิตพฺพานิ? ปฏิจฺจสมุปฺปาเท. ยทิ จตูสุ อริยสจฺเจสุ อวตรติ, กิเลสวินเย สนฺทิสฺสติ ¶ , ธมฺมตฺจ น วิโลเมติ, เอวํ อาสเว น ชเนติ. จตูหิ มหาปเทเสหิ ยํ ยํ ยุชฺชติ, เยน เยน ยุชฺชติ, ยถา ยถา ยุชฺชติ, ตํ ตํ คเหตพฺพํ.
๑๙. ปฺหํ ปุจฺฉิเตน กติ ปทานิ ปฺเหติ ปทโส ปริโยคาหิตพฺพํ วิเจตพฺพํ? ยทิ สพฺพานิ ปทานิ เอกํ อตฺถํ อภิวทนฺติ, เอโก ปฺโห. อถ จตฺตาริ ปทานิ เอกํ อตฺถํ อภิวทนฺติ, เอโก ปฺโห. อถ ตีณิ ปทานิ เอกํ อตฺถํ อภิวทนฺติ, เอโก ปฺโห. อถ ทฺเว ปทานิ เอกํ อตฺถํ อภิวทนฺติ, เอโก ปฺโห. อถ เอกํ ปทํ เอกํ อตฺถํ อภิวทติ, เอโก ปฺโห. ตํ อุปปริกฺขมาเนน อฺาตพฺพํ กึ อิเม ธมฺมา นานตฺถา นานาพฺยฺชนา, อุทาหุ อิเมสํ ธมฺมานํ เอโก อตฺโถ พฺยฺชนเมว นานนฺติ. ยถา กึ ภเว? ยถา สา เทวตา ภควนฺตํ ปฺหํ ปุจฺฉติ.
‘‘เกนสฺสุพฺภาหโต [ปสฺส ส. นิ. ๑.๖๖] โลโก, เกนสฺสุ ปริวาริโต;
เกน สลฺเลน โอติณฺโณ, กิสฺส ธูปายิโต สทา’’ติ.
อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ ปุจฺฉิตานิ. เต ตโย ปฺหา กถํ ายติ? ภควา หิ เทวตาย วิสชฺเชติ.
‘‘มจฺจุนาพฺภาหโต [มจฺจุนพฺภาหโต (ก.) เถรคา. ๔๔๘; สํ. นิ. ๑.๖๖ ปสฺสิตพฺพํ] โลโก, ชราย ปริวาริโต;
ตณฺหาสลฺเลน โอติณฺโณ, อิจฺฉาธูปายิโต สทา’’ติ.
๒๐. ตตฺถ ¶ ชรา จ มรณฺจ อิมานิ ทฺเว สงฺขตสฺส สงฺขตลกฺขณานิ. ชรายํ ิตสฺส อฺถตฺตํ, มรณํ วโย. ตตฺถ ชราย จ มรณสฺส จ อตฺถโต นานตฺตํ. เกน การเณน, คพฺภคตาปิ ¶ หิ มียนฺติ, น จ เต ชิณฺณา ภวนฺติ. อตฺถิ จ เทวานํ มรณํ, น จ เตสํ สรีรานิ ชีรนฺติ. สกฺกเตว ชราย ปฏิกมฺมํ กาตุํ, น ปน สกฺกเต มรณสฺส ปฏิกมฺมํ กาตุํ อฺตฺเรว อิทฺธิมนฺตานํ อิทฺธิวิสยา. ยํ ปนาห ตณฺหาสลฺเลน โอติณฺโณติ ทิสฺสนฺติ วีตราคา ชีรนฺตาปิ มียนฺตาปิ. ยทิ จ ยถา ชรามรณํ, เอวํ ตณฺหาปิ สิยา. เอวํ สนฺเต สพฺเพ โยพฺพนฏฺาปิ วิคตตณฺหา สิยุํ. ยถา จ ตณฺหา ทุกฺขสฺส สมุทโย, เอวํ ชรามรณมฺปิ สิยา ทุกฺขสฺส สมุทโย, น จ สิยา ตณฺหา ทุกฺขสฺส สมุทโย, น หิ ชรามรณํ ทุกฺขสฺส สมุทโย, ตณฺหา ทุกฺขสฺส สมุทโย. ยถา จ ตณฺหา มคฺควชฺฌา, เอวํ ชรามรณมฺปิ ¶ สิยา มคฺควชฺฌํ. อิมาย ยุตฺติยา อฺมฺเหิ การเณหิ คเวสิตพฺพํ. ยทิ จ สนฺทิสฺสติ ยุตฺติสมารูฬฺหํ อตฺถโต จ อฺตฺตํ, พฺยฺชนโตปิ คเวสิตพฺพํ.
สลฺโลติ วา ธูปายนนฺติ วา อิเมสํ ธมฺมานํ อตฺถโต เอกตฺตํ. น หิ ยุชฺชติ อิจฺฉาย จ ตณฺหาย จ อตฺถโต อฺตฺตํ. ตณฺหาย อธิปฺปาเย อปริปูรมาเน นวสุ อาฆาตวตฺถูสุ โกโธ จ อุปนาโห จ อุปฺปชฺชติ. อิมาย ยุตฺติยา ชราย จ มรณสฺส จ ตณฺหาย จ อตฺถโต อฺตฺตํ.
ยํ ปนิทํ ภควตา ทฺวีหิ นาเมหิ อภิลปิตํ อิจฺฉาติปิ ตณฺหาติปิ, อิทํ ภควตา พาหิรานํ วตฺถูนํ อารมฺมณวเสน ทฺวีหิ นาเมหิ อภิลปิตํ อิจฺฉาติปิ ตณฺหาติปิ, สพฺพา หิ ตณฺหา อชฺโฌสานลกฺขเณน เอกลกฺขณา. ยถา สพฺโพ อคฺคิ อุณฺหตฺตลกฺขเณน เอกลกฺขโณ, อปิ จ อุปาทานวเสน อฺมฺานิ นามานิ ลภติ, กฏฺคฺคีติปิ ติณคฺคีติปิ สกลิกคฺคีติปิ โคมยคฺคีติปิ ถุสคฺคีติปิ สงฺการคฺคีติปิ, สพฺโพ หิ อคฺคิ อุณฺหตฺตลกฺขโณว. เอวํ สพฺพา ตณฺหา อชฺโฌสานลกฺขเณน เอกลกฺขณา ¶ , อปิ ตุ อารมฺมณอุปาทานวเสน อฺมฺเหิ นาเมหิ อภิลปิตา อิจฺฉาอิติปิ ตณฺหาอิติปิ สลฺโลอิติปิ ธูปายนาอิติปิ สริตาอิติปิ วิสตฺติกาอิติปิ สิเนโหอิติปิ กิลมโถอิติปิ ลตาอิติปิ มฺนาอิติปิ พนฺโธอิติปิ อาสาอิติปิ ปิปาสาอิติปิ อภินนฺทนาอิติปิ, อิติ สพฺพา ตณฺหา อชฺโฌสานลกฺขเณน เอกลกฺขณา. ยถา จ เววจเน วุตฺตา.
‘‘อาสา ¶ จ ปิหา อภินนฺทนา จ, อเนกธาตูสุ สรา ปติฏฺิตา;
อฺาณมูลปฺปภวา ปชปฺปิตา, สพฺพา มยา พฺยนฺติกตา สมูลกา’’ติ [สมูลิกา (สี.)].
ตณฺหาเยตํ เววจนํ. ยถาห ภควา – รูเป ติสฺส อวิคตราคสฺส อวิคตจฺฉนฺทสฺส อวิคตเปมสฺส อวิคตปิปาสสฺส อวิคตปริฬาหสฺส. เอวํ เวทนาย สฺาย สงฺขาเรสุ วิฺาเณ อวิคตราคสฺส อวิคตจฺฉนฺทสฺส อวิคตเปมสฺส อวิคตปิปาสสฺส อวิคตปริฬาหสฺส สพฺพํ สุตฺตํ วิตฺถาเรตพฺพํ. ตณฺหาเยตํ เววจนํ. เอวํ ยุชฺชติ.
๒๑. สพฺโพ ทุกฺขูปจาโร กามตณฺหาสงฺขารมูลโก, น ปน ยุชฺชติ สพฺโพ นิพฺพิทูปจาโร กามตณฺหาปริกฺขารมูลโก. อิมาย ยุตฺติยา อฺมฺเหิ การเณหิ คเวสิตพฺพํ.
ยถา ¶ หิ [ยถาห (สี.)] ภควา ราคจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อสุภํ เทสยติ, โทสจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส เมตฺตํ เทสยติ. โมหจริตสฺส ภควา ปุคฺคลสฺส ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ เทสยติ. ยทิ หิ ภควา ราคจริตสฺส ปุคฺคลสฺส เมตฺตํ เจโตวิมุตฺตึ เทเสยฺย. สุขํ วา ปฏิปทํ ทนฺธาภิฺํ สุขํ วา ปฏิปทํ ขิปฺปาภิฺํ วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ วา ปหานํ เทเสยฺย, น ยุชฺชติ เทสนา. เอวํ ยํ กิฺจิ ราคสฺส อนุโลมปฺปหานํ โทสสฺส อนุโลมปฺปหานํ โมหสฺส ¶ อนุโลมปฺปหานํ. สพฺพํ ตํ วิจเยน หาเรน วิจินิตฺวา ยุตฺติหาเรน โยเชตพฺพํ. ยาวติกา าณสฺส ภูมิ.
เมตฺตาวิหาริสฺส สโต พฺยาปาโท จิตฺตํ ปริยาทาย สฺสตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, พฺยาปาโท ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉตีติ ยุชฺชติ เทสนา. กรุณาวิหาริสฺส สโต วิเหสา จิตฺตํ ปริยาทาย สฺสตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, วิเหสา ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉตีติ ยุชฺชติ เทสนา. มุทิตา วิหาริสฺส สโต อรติ จิตฺตํ ปริยาทาย สฺสตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, อรติ ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉตีติ ยุชฺชติ เทสนา. อุเปกฺขาวิหาริสฺส สโต ราโค จิตฺตํ ปริยาทาย สฺสตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, ราโค ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉตีติ ยุชฺชติ เทสนา. อนิมิตฺตวิหาริสฺส สโต นิมิตฺตานุสารี เตน เตเนว วิฺาณํ ปวตฺตตีติ น ยุชฺชติ เทสนา ¶ , นิมิตฺตํ ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉตีติ ยุชฺชติ เทสนา. อสฺมีติ วิคตํ อยมหมสฺมีติ น สมนุปสฺสามิ. อถ จ ปน เม กิสฺมีติ กถสฺมีติ วิจิกิจฺฉา กถํกถาสลฺลํ จิตฺตํ ปริยาทาย สฺสตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, วิจิกิจฺฉา กถํกถาสลฺลํ ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉตีติ ยุชฺชติ เทสนา.
ยถา วา ปน ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส สโต กามราคพฺยาปาทา วิเสสาย สํวตฺตนฺตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, หานาย สํวตฺตนฺตีติ ยุชฺชติ เทสนา. วิตกฺกสหคตา วา สฺามนสิการา หานาย สํวตฺตนฺตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, วิเสสาย สํวตฺตนฺตีติ ยุชฺชติ เทสนา. ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส สโต วิตกฺกวิจารสหคตา สฺามนสิการา วิเสสาย สํวตฺตนฺตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, หานาย สํวตฺตนฺตีติ ยุชฺชติ เทสนา. อุเปกฺขาสุขสหคตา วา สฺามนสิการา หานาย สํวตฺตนฺตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, วิเสสาย สํวตฺตนฺตีติ ยุชฺชติ เทสนา. ตติยํ ¶ ฌานํ สมาปนฺนสฺส สโต ปีติสุขสหคตา สฺามนสิการา วิเสสาย สํวตฺตนฺตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, หานาย สํวตฺตนฺตีติ ยุชฺชติ เทสนา, อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิสหคตา วา สฺามนสิการา หานาย สํวตฺตนฺตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, วิเสสาย สํวตฺตนฺตีติ ยุชฺชติ เทสนา. จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส สโต อุเปกฺขาสหคตา สฺามนสิการา วิเสสาย สํวตฺตนฺตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, หานาย สํวตฺตนฺตีติ ยุชฺชติ เทสนา ¶ . อากาสานฺจายตนสหคตา วา สฺามนสิการา หานาย สํวตฺตนฺตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, วิเสสาย สํวตฺตนฺตีติ ยุชฺชติ เทสนา.
อากาสานฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส สโต รูปสหคตา สฺามนสิการา วิเสสาย สํวตฺตนฺตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, หานาย สํวตฺตนฺตีติ ยุชฺชติ เทสนา. วิฺาณฺจายตนสหคตา วา สฺามนสิการา หานาย สํวตฺตนฺตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, วิเสสาย สํวตฺตนฺตีติ ยุชฺชติ เทสนา. วิฺาณฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส สโต อากาสานฺจายตนสหคตา สฺามนสิการา วิเสสาย สํวตฺตนฺตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, หานาย สํวตฺตนฺตีติ ยุชฺชติ เทสนา. อากิฺจฺายตนสหคตา วา สฺามนสิการา หานาย สํวตฺตนฺตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, วิเสสาย สํวตฺตนฺตีติ ยุชฺชติ เทสนา.
อากิฺจฺายตนํ ¶ สมาปนฺนสฺส สโต วิฺาณฺจายตนสหคตา สฺามนสิการา วิเสสาย สํวตฺตนฺตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, หานาย สํวตฺตนฺตีติ ยุชฺชติ เทสนา. เนวสฺานาสฺายตนสหคตา วา สฺามนสิการา หานาย สํวตฺตนฺตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, วิเสสาย สํวตฺตนฺตีติ ยุชฺชติ เทสนา. เนวสฺานาสฺายตนํ สมาปนฺนสฺส สโต สฺูปจารา วิเสสาย สํวตฺตนฺตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, หานาย สํวตฺตนฺตีติ ยุชฺชติ เทสนา. สฺาเวทยิตนิโรธสหคตา วา สฺามนสิการา หานาย สํวตฺตนฺตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, วิเสสาย สํวตฺตนฺตีติ ยุชฺชติ เทสนา. กลฺลตาปริจิตํ จิตฺตํ น จ อภินีหารํ ขมตีติ น ยุชฺชติ เทสนา, กลฺลตาปริจิตํ จิตฺตํ อถ จ อภินีหารํ ขมตีติ ยุชฺชติ เทสนา.
เอวํ สพฺเพ นวสุตฺตนฺตา ยถาธมฺมํ ยถาวินยํ ยถาสตฺถุสาสนํ ¶ สพฺพโต วิจเยน หาเรน วิจินิตฺวา ยุตฺติหาเรน โยเชตพฺพาติ. เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน ‘‘สพฺเพสํ หารานํ ยา ภูมิ โย จ โคจโร เตส’’นฺติ.
นิยุตฺโต ยุตฺติ หาโร.
๔. ปทฏฺานหารวิภงฺโค
๒๒. ตตฺถ กตโม ปทฏฺาโน หาโร? ‘‘ธมฺมํ เทเสติ ชิโน’’ติ, อยํ ปทฏฺาโน หาโร. กึ ¶ เทเสติ? สพฺพธมฺมยาถาวอสมฺปฏิเวธลกฺขณา อวิชฺชา, ตสฺสา วิปลฺลาสา ปทฏฺานํ. อชฺโฌสานลกฺขณา ตณฺหา, ตสฺสา ปิยรูปํ สาตรูปํ ปทฏฺานํ. ปตฺถนลกฺขโณ โลโภ, ตสฺส อทินฺนาทานํ ปทฏฺานํ. วณฺณสณฺานพฺยฺชนคฺคหณลกฺขณา สุภสฺา, ตสฺสา อินฺทฺริยา สํวโร ปทฏฺานํ. สาสวผสฺสอุปคมนลกฺขณา สุขสฺา, ตสฺสา อสฺสาโท ปทฏฺานํ. สงฺขตลกฺขณานํ ธมฺมานํ อสมนุปสฺสนลกฺขณา นิจฺจสฺา, ตสฺสา วิฺาณํ ปทฏฺานํ. อนิจฺจสฺาทุกฺขสฺาอสมนุปสฺสนลกฺขณา อตฺตสฺา, ตสฺสา นามกาโย ปทฏฺานํ. สพฺพธมฺมสมฺปฏิเวธลกฺขณา วิชฺชา, ตสฺสา สพฺพํ เนยฺยํ ปทฏฺานํ. จิตฺตวิกฺเขปปฏิสํหรณลกฺขโณ สมโถ, ตสฺส อสุภา ปทฏฺานํ. อิจฺฉาวจรปฏิสํหรณลกฺขโณ อโลโภ, ตสฺส อทินฺนาทานา เวรมณี [เวรมณิ (ก.)] ปทฏฺานํ. อพฺยาปชฺชลกฺขโณ ¶ อโทโส, ตสฺส ปาณาติปาตา เวรมณี ปทฏฺานํ. วตฺถุอวิปฺปฏิปตฺติลกฺขโณ [วตฺถุอวิปฺปฏิปาทานลกฺขโณ (สี. ก.)] อโมโห, ตสฺส สมฺมาปฏิปตฺติ ปทฏฺานํ. วินีลกวิปุพฺพกคหณลกฺขณา อสุภสฺา, ตสฺสา นิพฺพิทา ปทฏฺานํ. สาสวผสฺสปริชานนลกฺขณา ทุกฺขสฺา, ตสฺสา เวทนา ปทฏฺานํ. สงฺขตลกฺขณานํ ธมฺมานํ สมนุปสฺสนลกฺขณา อนิจฺจสฺา ¶ , ตสฺสา อุปฺปาทวยา ปทฏฺานํ. สพฺพธมฺมอภินิเวสลกฺขณา อนตฺตสฺา, ตสฺสา ธมฺมสฺา ปทฏฺานํ.
ปฺจ กามคุณา กามราคสฺส ปทฏฺานํ, ปฺจินฺทฺริยานิ รูปีนิ รูปราคสฺส ปทฏฺานํ, ฉฏฺายตนํ ภวราคสฺส ปทฏฺานํ, นิพฺพตฺตภวานุปสฺสิตา ปฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ ปทฏฺานํ, ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณทสฺสนสฺส ปทฏฺานํ. โอกปฺปนลกฺขณา สทฺธา อธิมุตฺติปจฺจุปฏฺานา จ, อนาวิลลกฺขโณ ปสาโท สมฺปสีทนปจฺจุปฏฺาโน จ. อภิปตฺถิยนลกฺขณา สทฺธา, ตสฺสา อเวจฺจปสาโท ปทฏฺานํ. อนาวิลลกฺขโณ ปสาโท, ตสฺส สทฺธา ปทฏฺานํ. อารมฺภลกฺขณํ วีริยํ, ตสฺส สมฺมปฺปธานํ ปทฏฺานํ. อปิลาปนลกฺขณา สติ, ตสฺสา สติปฏฺานํ ปทฏฺานํ. เอกคฺคลกฺขโณ สมาธิ, ตสฺส ฌานานิ ปทฏฺานํ. ปชานนลกฺขณา ปฺา, ตสฺสา สจฺจานิ ปทฏฺานํ.
อปโร นโย, อสฺสาทมนสิการลกฺขโณ อโยนิโสมนสิกาโร, ตสฺส อวิชฺชา ปทฏฺานํ. สจฺจสมฺโมหนลกฺขณา อวิชฺชา, สา สงฺขารานํ ปทฏฺานํ. ปุนพฺภววิโรหณลกฺขณา สงฺขารา, เต [ตํ (ก.)] วิฺาณสฺส ปทฏฺานํ. โอปปจฺจยิกนิพฺพตฺติลกฺขณํ วิฺาณํ, ตํ นามรูปสฺส ปทฏฺานํ. นามกายรูปกายสงฺฆาตลกฺขณํ นามรูปํ, ตํ ฉฬายตนสฺส ปทฏฺานํ. อินฺทฺริยววตฺถานลกฺขณํ ฉฬายตนํ, ตํ ผสฺสสฺส ปทฏฺานํ. จกฺขุรูปวิฺาณสนฺนิปาตลกฺขโณ ผสฺโส, โส เวทนาย ปทฏฺานํ. อิฏฺานิฏฺอนุภวนลกฺขณา เวทนา, สา ตณฺหาย ปทฏฺานํ. อชฺโฌสานลกฺขณา ¶ ตณฺหา, สา อุปาทานสฺส ปทฏฺานํ. โอปปจฺจยิกํ อุปาทานํ, ตํ ภวสฺส ปทฏฺานํ. นามกายรูปกายสมฺภวนลกฺขโณ ภโว, โส ชาติยา ¶ ปทฏฺานํ. ขนฺธปาตุภวนลกฺขณา ชาติ, สา ชราย ปทฏฺานํ. อุปธิปริปากลกฺขณา ชรา, สา มรณสฺส ปทฏฺานํ. ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทลกฺขณํ มรณํ, ตํ โสกสฺส ปทฏฺานํ. อุสฺสุกฺกการโก โสโก, โส ปริเทวสฺส ปทฏฺานํ ¶ . ลาลปฺปการโก ปริเทโว, โส ทุกฺขสฺส ปทฏฺานํ. กายสํปีฬนํ ทุกฺขํ, ตํ โทมนสฺสสฺส ปทฏฺานํ. จิตฺตสํปีฬนํ โทมนสฺสํ, ตํ อุปายาสสฺส ปทฏฺานํ. โอทหนการโก อุปายาโส, โส ภวสฺส ปทฏฺานํ. อิมานิ ภวงฺคานิ ยทา สมคฺคานิ นิพฺพตฺตานิ ภวนฺติ โส ภโว, ตํ สํสารสฺส ปทฏฺานํ. นิยฺยานิกลกฺขโณ มคฺโค, โส นิโรธสฺส ปทฏฺานํ.
ติตฺถฺุตา ปีตฺุตาย ปทฏฺานํ, ปีตฺุตา ปตฺตฺุตาย [มตฺตฺุตาย (สี. ก.)] ปทฏฺานํ, ปตฺตฺุตา อตฺตฺุตาย ปทฏฺานํ, อตฺตฺุตา ปุพฺเพกตปฺุตาย ปทฏฺานํ, ปุพฺเพกตปฺุตา ปติรูปเทสวาสสฺส ปทฏฺานํ, ปติรูปเทสวาโส สปฺปุริสูปนิสฺสยสฺส ปทฏฺานํ, สปฺปุริสูปนิสฺสโย อตฺตสมฺมาปณิธานสฺส ปทฏฺานํ, อตฺตสมฺมาปณิธานํ สีลานํ ปทฏฺานํ, สีลานิ อวิปฺปฏิสารสฺส ปทฏฺานํ, อวิปฺปฏิสาโร ปาโมชฺชสฺส ปทฏฺานํ, ปาโมชฺชํ ปีติยา ปทฏฺานํ, ปีติ ปสฺสทฺธิยา ปทฏฺานํ, ปสฺสทฺธิ สุขสฺส ปทฏฺานํ, สุขํ สมาธิสฺส ปทฏฺานํ, สมาธิ ยถาภูตาณทสฺสนสฺส ปทฏฺานํ, ยถาภูตาณทสฺสนํ นิพฺพิทาย ปทฏฺานํ, นิพฺพิทา วิราคสฺส ปทฏฺานํ, วิราโค วิมุตฺติยา ปทฏฺานํ. วิมุตฺติ วิมุตฺติาณทสฺสนสฺส ปทฏฺานํ. เอวํ โย โกจิ อุปนิสฺสโย โย โกจิ ปจฺจโย, สพฺโพ โส ปทฏฺานํ. เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน ‘‘ธมฺมํ เทเสติ ชิโน’’ติ.
นิยุตฺโต ปทฏฺาโน หาโร.
๕. ลกฺขณหารวิภงฺโค
๒๓. ตตฺถ ¶ กตโม ลกฺขโณ หาโร? ‘‘วุตฺตมฺหิ เอกธมฺเม’’ติ, อยํ ลกฺขโณ หาโร. กึ ลกฺขยติ? เย ธมฺมา เอกลกฺขณา, เตสํ ธมฺมานํ เอกสฺมึ ธมฺเม วุตฺเต อวสิฏฺา ธมฺมา วุตฺตา ภวนฺติ. ยถา กึ ภเว? ยถาห ภควา –
‘‘จกฺขุํ ¶ , ภิกฺขเว, อนวฏฺิตํ อิตฺตรํ ปริตฺตํ ปภงฺคุ ปรโต ทุกฺขํ พฺยสนํ จลนํ [จลํ (สี.)] กุกฺกุฬํ สงฺขารํ [สสงฺขารํ (ก.)] วธกํ อมิตฺตมชฺเฌ. อิมสฺมึ จกฺขุสฺมึ วุตฺเต อวสิฏฺานิ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ วุตฺตานิ ภวนฺติ. เกน การเณน? สพฺพานิ หิ ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ วธกฏฺเน เอกลกฺขณานิ. ยถา จาห ภควา –
‘‘อตีเต ¶ , ราธ, รูเป อนเปกฺโข โหหิ, อนาคตํ รูปํ มา อภินนฺทิ [อภินนฺท (ก.)], ปจฺจุปฺปนฺนสฺส รูปสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย จาคาย ปฏินิสฺสคฺคาย ปฏิปชฺช. อิมสฺมึ รูปกฺขนฺเธ วุตฺเต อวสิฏฺา ขนฺธา วุตฺตา ภวนฺติ. เกน การเณน? สพฺเพ หิ ปฺจกฺขนฺธา ยมโกวาทสุตฺเต [ปสฺส สํ. นิ. ๓.๘๔] วธกฏฺเน เอกลกฺขณา วุตฺตา. ยถา จาห ภควา –
‘‘เยสฺจ [ปสฺส ธ. ป. ๒๙๓] สุสมารทฺธา, นิจฺจํ กายคตาสติ;
อกิจฺจํ เต น เสวนฺติ, กิจฺเจ สาตจฺจการิโน’’.
อิติ กายคตาย สติยา วุตฺตาย วุตฺตา ภวนฺติ เวทนาคตา สติ จิตฺตคตา ธมฺมคตา จ. ตถา ยํ กิฺจิ ทิฏฺํ วา สุตํ วา มุตํ วาติ วุตฺเต วุตฺตํ ภวติ วิฺาตํ. ยถา จาห ภควา –
ตสฺมาติห ¶ ตฺวํ ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหราหิ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. ‘‘อาตาปี’’ติ วีริยินฺทฺริยํ, ‘‘สมฺปชาโน’’ติ ปฺินฺทฺริยํ, ‘‘สติมา’’ติ สตินฺทฺริยํ, ‘‘วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺส’’นฺติ สมาธินฺทฺริยํ, เอวํ กาเย กายานุปสฺสิโน วิหรโต จตฺตาโร สติปฏฺานา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ. เกน การเณน, เอกลกฺขณตฺตา จตุนฺนํ อินฺทฺริยานํ.
๒๔. จตูสุ สติปฏฺาเนสุ ภาวิยมาเนสุ จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, จตูสุ สมฺมปฺปธาเนสุ ภาวิยมาเนสุ จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ภาวิยมาเนสุ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, ปฺจสุ อินฺทฺริเยสุ ภาวิยมาเนสุ ปฺจ พลานิ ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, ปฺจสุ พเลสุ ภาวิยมาเนสุ สตฺต โพชฺฌงฺคา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, สตฺตสุ โพชฺฌงฺเคสุ ภาวิยมาเนสุ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉติ, สพฺเพว [สพฺเพ จ (สี. ก.)] โพธงฺคมา ธมฺมา โพธิปกฺขิยา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ ¶ . เกน การเณน, สพฺเพ หิ โพธงฺคมา โพธิปกฺขิยา เนยฺยานิกลกฺขเณน เอกลกฺขณา, เต เอกลกฺขณตฺตา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ.
เอวํ อกุสลาปิ ธมฺมา เอกลกฺขณตฺตา ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ. จตูสุ สติปฏฺาเนสุ ภาวิยมาเนสุ วิปลฺลาสา ปหียนฺติ, อาหารา ¶ จสฺส ปริฺํ คจฺฉนฺติ, อุปาทาเนหิ อนุปาทาโน ภวติ, โยเคหิ จ วิสํยุตฺโต ภวติ, คนฺเถหิ จ วิปฺปยุตฺโต ภวติ, อาสเวหิ จ อนาสโว ภวติ, โอเฆหิ จ นิตฺถิณฺโณ ภวติ, สลฺเลหิ จ วิสลฺโล ภวติ, วิฺาณฏฺิติโย จสฺส ปริฺํ คจฺฉนฺติ, อคติคมเนหิ น อคตึ คจฺฉติ, เอวํ ¶ อกุสลาปิ ธมฺมา เอกลกฺขณตฺตา ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ.
ยตฺถ วา ปน รูปินฺทฺริยํ เทสิตํ, เทสิตา ตตฺเถว รูปธาตุ รูปกฺขนฺโธ รูปฺจายตนํ. ยตฺถ วา ปน สุขา เวทนา เทสิตา, เทสิตํ ตตฺถ สุขินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ ทุกฺขสมุทโย จ อริยสจฺจํ. ยตฺถ วา ปน ทุกฺขา เวทนา เทสิตา, เทสิตํ ตตฺถ ทุกฺขินฺทฺริยํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ ทุกฺขฺจ อริยสจฺจํ. ยตฺถ วา ปน อทุกฺขมสุขา เวทนา เทสิตา, เทสิตํ ตตฺถ อุเปกฺขินฺทฺริยํ สพฺโพ จ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท. เกน การเณน, อทุกฺขมสุขาย หิ เวทนาย อวิชฺชา อนุเสติ. อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ, เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ. โส จ สราคสโทสสโมหสํกิเลสปกฺเขน หาตพฺโพ, วีตราควีตโทสวีตโมหอริยธมฺเมหิ หาตพฺโพ.
เอวํ เย ธมฺมา เอกลกฺขณา กิจฺจโต จ ลกฺขณโต จ สามฺโต จ จุตูปปาตโต จ, เตสํ ธมฺมานํ เอกสฺมึ ธมฺเม วุตฺเต อวสิฏฺา ธมฺมา วุตฺตา ภวนฺติ. เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน ‘‘วุตฺตมฺหิ เอกธมฺเม’’ติ.
นิยุตฺโต ลกฺขโณ หาโร.
๖. จตุพฺยูหหารวิภงฺโค
๒๕. ตตฺถ ¶ กตโม จตุพฺยูโห หาโร? ‘‘เนรุตฺตมธิปฺปาโย’’ติ อยํ. พฺยฺชเนน สุตฺตสฺส เนรุตฺตฺจ อธิปฺปาโย จ นิทานฺจ ปุพฺพาปรสนฺธิ จ คเวสิตพฺโพ ¶ . ตตฺถ ¶ กตมํ เนรุตฺตํ, ยา นิรุตฺติปทสํหิตา, ยํ ธมฺมานํ นามโส าณํ. ยทา หิ ภิกฺขุ อตฺถสฺส จ นามํ ชานาติ, ธมฺมสฺส จ นามํ ชานาติ, ตถา ตถา นํ อภินิโรเปติ. อยฺจ วุจฺจติ อตฺถกุสโล ธมฺมกุสโล พฺยฺชนกุสโล นิรุตฺติกุสโล ปุพฺพาปรกุสโล เทสนากุสโล อตีตาธิวจนกุสโล อนาคตาธิวจนกุสโล ปจฺจุปฺปนฺนาธิวจนกุสโล อิตฺถาธิวจนกุสโล ปุริสาธิวจนกุสโล นปุํสกาธิวจนกุสโล เอกาธิวจนกุสโล อเนกาธิวจนกุสโล, เอวํ สพฺพานิ กาตพฺพานิ ชนปทนิรุตฺตานิ สพฺพา จ ชนปทนิรุตฺติโย. อยํ นิรุตฺติปทสํหิตา.
‘‘ธมฺโม หเว รกฺขติ ธมฺมจารึ, ฉตฺตํ มหนฺตํ ยถ วสฺสกาเล [วิย วสฺสกาเล ชา. ๑.๑๐.๑๐๓];
เอสานิสํโส ธมฺเม สุจิณฺเณ, น ทุคฺคตึ คจฺฉติ ธมฺมจารี’’ติ.
อิธ ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย อปาเยหิ ปริมุจฺจิตุกามา ภวิสฺสนฺติ, เต ธมฺมจาริโน ภวิสฺสนฺตีติ อยํ เอตฺถ ภควโต อธิปฺปาโย.
‘‘โจโร ยถา สนฺธิมุเข คหีโต, สกมฺมุนา หฺติ [หฺเต (สี.)] พชฺฌเต จ;
เอวํ อยํ เปจฺจ ปชา ปรตฺถ, สกมฺมุนา หฺติ [หฺเต (สี.)] พชฺฌเต จา’’ติ.
อิธ ภควโต โก อธิปฺปาโย? สฺเจตนิกานํ กตานํ กมฺมานํ อุปจิตานํ ทุกฺขเวทนียานํ อนิฏฺํ อสาตํ วิปากํ ปจฺจนุภวิสฺสตีติ อยํ เอตฺถ ภควโต อธิปฺปาโย.
‘‘สุขกามานิ [ปสฺส ธ. ป. ๑๓๑-๑๓๒] ภูตานิ, โย ทณฺเฑน วิหึสติ;
อตฺตโน สุขเมสาโน, เปจฺจ โส น ลภเต สุข’’นฺติ.
อิธ ¶ ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย สุเขน อตฺถิกา ภวิสฺสนฺติ, เต ปาปกมฺมํ [ปาปกํ กมฺมํ (ก.)] น กริสฺสนฺตีติ อยํ เอตฺถ ภควโต อธิปฺปาโย.
‘‘มิทฺธี ¶ ¶ [ปสฺส ธ. ป. ๓๒๕] ยทา โหติ มหคฺฆโส จ, นิทฺทายิตา สมฺปริวตฺตสายี;
มหาวราโหว นิวาปปุฏฺโ, ปุนปฺปุนํ คพฺภมุเปติ มนฺโท’’ติ.
อิธ ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย ชรามรเณน อฏฺฏิยิตุกามา ภวิสฺสนฺติ, เต ภวิสฺสนฺติ โภชเน มตฺตฺุโน อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารา ปุพฺพรตฺตาปรรตฺตํ ชาคริยานุโยคมนุยุตฺตา วิปสฺสกา กุสเลสุ ธมฺเมสุ สคารวา จ สพฺรหฺมจารีสุ เถเรสุ นเวสุ มชฺฌิเมสูติ อยํ เอตฺถ ภควโต อธิปฺปาโย.
‘‘อปฺปมาโท อมตปทํ [อมตํ ปทํ (ก.) ปสฺส ธ. ป. ๒๑], ปมาโท มจฺจุโน ปทํ;
อปฺปมตฺตา น มียนฺติ, เย ปมตฺตา ยถา มตา’’ติ.
อิธ ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย อมตปริเยสนํ ปริเยสิตุกามา ภวิสฺสนฺติ, เต อปฺปมตฺตา วิหริสฺสนฺตีติ อยํ เอตฺถ ภควโต อธิปฺปาโย. อยํ อธิปฺปาโย.
๒๗. ตตฺถ กตมํ นิทานํ? ยถา โส ธนิโย โคปาลโก ภควนฺตํ อาห –
‘‘นนฺทติ ปุตฺเตหิ ปุตฺติมา, โคมา [โคมิโก (สี.), โคปิโก (ก.) สุ. นิ. ๓๓; สํ. นิ. ๑.๑๔๔ ปสฺสิตพฺพํ] โคหิ ตเถว นนฺทติ;
อุปธี หิ นรสฺส นนฺทนา, น หิ โส นนฺทติ โย นิรูปธี’’ติ.
ภควา อาห –
‘‘โสจติ ปุตฺเตหิ ปุตฺติมา, โคปิโก [โคมิโก (สี.)] โคหิ ตเถว โสจติ;
อุปธี หิ นรสฺส โสจนา, น หิ โส โสจติ โย นิรูปธี’’ติ.
อิมินา ¶ วตฺถุนา อิมินา นิทาเนน เอวํ ายติ ‘‘อิธ ภควา พาหิรํ ปริคฺคหํ อุปธิ อาหา’’ติ. ยถา จ มาโร ปาปิมา คิชฺฌกูฏา ปพฺพตา ปุถุสิลํ ปาเตสิ, ภควา อาห –
‘‘สเจปิ ¶ ¶ เกวลํ สพฺพํ, คิชฺฌกูฏํ จเลสฺสสิ [จเลยฺยาสิ (ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๑.๑๔๗];
เนว สมฺมาวิมุตฺตานํ, พุทฺธานํ อตฺถิ อิฺชิตํ.
นภํ ผเลยฺยปฺปถวี จเลยฺย, สพฺเพว ปาณา อุท สนฺตเสยฺยุํ;
สลฺลมฺปิ เจ อุรสิ กมฺปเยยฺยุํ [ปกมฺปเยยฺยุํ (สี.), กปฺปเยยฺยุํ (ก.)], อุปธีสุ ตาณํ น กโรนฺติ พุทฺธา’’ติ.
อิมินา วตฺถุนา อิมินา นิทาเนน เอวํ ายติ ‘‘อิธ ภควา กายํ อุปธึ อาหา’’ติ. ยถา จาห –
‘‘น ตํ ทฬฺหํ พนฺธนมาหุ ธีรา, ยทายสํ ทารุชปพฺพชฺจ [ทารุชํ พพฺพชฺจ (สี.) ปสฺส ธ. ป. ๓๔๕];
สารตฺตรตฺตา มณิกุณฺฑเลสุ, ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขา’’ติ.
อิมินา วตฺถุนา อิมินา นิทาเนน เอวํ ายติ ‘‘อิธ ภควา พาหิเรสุ วตฺถูสุ ตณฺหํ อาหา’’ติ. ยถา จาห –
‘‘เอตํ ทฬฺหํ พนฺธนมาหุ ธีรา, โอหารินํ สิถิลํ ทุปฺปมฺุจํ;
เอตมฺปิ เฉตฺวาน ปริพฺพชนฺติ, อนเปกฺขิโน กามสุขํ ปหายา’’ติ.
อิมินา วตฺถุนา อิมินา นิทาเนน เอวํ ายติ ‘‘อิธ ภควา พาหิรวตฺถุกาย ตณฺหาย ปหานํ อาหา’’ติ. ยถา จาห –
‘‘อาตุรํ อสุจึ ปูตึ, ทุคฺคนฺธํ เทหนิสฺสิตํ;
ปคฺฆรนฺตํ ทิวา รตฺตึ, พาลานํ อภินนฺทิต’’นฺติ.
อิมินา วตฺถุนา อิมินา นิทาเนน เอวํ ายติ ‘‘อิธ ภควา อชฺฌตฺติกวตฺถุกาย ตณฺหาย ปหานํ อาหา’’ติ. ยถา จาห –
‘‘อุจฺฉินฺท ¶ ¶ [ปสฺส ธ. ป. ๒๘๕] สิเนหมตฺตโน, กุมุทํ สารทิกํว ปาณินา;
สนฺติมคฺคเมว พฺรูหย, นิพฺพานํ สุคเตน เทสิต’’นฺติ.
อิมินา ¶ วตฺถุนา อิมินา นิทาเนน เอวํ ายติ ‘‘อิธ ภควา อชฺฌตฺติกวตฺถุกาย ตณฺหาย ปหานํ อาหา’’ติ. อิทํ นิทานํ.
ตตฺถ กตโม ปุพฺพาปรสนฺธิ. ยถาห –
‘‘กามนฺธา ชาลสฺฉนฺนา, ตณฺหาฉทนฉาทิตา;
ปมตฺตพนฺธนา [ปมตฺตพนฺธุนา อุทา. ๖๔] พทฺธา [พนฺธา (ก.) ปสฺส อุทา. ๖๔], มจฺฉาว กุมินามุเข;
ชรามรณมนฺเวนฺติ, วจฺโฉ ขีรปโกว มาตร’’นฺติ.
อยํ กามตณฺหา วุตฺตา. สา กตเมน ปุพฺพาปเรน ยุชฺชติ? ยถาห –
‘‘รตฺโต อตฺถํ น ชานาติ, รตฺโต ธมฺมํ น ปสฺสติ;
อนฺธนฺตมํ ตทา โหติ, ยํ ราโค สหเต นร’’นฺติ.
อิติ อนฺธตาย จ สฺฉนฺนตาย จ สาเยว ตณฺหา อภิลปิตา. ยฺจาห กามนฺธา ชาลสฺฉนฺนา, ตณฺหาฉทนฉาทิตาติ. ยฺจาห รตฺโต อตฺถํ น ชานาติ, รตฺโต ธมฺมํ น ปสฺสตีติ, อิเมหิ ปเทหิ ปริยุฏฺาเนหิ สาเยว ตณฺหา อภิลปิตา. ยํ อนฺธการํ, อยํ ทุกฺขสมุทโย, ยา จ ตณฺหา โปโนภวิกา, ยฺจาห กามาติ อิเม กิเลสกามา. ยฺจาห ชาลสฺฉนฺนาติ เตสํ เยว กามานํ ปโยเคน ปริยุฏฺานํ ทสฺเสติ, ตสฺมา กิเลสวเสน จ ปริยุฏฺานวเสน จ ตณฺหาพนฺธนํ วุตฺตํ. เย เอทิสิกา, เต ชรามรณํ อนฺเวนฺติ, อยํ ¶ ภควตา ยถานิกฺขิตฺตคาถาพเลน ทสฺสิตา ชรามรณมนฺเวนฺตีติ.
‘‘ยสฺส ปปฺจา ิตี จ นตฺถิ, สนฺทานํ ปลิฆฺจ [ปฬิฆฺจ (สี.) ปสฺส อุทา. ๖๗] วีติวตฺโต;
ตํ นิตฺตณฺหํ มุนึ จรนฺตํ, น วิชานาติ สเทวโกปิ โลโก’’ติ.
ปปฺจา นาม ตณฺหาทิฏฺิมานา, ตทภิสงฺขตา จ สงฺขารา. ิติ นาม อนุสยา. สนฺทานํ นาม ตณฺหาย ปริยุฏฺานํ, ยานิ ฉตฺตึสตณฺหาย ชาลินิยา ¶ วิจริตานิ. ปลิโฆ นาม โมโห. เย จ ปปฺจา สงฺขารา ยา จ ิติ ยํ สนฺทานฺจ ยํ ปลิฆฺจ โย เอตํ สพฺพํ สมติกฺกนฺโต, อยํ วุจฺจติ นิตฺตณฺโห อิติ.
๒๘. ตตฺถ ¶ ปริยุฏฺานสงฺขารา ทิฏฺธมฺมเวทนียา วา อุปปชฺชเวทนียา วา อปราปริยเวทนียา วา, เอวํ ตณฺหา ติวิธํ ผลํ เทติ ทิฏฺเ วา ธมฺเม อุปปชฺเช วา อปเร วา ปริยาเย. เอวํ ภควา อาห ‘‘ยํ โลภปกตํ กมฺมํ กโรติ กาเยน วา วาจาย วา มนสา วา, ตสฺส วิปากํ อนุโภติ ทิฏฺเ วา ธมฺเม อุปปชฺเช วา อปเร วา ปริยาเย’’ติ. อิทํ ภควโต ปุพฺพาปเรน ยุชฺชติ. ตตฺถ ปริยุฏฺานํ ทิฏฺธมฺมเวทนียํ วา กมฺมํ อุปปชฺชเวทนียํ วา กมฺมํ อปราปริยายเวทนียํ [อปราปริยเวทนียํ (สี.)] วา กมฺมํ, เอวํ กมฺมํ ติธา วิปจฺจติ ทิฏฺเ วา ธมฺเม อุปปชฺเช วา อปเร วา ปริยาเย. ยถาห –
‘‘ยฺเจ พาโล อิธ ปาณาติปาตี โหติ…เป… มิจฺฉาทิฏฺิ โหติ, ตสฺส ทิฏฺเ วา ธมฺเม วิปากํ ปฏิสํเวเทติ อุปปชฺเช วา อปเร วา ปริยาเย’’ติ. อิทํ ¶ ภควโต ปุพฺพาปเรน ยุชฺชติ. ตตฺถ ปริยุฏฺานํ ปฏิสงฺขานพเลน ปหาตพฺพํ, สงฺขารา ทสฺสนพเลน, ฉตฺตึส ตณฺหาวิจริตานิ ภาวนาพเลน ปหาตพฺพานีติ เอวํ ตณฺหาปิ ติธา ปหียติ. ยา นิตฺตณฺหาตา อยํ สอุปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ. เภทา กายสฺส อยํ อนุปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ.
ปปฺโจ นาม วุจฺจติ อนุพนฺโธ. ยฺจาห ภควา ‘‘ปปฺเจติ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ จกฺขุวิฺเยฺยํ รูปํ อารพฺภา’’ติ. ยฺจาห ภควา – ‘‘อตีเต, ราธ, รูเป อนเปกฺโข โหหิ, อนาคตํ รูปํ มา อภินนฺทิ, ปจฺจุปฺปนฺนสฺส รูปสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏินิสฺสคฺคาย ปฏิปชฺชา’’ติ. อิทํ ภควโต ปุพฺพาปเรน ยุชฺชติ. โย จาปิ ปปฺโจ เย จ สงฺขารา ยา จ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนสฺส อภินนฺทนา, อิทํ เอกตฺถํ. อปิ จ อฺมฺเหิ ปเทหิ อฺมฺเหิ อกฺขเรหิ อฺมฺเหิ พฺยฺชเนหิ อปริมาณา ธมฺมเทสนา วุตฺตา ภควตา. เอวํ สุตฺเตน สุตฺตํ สํสนฺทยิตฺวา ปุพฺพาปเรน สทฺธึ โยชยิตฺวา สุตฺตํ นิทฺทิฏฺํ ภวติ.
โส จายํ [ส จายํ (สี.)] ปุพฺพาปโร สนฺธิ จตุพฺพิโธ อตฺถสนฺธิ พฺยฺชนสนฺธิ เทสนาสนฺธิ นิทฺเทสสนฺธีติ.
ตตฺถ ¶ อตฺถสนฺธิ ฉปฺปทานิ สงฺกาสนา ปกาสนา วิวรณา วิภชนา อุตฺตานีกมฺมตา ปฺตฺตีติ.
พฺยฺชนสนฺธิ ฉปฺปทานิ อกฺขรํ ปทํ พฺยฺชนํ อากาโร นิรุตฺติ นิทฺเทโสติ.
เทสนาสนฺธิ ¶ น จ ปถวึ นิสฺสาย ฌายติ ฌายี ฌายติ จ. น จ อาปํ นิสฺสาย ฌายติ ฌายี ฌายติ จ, น จ เตชํ นิสฺสาย ฌายติ ฌายี ฌายติ จ, น ¶ จ วายุํ นิสฺสาย ฌายติ ฌายี ฌายติ จ. น จ อากาสานฺจายตนํ นิสฺสาย…เป… น จ วิฺาณฺจายตนํ นิสฺสาย…เป… น จ อากิฺจฺายตนํ นิสฺสาย…เป… น จ เนวสฺานาสฺายตนํ นิสฺสาย…เป… น จ อิมํ โลกํ นิสฺสาย…เป… น จ ปรโลกํ นิสฺสาย ฌายติ ฌายี ฌายติ จ. ยมิทํ อุภยมนฺตเรน ทิฏฺํ สุตํ มุตํ วิฺาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ วิตกฺกิตํ วิจาริตํ มนสานุจินฺติตํ, ตมฺปิ นิสฺสาย น ฌายติ ฌายี ฌายติ จ. อยํ สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย อนิสฺสิเตน จิตฺเตน น ายติ ฌายนฺโต.
ยถา มาโร ปาปิมา โคธิกสฺส กุลปุตฺตสฺส [ปสฺส สํ. นิ. ๑.๑๕๙] วิฺาณํ สมนฺเวสนฺโต น ชานาติ น ปสฺสติ. โส หิ ปปฺจาตีโต ตณฺหาปหาเนน ทิฏฺินิสฺสโยปิสฺส นตฺถิ. ยถา จ โคธิกสฺส, เอวํ วกฺกลิสฺส สเทวเกน โลเกน สมารเกน สพฺรหฺมเกน สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย อนิสฺสิตจิตฺตา น ายนฺติ ฌายมานา. อยํ เทสนาสนฺธิ.
ตตฺถ กตมา นิทฺเทสสนฺธิ? นิสฺสิตจิตฺตา อกุสลปกฺเขน นิทฺทิสิตพฺพา, อนิสฺสิตจิตฺตา กุสลปกฺเขน นิทฺทิสิตพฺพา. นิสฺสิตจิตฺตา กิเลเสน นิทฺทิสิตพฺพา, อนิสฺสิตจิตฺตา โวทาเนน นิทฺทิสิตพฺพา. นิสฺสิตจิตฺตา สํสารปฺปวตฺติยา นิทฺทิสิตพฺพา, อนิสฺสิตจิตฺตา สํสารนิวตฺติยา นิทฺทิสิตพฺพา. นิสฺสิตจิตฺตา ตณฺหาย จ อวิชฺชาย จ นิทฺทิสิตพฺพา, อนิสฺสิตจิตฺตา สมเถน จ วิปสฺสนาย จ นิทฺทิสิตพฺพา. นิสฺสิตจิตฺตา อหิริเกน จ อโนตฺตปฺเปน จ นิทฺทิสิตพฺพา, อนิสฺสิตจิตฺตา หิริยา จ โอตฺตปฺเปน จ นิทฺทิสิตพฺพา. นิสฺสิตจิตฺตา อสติยา จ อสมฺปชฺเน จ นิทฺทิสิตพฺพา, อนิสฺสิตจิตฺตา สติยา จ สมฺปชฺเน จ นิทฺทิสิตพฺพา. นิสฺสิตจิตฺตา อโยนิยา ¶ จ อโยนิโสมนสิกาเรน ¶ จ นิทฺทิสิตพฺพา, อนิสฺสิตจิตฺตา โยนิยา จ โยนิโสมนสิกาเรน จ นิทฺทิสิตพฺพา. นิสฺสิตจิตฺตา โกสชฺเชน จ โทวจสฺเสน จ นิทฺทิสิตพฺพา, อนิสฺสิตจิตฺตา วีริยารมฺเภน จ โสวจสฺเสน จ นิทฺทิสิตพฺพา. นิสฺสิตจิตฺตา อสฺสทฺธิเยน จ ปมาเทน จ นิทฺทิสิตพฺพา, อนิสฺสิตจิตฺตา สทฺธาย จ อปฺปมาเทน จ นิทฺทิสิตพฺพา. นิสฺสิตจิตฺตา อสทฺธมฺมสฺสวเนน จ อสํวรเณน จ นิทฺทิสิตพฺพา, อนิสฺสิตจิตฺตา สทฺธมฺมสฺสวเนน จ สํวเรน จ นิทฺทิสิตพฺพา. นิสฺสิตจิตฺตา อภิชฺฌาย จ พฺยาปาเทน จ นิทฺทิสิตพฺพา, อนิสฺสิตจิตฺตา อนภิชฺฌาย จ อพฺยาปาเทน จ นิทฺทิสิตพฺพา. นิสฺสิตจิตฺตา ¶ นีวรเณหิ จ สํโยชนิเยหิ จ นิทฺทิสิตพฺพา, อนิสฺสิตจิตฺตา ราควิราคาย จ เจโตวิมุตฺติยา อวิชฺชาวิราคาย จ ปฺาวิมุตฺติยา นิทฺทิสิตพฺพา. นิสฺสิตจิตฺตา อุจฺเฉททิฏฺิยา จ สสฺสตทิฏฺิยา จ นิทฺทิสิตพฺพา, อนิสฺสิตจิตฺตา สอุปาทิเสสาย จ อนุปาทิเสสาย จ นิพฺพานธาตุยา นิทฺทิสิตพฺพา. อยํ นิทฺเทสสนฺธิ. เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน ‘‘เนรุตฺตมธิปฺปาโย’’ติ.
นิยุตฺโต จตุพฺยูโห หาโร.
๗. อาวฏฺฏหารวิภงฺโค
๒๙. ตตฺถ กตโม อาวฏฺโฏ หาโร? ‘‘เอกมฺหิ ปทฏฺาเน’’ติ อยํ.
‘‘อารมฺภถ [อารพฺภถ (สี.) สํ. นิ. ๑.๑๘๕; เถรคา. ๒๕๖ ปสฺสิตพฺพํ] นิกฺกมถ, ยฺุชถ พุทฺธสาสเน;
ธุนาถ มจฺจุโน เสนํ, นฬาคารํว กฺุชโร’’ติ.
‘‘อารมฺภถ นิกฺกมถา’’ติ วีริยสฺส ปทฏฺานํ. ‘‘ยฺุชถ พุทฺธสาสเน’’ติ สมาธิสฺส ปทฏฺานํ. ‘‘ธุนาถ มจฺจุโน เสนํ, นฬาคารํว กฺุชโร’’ติ ปฺาย ปทฏฺานํ. ‘‘อารมฺภถ นิกฺกมถา’’ติ วีริยินฺทฺริยสฺส ปทฏฺานํ. ‘‘ยฺุชถ พุทฺธสาสเน’’ติ สมาธินฺทฺริยสฺส ปทฏฺานํ. ‘‘ธุนาถ มจฺจุโน เสนํ, นฬาคารํว กฺุชโร’’ติ ปฺินฺทฺริยสฺส ปทฏฺานํ. อิมานิ ¶ ปทฏฺานานิ เทสนา.
อยฺุชนฺตานํ วา สตฺตานํ โยเค, ยฺุชนฺตานํ วา อารมฺโภ.
ตตฺถ เย น ยฺุชนฺติ, เต ปมาทมูลกา น ยฺุชนฺติ. โส ปมาโท ทุวิโธ ตณฺหามูลโก อวิชฺชามูลโก จ. ตตฺถ อวิชฺชามูลโก เยน ¶ อฺาเณน นิวุโต เยฺยฏฺานํ นปฺปชานาติ ปฺจกฺขนฺธา อุปฺปาทวยธมฺมาติ, อยํ อวิชฺชามูลโก. โย ตณฺหามูลโก, โส ติวิโธ อนุปฺปนฺนานํ โภคานํ อุปฺปาทาย ปริเยสนฺโต ปมาทํ อาปชฺชติ, อุปฺปนฺนานํ โภคานํ อารกฺขนิมิตฺตํ ปริโภคนิมิตฺตฺจ ปมาทํ อาปชฺชติ อยํ โลเก จตุพฺพิโธ ปมาโท เอกวิโธ อวิชฺชาย ติวิโธ ตณฺหาย. ตตฺถ อวิชฺชาย นามกาโย ปทฏฺานํ. ตณฺหาย รูปกาโย ปทฏฺานํ. ตํ กิสฺส เหตุ, รูปีสุ ภเวสุ อชฺโฌสานํ, อรูปีสุ สมฺโมโห? ตตฺถ รูปกาโย ¶ รูปกฺขนฺโธ นามกาโย จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธา. อิเม ปฺจกฺขนฺธา กตเมน อุปาทาเนน สอุปาทานา, ตณฺหาย จ อวิชฺชาย จ? ตตฺถ ตณฺหา ทฺเว อุปาทานานิ กามุปาทานฺจ สีลพฺพตุปาทานฺจ. อวิชฺชา ทฺเว อุปาทานานิ ทิฏฺุปาทานฺจ อตฺตวาทุปาทานฺจ. อิเมหิ จตูหิ อุปาทาเนหิ เย สอุปาทานา ขนฺธา, อิทํ ทุกฺขํ. จตฺตาริ อุปาทานานิ, อยํ สมุทโย. ปฺจกฺขนฺธา ทุกฺขํ. เตสํ ภควา ปริฺาย ปหานาย จ ธมฺมํ เทเสติ ทุกฺขสฺส ปริฺาย สมุทยสฺส ปหานาย.
๓๐. ตตฺถ โย ติวิโธ ตณฺหามูลโก ปมาโท อนุปฺปนฺนานํ โภคานํ อุปฺปาทาย ปริเยสติ, อุปฺปนฺนานํ โภคานํ อารกฺขณฺจ กโรติ ปริโภคนิมิตฺตฺจ, ตสฺส สมฺปฏิเวเธน รกฺขณา ปฏิสํหรณา, อยํ สมโถ.
โส กถํ ภวติ? ยทา ชานาติ กามานํ อสฺสาทฺจ อสฺสาทโต อาทีนวฺจ อาทีนวโต ¶ นิสฺสรณฺจ นิสฺสรณโต โอการฺจ สํกิเลสฺจ โวทานฺจ เนกฺขมฺเม จ อานิสํสํ. ตตฺถ ยา วีมํสา อุปปริกฺขา อยํ วิปสฺสนา. อิเม ทฺเว ธมฺมา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ สมโถ จ วิปสฺสนา จ. อิเมสุ ทฺวีสุ ธมฺเมสุ ภาวิยมาเนสุ ทฺเว ธมฺมา ปหียนฺติ ตณฺหา จ อวิชฺชา จ, อิเมสุ ทฺวีสุ ธมฺเมสุ ปหีเนสุ จตฺตาริ อุปาทานานิ นิรุชฺฌนฺติ. อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ, ภวนิโรธา ชาตินิโรโธ, ชาตินิโรธา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา นิรุชฺฌนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ. อิติ ปุริมกานิ จ ทฺเว สจฺจานิ ทุกฺขํ สมุทโย จ, สมโถ จ วิปสฺสนา จ มคฺโค. ภวนิโรโธ นิพฺพานํ อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ. เตนาห ภควา ‘‘อารมฺภถ นิกฺกมถา’’ติ.
ยถาปิ ¶ มูเล อนุปทฺทเว ทฬฺเห, ฉินฺโนปิ รุกฺโข ปุนเรว [ปุนเทว (ก.) ปสฺส ธ. ป. ๓๓๘] รูหติ;
เอวมฺปิ ตณฺหานุสเย อนูหเต, นิพฺพตฺตตี ทุกฺขมิทํ ปุนปฺปุนํ.
อยํ ตณฺหานุสโย. กตมสฺสา ตณฺหาย? ภวตณฺหาย. โย เอตสฺส ธมฺมสฺส ปจฺจโย อยํ อวิชฺชา. อวิชฺชาปจฺจยา หิ ภวตณฺหา. อิเม ทฺเว กิเลสา ตณฺหา จ อวิชฺชา จ. ตานิ จตฺตาริ อุปาทานานิ เตหิ จตูหิ อุปาทาเนหิ เย สอุปาทานา ขนฺธา, อิทํ ทุกฺขํ. จตฺตาริ อุปาทานานิ อยํ สมุทโย. ปฺจกฺขนฺธา ทุกฺขํ. เตสํ ภควา ปริฺาย จ ปหานาย จ ธมฺมํ เทเสติ ทุกฺขสฺส ปริฺาย สมุทยสฺส ปหานาย.
เยน ¶ ¶ ตณฺหานุสยํ สมูหนติ [สมูหนฺติ (สี.)], อยํ สมโถ. เยน ตณฺหานุสยสฺส ปจฺจยํ อวิชฺชํ วารยติ, อยํ วิปสฺสนา. อิเม ทฺเว ธมฺมา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ สมโถ จ วิปสฺสนา จ. ตตฺถ สมถสฺส ผลํ ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ, วิปสฺสนาย ผลํ อวิชฺชาวิราคา ปฺาวิมุตฺติ. อิติ ปุริมกานิ จ ทฺเว สจฺจานิ ทุกฺขํ สมุทโย จ, สมโถ วิปสฺสนา จ มคฺโค, ทฺเว จ วิมุตฺติโย นิโรโธ. อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ. เตนาห ภควา ‘‘ยถาปิ มูเล’’ติ.
‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณํ, กุสลสฺส อุปสมฺปทา;
สจิตฺตปริโยทาปนํ [ปริโยทปนํ (สี.) ธ. ป. ๑๘๓; ที. นิ. ๒.๙๐ ปสฺสิตพฺพํ], เอตํ พุทฺธาน สาสน’’นฺติ.
สพฺพปาปํ นาม ตีณิ ทุจฺจริตานิ กายทุจฺจริตํ วจีทุจฺจริตํ มโนทุจฺจริตํ, เต ทส อกุสลกมฺมปถา ปาณาติปาโต อทินฺนาทานํ กาเมสุมิจฺฉาจาโร มุสาวาโท ปิสุณา วาจา ผรุสา วาจา สมฺผปฺปลาโป อภิชฺฌา พฺยาปาโท มิจฺฉาทิฏฺิ, ตานิ ทฺเว กมฺมานิ เจตนา เจตสิกฺจ. ตตฺถ โย จ ปาณาติปาโต ยา จ ปิสุณา วาจา ยา จ ผรุสา วาจา, อิทํ โทสสมุฏฺานํ. ยฺจ อทินฺนาทานํ โย จ กาเมสุมิจฺฉาจาโร โย จ มุสาวาโท, อิทํ โลภสมุฏฺานํ, โย สมฺผปฺปลาโป, อิทํ โมหสมุฏฺานํ. อิมานิ สตฺต การณานิ เจตนากมฺมํ. ยา อภิชฺฌา, อยํ โลโภ อกุสลมูลํ. โย พฺยาปาโท, อยํ โทโส อกุสลมูลํ. ยา ¶ มิจฺฉาทิฏฺิ, อยํ มิจฺฉามคฺโค. อิมานิ ตีณิ การณานิ เจตสิกกมฺมํ. เตนาห ‘‘เจตนากมฺมํ เจตสิกกมฺม’’นฺติ.
อกุสลมูลํ ปโยคํ คจฺฉนฺตํ จตุพฺพิธํ อคตึ คจฺฉติ ฉนฺทา โทสา ภยา โมหา. ตตฺถ ¶ ยํ ฉนฺทา อคตึ คจฺฉติ, อิทํ โลภสมุฏฺานํ. ยํ โทสา อคตึ คจฺฉติ, อิทํ โทสสมุฏฺานํ. ยํ ภยา จ โมหา จ อคตึ คจฺฉติ, อิทํ โมหสมุฏฺานํ. ตตฺถ โลโภ อสุภาย ปหียติ. โทโส เมตฺตาย. โมโห ปฺาย. ตถา โลโภ อุเปกฺขาย ปหียติ. โทโส เมตฺตาย จ กรุณาย จ. โมโห มุทิตาย ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉติ. เตนาห ภควา ‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณ’’นฺติ.
๓๑. สพฺพปาปํ นาม อฏฺ มิจฺฉตฺตานิ มิจฺฉาทิฏฺิ มิจฺฉาสงฺกปฺโป มิจฺฉาวาจา มิจฺฉากมฺมนฺโต มิจฺฉาอาชีโว มิจฺฉาวายาโม มิจฺฉาสติ มิจฺฉาสมาธิ, อิทํ วุจฺจติ สพฺพปาปํ. ¶ อิเมสํ อฏฺนฺนํ มิจฺฉตฺตานํ ยา อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาจาโร, อิทํ วุจฺจติ สพฺพปาปสฺส อกรณํ.
อฏฺสุ มิจฺฉตฺเตสุ ปหีเนสุ อฏฺ สมฺมตฺตานิ สมฺปชฺชนฺติ. อฏฺนฺนํ สมฺมตฺตานํ ยา กิริยา กรณํ สมฺปาทนํ, อยํ วุจฺจติ กุสลสฺส อุปสมฺปทา. สจิตฺตปริโยทาปนนฺติ อตีตสฺส มคฺคสฺส ภาวนากิริยํ ทสฺสยติ, จิตฺเต ปริโยทาปิเต [ปริโยทปิเต (สี. ก.)] ปฺจกฺขนฺธา ปริโยทาปิตา ภวนฺติ, เอวฺหิ ภควา อาห ‘‘เจโตวิสุทฺธตฺถํ, ภิกฺขเว, ตถาคเต พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’’ติ. ทุวิธา หิ ปริโยทาปนา นีวรณปฺปหานฺจ อนุสยสมุคฺฆาโต จ. ทฺเว ปริโยทาปนภูมิโย ทสฺสนภูมิ จ, ภาวนาภูมิ จ, ตตฺถ ยํ ปฏิเวเธน ปริโยทาเปติ, อิทํ ทุกฺขํ. ยโต ปริโยทาเปติ, อยํ สมุทโย. เยน ปริโยทาเปติ, อยํ มคฺโค. ยํ ปริโยทาปิตํ, อยํ นิโรโธ. อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ. เตนาห ภควา ‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณ’’นฺติ.
‘‘ธมฺโม หเว รกฺขติ ธมฺมจารึ, ฉตฺตํ มหนฺตํ ยถ วสฺสกาเล;
เอสานิสํโส ¶ ธมฺเม สุจิณฺเณ, น ทุคฺคตึ คจฺฉติ ธมฺมจารี’’ติ.
ธมฺโม ¶ นาม ทุวิโธ อินฺทฺริยสํวโร มคฺโค จ. ทุคฺคติ นาม ทุวิธา เทวมนุสฺเส วา อุปนิธาย อปายา ทุคฺคติ, นิพฺพานํ วา อุปนิธาย สพฺพา อุปปตฺติโย ทุคฺคติ. ตตฺถ ยา สํวรสีเล อขณฺฑการิตา, อยํ ธมฺโม สุจิณฺโณ อปาเยหิ รกฺขติ. เอวํ ภควา อาห – ทฺเวมา, ภิกฺขเว, สีลวโต คติโย เทวา จ มนุสฺสา จ. เอวฺจ นาฬนฺทายํ นิคเม อสิพนฺธกปุตฺโต คามณิ ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘พฺราหฺมณา, ภนฺเต, ปจฺฉาภูมกา กามณฺฑลุกา เสวาลมาลิกา อุทโกโรหกา อคฺคิปริจารกา, เต มตํ กาลงฺกตํ อุยฺยาเปนฺติ นาม, สฺาเปนฺติ นาม, สคฺคํ นาม โอกฺกาเมนฺติ [อุคฺคเมนฺติ (สี.) ปสฺส สํ. นิ. ๔.๓๕๘]. ภควา ปน, ภนฺเต, อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปโหติ ตถา กาตุํ, ยถา สพฺโพ โลโก กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺเชยฺยา’’ติ.
‘‘เตน หิ, คามณิ, ตฺเเวตฺถ ปฏิปุจฺฉิสฺสามิ, ยถา เต ขเมยฺย, ตถา นํ พฺยากเรยฺยาสีติ.
‘‘ตํ กึ มฺสิ, คามณิ, อิธสฺส ปุริโส ปาณาติปาตี อทินฺนาทายี กาเมสุมิจฺฉาจารี ¶ มุสาวาที ปิสุณวาโจ ผรุสวาโจ สมฺผปฺปลาปี อภิชฺฌาลุ พฺยาปนฺนจิตฺโต มิจฺฉาทิฏฺิโก, ตเมนํ มหาชนกาโย สงฺคมฺม สมาคมฺม อายาเจยฺย โถเมยฺย ปฺชลิโก อนุปริสกฺเกยฺย ‘อยํ ปุริโส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชตู’ติ. ตํ กึ มฺสิ, คามณิ, อปิ นุ โส ปุริโส มหโต ชนกายสฺส อายาจนเหตุ วา โถมนเหตุวา ปฺชลิกํ [ปฺชลิกา สํ. นิ. ๔.๓๕๘] อนุปริสกฺกนเหตุ วา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺเชยฺยา’’ติ. ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘เสยฺยถาปิ, คามณิ, ปุริโส มหตึ ปุถุสิลํ คมฺภีเร อุทกรหเท [อุทกทเห (ก.)] ปกฺขิเปยฺย, ตเมนํ มหาชนกาโย สงฺคมฺม ¶ สมาคมฺม อายาเจยฺย โถเมยฺย ปฺชลิโก อนุปริสกฺเกยฺย ‘อุมฺมุชฺช, โภ, ปุถุสิเล, อุปฺลว โภ ปุถุสิเล, ถลมุปฺลว, โภ ปุถุสิเล’ติ. ตํ กึ มฺสิ คามณิ, อปิ นุ สา มหตี ปุถุสิลา มหโต ชนกายสฺส อายาจนเหตุ วา โถมนเหตุ วา ปฺชลิกํ อนุปริสกฺกนเหตุ วา อุมฺมุชฺเชยฺย วา อุปฺลเวยฺย วา ถลํ วา อุปฺลเวยฺยา’’ติ. ‘‘โน เหตํ ¶ , ภนฺเต’’. ‘‘เอวเมว โข, คามณิ, โย โส ปุริโส ปาณาติปาตี…เป… มิจฺฉาทิฏฺิโก, กิฺจาปิ นํ มหาชนกาโย สงฺคมฺม สมาคมฺม อายาเจยฺย โถเมยฺย ปฺชลิโก อนุปริสกฺเกยฺย ‘อยํ ปุริโส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชตู’ติ. อถ โข โส ปุริโส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺเชยฺย.
‘‘ตํ กึ มฺสิ, คามณิ, อิธสฺส ปุริโส ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต อทินฺนาทานา ปฏิวิรโต กาเมสุมิจฺฉาจารา ปฏิวิรโต มุสาวาทา ปฏิวิรโต ปิสุณาย วาจาย ปฏิวิรโต ผรุสาย วาจาย ปฏิวิรโต สมฺผปฺปลาปา ปฏิวิรโต อนภิชฺฌาลุ อพฺยาปนฺนจิตฺโต สมฺมาทิฏฺิโก, ตเมนํ มหาชนกาโย สงฺคมฺม สมาคมฺม อายาเจยฺย โถเมยฺย ปฺชลิโก อนุปริสกฺเกยฺย ‘อยํ ปุริโส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชตู’ติ. ตํ กึ มฺสิ, คามณิ, อปิ นุ โส ปุริโส มหโต ชนกายสฺส อายาจนเหตุ วา โถมนเหตุ วา ปฺชลิกํ อนุปริสกฺกนเหตุ วา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺเชยฺยา’’ติ. ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘เสยฺยถาปิ, คามณิ, ปุริโส สปฺปิกุมฺภํ วา เตลกุมฺภํ วา คมฺภีเร [คมฺภีรํ (สี. ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๔.๓๕๘] อุทกรหเท โอคาเหตฺวา ภินฺเทยฺย. ตตฺร ยาสฺส สกฺขรา วา กลา [กถลา (ก.)], สา อโธคามี อสฺส. ยฺจ ขฺวสฺส ตตฺร สปฺปิ วา เตลํ วา, ตํ อุทฺธํคามิ อสฺส. ตเมนํ มหาชนกาโย สงฺคมฺม สมาคมฺม ¶ อายาเจยฺย โถเมยฺย ปฺชลิโก อนุปริสกฺเกยฺย ‘โอสีท, โภ สปฺปิเตล, สํสีท, โภ สปฺปิเตล, อโธ คจฺฉ [อวํคจฺฉ (สี. ก.)]‘โภ สปฺปิเตลา’ติ. ตํ กึ มฺสิ คามณิ, อปิ นุ ตํ ¶ สปฺปิเตลํ มหโต ชนกายสฺส อายาจนเหตุ วา โถมนเหตุ วา ปฺชลิกํ อนุปริสกฺกนเหตุ วา ‘โอสีเทยฺย วา สํสีเทยฺย วา อโธ วา คจฺเฉยฺยา’ติ. ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’.
‘‘เอวเมว โข, คามณิ, โย โส ปุริโส ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต…เป… สมฺมาทิฏฺิโก, กิฺจาปิ นํ มหาชนกาโย สงฺคมฺม สมาคมฺม อายาเจยฺย โถเมยฺย ปฺชลิโก อนุปริสกฺเกยฺย ‘อยํ ปุริโส กายสฺส ¶ เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชตู’’’ติ. อถ โข โส ปุริโส กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺเชยฺย. อิติ ธมฺโม สุจิณฺโณ อปาเยหิ รกฺขติ. ตตฺถ ยา มคฺคสฺส ติกฺขตา อธิมตฺตตา, อยํ ธมฺโม สุจิณฺโณ สพฺพาหิ อุปปตฺตีหิ รกฺขติ. เอวํ ภควา อาห –
‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺส [ปสฺส อุทา. ๓๒], สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร;
สมฺมาทิฏฺิปุเรกฺขาโร, ตฺวาน อุทยพฺพยํ;
ถินมิทฺธาภิภู ภิกฺขุ, สพฺพา ทุคฺคติโย ชเห’’ติ.
๓๒. ตตฺถ ทุคฺคตีนํ เหตุ ตณฺหา จ อวิชฺชา จ, ตานิ จตฺตาริ อุปาทานานิ, เตหิ จตูหิ อุปาทาเนหิ เย สอุปาทานา ขนฺธา, อิทํ ทุกฺขํ. จตฺตาริ อุปาทานานิ, อยํ สมุทโย. ปฺจกฺขนฺธา ทุกฺขํ, เตสํ ภควา ปริฺาย จ ปหานาย จ ธมฺมํ เทเสติ ทุกฺขสฺส ปริฺาย สมุทยสฺส ปหานาย. ตตฺถ ตณฺหาย ปฺจินฺทฺริยานิ รูปีนิ ปทฏฺานํ. อวิชฺชาย มนินฺทฺริยํ ปทฏฺานํ. ปฺจินฺทฺริยานิ รูปีนิ รกฺขนฺโต สมาธึ ภาวยติ, ตณฺหฺจ นิคฺคณฺหาติ. มนินฺทฺริยํ รกฺขนฺโต วิปสฺสนํ ภาวยติ, อวิชฺชฺจ นิคฺคณฺหาติ. ตณฺหานิคฺคเหน ทฺเว อุปาทานานิ ปหียนฺติ กามุปาทานฺจ สีลพฺพตุปาทานฺจ. อวิชฺชานิคฺคเหน ทฺเว อุปาทานานิ ปหียนฺติ ทิฏฺุปาทานฺจ อตฺตวาทุปาทานฺจ. จตูสุ ¶ อุปาทาเนสุ ปหีเนสุ ทฺเว ธมฺมา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ สมโถ จ วิปสฺสนา จ. อิทํ วุจฺจติ พฺรหฺมจริยนฺติ.
ตตฺถ พฺรหฺมจริยสฺส ผลํ จตฺตาริ สามฺผลานิ โสตาปตฺติผลํ สกทาคามิผลํ อนาคามิผลํ อรหตฺตํ [อรหตฺตผลํ (ก.)] อคฺคผลํ. อิมานิ จตฺตาริ พฺรหฺมจริยสฺส ผลานิ [พฺรหฺมจริยผลานีติ (สี.)]. อิติ ปุริมกานิ จ ทฺเว สจฺจานิ ทุกฺขํ สมุทโย จ. สมโถ จ วิปสฺสนา จ พฺรหฺมจริยฺจ มคฺโค, พฺรหฺมจริยสฺส ¶ ผลานิ จ ตทารมฺมณา จ อสงฺขตาธาตุ นิโรโธ. อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ. เตนาห ภควา ‘‘ธมฺโม หเว รกฺขตี’’ติ.
ตตฺถ ยํ ปฏิเวเธน รกฺขติ, อิทํ ทุกฺขํ. ยโต รกฺขติ, อยํ สมุทโย. เยน รกฺขติ, อยํ มคฺโค. ยํ รกฺขติ, อยํ นิโรโธ. อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ. เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน ‘‘เอกมฺหิ ปทฏฺาเน’’ติ.
นิยุตฺโต อาวฏฺโฏ หาโร.
๘. วิภตฺติหารวิภงฺโค
๓๓. ตตฺถ ¶ กตโม วิภตฺติหาโร? ‘‘ธมฺมฺจ ปทฏฺานํ ภูมิฺจา’’ติ.
ทฺเว สุตฺตานิ วาสนาภาคิยฺจ นิพฺเพธภาคิยฺจ. ทฺเว ปฏิปทา ปฺุภาคิยา จ ผลภาคิยา จ. ทฺเว สีลานิ สํวรสีลฺจ ปหานสีลฺจ, ตตฺถ ภควา วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ ปฺุภาคิยาย ปฏิปทาย เทสยติ, โส สํวรสีเล ิโต เตน พฺรหฺมจริเยน พฺรหฺมจารี ภวติ, ตตฺถ ¶ ภควา นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํ ผลภาคิยาย ปฏิปทาย เทสยติ, โส ปหานสีเล ิโต เตน พฺรหฺมจริเยน พฺรหฺมจารี ภวติ.
ตตฺถ กตมํ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ? วาสนาภาคิยํ นาม สุตฺตํ ทานกถา สีลกถา สคฺคกถา กามานํ อาทีนโว เนกฺขมฺเม อานิสํโสติ.
ตตฺถ กตมํ นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํ? นิพฺเพธภาคิยํ นาม สุตฺตํ ยา จตุสจฺจปฺปกาสนา, วาสนาภาคิเย สุตฺเต นตฺถิ ปชานนา, นตฺถิ มคฺโค, นตฺถิ ผลํ. นิพฺเพธภาคิเย สุตฺเต อตฺถิ ปชานนา, อตฺถิ มคฺโค, อตฺถิ ผลํ. อิมานิ จตฺตาริ สุตฺตานิ. อิเมสํ จตุนฺนํ สุตฺตานํ เทสนาย ผเลน สีเลน พฺรหฺมจริเยน สพฺพโต วิจเยน หาเรน วิจินิตฺวา ยุตฺติหาเรน โยชยิตพฺพา ยาวติกา าณสฺส ภูมิ.
๓๔. ตตฺถ กตเม ธมฺมา สาธารณา? ทฺเว ธมฺมา สาธารณา นามสาธารณา วตฺถุสาธารณา จ. ยํ วา ปน กิฺจิ อฺมฺปิ เอวํ ชาติยํ, มิจฺฉตฺตนิยตานํ สตฺตานํ อนิยตานฺจ สตฺตานํ ¶ ทสฺสนปฺปหาตพฺพา กิเลสา สาธารณา, ปุถุชฺชนสฺส โสตาปนฺนสฺส จ กามราคพฺยาปาทา สาธารณา, ปุถุชฺชนสฺส อนาคามิสฺส จ อุทฺธํภาคิยา สํโยชนา สาธารณา, ยํ กิฺจิ อริยสาวโก โลกิยํ สมาปตฺตึ สมาปชฺชติ, สพฺพา สา อวีตราเคหิ [อวิคตราเคหิ (ก.)] สาธารณา, สาธารณา หิ ธมฺมา เอวํ อฺมฺํ ปรํ ปรํ สกํ สกํ วิสยํ นาติวตฺตนฺติ. โยปิ อิเมหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต น โส ตํ ธมฺมํ อุปาติวตฺตติ. อิเม ธมฺมา สาธารณา.
ตตฺถ กตเม ธมฺมา อสาธารณา? ยาว เทสนํ อุปาทาย คเวสิตพฺพา เสกฺขาเสกฺขา ภพฺพาภพฺพาติ, อฏฺมกสฺส โสตาปนฺนสฺส จ กามราคพฺยาปาทา สาธารณา ¶ ธมฺมตา อสาธารณา, อฏฺมกสฺส อนาคามิสฺส จ อุทฺธมฺภาคิยา ¶ สํโยชนา สาธารณา ธมฺมตา อสาธารณา. สพฺเพสํ เสกฺขานํ นามํ สาธารณํ ธมฺมตา อสาธารณา. สพฺเพสํ ปฏิปนฺนกานํ นามํ สาธารณํ ธมฺมตา อสาธารณา. สพฺเพสํ เสกฺขานํ เสกฺขสีลํ สาธารณํ ธมฺมตา อสาธารณา. เอวํ วิเสสานุปสฺสินา หีนุกฺกฏฺมชฺฌิมํ อุปาทาย คเวสิตพฺพํ.
ทสฺสนภูมิ นิยามาวกฺกนฺติยา ปทฏฺานํ, ภาวนาภูมิ อุตฺตริกานํ ผลานํ ปตฺติยา ปทฏฺานํ, ทุกฺขา ปฏิปทา ทนฺธาภิฺา สมถสฺส ปทฏฺานํ, สุขา ปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา วิปสฺสนาย ปทฏฺานํ, ทานมยํ ปฺุกิริยวตฺถุ ปรโต โฆสสฺส สาธารณํ ปทฏฺานํ, สีลมยํ ปฺุกิริยวตฺถุ จินฺตามยิยา ปฺาย สาธารณํ ปทฏฺานํ, ภาวนามยํ ปฺุกิริยวตฺถุ ภาวนามยิยา ปฺาย สาธารณํ ปทฏฺานํ. ทานมยํ ปฺุกิริยวตฺถุ ปรโต จ โฆสสฺส สุตมยิยา จ ปฺาย สาธารณํ ปทฏฺานํ สีลมยํ ปฺุกิริยวตฺถุ จินฺตามยิยา จ ปฺาย โยนิโส จ มนสิการสฺส สาธารณํ ปทฏฺานํ, ภาวนามยํ ปฺุกิริยวตฺถุ ภาวนามยิยา จ ปฺาย สมฺมาทิฏฺิยา จ สาธารณํ ปทฏฺานํ. ปติรูปเทสวาโส วิเวกสฺส จ สมาธิสฺส จ สาธารณํ ปทฏฺานํ, สปฺปุริสูปนิสฺสโย ติณฺณฺจ อเวจฺจปฺปสาทานํ สมถสฺส จ สาธารณํ ปทฏฺานํ, อตฺตสมฺมาปณิธานํ หิริยา จ วิปสฺสนาย จ สาธารณํ ปทฏฺานํ, อกุสลปริจฺจาโค กุสลวีมํสาย จ สมาธินฺทฺริยสฺส จ สาธารณํ ปทฏฺานํ, ธมฺมสฺวากฺขาตตา กุสลมูลโรปนาย จ ผลสมาปตฺติยา จ สาธารณํ ปทฏฺานํ, สงฺฆสุปฺปฏิปนฺนตา สงฺฆสุฏฺุตาย สาธารณํ ปทฏฺานํ, สตฺถุสมฺปทา อปฺปสนฺนานฺจ ปสาทาย ปสนฺนานฺจ ภิยฺโยภาวาย สาธารณํ ปทฏฺานํ, อปฺปฏิหตปาติโมกฺขตา ทุมฺมงฺกูนฺจ ¶ ปุคฺคลานํ นิคฺคหาย เปสลานฺจ ปุคฺคลานํ ผาสุวิหาราย สาธารณํ ปทฏฺานํ. เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน ‘‘ธมฺมฺจ ปทฏฺาน’’นฺติ.
นิยุตฺโต วิภตฺติ หาโร.
๙. ปริวตฺตนหารวิภงฺโค
๓๕. ตตฺถ ¶ ¶ กตโม ปริวตฺตโน หาโร? ‘‘กุสลากุสเล ธมฺเม’’ติ. สมฺมาทิฏฺิสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส มิจฺฉาทิฏฺิ นิชฺชิณฺณา ภวติ. เย จสฺส มิจฺฉาทิฏฺิปจฺจยา อุปฺปชฺเชยฺยุํ อเนเก [อเนกา (ก.)] ปาปกา อกุสลา ธมฺมา, เต จสฺส นิชฺชิณฺณา โหนฺติ. สมฺมาทิฏฺิปจฺจยา จสฺส อเนเก กุสลา ธมฺมา สมฺภวนฺติ, เต จสฺส ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ. สมฺมาสงฺกปฺปสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส มิจฺฉาสงฺกปฺโป นิชฺชิณฺโณ ภวติ. เย จสฺส มิจฺฉาสงฺกปฺปปจฺจยา อุปฺปชฺเชยฺยุํ อเนเก ปาปกา อกุสลา ธมฺมา, เต จสฺส นิชฺชิณฺณา โหนฺติ. สมฺมาสงฺกปฺปปจฺจยา จสฺส อเนเก กุสลา ธมฺมา สมฺภวนฺติ. เต จสฺส ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ. เอวํ สมฺมาวาจสฺส สมฺมากมฺมนฺตสฺส สมฺมาอาชีวสฺส สมฺมาวายามสฺส สมฺมาสติสฺส สมฺมาสมาธิสฺส สมฺมาวิมุตฺตสฺส สมฺมาวิมุตฺติาณทสฺสนสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส มิจฺฉาวิมุตฺติาณทสฺสนํ นิชฺชิณฺณํ ภวติ. เย จสฺส มิจฺฉาวิมุตฺติาณทสฺสนปจฺจยา อุปฺปชฺเชยฺยุํ อเนเก ปาปกา อกุสลา ธมฺมา, เต จสฺส นิชฺชิณฺณา โหนฺติ. สมฺมาวิมุตฺติาณทสฺสนปจฺจยา จสฺส อเนเก กุสลา ธมฺมา สมฺภวนฺติ, เต จสฺส ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ.
๓๖. ยสฺส วา ปาณาติปาตา ปฏิวิรตสฺส ปาณาติปาโต ปหีโน โหติ. อทินฺนาทานา ปฏิวิรตสฺส อทินฺนาทานํ ปหีนํ โหติ. พฺรหฺมจาริสฺส อพฺรหฺมจริยํ ปหีนํ โหติ. สจฺจวาทิสฺส มุสาวาโท ปหีโน โหติ. อปิสุณวาจสฺส ปิสุณา วาจา ปหีนา โหติ. สณฺหวาจสฺส ผรุสา วาจา ปหีนา โหติ. กาลวาทิสฺส สมฺผปฺปลาโป ปหีโน โหติ. อนภิชฺฌาลุสฺส [อนภิชฺฌามนสฺส (ก.)] อภิชฺฌา ปหีนา ¶ โหติ. อพฺยาปนฺนจิตฺตสฺส พฺยาปาโท ปหีโน โหติ. สมฺมาทิฏฺิสฺส มิจฺฉาทิฏฺิ ปหีนา โหติ.
เย จ โข เกจิ อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ครหนฺติ, เนสํ สนฺทิฏฺิกา สหธมฺมิกา คารยฺหา วาทานุวาทา อาคจฺฉนฺติ. สมฺมาทิฏฺิฺจ เต ภวนฺโต ธมฺมํ ครหนฺติ. เตน หิ เย มิจฺฉาทิฏฺิกา, เตสํ ภวนฺตานํ ปุชฺชา จ ปาสํสา จ. เอวํ สมฺมาสงฺกปฺปํ สมฺมาวาจํ สมฺมากมฺมนฺตํ สมฺมาอาชีวํ สมฺมาวายามํ สมฺมาสตึ สมฺมาสมาธึ สมฺมาวิมุตฺตึ สมฺมาวิมุตฺติาณทสฺสนฺจ เต ภวนฺโต ธมฺมํ ครหนฺติ. เตน หิ เย มิจฺฉาวิมุตฺติาณทสฺสนา, เตสํ ภวนฺตานํ ปุชฺชา จ ปาสํสา จ.
เย ¶ ¶ จ โข เกจิ เอวมาหํสุ ‘‘ภฺุชิตพฺพา กามา, ปริภฺุชิตพฺพา กามา, อาเสวิตพฺพา กามา, นิเสวิตพฺพา กามา, ภาวยิตพฺพา กามา, พหุลีกาตพฺพา กามา’’ติ. กาเมหิ เวรมณี เตสํ อธมฺโม.
เย วา ปน เกจิ เอวมาหํสุ ‘‘อตฺตกิลมถานุโยโค ธมฺโม’’ติ. นิยฺยานิโก เตสํ ธมฺโม อธมฺโม. เย จ โข เกจิ เอวมาหํสุ ‘‘ทุกฺโข ธมฺโม’’ติ. สุโข เตสํ ธมฺโม อธมฺโม. ยถา วา ปน ภิกฺขุโน สพฺพสงฺขาเรสุ อสุภานุปสฺสิโน วิหรโต สุภสฺา ปหียนฺติ. ทุกฺขานุปสฺสิโน วิหรโต สุขสฺา ปหียนฺติ. อนิจฺจานุปสฺสิโน วิหรโต นิจฺจสฺา ปหียนฺติ. อนตฺตานุปสฺสิโน วิหรโต อตฺตสฺา ปหียนฺติ. ยํ ยํ วา ปน ธมฺมํ โรจยติ วา อุปคจฺฉติ วา, ตสฺส ตสฺส ธมฺมสฺส โย ปฏิปกฺโข, สฺวสฺส อนิฏฺโต อชฺฌาปนฺโน ภวติ. เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน ‘‘กุสลากุสลธมฺเม’’ติ.
นิยุตฺโต ปริวตฺตโน หาโร.
๑๐. เววจนหารวิภงฺโค
๓๗. ตตฺถ ¶ กตโม เววจโน หาโร? ‘‘เววจนานิ พหูนี’’ติ. ยถา เอกํ ภควา ธมฺมํ อฺมฺเหิ เววจเนหิ นิทฺทิสติ. ยถาห ภควา –
‘‘อาสา จ ปิหา อภินนฺทนา จ, อเนกธาตูสุ สรา ปติฏฺิตา;
อฺาณมูลปฺปภวา ปชปฺปิตา, สพฺพา มยา พฺยนฺติกตา สมูลิกา’’ติ.
อาสา นาม วุจฺจติ ยา ภวิสฺสสฺส อตฺถสฺส อาสีสนา [อาสึสนา (สี.)] อวสฺสํ อาคมิสฺสตีติ อาสาสฺส อุปฺปชฺชติ. ปิหา นาม ยา วตฺตมานสฺส [วตฺตมานกสฺส (สี.)] อตฺถสฺส ปตฺถนา, เสยฺยตรํ วา ทิสฺวา ‘‘เอทิโส ภเวยฺย’’นฺติ ปิหาสฺส อุปฺปชฺชติ. อตฺถนิปฺผตฺติปฏิปาลนา อภินนฺทนา นาม, ปิยํ วา าตึ อภินนฺทติ, ปิยํ วา ธมฺมํ อภินนฺทติ, อปฺปฏิกูลโต วา อภินนฺทติ.
อเนกธาตูติ ¶ จกฺขุธาตุ รูปธาตุ จกฺขุวิฺาณธาตุ, โสตธาตุ สทฺทธาตุ โสตวิฺาณธาตุ, ฆานธาตุ คนฺธธาตุ ฆานวิฺาณธาตุ, ชิวฺหาธาตุ รสธาตุ ชิวฺหาวิฺาณธาตุ ¶ , กายธาตุ โผฏฺพฺพธาตุ กายวิฺาณธาตุ, มโนธาตุ ธมฺมธาตุ มโนวิฺาณธาตุ.
สราติ เกจิ รูปาธิมุตฺตา เกจิ สทฺทาธิมุตฺตา เกจิ คนฺธาธิมุตฺตา เกจิ รสาธิมุตฺตา เกจิ โผฏฺพฺพาธิมุตฺตา เกจิ ธมฺมาธิมุตฺตา. ตตฺถ ยานิ ฉ เคหสิตานิ โทมนสฺสานิ ยานิ จ ฉ เคหสิตานิ โสมนสฺสานิ ยานิ จ ฉ เนกฺขมฺมสิตานิ โทมนสฺสานิ ยานิ จ ฉ เนกฺขมฺมสิตานิ โสมนสฺสานิ, อิมานิ จตุวีสปทานิ ตณฺหาปกฺโข, ตณฺหาย เอตํ เววจนํ. ยา ฉ อุเปกฺขา เคหสิตา, อยํ ทิฏฺิปกฺโข.
๓๘. สาเยว ปตฺถนากาเรน ธมฺมนนฺที ธมฺมเปมํ ธมฺมชฺโฌสานนฺติ ตณฺหาย เอตํ เววจนํ. จิตฺตํ มโน วิฺาณนฺติ ¶ จิตฺตสฺส เอตํ เววจนํ. มนินฺทฺริยํ มโนธาตุ มนายตนํ วิชานนาติ มนสฺเสตํ เววจนํ. ปฺินฺทฺริยํ ปฺาพลํ อธิปฺา สิกฺขา ปฺา ปฺากฺขนฺโธ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค าณํ สมฺมาทิฏฺิ ตีรณา วิปสฺสนา ธมฺเม าณํ อตฺเถ าณํ อนฺวเย าณํ ขเย าณํ อนุปฺปาเท าณํ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ อฺินฺทฺริยํ อฺาตาวินฺทฺริยํ จกฺขุ วิชฺชา พุทฺธิ ภูริ เมธา อาโลโก, ยํ วา ปน ยํ กิฺจิ อฺํปิ เอวํ ชาติยํ, ปฺาย เอตํ เววจนํ. ปฺจินฺทฺริยานิ โลกุตฺตรานิ, สพฺพา ปฺา. อปิ จ อาธิปเตยฺยฏฺเน สทฺธา, อารมฺภฏฺเน วีริยํ, อปิลาปนฏฺเน สติ, อวิกฺเขปฏฺเน สมาธิ, ปชานนฏฺเน ปฺา.
ยถา จ พุทฺธานุสฺสติยํ วุตฺตํ อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถา เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา. พลนิปฺผตฺติคโต เวสารชฺชปฺปตฺโต อธิคตปฺปฏิสมฺภิโท จตุโยควิปฺปหีโน อคติคมนวีติวตฺโต อุทฺธฏสลฺโล นิรูฬฺหวโณ มทฺทิตกณฺฑโก นิพฺพาปิตปริยุฏฺาโน [นิพฺพาหิต … (ก.)] พนฺธนาตีโต คนฺถวินิเวโน อชฺฌาสยวีติวตฺโต ภินฺนนฺธกาโร จกฺขุมา โลกธมฺมสมติกฺกนฺโต อนุโรธวิโรธวิปฺปยุตฺโต อิฏฺานิฏฺเสุ ธมฺเมสุ อสงฺเขปคโต พนฺธนาติวตฺโต ปิตสงฺคาโม อภิกฺกนฺตตโร อุกฺกาธโร อาโลกกโร ปชฺโชตกโร ตโมนุโท รณฺชโห อปริมาณวณฺโณ อปฺปเมยฺยวณฺโณ อสงฺเขยฺยวณฺโณ อาภํกโร ปภํกโร ธมฺโมภาสปชฺโชตกโรติ ¶ จ พุทฺธา ภควนฺโตติ จ พุทฺธานุสฺสติยา เอตํ เววจนํ.
ยถา จ ธมฺมานุสฺสติยํ วุตฺตํ สฺวากฺขาโต ¶ ภควตา ธมฺโม สนฺทิฏฺิโก อกาลิโก เอหิปสฺสิโก ¶ โอปเนยฺยิโก [โอปนยิโก (สี.)] ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺโพ วิฺูหิ. ยทิทํ มทนิมฺมทโน ปิปาสวินโย อาลยสมุคฺฆาโฏ วฏฺฏูปจฺเฉโท สฺุโต อติทุลฺลโภ ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ.
‘‘อสงฺขตํ อนตํ [อสงฺขตํ นนฺต … (สี.) ปสฺส สํ. นิ. ๔.๔๐๙] อนาสวฺจ, สจฺจฺจ ปารํ นิปุณํ สุทุทฺทสํ;
อชชฺชรํ ธุวํ อปโลกิตํ [อปโลกิยํ (สี. ก.)], อนิทสฺสนํ นิปฺปปฺจ สนฺตํ.
‘‘อมตํ ปณีตฺจ สิวฺจ เขมํ, ตณฺหากฺขโย อจฺฉริยฺจ อพฺภุตํ;
อนีติกํ อนีติกธมฺมํ [นีติกธมฺมเมว วา (สี. ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๔.๔๐๙], นิพฺพานเมตํ สุคเตน เทสิตํ.
‘‘อชาตํ อภูตํ อนุปทฺทวฺจ, อกตํ อโสกฺจ อโถ วิโสกํ;
อนูปสคฺคํนุปสคฺคธมฺมํ, นิพฺพานเมตํ สุคเตน เทสิตํ.
‘‘คมฺภีรฺเจว ทุปฺปสฺสํ, อุตฺตรฺจ อนุตฺตรํ;
อสมํ อปฺปฏิสมํ, เชฏฺํ เสฏฺนฺติ วุจฺจติ.
‘‘เลณฺจ ตาณํ อรณํ อนงฺคณํ, อกาจ เมตํ วิมลนฺติ วุจฺจติ;
ทีโป สุขํ อปฺปมาณํ ปติฏฺา, อกิฺจนํ อปฺปปฺจนฺติ วุตฺต’’นฺติ.
ธมฺมานุสฺสติยา เอตํ เววจนํ.
ยถา ¶ จ สงฺฆานุสฺสติยํ วุตฺตํ สุปฺปฏิปนฺโน อุชุปฺปฏิปนฺโน ายปฺปฏิปนฺโน สามีจิปฺปฏิปนฺโน ยทิทํ จตฺตาริ ปุริสยุคานิ อฏฺ ปุริสปุคฺคลา เอส ภควโต สาวกสงฺโฆ อาหุเนยฺโย ปาหุเนยฺโย ทกฺขิเณยฺโย อฺชลิกรณีโย อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ โลกสฺส, สีลสมฺปนฺโน ¶ สมาธิสมฺปนฺโน ปฺาสมฺปนฺโน วิมุตฺติสมฺปนฺโน วิมุตฺติาณทสฺสนสมฺปนฺโน สตฺตานํ สาโร สตฺตานํ มณฺโฑ สตฺตานํ อุทฺธาโร สตฺตานํ เอสิกา [เอสิโก (ก.)] สตฺตานํ สุรภิปสูนํ ปุชฺโช เทวานฺจ มนุสฺสานฺจาติ สงฺฆานุสฺสติยา เอตํ เววจนํ.
ยถา จ สีลานุสฺสติยํ วุตฺตํ ยานิ ตานิ สีลานิ อขณฺฑานิ อจฺฉิทฺทานิ อสพลานิ อกมฺมาสานิ อริยานิ อริยกนฺตานิ ภุชิสฺสานิ วิฺุปฺปสตฺถานิ อปรามฏฺานิ สมาธิสํวตฺตนิกานิ, อลงฺกาโร จ สีลํ อุตฺตมงฺโคปโสภณตาย, นิธานฺจ สีลํ สพฺพโทภคฺคสมติกฺกมนฏฺเน ¶ , สิปฺปฺจ สีลํ อกฺขณเวธิตาย, เวลา จ สีลํ อนติกฺกมนฏฺเน, ธฺฺจ สีลํ ทลิทฺโทปจฺเฉทนฏฺเน [ทฬิทฺโท… (สี.)], อาทาโส จ สีลํ ธมฺมโวโลกนตาย, ปาสาโท จ สีลํ โวโลกนฏฺเน, สพฺพภูมานุปริวตฺติ จ สีลํ อมตปริโยสานนฺติ สีลานุสฺสติยา เอตํ เววจนํ.
ยถา จ จาคานุสฺสติยํ วุตฺตํ ยสฺมึ สมเย อริยสาวโก อคารํ อชฺฌาวสติ มุตฺตจาโค ปยตปาณิ โวสฺสคฺครโต ยาจโยโค ทานสํวิภาครโตติ จาคานุสฺสติยา เอตํ เววจนํ. เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน ‘‘เววจนานิ พหูนี’’ติ.
นิยุตฺโต เววจโน หาโร.
๑๑. ปฺตฺติหารวิภงฺโค
๓๙. ตตฺถ กตโม ปฺตฺติหาโร? ‘‘เอกํ ภควา ธมฺมํ ปฺตฺตีหิ วิวิธาหิ เทเสตี’’ติ.
ยา ¶ ปกติกถาย เทสนา. อยํ นิกฺเขปปฺตฺติ. กา จ ปกติกถาย เทสนา, จตฺตาริ สจฺจานิ. ยถา ภควา อาห ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ อยํ ปฺตฺติ ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ ฉนฺนํ ธาตูนํ อฏฺารสนฺนํ ธาตูนํ ทฺวาทสนฺนํ อายตนานํ ทสนฺนํ อินฺทฺริยานํ นิกฺเขปปฺตฺติ.
กพฬีกาเร ¶ เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร อตฺถิ ราโค อตฺถิ นนฺที [นนฺทิ (สี.) ปสฺส สํ. นิ. ๒.๖๔)] อตฺถิ ตณฺหา, ปติฏฺิตํ ตตฺถ วิฺาณํ วิรูฬฺหํ. ยตฺถ ปติฏฺิตํ วิฺาณํ วิรูฬฺหํ, อตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ. ยตฺถ อตฺถิ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ, อตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธิ [พุทฺธิ (ก.)]. ยตฺถ อตฺถิ สงฺขารานํ วุทฺธิ, อตฺถิ ตตฺถ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ. ยตฺถ อตฺถิ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ, อตฺถิ ตตฺถ อายตึ ชาติชรามรณํ. ยตฺถ อตฺถิ อายตึ ชาติชรามรณํ, สโสกํ ตํ, ภิกฺขเว, สทรํ สอุปายาสนฺติ วทามิ.
ผสฺเส เจ…เป… มโนสฺเจตนาย เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร. วิฺาเณ เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร อตฺถิ ราโค อตฺถิ นนฺที อตฺถิ ตณฺหา, ปติฏฺิตํ ตตฺถ วิฺาณํ วิรูฬฺหํ. ยตฺถ ปติฏฺิตํ วิฺาณํ วิรูฬฺหํ, อตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ. ยตฺถ อตฺถิ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ ¶ , อตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธิ. ยตฺถ อตฺถิ สงฺขารานํ วุทฺธิ, อตฺถิ ตตฺถ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ. ยตฺถ อตฺถิ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ, อตฺถิ ตตฺถ อายตึ ชาติชรามรณํ. ยตฺถ อตฺถิ อายตึ ชาติชรามรณํ, สโสกํ ตํ, ภิกฺขเว, สทรํ สอุปายาสนฺติ วทามิ. อยํ ปภวปฺตฺติ ทุกฺขสฺส จ สมุทยสฺส จ.
กพฬีกาเร เจ, ภิกฺขเว [ปสฺส สํ. นิ. ๒.๖๔], อาหาเร นตฺถิ ราโค นตฺถิ นนฺที นตฺถิ ตณฺหา, อปฺปติฏฺิตํ ตตฺถ วิฺาณํ อวิรูฬฺหํ. ยตฺถ อปฺปติฏฺิตํ วิฺาณํ อวิรูฬฺหํ, นตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ. ยตฺถ นตฺถิ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ, นตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธิ. ยตฺถ นตฺถิ สงฺขารานํ วุทฺธิ, นตฺถิ ตตฺถ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ. ยตฺถ นตฺถิ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ, นตฺถิ ตตฺถ ¶ อายตึ ชาติชรามรณํ. ยตฺถ นตฺถิ อายตึ ชาติชรามรณํ, อโสกํ ตํ, ภิกฺขเว, อทรํ อนุปายาสนฺติ วทามิ.
ผสฺเส เจ…เป… มโนสฺเจตนาย เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร. วิฺาเณ เจ, ภิกฺขเว, อาหาเร นตฺถิ ราโค นตฺถิ นนฺที นตฺถิ ตณฺหา, อปฺปติฏฺิตํ ตตฺถ วิฺาณํ อวิรูฬฺหํ. ยตฺถ อปฺปติฏฺิตํ วิฺาณํ อวิรูฬฺหํ, นตฺถิ ตตฺถ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ. ยตฺถ นตฺถิ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ, นตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธิ. ยตฺถ นตฺถิ สงฺขารานํ วุทฺธิ, นตฺถิ ตตฺถ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ. ยตฺถ นตฺถิ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ, นตฺถิ ตตฺถ อายตึ ชาติชรามรณํ. ยตฺถ นตฺถิ อายตึ ชาติชรามรณํ, อโสกํ ตํ, ภิกฺขเว, อทรํ อนุปายาสนฺติ วทามิ.
อยํ ¶ ปริฺาปฺตฺติ ทุกฺขสฺส, ปหานปฺตฺติ สมุทยสฺส, ภาวนาปฺตฺติ มคฺคสฺส, สจฺฉิกิริยาปฺตฺติ นิโรธสฺส.
๔๐. สมาธึ, ภิกฺขเว, ภาเวถ. อปฺปมตฺโต นิปโก สโต, สมาหิโต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ยถาภูตํ ปชานาติ. กิฺจ ยถาภูตํ ปชานาติ? ‘‘จกฺขุ [จกฺขุํ (ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๔.๙๙] อนิจฺจ’’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ. ‘‘รูปา อนิจฺจา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ ‘‘จกฺขุวิฺาณํ อนิจฺจ’’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ. ‘‘จกฺขุสมฺผสฺโส อนิจฺโจ’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. ยมฺปิทํ [ยมิทํ (สี. ก.)] จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ อนิจฺจนฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ.
โสตํ ¶ …เป… ฆานํ…เป… ชิวฺหา…เป… กาโย…เป… ‘‘มโน อนิจฺโจ’’ติ [อนิจฺจ’’นฺติ (สํ. นิ. ๔.๑๐๐)] ยถาภูตํ ปชานาติ. ‘‘ธมฺมา อนิจฺจา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. ‘‘มโนวิฺาณํ อนิจฺจ’’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ. ‘‘มโนสมฺผสฺโส อนิจฺโจ’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ อนิจฺจนฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ.
อยํ ภาวนาปฺตฺติ มคฺคสฺส, ปริฺาปฺตฺติ ทุกฺขสฺส, ปหานปฺตฺติ สมุทยสฺส, สจฺฉิกิริยาปฺตฺติ นิโรธสฺส.
รูปํ ¶ , ราธ, วิกิรถ วิธมถ วิทฺธํเสถ วิกีฬนิยํ [วิกีฬนิกํ (สี. ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๓.๑๖๙] กโรถ, ปฺาย ตณฺหกฺขยาย ปฏิปชฺชถ. ตณฺหกฺขยา ทุกฺขกฺขโย, ทุกฺขกฺขยา นิพฺพานํ. เวทนํ…เป…. สฺํ…เป… สงฺขาเร วิฺาณํ วิกิรถ วิธมถ วิทฺธํเสถ วิกีฬนิยํ กโรถ, ปฺาย ตณฺหกฺขยาย ปฏิปชฺชถ. ตณฺหกฺขยา ทุกฺขกฺขโย, ทุกฺขกฺขยา นิพฺพานํ.
อยํ นิโรธปฺตฺติ นิโรธสฺส, นิพฺพิทาปฺตฺติ อสฺสาทสฺส, ปริฺาปฺตฺติ ทุกฺขสฺส, ปหานปฺตฺติ สมุทยสฺส, ภาวนาปฺตฺติ มคฺคสฺส, สจฺฉิกิริยาปฺตฺติ นิโรธสฺส.
‘‘โส อิทํ ทุกฺข’’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ.
อยํ ¶ ปฏิเวธปฺตฺติ สจฺจานํ, นิกฺเขปปฺตฺติ ทสฺสนภูมิยา, ภาวนาปฺตฺติ มคฺคสฺส, สจฺฉิกิริยาปฺตฺติ โสตาปตฺติผลสฺส. ‘‘โส อิเม อาสวา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ อาสวสมุทโย’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ อาสวนิโรโธ’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. ‘‘อยํ อาสวนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. ‘‘อิเม อาสวา อเสสํ นิรุชฺฌนฺตี’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ.
อยํ อุปฺปาทปฺตฺติ ขเย าณสฺส, โอกาสปฺตฺติ อนุปฺปาเท าณสฺส, ภาวนาปฺตฺติ มคฺคสฺส, ปริฺาปฺตฺติ ทุกฺขสฺส, ปหานปฺตฺติ สมุทยสฺส, อารมฺภปฺตฺติ ¶ วีริยินฺทฺริยสฺส, อาสาฏนปฺตฺติ อาสาฏิกานํ, นิกฺเขปปฺตฺติ ภาวนาภูมิยา, อภินิฆาตปฺตฺติ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ.
๔๑. อิทํ ‘‘ทุกฺข’’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. อยํ ‘‘ทุกฺขสมุทโย’’ติ เม, ภิกฺขเว…เป… อยํ ‘‘ทุกฺขนิโรโธ’’ติ เม, ภิกฺขเว…เป…. อยํ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ ¶ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ.
อยํ เทสนาปฺตฺติ สจฺจานํ, นิกฺเขปปฺตฺติ สุตมยิยา ปฺาย สจฺฉิกิริยาปฺตฺติ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยสฺส, ปวตฺตนาปฺตฺติ ธมฺมจกฺกสฺส.
‘‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขํ ปริฺเยฺย’’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. ‘‘โส โข ปนายํ ทุกฺขสมุทโย ปหาตพฺโพ’’ติ เม, ภิกฺขเว…เป… ‘‘โส โข ปนายํ ทุกฺขนิโรโธ สจฺฉิกาตพฺโพ’’ติ เม, ภิกฺขเว…เป… ‘‘สา โข ปนายํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา ภาเวตพฺพา’’ติ เม, ภิกฺขเว ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ.
อยํ ภาวนาปฺตฺติ มคฺคสฺส, นิกฺเขปปฺตฺติ จินฺตามยิยา ปฺาย, สจฺฉิกิริยาปฺตฺติ อฺินฺทฺริยสฺส.
‘‘ตํ ¶ โข ปนิทํ ทุกฺขํ ปริฺาต’’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. ‘‘โส โข ปนายํ ทุกฺขสมุทโย ปหีโน’’ติ เม, ภิกฺขเว…เป… ‘‘โส โข ปนายํ ทุกฺขนิโรโธ สจฺฉิกโต’’ติ เม, ภิกฺขเว…เป… ‘‘สา โข ปนายํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา ภาวิตา’’ติ เม, ภิกฺขเว ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. อยํ ภาวนาปฺตฺติ มคฺคสฺส, นิกฺเขปปฺตฺติ ภาวนามยิยา ปฺาย, สจฺฉิกิริยาปฺตฺติ อฺาตาวิโน อินฺทฺริยสฺส, ปวตฺตนาปฺตฺติ ธมฺมจกฺกสฺส.
‘‘ตุลมตุลฺจ ¶ สมฺภวํ, ภวสงฺขารมวสฺสชิ มุนิ;
อชฺฌตฺตรโต สมาหิโต, อภินฺทิ [อภิทา (สี. ก.) ปสฺส ที. นิ. ๒.๑๖๙] กวจมิวตฺตสมฺภว’’นฺติ.
‘‘ตุล’’นฺติ ¶ สงฺขารธาตุ. ‘‘อตุล’’นฺติ นิพฺพานธาตุ, ‘‘ตุลมตุลฺจ สมฺภว’’นฺติ อภิฺาปฺตฺติ สพฺพธมฺมานํ. นิกฺเขปปฺตฺติ ธมฺมปฏิสมฺภิทาย. ‘‘ภวสงฺขารมวสฺสชิ มุนี’’ติ ปริจฺจาคปฺตฺติ สมุทยสฺส. ปริฺาปฺตฺติ ทุกฺขสฺส. ‘‘อชฺฌตฺตรโต สมาหิโต’’ติ ภาวนาปฺตฺติ กายคตาย สติยา. ิติปฺตฺติ จิตฺเตกคฺคตาย. ‘‘อภินฺทิ กวจมิวตฺตสมฺภว’’นฺติ อภินิพฺพิทาปฺตฺติ จิตฺตสฺส, อุปาทานปฺตฺติ สพฺพฺุตาย, ปทาลนาปฺตฺติ อวิชฺชณฺฑโกสานํ. เตนาห ภควา ‘‘ตุลมตุลฺจ สมฺภว’’นฺติ.
โย ทุกฺขมทฺทกฺขิ ยโตนิทานํ, กาเมสุ โส ชนฺตุ กถํ นเมยฺย;
กามา หิ โลเก สงฺโคติ ตฺวา, เตสํ สตีมา วินยาย สิกฺเขติ.
‘‘โย ทุกฺข’’นฺติ เววจนปฺตฺติ จ ทุกฺขสฺส ปริฺาปฺตฺติ จ. ‘‘ยโตนิทาน’’นฺติ ปภวปฺตฺติ จ สมุทยสฺส ปหานปฺตฺติ จ. ‘‘อทฺทกฺขี’’ติ เววจนปฺตฺติ จ าณจกฺขุสฺส ปฏิเวธปฺตฺติ จ. ‘‘กาเมสุ โส ชนฺตุกถํ นเมยฺยา’’ติ เววจนปฺตฺติ จ กามตณฺหาย อภินิเวสปฺตฺติ จ. ‘‘กามา หิ โลเก สงฺโคติ ตฺวา’’ติ ปจฺจตฺถิกโต ทสฺสนปฺตฺติ กามานํ. กามา หิ องฺคารกาสูปมา มํสเปสูปมา ปาวกกปฺปา ปปาตอุรโคปมา จ. ‘‘เตสํ สตีมา’’ติ อปจยปฺตฺติ ปหานาย, นิกฺเขปปฺตฺติ กายคตาย ¶ สติยา, ภาวนาปฺตฺติ มคฺคสฺส. ‘‘วินยาย สิกฺเข’’ติ ปฏิเวธปฺตฺติ ราควินยสฺส โทสวินยสฺส โมหวินยสฺส. ‘‘ชนฺตู’’ติ เววจนปฺตฺติ โยคิสฺส. ยทา หิ โยคี กามา สงฺโคติ ปชานาติ. โส กามานํ อนุปฺปาทาย กุสเล ธมฺเม อุปฺปาทยติ, โส อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย วายมติ. อยํ ¶ วายามปฺตฺติ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา. นิกฺเขปปฺตฺติ โอรมตฺติกาย อสนฺตุฏฺิยา. ตตฺถ โส อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา วายมตีติ อยํ อปฺปมาทปฺตฺติ ภาวนาย, นิกฺเขปปฺตฺติ วีริยินฺทฺริยสฺส, อารกฺขปฺตฺติ กุสลานํ ธมฺมานํ, ิติปฺตฺติ อธิจิตฺตสิกฺขาย. เตนาห ภควา ‘‘โย ทุกฺขมทฺทกฺขิ ยโตนิทาน’’นฺติ.
‘‘โมหสมฺพนฺธโน ¶ โลโก, ภพฺพรูโปว ทิสฺสติ;
อุปธิพนฺธโน [อุปธิสมฺพนฺธโน (สี.) ปสฺส อุทา. ๗๐] พาโล, ตมสา ปริวาริโต;
อสฺสิรี วิย [สสฺสโตริว (อุทา. ๗๐)] ขายติ, ปสฺสโต นตฺถิ กิฺจน’’นฺติ.
‘‘โมหสมฺพนฺธโน โลโก’’ติ เทสนาปฺตฺติ วิปลฺลาสานํ. ‘‘ภพฺพรูโปว ทิสฺสตี’’ติ วิปรีตปฺตฺติ โลกสฺส. ‘‘อุปธิพนฺธโน พาโล’’ติ ปภวปฺตฺติ ปาปกานํ อิจฺฉาวจรานํ, กิจฺจปฺตฺติ ปริยุฏฺานานํ. พลวปฺตฺติ กิเลสานํ. วิรูหนาปฺตฺติ สงฺขารานํ. ‘‘ตมสา ปริวาริโต’’ติ เทสนาปฺตฺติ อวิชฺชนฺธการสฺส เววจนปฺตฺติ จ. ‘‘อสฺสิรี วิย ขายตี’’ติ ทสฺสนปฺตฺติ ทิพฺพจกฺขุสฺส, นิกฺเขปปฺตฺติ ปฺาจกฺขุสฺส. ‘‘ปสฺสโต นตฺถิ กิฺจน’’นฺติ ปฏิเวธปฺตฺติ สตฺตานํ, ราโค กิฺจนํ โทโส กิฺจนํ โมโห กิฺจนํ. เตนาห ภควา ‘‘โมหสมฺพนฺธโน โลโก’’ติ.
‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขตํ, โน เจตํ, ภิกฺขเว, อภวิสฺส อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขตํ. นยิธ [น อิธ (สี. ก.) ปสฺส อุทา. ๗๓] ชาตสฺส ภูตสฺส กตสฺส สงฺขตสฺส นิสฺสรณํ ปฺาเยถ. ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, อตฺถิ อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขตํ, ตสฺมา ชาตสฺส ภูตสฺส กตสฺส สงฺขตสฺส นิสฺสรณํ ปฺายตี’’ติ.
‘‘โน ¶ เจตํ, ภิกฺขเว, อภวิสฺส อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขต’’นฺติ เทสนาปฺตฺติ นิพฺพานสฺส เววจนปฺตฺติ จ. ‘‘นยิธ ชาตสฺส ภูตสฺส กตสฺส สงฺขตสฺส นิสฺสรณํ ปฺาเยถา’’ติ เววจนปฺตฺติ สงฺขตสฺส อุปนยนปฺตฺติ ¶ จ. ‘‘ยสฺมา จ โข, ภิกฺขเว, อตฺถิ อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขต’’นฺติ เววจนปฺตฺติ นิพฺพานสฺส โชตนาปฺตฺติ จ. ‘‘ตสฺมา ชาตสฺส ภูตสฺส กตสฺส สงฺขตสฺส นิสฺสรณํ ปฺายตี’’ติ อยํ เววจนปฺตฺติ นิพฺพานสฺส, นิยฺยานิกปฺตฺติ มคฺคสฺส, นิสฺสรณปฺตฺติ สํสารโต. เตนาห ภควา ‘‘โน เจตํ, ภิกฺขเว, อภวิสฺสา’’ติ. เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน ‘‘เอกํ ภควา ธมฺมํ, ปฺตฺตีหิ วิวิธาหิ เทเสตี’’ติ.
นิยุตฺโต ปฺตฺติ หาโร.
๑๒. โอตรณหารวิภงฺโค
๔๒. ตตฺถ ¶ กตโม โอตรโณ หาโร? ‘‘โย จ ปฏิจฺจุปฺปาโท’’ติ.
‘‘อุทฺธํ อโธ สพฺพธิ วิปฺปมุตฺโต, อยํ อหสฺมีติ [อยมหมสฺมีติ (สี.) ปสฺส อุทา. ๖๑] อนานุปสฺสี;
เอวํ วิมุตฺโต อุทตาริ โอฆํ, อติณฺณปุพฺพํ อปุนพฺภวายา’’ติ.
‘‘อุทฺธ’’นฺติ รูปธาตุ จ อรูปธาตุ จ. ‘‘อโธ’’ติ กามธาตุ. ‘‘สพฺพธิ วิปฺปมุตฺโต’’ติ เตธาตุเก อยํ อเสกฺขาวิมุตฺติ. ตานิเยว อเสกฺขานิ ปฺจินฺทฺริยานิ, อยํ อินฺทฺริเยหิ โอตรณา.
ตานิเยว อเสกฺขานิ ปฺจินฺทฺริยานิ วิชฺชา, วิชฺชุปฺปาทา อวิชฺชานิโรโธ, อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ, สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธ, วิฺาณนิโรธา นามรูปนิโรโธ, นามรูปนิโรธา สฬายตนนิโรโธ, สฬายตนนิโรธา ผสฺสนิโรโธ, ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธ, เวทนานิโรธา ¶ ตณฺหานิโรโธ, ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ, อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ, ภวนิโรธา ชาตินิโรโธ, ชาตินิโรธา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา นิรุชฺฌนฺติ. เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส นิโรโธ โหติ. อยํ ปฏิจฺจสมุปฺปาเทหิ โอตรณา.
ตานิเยว ¶ อเสกฺขานิ ปฺจินฺทฺริยานิ ตีหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิตานิ – สีลกฺขนฺเธน สมาธิกฺขนฺเธน ปฺากฺขนฺเธน, อยํ ขนฺเธหิ โอตรณา.
ตานิเยว อเสกฺขานิ ปฺจินฺทฺริยานิ สงฺขารปริยาปนฺนานิ เย สงฺขารา อนาสวา, โน จ ภวงฺคา, เต สงฺขารา ธมฺมธาตุสงฺคหิตา. อยํ ธาตูหิ โอตรณา.
สา ธมฺมธาตุ ธมฺมายตนปริยาปนฺนา, ยํ อายตนํ อนาสวํ, โน จ ภวงฺคํ. อยํ อายตเนหิ โอตรณา.
‘‘อยํ ¶ อหสฺมีติ อนานุปสฺสี’’ติ อยํ สกฺกายทิฏฺิยา สมุคฺฆาโต, สา เสกฺขาวิมุตฺติ, ตานิเยว เสกฺขานิ ปฺจินฺทฺริยานิ. อยํ อินฺทฺริเยหิ โอตรณา.
ตานิเยว เสกฺขานิ ปฺจินฺทฺริยานิ วิชฺชา, วิชฺชุปฺปาทา อวิชฺชานิโรโธ, อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ, เอวํ สพฺโพ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท. อยํ ปฏิจฺจสมุปฺปาเทหิ โอตรณา.
สาเยว วิชฺชา ปฺากฺขนฺโธ. อยํ ขนฺเธหิ โอตรณา.
สาเยว วิชฺชา สงฺขารปริยาปนฺนา, เย สงฺขารา อนาสวา, โน จ ภวงฺคา, เต สงฺขารา ธมฺมธาตุสงฺคหิตา, อยํ ธาตูหิ โอตรณา.
สา ธมฺมธาตุ ธมฺมายตนปริยาปนฺนา, ยํ อายตนํ อนาสวํ, โน จ ภวงฺคํ, อยํ อายตเนหิ โอตรณา.
เสกฺขาย จ วิมุตฺติยา อเสกฺขาย จ วิมุตฺติยา วิมุตฺโต อุทตาริ โอฆํ อติณฺณปุพฺพํ อปุนพฺภวาย. เตนาห ¶ ภควา ‘‘อุทฺธํ อโธ’’ติ.
๔๓. ‘‘นิสฺสิตสฺส [ปสฺส อุทา. ๗๔] จลิตํ, อนิสฺสิตสฺส จลิตํ นตฺถิ, จลิเต อสติ ปสฺสทฺธิ, ปสฺสทฺธิยา สติ นติ น โหติ, นติยา อสติ อาคติคติ น โหติ, อาคติคติยา อสติ จุตูปปาโต น โหติ, จุตูปปาเต อสติ เนวิธ น หุรํ น อุภยมนฺตเรน เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสา’’ติ.
‘‘นิสฺสิตสฺส จลิต’’นฺติ นิสฺสโย นาม ทุวิโธ ตณฺหานิสฺสโย จ ทิฏฺินิสฺสโย จ. ตตฺถ ยา รตฺตสฺส เจตนา, อยํ ตณฺหานิสฺสโย; ยา มูฬฺหสฺส เจตนา, อยํ ทิฏฺินิสฺสโย. เจตนา ปน สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา ¶ วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, เอวํ สพฺโพ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท. อยํ ปฏิจฺจสมุปฺปาเทหิ โอตรณา.
ตตฺถ ยา รตฺตสฺส เวทนา, อยํ สุขา เวทนา. ยา สมฺมูฬฺหสฺส เวทนา, อยํ อทุกฺขมสุขา เวทนา, อิมา ทฺเว เวทนา เวทนากฺขนฺโธ. อยํ ขนฺเธหิ โอตรณา.
ตตฺถ ¶ สุขา เวทนา ทฺเว อินฺทฺริยานิ สุขินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยฺจ, อทุกฺขมสุขา เวทนา อุเปกฺขินฺทฺริยํ. อยํ อินฺทฺริเยหิ โอตรณา.
ตานิเยว อินฺทฺริยานิ สงฺขารปริยาปนฺนานิ, เย สงฺขารา สาสวา ภวงฺคา, เต สงฺขารา ธมฺมธาตุสงฺคหิตา. อยํ ธาตูหิ โอตรณา.
สา ธมฺมธาตุ ธมฺมายตนปริยาปนฺนา, ยํ อายตนํ สาสวํ ภวงฺคํ, อยํ อายตเนหิ โอตรณา.
‘‘อนิสฺสิตสฺส จลิตํ นตฺถี’’ติ สมถวเสน วา ตณฺหาย อนิสฺสิโต วิปสฺสนาวเส วา ทิฏฺิยา อนิสฺสิโต. ยา วิปสฺสนา อยํ วิชฺชา, วิชฺชุปฺปาทา อวิชฺชานิโรโธ, อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ, สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธ, เอวํ สพฺโพ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท. อยํ ¶ ปฏิจฺจสมุปฺปาเทหิ โอตรณา.
สาเยว วิปสฺสนา ปฺากฺขนฺโธ. อยํ ขนฺเธหิ โอตรณา.
สาเยว วิปสฺสนา ทฺเว อินฺทฺริยานิ – วีริยินฺทฺริยฺจ ปฺินฺทฺริยฺจ. อยํ อินฺทฺริเยหิ โอตรณา.
สาเยว วิปสฺสนา สงฺขารปริยาปนฺนา, เย สงฺขารา อนาสวา, โน จ ภวงฺคา, เต สงฺขารา ธมฺมธาตุสงฺคหิตา. อยํ ธาตูหิ โอตรณา.
สา ธมฺมธาตุ ธมฺมายตนปริยาปนฺนา, ยํ อายตนํ อนาสวํ, โน จ ภวงฺคํ. อยํ อายตเนหิ โอตรณา.
‘‘ปสฺสทฺธิยา สตี’’ติ ทุวิธา ปสฺสทฺธิ กายิกา จ เจตสิกา จ. ยํ กายิกํ สุขํ, อยํ กายปสฺสทฺธิ. ยํ เจตสิกํ สุขํ, อยํ เจตสิกา ปสฺสทฺธิ. ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวทิยติ [เวทยติ (ก.)], สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ, สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาติ, ยถาภูตํ ปชานนฺโต นิพฺพินฺทติ, นิพฺพินฺทนฺโต ¶ วิรชฺชติ, วิราคา วิมุจฺจติ, วิมุตฺตสฺมึ ‘‘วิมุตฺต’’มิติ [วิมุตฺตมฺหีติ (สี. ก.)] าณํ โหติ, ‘‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียํ, นาปรํ อิตฺถตฺตายา’’ติ ปชานาติ. โส ¶ น นมติ รูเปสุ, น สทฺเทสุ, น คนฺเธสุ, น รเสสุ, น โผฏฺพฺเพสุ, น ธมฺเมสุ ขยา ราคสฺส ขยา โทสสฺส ขยา โมหสฺส เยน รูเปน ตถาคตํ ติฏฺนฺตํ จรนฺตํ ปฺาปยมาโน ปฺาเปยฺย, ตสฺส รูปสฺส ขยา วิราคา นิโรธา จาคา ปฏินิสฺสคฺคา รูปสงฺขเย วิมุตฺโต, ตถาคโต อตฺถีติปิ น อุเปติ, นตฺถีติปิ น อุเปติ, อตฺถิ นตฺถีติปิ น อุเปติ, เนวตฺถิ โน นตฺถีติปิ น อุเปติ. อถ โข คมฺภีโร อปฺปเมยฺโย อสงฺเขยฺโย นิพฺพุโตติเยว สงฺขํ คจฺฉติ ขยา ราคสฺส, ขยา โทสสฺส, ขยา โมหสฺส.
ยาย เวทนาย…เป… ยาย สฺาย. เยหิ สงฺขาเรหิ. เยน วิฺาเณน ตถาคตํ ¶ ติฏฺนฺตํ จรนฺตํ ปฺาปยมาโน ปฺาเปยฺย, ตสฺส วิฺาณสฺส ขยา วิราคา นิโรธา จาคา ปฏินิสฺสคฺคา วิฺาณสงฺขเย วิมุตฺโต, ตถาคโต อตฺถีติปิ น อุเปติ, นตฺถีติปิ น อุเปติ, อตฺถิ นตฺถีติปิ น อุเปติ, เนวตฺถิ โน นตฺถีติปิ น อุเปติ. อถ โข คมฺภีโร อปฺปเมยฺโย อสงฺเขยฺโย นิพฺพุโตติเยว สงฺขํ คจฺฉติ ขยา ราคสฺส, ขยา โทสสฺส, ขยา โมหสฺส. ‘‘อาคตี’’ติ อิธาคติ. ‘‘คตี’’ติ เปจฺจภโว. อาคติคตีปิ น ภวนฺติ, ‘‘เนวิธา’’ติ ฉสุ อชฺฌตฺติเกสุ อายตเนสุ. ‘‘น หุร’’นฺติ ฉสุ พาหิเรสุ อายตเนสุ. ‘‘น อุภยมนฺตเรนา’’ติ ผสฺสสมุทิเตสุ ธมฺเมสุ อตฺตานํ น ปสฺสติ. ‘‘เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสา’’ติ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท. โส ทุวิโธ โลกิโย จ โลกุตฺตโร จ. ตตฺถ โลกิโย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, ยาว ชรามรณา. โลกุตฺตโร สีลวโต อวิปฺปฏิสาโร ชายติ, ยาว นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาติ. เตนาห ภควา ‘‘นิสฺสิตสฺส จลิตํ อนิสฺสิตสฺส จลิตํ นตฺถิ…เป… เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสา’’ติ.
‘‘เย เกจิ โสกา ปริเทวิตา วา, ทุกฺขา [ทุกฺขํ (สี. ก.) ปสฺส อุทา. ๗๘] จ โลกสฺมิมเนกรูปา.
ปิยํ ปฏิจฺจปฺปภวนฺติ เอเต, ปิเย อสนฺเต น ภวนฺติ เอเต.
ตสฺมา ¶ หิ เต สุขิโน วีตโสกา, เยสํ ปิยํ นตฺถิ กุหิฺจิ โลเก;
ตสฺมา อโสกํ วิรชํ ปตฺถยาโน, ปิยํ น กยิราถ กุหิฺจิ โลเก’’ติ.
‘‘เย เกจิ โสกา ปริเทวิตา วา, ทุกฺขา จ โลกสฺมิมเนกรูปา ปิยํ ปฏิจฺจปฺปภวนฺติ เอเต’’ติ – อยํ ทุกฺขา เวทนา. ‘‘ปิเย อสนฺเต น ภวนฺติ เอเต’’ติ – อยํ สุขา เวทนา. เวทนา ¶ เวทนากฺขนฺโธ. อยํ ขนฺเธหิ โอตรณา.
เวทนาปจฺจยา ¶ ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ, เอวํ สพฺพํ. อยํ ปฏิจฺจสมุปฺปาเทหิ โอตรณา.
ตตฺถ สุขา เวทนา ทฺเว อินฺทฺริยานิ – สุขินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยฺจ. ทุกฺขา เวทนา ทฺเว อินฺทฺริยานิ – ทุกฺขินฺทฺริยํ โทมนสฺสินฺทฺริยฺจ. อยํ อินฺทฺริเยหิ โอตรณา.
ตานิเยว อินฺทฺริยานิ สงฺขารปริยาปนฺนานิ, เย สงฺขารา สาสวา ภวงฺคา, เต สงฺขารา ธมฺมธาตุสงฺคหิตา. อยํ ธาตูหิ โอตรณา.
สา ธมฺมธาตุ ธมฺมายตนปริยาปนฺนา, ยํ อายตนํ สาสวํ ภวงฺคํ. อยํ อายตเนหิ โอตรณา.
ตสฺมา หิ เต สุขิโน วีตโสกา, เยสํ ปิยํ นตฺถิ กุหิฺจิ โลเก;
ตสฺมา อโสกํ วิรชํ ปตฺถยาโน, ปิยํ น กยิราถ กุหิฺจิ โลเกติ.
อิทํ ตณฺหาปหานํ. ตณฺหานิโรธา อุปาทานนิโรโธ, อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ, เอวํ สพฺพํ. อยํ ปฏิจฺจสมุปฺปาเทหิ โอตรณา.
ตํเยว ตณฺหาปหานํ สมโถ. โส สมโถ ทฺเว อินฺทฺริยานิ สตินฺทฺริยํ สมาธินฺทฺริยฺจ. อยํ อินฺทฺริเยหิ โอตรณา.
โสเยว สมโถ สมาธิกฺขนฺโธ. อยํ ขนฺเธหิ โอตรณา.
โสเยว สมโถ สงฺขารปริยาปนฺโน, เย สงฺขารา อนาสวา, โน จ ภวงฺคา, เต สงฺขารา ธมฺมธาตุสงฺคหิตา. อยํ ธาตูหิ โอตรณา.
สา ¶ ธมฺมธาตุ ธมฺมายตนปริยาปนฺนา, ยํ อายตนํ อนาสวํ, โน จ ภวงฺคํ. อยํ อายตเนหิ โอตรณา. เตนาห ภควา ‘‘เย เกจิ โสกา’’ติ.
กามํ ¶ ¶ กามยมานสฺส, ตสฺส เจ ตํ สมิชฺฌติ;
อทฺธา ปีติมโน โหติ, ลทฺธา มจฺโจ ยทิจฺฉติ.
ตสฺส เจ กามยานสฺส, ฉนฺทชาตสฺส ชนฺตุโน;
เต กามา ปริหายนฺติ, สลฺลวิทฺโธว รุปฺปติ.
โย กาเม ปริวชฺเชติ, สปฺปสฺเสว [สพฺพสฺเสว (ก.) ปสฺส สุ. นิ. ๗๗๔] ปทา สิโร;
โสมํ วิสตฺติกํ โลเก, สโต สมติวตฺตตีติ.
ตตฺถ ยา ปีติมนตา, อยํ อนุนโย. ยทาห สลฺลวิทฺโธว รุปฺปตีติ, อิทํ ปฏิฆํ. อนุนยํ ปฏิฆฺจ ปน ตณฺหาปกฺโข, ตณฺหาย จ ปน ทสรูปีนิ อายตนานิ ปทฏฺานํ. อยํ อายตเนหิ โอตรณา.
ตานิเยว ทส รูปีนิ รูปกาโย นามสมฺปยุตฺโต, ตทุภยํ นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, เอวํ สพฺพํ. อยํ ปฏิจฺจสมุปฺปาเทหิ โอตรณา.
ตเทว นามรูปํ ปฺจกฺขนฺโธ; อยํ ขนฺเธหิ โอตรณา;
ตเทว นามรูปํ อฏฺารส ธาตุโย; อยํ ธาตูหิ โอตรณา;
ตตฺถ โย รูปกาโย อิมานิ ปฺจ รูปีนิ อินฺทฺริยานิ, โย นามกาโย อิมานิ ปฺจ อรูปีนิ อินฺทฺริยานิ, อิมานิ ทส อินฺทฺริยานิ. อยํ อินฺทฺริเยหิ โอตรณา.
ตตฺถ ยทาห –
‘‘โย กาเม ปริวชฺเชติ, สปฺปสฺเสว ปทา สิโร;
โสมํ วิสตฺติกํ โลเก, สโต สมติวตฺตตี’’ติ.
อยํ สอุปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ, อยํ ธาตูหิ โอตรณา.
สาเยว ¶ สอุปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ วิชฺชา, วิชฺชุปฺปาทา อวิชฺชานิโรโธ, อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ, เอวํ สพฺพํ. อยํ ¶ ปฏิจฺจสมุปฺปาเทหิ โอตรณา.
สาเยว ¶ วิชฺชา ปฺากฺขนฺโธ. อยํ ขนฺเธหิ โอตรณา.
สาเยว วิชฺชา ทฺเว อินฺทฺริยานิ – วีริยินฺทฺริยํ ปฺินฺทฺริยฺจ. อยํ อินฺทฺริเยหิ โอตรณา.
สาเยว วิชฺชา สงฺขารปริยาปนฺนา, เย สงฺขารา อนาสวา, โน จ ภวงฺคา, เต สงฺขารา ธมฺมธาตุสงฺคหิตา. อยํ ธาตูหิ โอตรณา.
สา ธมฺมธาตุ ธมฺมายตนปริยาปนฺนา, ยํ อายตนํ อนาสวํ, โน จ ภวงฺคํ. อยํ อายตเนหิ โอตรณา. เตนาห ภควา ‘‘กามํ กามยมานสฺสา’’ติ.
เอตฺตาวตา ปฏิจฺจ อินฺทฺริยขนฺธธาตุอายตนานิ สโมสรโณตรณานิ ภวนฺติ. เอวํ ปฏิจฺจ อินฺทฺริยขนฺธธาตุอายตนานิ โอตาเรตพฺพานิ. เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน ‘‘โย จ ปฏิจฺจุปฺปาโท’’ติ.
นิยุตฺโต โอตรโณ หาโร.
๑๓. โสธนหารวิภงฺโค
๔๕. ตตฺถ กตโม โสธโน หาโร? ‘‘วิสฺสชฺชิตมฺหิ ปฺเห’’ติคาถา. ยถา อายสฺมา อชิโต ปารายเน ภควนฺตํ ปฺหํ ปุจฺฉติ –
‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก, เกนสฺสุ นปฺปกาสติ;
กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสิ, กึสุ ตสฺส มหพฺภย’’นฺติ.
‘‘อวิชฺชาย ¶ นิวุโต โลโก, [อชิตาติ ภควา]
วิวิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสติ;
ชปฺปาภิเลปนํ พฺรูมิ, ทุกฺขมสฺส มหพฺภย’’นฺติ.
‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก’’ติ ปฺเห ‘‘อวิชฺชาย นิวุโต โลโก’’ติ ภควา ปทํ โสเธติ, โน จ อารมฺภํ. ‘‘เกนสฺสุ นปฺปกาสตี’’ติ ¶ ปฺเห ‘‘วิวิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสตี’’ติ ภควา ปทํ โสเธติ, โน จ อารมฺภํ. ‘‘กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสี’’ติ ปฺเห ‘‘ชปฺปาภิเลปนํ พฺรูมี’’ติ ภควา ปทํ โสเธติ, โน จ อารมฺภํ. ‘‘กึสุ ตสฺส มหพฺภย’’นฺติ ปฺเห ‘‘ทุกฺขมสฺส มหพฺภย’’นฺติ สุทฺโธ อารมฺโภ. เตนาห ภควา ‘‘อวิชฺชาย นิวุโต โลโก’’ติ.
‘‘สวนฺติ ¶ สพฺพธิ โสตา, [อิจฺจายสฺมา อชิโต]
โสตานํ กึ นิวารณํ;
โสตานํ สํวรํ พฺรูหิ, เกน โสตา ปิธียเร’’ติ.
‘‘ยานิ โสตานิ โลกสฺมึ, [อชิตาติ ภควา]
สติ เตสํ นิวารณํ;
โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ, ปฺาเยเต ปิธียเร’’ติ.
‘‘สวนฺติ สพฺพธิ โสตา, โสตานํ กึ นิวารณ’’นฺติ ปฺเห ‘‘ยานิ โสตานิ โลกสฺมึ, สติ เตสํ นิวารณ’’นฺติ ภควา ปทํ โสเธติ, โน จ อารมฺภํ. ‘‘โสตานํ สํวรํ พฺรูหิ, เกน โสตา ปิธียเร’’ติ ปฺเห ‘‘โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ, ปฺาเยเต ปิธียเร’’ติ สุทฺโธ อารมฺโภ. เตนาห ภควา ‘‘ยานิ โสตานิ โลกสฺมิ’’นฺติ.
‘‘ปฺา เจว สติ จ, [อิจฺจายสฺมา อชิโต]
นามรูปฺจ [นามํ รูปฺจ (ก.) ปสฺส สุ. นิ. ๑๐๔๒] มาริส;
เอตํ เม ปุฏฺโ ปพฺรูหิ, กตฺเถตํ อุปรุชฺฌตี’’ติ.
ปฺเห ¶ –
‘‘ยเมตํ ปฺหํ อปุจฺฉิ, อชิต ตํ วทามิ เต;
ยตฺถ นามฺจ รูปฺจ, อเสสํ อุปรุชฺฌติ;
วิฺาณสฺส นิโรเธน, เอตฺเถตํ อุปรุชฺฌตี’’ติ.
สุทฺโธ อารมฺโภ. เตนาห ภควา ‘‘ยเมตํ ปฺหํ อปุจฺฉี’’ติ. ยตฺถ ¶ เอวํ สุทฺโธ อารมฺโภ, โส ปฺโห วิสชฺชิโต ภวติ. ยตฺถ ปน อารมฺโภ อสุทฺโธ, น ตาว โส ปฺโห วิสชฺชิโต ภวติ. เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน ‘‘วิสฺสชฺชิตมฺหิ ปฺเห’’ติ.
นิยุตฺโต โสธโน หาโร.
๑๔. อธิฏฺานหารวิภงฺโค
๔๖. ตตฺถ กตโม อธิฏฺาโน หาโร? ‘‘เอกตฺตตาย ธมฺมา, เยปิ จ เวมตฺตตาย นิทฺทิฏฺา’’ติ.
เย ตตฺถ นิทฺทิฏฺา, ตถา เต ธารยิตพฺพา.
‘‘ทุกฺข’’นฺติ ¶ เอกตฺตตา. ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? ชาติ ทุกฺขา, ชรา ทุกฺขา, พฺยาธิ ทุกฺโข, มรณํ ทุกฺขํ, อปฺปิเยหิ สมฺปโยโค ทุกฺโข, ปิเยหิ วิปฺปโยโค ทุกฺโข, ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ ตมฺปิ ทุกฺขํ, สํขิตฺเตน ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา, รูปา ทุกฺขา, เวทนา ทุกฺขา, สฺา ทุกฺขา, สงฺขารา ทุกฺขา, วิฺาณํ ทุกฺขํ. อยํ เวมตฺตตา.
‘‘ทุกฺขสมุทโย’’ติ เอกตฺตตา. ตตฺถ กตโม ทุกฺขสมุทโย? ยายํ ตณฺหา โปโนภวิกา [โปโนพฺภวิกา (ก.)] นนฺทีราคสหคตา ตตฺรตตฺราภินนฺทินี. เสยฺยถิทํ, กามตณฺหา ภวตณฺหา วิภวตณฺหา. อยํ เวมตฺตตา.
‘‘ทุกฺขนิโรโธ’’ติ เอกตฺตตา. ตตฺถ กตโม ทุกฺขนิโรโธ? โย ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรโธ จาโค ปฏินิสฺสคฺโค มุตฺติ อนาลโย. อยํ เวมตฺตตา.
‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ¶ ปฏิปทา’’ติ เอกตฺตตา. ตตฺถ ¶ กตมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค. เสยฺยถิทํ, สมฺมาทิฏฺิ สมฺมาสงฺกปฺโป สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมนฺโต สมฺมาอาชีโว สมฺมาวายาโม สมฺมาสติ สมฺมาสมาธิ. อยํ เวมตฺตตา.
‘‘มคฺโค’’ติ เอกตฺตตา. ตตฺถ กตโม มคฺโค? นิรยคามี มคฺโค ติรจฺฉานโยนิคามี มคฺโค เปตฺติวิสยคามี มคฺโค อสุรโยนิโย [อสุรโยนิคามิโย (สี.), อสุรโยนิคามีนิโย (ก.)] มคฺโค สคฺคคามิโย มคฺโค มนุสฺสคามี มคฺโค นิพฺพานคามี มคฺโค. อยํ เวมตฺตตา.
‘‘นิโรโธ’’ติ เอกตฺตตา. ตตฺถ กตโม นิโรโธ? ปฏิสงฺขานิโรโธ อปฺปฏิสงฺขานิโรโธ อนุนยนิโรโธ ปฏิฆนิโรโธ มานนิโรโธ มกฺขนิโรโธ ปฬาสนิโรโธ อิสฺสานิโรโธ มจฺฉริยนิโรโธ สพฺพกิเลสนิโรโธ. อยํ เวมตฺตตา.
‘‘รูป’’นฺติ เอกตฺตตา. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จาตุมหาภูติกํ [จาตุมฺมหาภูติกํ (สี.)] รูปํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย รูปสฺส ปฺตฺติ. ตตฺถ กตมานิ จตฺตาริ มหาภูตานิ? ปถวีธาตุ [ปวีธาตุ (สี.)] อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตุ.
๔๗. ทฺวีหิ อากาเรหิ ธาตุโย ปริคฺคณฺหาติ สงฺเขเปน จ วิตฺถาเรน จ. กถํ วิตฺถาเรน ธาตุโย ปริคฺคณฺหาติ? วีสติยา อากาเรหิ ปถวีธาตุํ ¶ วิตฺถาเรน ปริคฺคณฺหาติ, ทฺวาทสหิ อากาเรหิ อาโปธาตุํ วิตฺถาเรน ปริคฺคณฺหาติ, จตูหิ อากาเรหิ เตโชธาตุํ วิตฺถาเรน ปริคฺคณฺหาติ, ฉหิ อากาเรหิ วาโยธาตุํ วิตฺถาเรน ปริคฺคณฺหาติ.
กตเมหิ วีสติยา อากาเรหิ ปถวีธาตุํ วิตฺถาเรน ปริคฺคณฺหาติ? อตฺถิ ¶ อิมสฺมึ กาเย เกสา โลมา นขา ทนฺตา ตโจ, มํสํ นฺหารุ อฏฺิ อฏฺิมิฺชํ [อฏฺิมิฺชา (สี.)] วกฺกํ, หทยํ ยกนํ กิโลมกํ ปิหกํ ปปฺผาสํ, อนฺตํ อนฺตคุณํ อุทริยํ กรีสํ มตฺถเก มตฺถลุงฺคนฺติ อิเมหิ วีสติยา อากาเรหิ ปถวีธาตุํ วิตฺถาเรน ปริคฺคณฺหาติ.
กตเมหิ ทฺวาทสหิ อากาเรหิ อาโปธาตุํ วิตฺถาเรน ปริคฺคณฺหาติ? อตฺถิ อิมสฺมึ กาเย ปิตฺตํ เสมฺหํ ปุพฺโพ โลหิตํ เสโท เมโท อสฺสุ วสา เขโฬ สิงฺฆาณิกา ลสิกา มุตฺตนฺติ อิเมหิ ทฺวาทสหิ อากาเรหิ อาโปธาตุํ วิตฺถาเรน ปริคฺคณฺหาติ.
กตเมหิ ¶ จตูหิ อากาเรหิ เตโชธาตุํ วิตฺถาเรน ปริคฺคณฺหาติ? เยน จ สนฺตปฺปติ, เยน จ ชีรียติ [ชีรติ (สี.), ชีรยติ (ก.), ปสฺส ม. นิ. ๓.๓๕๑], เยน จ ปริฑยฺหติ, เยน จ อสิตปีตขายิตสายิตํ สมฺมา ปริณามํ คจฺฉติ, อิเมหิ จตูหิ อากาเรหิ เตโชธาตุํ วิตฺถาเรน ปริคฺคณฺหาติ.
กตเมหิ ฉหิ อากาเรหิ วาโยธาตุํ วิตฺถาเรน ปริคฺคณฺหาติ? อุทฺธงฺคมา วาตา, อโธคมา วาตา, กุจฺฉิสยา วาตา, โกฏฺาสยา [โกฏฺสยา (สี.)] วาตา, องฺคมงฺคานุสาริโน วาตา, อสฺสาโส ปสฺสาโส อิติ, อิเมหิ ฉหิ อากาเรหิ วาโยธาตุํ วิตฺถาเรน ปริคฺคณฺหาติ.
เอวํ อิเมหิ ทฺวาจตฺตาลีสาย อากาเรหิ วิตฺถาเรน ธาตุโย สภาวโต อุปลกฺขยนฺโต ตุลยนฺโต ปริวีมํสนฺโต ปริโยคาหนฺโต ปจฺจเวกฺขนฺโต น กิฺจิ คยฺหูปคํ ปสฺสติ กายํ วา กายปเทสํ วา, ยถา จนฺทนิกํ ปวิจินนฺโต น กิฺจิ คยฺหูปคํ ปสฺเสยฺย, ยถา สงฺการฏฺานํ ปวิจินนฺโต น กิฺจิ คยฺหูปคํ ปสฺเสยฺย, ยถา วจฺจกุฏึ ปวิจินนฺโต น กิฺจิ คยฺหูปคํ ปสฺเสยฺย, ยถา สิวถิกํ [สีวถิกํ (สี.)] ปวิจินนฺโต น กิฺจิ คยฺหูปคํ ปสฺเสยฺย. เอวเมว อิเมหิ ทฺวาจตฺตาลีสาย อากาเรหิ เอวํ วิตฺถาเรน ¶ ธาตุโย สภาวโต ¶ อุปลกฺขยนฺโต ตุลยนฺโต ปริวีมํสนฺโต ปริโยคาหนฺโต ปจฺจเวกฺขนฺโต น กิฺจิ คยฺหูปคํ ปสฺสติ กายํ วา กายปเทสํ วา. เตนาห ภควา ยา เจว โข ปน อชฺฌตฺติกา ปถวีธาตุ [เนเวสาหํ (สี. ก.) ปสฺส ม. นิ. ๓.๓๔๙], ยา จ พาหิรา ปถวีธาตุ, ปถวีธาตุเรเวสา. ตํ ‘‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ, เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทิสฺวา ปถวีธาตุยา นิพฺพินฺทติ, ปถวีธาตุยา จิตฺตํ วิราเชติ. ยา เจว โข ปน อชฺฌตฺติกา อาโปธาตุ, ยา จ พาหิรา อาโปธาตุ…เป… ยา เจว โข ปน อชฺฌตฺติกา เตโชธาตุ, ยา จ พาหิรา เตโชธาตุ…เป… ยา เจว โข ปน อชฺฌตฺติกา วาโยธาตุ, ยา จ พาหิรา วาโยธาตุ, วาโยธาตุเรเวสา. ตํ ‘‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทฏฺพฺพํ, เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทิสฺวา วาโยธาตุยา นิพฺพินฺทติ, วาโยธาตุยา จิตฺตํ วิราเชติ. อยํ เวมตฺตตา.
๔๘. ‘‘อวิชฺชา’’ติ เอกตฺตตา. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ทุกฺเข อฺาณํ, ทุกฺขสมุทเย อฺาณํ, ทุกฺขนิโรเธ อฺาณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อฺาณํ, ปุพฺพนฺเต อฺาณํ, อปรนฺเต อฺาณํ, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต อฺาณํ, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อฺาณํ, ยํ เอวรูปํ อฺาณํ อทสฺสนํ อนภิสมโย อนนุโพโธ อสมฺโพโธ อปฺปฏิเวโธ อสลฺลกฺขณา อนุปลกฺขณา อปจฺจุปลกฺขณา อสมเวกฺขณํ ¶ [อสมเวกฺขนํ (ก.)] อปจฺจกฺขกมฺมํ ทุมฺเมชฺฌํ ¶ พาลฺยํ อสมฺปชฺํ โมโห ปโมโห สมฺโมโห อวิชฺชา อวิชฺโชโฆ อวิชฺชาโยโค อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺานํ อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ. อยํ เวมตฺตตา.
‘‘วิชฺชา’’ติ เอกตฺตตา. ตตฺถ กตมา วิชฺชา? ทุกฺเข าณํ, ทุกฺขสมุทเย าณํ, ทุกฺขนิโรเธ าณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ, ปุพฺพนฺเต าณํ, อปรนฺเต าณํ, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต าณํ, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ าณํ, ยา เอวรูปา ปฺา ปชานนา วิจโย ปวิจโย ธมฺมวิจโย สํลกฺขณา อุปลกฺขณา ปจฺจุปลกฺขณา ปณฺฑิจฺจํ โกสลฺลํ เนปฺุํ เวภพฺยา [เวภวฺยา (สี.)] จินฺตา อุปปริกฺขา ภูรี เมธา ปริณายิกา วิปสฺสนา สมฺปชฺํ ปโตโท ปฺา ปฺินฺทฺริยํ ปฺาพลํ ปฺาสตฺถํ ปฺาปาสาโท ปฺาอาโลโก ¶ ปฺาโอภาโส ปฺาปชฺโชโต ปฺารตนํ อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ. อยํ เวมตฺตตา.
‘‘สมาปตฺตี’’ติ เอกตฺตตา. ตตฺถ กตมา สมาปตฺติ? สฺาสมาปตฺติ อสฺาสมาปตฺติ, เนวสฺานาสฺาสมาปตฺติ. วิภูตสฺาสมาปตฺติ นิโรธสมาปตฺตีติ. อยํ เวมตฺตตา.
‘‘ฌายี’’ติ เอกตฺตตา. ตตฺถ กตโม ฌายี? อตฺถิ เสกฺโข ฌายี, อตฺถิ อเสกฺโข ฌายี, เนวเสกฺขนาเสกฺโข ฌายี, อาชานิโย ฌายี, อสฺสขลุงฺโก ฌายี, ทิฏฺุตฺตโร ฌายี, ตณฺหุตฺตโร ฌายี, ปฺุตฺตโร ฌายี. อยํ ¶ เวมตฺตตา.
‘‘สมาธี’’ติ เอกตฺตตา. ตตฺถ กตโม สมาธิ? สรโณ สมาธิ, อรโณ สมาธิ, สเวโร สมาธิ, อเวโร สมาธิ, สพฺยาปชฺโช [สพฺยาปชฺโฌ (สี.)] สมาธิ, อพฺยาปชฺโช สมาธิ, สปฺปีติโก สมาธิ, นิปฺปีติโก สมาธิ, สามิโส สมาธิ, นิรามิโส สมาธิ, สสงฺขาโร สมาธิ, อสงฺขาโร สมาธิ, เอกํสภาวิโต สมาธิ, อุภยํสภาวิโต สมาธิ, อุภยโต ภาวิตภาวโน สมาธิ, สวิตกฺกสวิจาโร สมาธิ, อวิตกฺกวิจารมตฺโต สมาธิ, อวิตกฺกอวิจาโร สมาธิ, หานภาคิโย สมาธิ, ิติภาคิโย สมาธิ, วิเสสภาคิโย สมาธิ, นิพฺเพธภาคิโย สมาธิ, โลกิโย สมาธิ, โลกุตฺตโร สมาธิ, มิจฺฉาสมาธิ, สมฺมาสมาธิ. อยํ เวมตฺตตา.
‘‘ปฏิปทา’’ติ เอกตฺตตา. ตตฺถ กตมา ปฏิปทา? อาคาฬฺหปฏิปทา [อาคฬฺหา ปฏิปทา (สี.) อฏฺกถา โอโลเกตพฺพา], นิชฺฌามปฏิปทา, มชฺฌิมปฏิปทา, อกฺขมา ปฏิปทา, ขมา ปฏิปทา, สมา ปฏิปทา, ทมา ปฏิปทา ¶ , ทุกฺขา ปฏิปทา ทนฺธาภิฺา, ทุกฺขา ปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา, สุขา ปฏิปทา ทนฺธาภิฺา, สุขา ปฏิปทา ขิปฺปาภิฺาติ. อยํ เวมตฺตตา.
‘‘กาโย’’ติ เอกตฺตตา. ตตฺถ กตโม กาโย? นามกาโย รูปกาโย จ. ตตฺถ กตโม รูปกาโย? เกสา โลมา นขา ทนฺตา ตโจ มํสํ นฺหารุ [นหารุ (สี.)] อฏฺิ อฏฺิมิฺชํ วกฺกํ หทยํ ยกนํ กิโลมกํ ปิหกํ ปปฺผาสํ อนฺตํ อนฺตคุณํ อุทริยํ กรีสํ ปิตฺตํ เสมฺหํ ปุพฺโพ โลหิตํ เสโท เมโท ¶ อสฺสุ วสา เขโฬ สิงฺฆาณิกา ลสิกา มุตฺตํ มตฺถลุงฺคนฺติ – อยํ ¶ รูปกาโย. นามกาโย นาม เวทนา สฺา เจตนา จิตฺตํ ผสฺโส มนสิกาโรติ – อยํ นามกาโยติ. อยํ เวมตฺตตา.
เอวํ โย ธมฺโม ยสฺส ธมฺมสฺส สมานภาโว, โส ธมฺโม ตสฺส ธมฺมสฺส เอกตฺตตาย เอกี ภวติ. เยน เยน วา ปน วิลกฺขโณ, เตน เตน เวมตฺตํ คจฺฉติ. เอวํ สุตฺเต วา เวยฺยากรเณ วา คาถายํ วา ปุจฺฉิเตน วีมํสยิตพฺพํ, กึ เอกตฺตตาย ปุจฺฉติ, อุทาหุ เวมตฺตตายาติ. ยทิ เอกตฺตตาย ปุจฺฉิตํ, เอกตฺตตาย วิสชฺชยิตพฺพํ. ยทิ เวมตฺตตาย ปุจฺฉิตํ, เวมตฺตตาย วิสชฺชยิตพฺพํ. ยทิ สตฺตาธิฏฺาเนน ปุจฺฉิตํ, สตฺตาธิฏฺาเนน วิสชฺชยิตพฺพํ. ยทิ ธมฺมาธิฏฺาเนน ปุจฺฉิตํ, ธมฺมาธิฏฺาเนน วิสชฺชยิตพฺพํ. ยถา ยถา วา ปน ปุจฺฉิตํ, ตถา ตถา วิสชฺชยิตพฺพํ. เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน ‘‘เอกตฺตตาย ธมฺมา’’ติ.
นิยุตฺโต อธิฏฺาโน หาโร.
๑๕. ปริกฺขารหารวิภงฺโค
๔๙. ตตฺถ กตโม ปริกฺขาโร หาโร? ‘‘เย ธมฺมา ยํ ธมฺมํ ชนยนฺตี’’ติ.
โย ธมฺโม ยํ ธมฺมํ ชนยติ, ตสฺส โส ปริกฺขาโร. กึลกฺขโณ ปริกฺขาโร? ชนกลกฺขโณ ปริกฺขาโร. ทฺเว ธมฺมา ชนยนฺติ เหตุ จ ปจฺจโย จ. ตตฺถ กึลกฺขโณ เหตุ, กึลกฺขโณ ปจฺจโย? อสาธารณลกฺขโณ เหตุ, สาธารณลกฺขโณ ปจฺจโย. ยถา กึ ภเว? ยถา องฺกุรสฺส นิพฺพตฺติยา พีชํ อสาธารณํ, ปถวี อาโป ¶ จ สาธารณา. องฺกุรสฺส หิ ปถวี อาโป จ ปจฺจโย สภาโว เหตุ. ยถา วา ปน ฆเฏ ทุทฺธํ ปกฺขิตฺตํ ทธิ ภวติ, น ¶ จตฺถิ เอกกาลสมวธานํ ทุทฺธสฺส จ ทธิสฺส จ. เอวเมวํ นตฺถิ เอกกาลสมวธานํ เหตุสฺส จ ปจฺจยสฺส จ.
อยฺหิ สํสาโร สเหตุ สปฺปจฺจโย นิพฺพตฺโต. วุตฺตํ หิ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, เอวํ สพฺโพ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท. อิติ อวิชฺชา อวิชฺชาย เหตุ อโยนิโส มนสิกาโร ปจฺจโย. ปุริมิกา อวิชฺชา ปจฺฉิมิกาย อวิชฺชาย เหตุ. ตตฺถ ปุริมิกา อวิชฺชา อวิชฺชานุสโย ¶ ปจฺฉิมิกา อวิชฺชา อวิชฺชาปริยุฏฺานํ, ปุริมิโก อวิชฺชานุสโย ปจฺฉิมิกสฺส อวิชฺชาปริยุฏฺานสฺส เหตุภูโต ปริพฺรูหนาย, พีชงฺกุโร วิย สมนนฺตรเหตุตาย. ยํ ปน ยตฺถ ผลํ นิพฺพตฺตติ, อิทมสฺส ปรมฺปรเหตุตาย เหตุภูตํ. ทุวิโธ หิ เหตุ สมนนฺตรเหตุ ปรมฺปรเหตุ จ, เอวํ อวิชฺชายปิ ทุวิโธ เหตุ สมนนฺตรเหตุ ปรมฺปรเหตุ จ.
ยถา วา ปน ถาลกฺจ วฏฺฏิ จ เตลฺจ ปทีปสฺส ปจฺจยภูตํ น สภาวเหตุ, น หิ สกฺกา ถาลกฺจ วฏฺฏิฺจ เตลฺจ อนคฺคิกํ ทีเปตุํ ปทีปสฺส ปจฺจยภูตํ. ปทีโป วิย สภาโว เหตุ โหติ. อิติ สภาโว เหตุ, ปรภาโว ปจฺจโย. อชฺฌตฺติโก เหตุ, พาหิโร ปจฺจโย. ชนโก เหตุ, ปริคฺคาหโก ปจฺจโย. อสาธารโณ เหตุ, สาธารโณ ปจฺจโย.
อวุปจฺเฉทตฺโถ สนฺตติ อตฺโถ, นิพฺพตฺติ อตฺโถ ผลตฺโถ, ปฏิสนฺธิ อตฺโถ ปุนพฺภวตฺโถ, ปลิโพธตฺโถ ปริยุฏฺานตฺโถ, อสมุคฺฆาตตฺโถ อนุสยตฺโถ, อสมฺปฏิเวธตฺโถ อวิชฺชตฺโถ, อปริฺาตตฺโถ วิฺาณสฺส พีชตฺโถ. ยตฺถ อวุปจฺเฉโท ตตฺถ สนฺตติ, ยตฺถ สนฺตติ ตตฺถ นิพฺพตฺติ ¶ , ยตฺถ นิพฺพตฺติ ตตฺถ ผลํ, ยตฺถ ผลํ ตตฺถ ปฏิสนฺธิ, ยตฺถ ปฏิสนฺธิ ตตฺถ ปุนพฺภโว, ยตฺถ ปุนพฺภโว ตตฺถ ปลิโพโธ, ยตฺถ ปลิโพโธ ตตฺถ ปริยุฏฺานํ, ยตฺถ ปริยุฏฺานํ ตตฺถ อสมุคฺฆาโต. ยตฺถ อสมุคฺฆาโต ตตฺถ อนุสโย, ยตฺถ อนุสโย ตตฺถ อสมฺปฏิเวโธ, ยตฺถ อสมฺปฏิเวโธ ตตฺถ อวิชฺชา, ยตฺถ อวิชฺชา ตตฺถ สาสวํ วิฺาณํ อปริฺาตํ, ยตฺถ สาสวํ วิฺาณํ อปริฺาตํ ตตฺถ พีชตฺโถ.
สีลกฺขนฺโธ สมาธิกฺขนฺธสฺส ปจฺจโย, สมาธิกฺขนฺโธ ปฺากฺขนฺธสฺส ปจฺจโย, ปฺากฺขนฺโธ วิมุตฺติกฺขนฺธสฺส ปจฺจโย, วิมุตฺติกฺขนฺโธ วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺธสฺส ปจฺจโย. ติตฺถฺุตา ปีตฺุตาย ปจฺจโย, ปีตฺุตา ปตฺตฺุตาย ปจฺจโย, ปตฺตฺุตา อตฺตฺุตาย ปจฺจโย.
ยถา ¶ วา ปน จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณํ. ตตฺถ จกฺขุ อาธิปเตยฺยปจฺจยตาย ปจฺจโย, รูปา อารมฺมณปจฺจยตาย ปจฺจโย. อาโลโก สนฺนิสฺสยตาย ปจฺจโย, มนสิกาโร สภาโว เหตุ ¶ . สงฺขารา วิฺาณสฺส ปจฺจโย, สภาโว เหตุ. วิฺาณํ นามรูปสฺส ปจฺจโย, สภาโว เหตุ. นามรูปํ สฬายตนสฺส ปจฺจโย, สภาโว เหตุ. สฬายตนํ ผสฺสสฺส ปจฺจโย, สภาโว เหตุ. ผสฺโส เวทนาย ปจฺจโย, สภาโว เหตุ. เวทนา ตณฺหาย ปจฺจโย, สภาโว เหตุ. ตณฺหา อุปาทานสฺส ปจฺจโย, สภาโว เหตุ. อุปาทานํ ภวสฺส ปจฺจโย, สภาโว เหตุ. ภโว ชาติยา ปจฺจโย, สภาโว เหตุ. ชาติ ชรามรณสฺส ปจฺจโย, สภาโว เหตุ. ชรามรณํ โสกสฺส ปจฺจโย, สภาโว เหตุ. โสโก ปริเทวสฺส ปจฺจโย, สภาโว เหตุ. ปริเทโว ทุกฺขสฺส ปจฺจโย, สภาโว เหตุ. ทุกฺขํ โทมนสฺสสฺส ปจฺจโย, สภาโว เหตุ. โทมนสฺสํ อุปายาสสฺส ปจฺจโย, สภาโว เหตุ. เอวํ โย โกจิ อุปนิสฺสโย สพฺโพ โส ปริกฺขาโร. เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน ‘‘เย ธมฺมา ยํ ธมฺมํ ชนยนฺตี’’ติ.
นิยุตฺโต ปริกฺขาโร หาโร.
๑๖. สมาโรปนหารวิภงฺโค
๕๐. ตตฺถ ¶ กตโม สมาโรปโน หาโร? ‘‘เย ธมฺมา ยํมูลา, เย เจกตฺถา ปกาสิตา มุนินา’’ติ.
เอกสฺมึ ปทฏฺาเน ยตฺตกานิ ปทฏฺานานิ โอตรนฺติ, สพฺพานิ ตานิ สมาโรปยิตพฺพานิ. ยถา อาวฏฺเฏ หาเร พหุกานิ ปทฏฺานานิ โอตรนฺตีติ. ตตฺถ สมาโรปนา จตุพฺพิธา ปทฏฺานํ, เววจนํ, ภาวนา, ปหานมิติ.
ตตฺถ กตมา ปทฏฺาเนน สมาโรปนา?
‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณํ, กุสลสฺส อุปสมฺปทา;
สจิตฺตปริโยทปนํ, เอตํ พุทฺธาน สาสน’’นฺติ.
ตสฺส กึ ปทฏฺานํ? ตีณิ สุจริตานิ – กายสุจริตํ วจีสุจริตํ มโนสุจริตํ – อิทํ ปทฏฺานํ; ตตฺถ ยํ กายิกฺจ วาจสิกฺจ สุจริตํ, อยํ สีลกฺขนฺโธ. มโนสุจริเต ยา ¶ อนภิชฺฌา อพฺยาปาโท จ, อยํ สมาธิกฺขนฺโธ. ยา สมฺมาทิฏฺิ, อยํ ปฺากฺขนฺโธ. อิทํ ปทฏฺานํ, ตตฺถ สีลกฺขนฺโธ ¶ จ สมาธิกฺขนฺโธ จ สมโถ, ปฺากฺขนฺโธ วิปสฺสนา. อิทํ ปทฏฺานํ, ตตฺถ สมถสฺส ผลํ ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ, วิปสฺสนา ผลํ อวิชฺชาวิราคา ปฺาวิมุตฺติ. อิทํ ปทฏฺานํ.
วนํ วนถสฺส ปทฏฺานํ. กิฺจ วนํ? โก จ วนโถ? วนํ นาม ปฺจ กามคุณา, ตณฺหา วนโถ. อิทํ ปทฏฺานํ. วนํ ¶ นาม นิมิตฺตคฺคาโห ‘‘อิตฺถี’’ติ วา ‘‘ปุริโส’’ติ วา. วนโถ นาม เตสํ เตสํ องฺคปจฺจงฺคานํ อนุพฺยฺชนคฺคาโห ‘‘อโห จกฺขุ, อโห โสตํ, อโห ฆานํ, อโห ชิวฺหา, อโห กาโย, อิติ. อิทํ ปทฏฺานํ. วนํ นาม ฉ อชฺฌตฺติกพาหิรานิ อายตนานิ อปริฺาตานิ. ยํ ตทุภยํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สํโยชนํ, อยํ วนโถ. อิทํ ปทฏฺานํ. วนํ นาม อนุสโย. วนโถ นาม ปริยุฏฺานํ. อิทํ ปทฏฺานํ. เตนาห ภควา ‘‘เฉตฺวา วนฺจ วนถฺจา’’ติ. อยํ ปทฏฺาเนน สมาโรปนา.
๕๑. ตตฺถ กตมา เววจเนน สมาโรปนา? ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ เสกฺขผลํ; อวิชฺชาวิราคา ปฺาวิมุตฺติ อเสกฺขผลํ. อิทํ เววจนํ. ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ อนาคามิผลํ; อวิชฺชาวิราคา ปฺาวิมุตฺติ อคฺคผลํ อรหตฺตํ. อิทํ เววจนํ. ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ กามธาตุสมติกฺกมนํ; อวิชฺชาวิราคา ปฺาวิมุตฺติ เตธาตุสมติกฺกมนํ. อิทํ เววจนํ. ปฺินฺทฺริยํ, ปฺาพลํ, อธิปฺาสิกฺขา, ปฺากฺขนฺโธ, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค, าณํ, สมฺมาทิฏฺิ, ตีรณา, สนฺตีรณา, หิรี, วิปสฺสนา, ธมฺเม าณํ, สพฺพํ, อิทํ เววจนํ. อยํ เววจเนน สมาโรปนา.
ตตฺถ กตมา ภาวนาย สมาโรปนา? ยถาห ภควา ‘‘ตสฺมาติห ตฺวํ ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหราหิ, อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ’’. อาตาปีติ ¶ วีริยินฺทฺริยํ. สมฺปชาโนติ ปฺินฺทฺริยํ. สติมาติ สตินฺทฺริยํ. วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสนฺติ สมาธินฺทฺริยํ. เอวํ กาเย กายานุปสฺสิโน วิหรโต จตฺตาโร สติปฏฺานา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ. เกน การเณน? เอกลกฺขณตฺตา จตุนฺนํ อินฺทฺริยานํ. จตูสุ สติปฏฺาเนสุ ภาวิยมาเนสุ จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ. จตูสุ สมฺมปฺปธาเนสุ ภาวิยมาเนสุ จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ. จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ ภาวิยมาเนสุ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ. เอวํ สพฺเพ ¶ . เกน การเณน? สพฺเพ หิ ¶ โพธงฺคมา ธมฺมา โพธิปกฺขิยา นิยฺยานิกลกฺขเณน เอกลกฺขณา, เต เอกลกฺขณตฺตา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ. อยํ ภาวนาย สมาโรปนา.
ตตฺถ กตมา ปหาเนน สมาโรปนา? กาเย กายานุปสฺสี วิหรนฺโต ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ วิปลฺลาสํ ปชหติ, กพฬีกาโร จสฺส อาหาโร ปริฺํ คจฺฉติ, กามุปาทาเนน จ อนุปาทาโน ภวติ, กามโยเคน จ วิสํยุตฺโต ภวติ, อภิชฺฌากายคนฺเถน จ วิปฺปยุชฺชติ, กามาสเวน จ อนาสโว ภวติ, กาโมฆฺจ อุตฺติณฺโณ ภวติ, ราคสลฺเลน จ วิสลฺโล ภวติ, รูปูปิกา [รูปุปิกา (ก.) เอวมุปริปิ] จสฺส วิฺาณฏฺิติ ปริฺํ คจฺฉติ, รูปธาตุยํ จสฺส ราโค ปหีโน ภวติ, น จ ฉนฺทาคตึ คจฺฉติ.
เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรนฺโต ‘‘ทุกฺเข สุข’’นฺติ วิปลฺลาสํ ปชหติ, ผสฺโส จสฺส อาหาโร ปริฺํ คจฺฉติ, ภวูปาทาเนน จ อนุปาทาโน ภวติ, ภวโยเคน จ วิสํยุตฺโต ภวติ, พฺยาปาทกายคนฺเถน จ วิปฺปยุชฺชติ, ภวาสเวน จ อนาสโว ภวติ, ภโวฆฺจ ¶ อุตฺติณฺโณ ภวติ, โทสสลฺเลน จ วิสลฺโล ภวติ, เวทนูปิกา จสฺส วิฺาณฏฺิติ ปริฺํ คจฺฉติ, เวทนาธาตุยํ จสฺส ราโค ปหีโน ภวติ, น จ โทสาคตึ คจฺฉติ.
จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรนฺโต ‘‘อนิจฺเจ นิจฺจ’’นฺติ วิปลฺลาสํ ปชหติ, วิฺาณํ จสฺส อาหาโร ปริฺํ คจฺฉติ, ทิฏฺุปาทาเนน จ อนุปาทาโน ภวติ, ทิฏฺิโยเคน จ วิสํยุตฺโต ภวติ, สีลพฺพตปรามาสกายคนฺเถน จ วิปฺปยุชฺชติ, ทิฏฺาสเวน จ อนาสโว ภวติ, ทิฏฺโฆฺจ อุตฺติณฺโณ ภวติ, มานสลฺเลน จ วิสลฺโล ภวติ, สฺูปิกา จสฺส วิฺาณฏฺิติ ปริฺํ คจฺฉติ, สฺาธาตุยํ จสฺส ราโค ปหีโน ภวติ, น จ ภยาคตึ คจฺฉติ.
ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรนฺโต ‘‘อนตฺตนิ [อนตฺตนิเย (สี.) ปสฺส อ. นิ. ๔.๔๙] อตฺตา’’ติ วิปลฺลาสํ ปชหติ, มโนสฺเจตนา จสฺส อาหาโร ปริฺํ คจฺฉติ, อตฺตวาทุปาทาเนน จ อนุปาทาโน ภวติ, อวิชฺชาโยเคน จ วิสํยุตฺโต ภวติ, อิทํสจฺจาภินิเวสกายคนฺเถน จ วิปฺปยุชฺชติ, อวิชฺชาสเวน จ อนาสโว ภวติ, อวิชฺโชฆฺจ อุตฺติณฺโณ ภวติ, โมหสลฺเลน จ วิสลฺโล ภวติ ¶ , สงฺขารูปิกา จสฺส วิฺาณฏฺิติ ปริฺํ คจฺฉติ, สงฺขารธาตุยํ จสฺส ราโค ปหีโน ภวติ, น จ โมหาคตึ คจฺฉติ. อยํ ปหาเนน สมาโรปนา.
เตนาห ¶ อายสฺมา มหากจฺจายโน –
‘‘เย ธมฺมา ยํ มูลา, เย เจกตฺถา ปกาสิตา มุนินา;
เต สมาโรปยิตพฺพา, เอส สมาโรปโน หาโร’’ติ.
นิยุตฺโต สมาโรปโน หาโร.
นิฏฺิโต จ หารวิภงฺโค.
๑. เทสนาหารสมฺปาโต
‘‘โสฬส ¶ ¶ หารา ปมํ, ทิสโลจนโต ทิสา วิโลเกตฺวา.
สงฺขิปิย องฺกุเสน หิ, นเยหิ ตีหิ นิทฺทิเส สุตฺต’’นฺติ.
วุตฺตา, ตสฺสา นิทฺเทโส กุหึ ทฏฺพฺโพ? หารสมฺปาเต. ตตฺถ กตโม เทสนาหารสมฺปาโต?
‘‘อรกฺขิเตน จิตฺเตน [กาเยน (อุทา. ๓๒)], มิจฺฉาทิฏฺิหเตน จ;
ถินมิทฺธาภิภูเตน, วสํ มารสฺส คจฺฉตี’’ติ.
อรกฺขิเตน จิตฺเตนาติ กึ เทสยติ, ปมาทํ ตํ มจฺจุโน ปทํ. มิจฺฉาทิฏฺิหเตน จาติ มิจฺฉาทิฏฺิหตํ นาม วุจฺจติ ยทา ‘‘อนิจฺเจ นิจฺจ’’นฺติ ปสฺสติ, โส วิปลฺลาโส. โส ปน วิปลฺลาโส กึลกฺขโณ? วิปรีตคฺคาหลกฺขโณ วิปลฺลาโส. โส กึ วิปลฺลาสยติ? ตโย ธมฺเม สฺํ จิตฺตํ ทิฏฺิมิติ. โส กุหึ วิปลฺลาสยติ? จตูสุ อตฺตภาววตฺถูสุ, รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ, อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมึ วา อตฺตานํ. เอวํ เวทนํ…เป… สฺํ…เป… สงฺขาเร…เป… วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ, อตฺตนิ วา วิฺาณํ, วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ.
ตตฺถ ¶ รูปํ ปมํ วิปลฺลาสวตฺถุ ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ. เวทนา ทุติยํ วิปลฺลาสวตฺถุ ‘‘ทุกฺเข สุข’’นฺติ. สฺา สงฺขารา จ ตติยํ วิปลฺลาสวตฺถุ ‘‘อนตฺตนิ อตฺตา’’ติ. วิฺาณํ จตุตฺถํ วิปลฺลาสวตฺถุ ‘‘อนิจฺเจ นิจฺจ’’นฺติ. ทฺเว ¶ ธมฺมา จิตฺตสฺส สํกิเลสา – ตณฺหา จ อวิชฺชา จ. ตณฺหานิวุตํ จิตฺตํ ทฺวีหิ วิปลฺลาเสหิ วิปลฺลาสียติ ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ ‘‘ทุกฺเข สุข’’นฺติ. ทิฏฺินิวุตํ จิตฺตํ ทฺวีหิ วิปลฺลาเสหิ วิปลฺลาสียติ ‘‘อนิจฺเจ นิจฺจ’’นฺติ ‘‘อนตฺตนิ อตฺตา’’ติ.
ตตฺถ โย ทิฏฺิวิปลฺลาโส, โส อตีตํ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, อตีตํ เวทนํ…เป… อตีตํ สฺํ, อตีเต สงฺขาเร…เป… อตีตํ วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตตฺถ โย ตณฺหาวิปลฺลาโส, โส อนาคตํ รูปํ อภินนฺทติ, อนาคตํ เวทนํ…เป… อนาคตํ สฺํ, อนาคเต สงฺขาเร, อนาคตํ วิฺาณํ อภินนฺทติ. ทฺเว ธมฺมา จิตฺตสฺส ¶ อุปกฺกิเลสา – ตณฺหา จ อวิชฺชา จ. ตาหิ วิสุชฺฌนฺตํ จิตฺตํ วิสุชฺฌติ. เตสํ อวิชฺชานีวรณานํ ตณฺหาสํโยชนานํ ปุพฺพา โกฏิ น ปฺายติ สนฺธาวนฺตานํ สํสรนฺตานํ สกึ นิรยํ สกึ ติรจฺฉานโยนึ สกึ เปตฺติวิสยํ สกึ อสุรกายํ สกึ เทเว สกึ มนุสฺเส.
ถินมิทฺธาภิภูเตนาติ. ถินํ [ถีนํ (สี.)] นาม ยา จิตฺตสฺส อกลฺลตา อกมฺมนิยตา; มิทฺธํ นาม ยํ กายสฺส ลีนตฺตํ. วสํ มารสฺส คจฺฉตีติ กิเลสมารสฺส จ สตฺตมารสฺส จ วสํ คจฺฉติ, โส หิ นิวุโต สํสาราภิมุโข โหติ. อิมานิ ภควตา ทฺเว สจฺจานิ เทสิตานิ ทุกฺขํ สมุทโย จ. เตสํ ภควา ปริฺาย จ ปหานาย จ ธมฺมํ เทเสติ ทุกฺขสฺส ปริฺาย สมุทยสฺส ปหานาย. เยน จ ปริชานาติ เยน จ ปชหติ, อยํ มคฺโค. ยํ ตณฺหาย อวิชฺชาย จ ปหานํ, อยํ นิโรโธ. อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ. เตนาห ภควา ‘‘อรกฺขิเตน จิตฺเตนา’’ติ. เตนาหายสฺมา มหากจฺจายโน ‘‘อสฺสาทาทีนวตา’’ติ.
นิยุตฺโต เทสนา หารสมฺปาโต.
๒. วิจยหารสมฺปาโต
๕๓. ตตฺถ ¶ ¶ กตโม วิจโย หารสมฺปาโต? ตตฺถ ตณฺหา ทุวิธา กุสลาปิ อกุสลาปิ. อกุสลา สํสารคามินี, กุสลา อปจยคามินี ปหานตณฺหา. มาโนปิ ทุวิโธ กุสโลปิ อกุสโลปิ. ยํ มานํ นิสฺสาย มานํ ปชหติ, อยํ มาโน กุสโล. โย ปน มาโน ทุกฺขํ นิพฺพตฺตยติ, อยํ มาโน อกุสโล. ตตฺถ ยํ เนกฺขมฺมสิตํ โทมนสฺสํ กุทาสฺสุนามาหํ ตํ อายตนํ สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสํ ยํ อริยา สนฺตํ อายตนํ สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตีติ ตสฺส อุปฺปชฺชติ ปิหา, ปิหาปจฺจยา โทมนสฺสํ, อยํ ตณฺหา กุสลา ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ, ตทารมฺมณา กุสลา อวิชฺชาวิราคา ปฺาวิมุตฺติ.
ตสฺสา โก ปวิจโย? อฏฺ มคฺคงฺคานิ สมฺมาทิฏฺิ สมฺมาสงฺกปฺโป สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมนฺโต สมฺมาอาชีโว สมฺมาวายาโม สมฺมาสติ สมฺมาสมาธิ. โส กตฺถ ทฏฺพฺโพ? จตุตฺเถ ฌาเน ปารมิตาย. จตุตฺเถ หิ ฌาเน อฏฺงฺคสมนฺนาคตํ จิตฺตํ ภาวยติ ปริสุทฺธํ ปริโยทาตํ อนงฺคณํ วิคตูปกฺกิเลสํ มุทุ กมฺมนิยํ ิตํ อาเนฺชปฺปตฺตํ. โส ตตฺถ อฏฺวิธํ อธิคจฺฉติ ฉ อภิฺา ทฺเว จ วิเสเส, ตํ จิตฺตํ ยโต ปริสุทฺธํ, ตโต ปริโยทาตํ, ยโต ปริโยทาตํ ¶ , ตโต อนงฺคณํ, ยโต อนงฺคณํ, ตโต วิคตูปกฺกิเลสํ, ยโต วิคตูปกฺกิเลสํ, ตโต มุทุ, ยโต มุทุ, ตโต กมฺมนิยํ, ยโต กมฺมนิยํ, ตโต ิตํ, ยโต ิตํ, ตโต อาเนฺชปฺปตฺตํ. ตตฺถ ¶ องฺคณา จ อุปกฺกิเลสา จ ตทุภยํ ตณฺหาปกฺโข. ยา จ อิฺชนา ยา จ จิตฺตสฺส อฏฺิติ, อยํ ทิฏฺิปกฺโข.
จตฺตาริ อินฺทฺริยานิ ทุกฺขินฺทฺริยํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ สุขินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยฺจ จตุตฺถชฺฌาเน นิรุชฺฌนฺติ, ตสฺส อุเปกฺขินฺทฺริยํ อวสิฏฺํ ภวติ. โส อุปริมํ สมาปตฺตึ สนฺตโต มนสิกโรติ, ตสฺส อุปริมํ สมาปตฺตึ สนฺตโต มนสิกโรโต จตุตฺถชฺฌาเน โอฬาริกา สฺา สณฺหติ อุกฺกณฺา จ ปฏิฆสฺา, โส สพฺพโส รูปสฺานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสฺานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสฺานํ อมนสิการา ‘‘อนนฺตํ อากาส’’นฺติ อากาสานฺจายตนสมาปตฺตึ สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อภิฺาภินีหาโร รูปสฺา โวกาโร นานตฺตสฺา สมติกฺกมติ ปฏิฆสฺา จสฺส อพฺภตฺถํ คจฺฉติ, เอวํ สมาธิ ตสฺส สมาหิตสฺส โอภาโส อนฺตรธายติ ทสฺสนฺจ รูปานํ, โส สมาธิ ฉฬงฺคสมนฺนาคโต ปจฺจเวกฺขิตพฺโพ ¶ . อนภิชฺฌาสหคตํ เม มานสํ สพฺพโลเก, อพฺยาปนฺนํ เม จิตฺตํ สพฺพสตฺเตสุ, อารทฺธํ เม วีริยํ ปคฺคหิตํ, ปสฺสทฺโธ เม กาโย อสารทฺโธ, สมาหิตํ เม จิตฺตํ อวิกฺขิตฺตํ, อุปฏฺิตา เม สติ อสมฺมุฏฺา [อปฺปมฺมุฏฺา (สี.)], ตตฺถ ยฺจ อนภิชฺฌาสหคตํ มานสํ สพฺพโลเก ยฺจ อพฺยาปนฺนํ จิตฺตํ สพฺพสตฺเตสุ ยฺจ อารทฺธํ วีริยํ ปคฺคหิตํ ยฺจ สมาหิตํ จิตฺตํ อวิกฺขิตฺตํ, อยํ สมโถ. โย ปสฺสทฺโธ กาโย อสารทฺโธ, อยํ สมาธิปริกฺขาโร. ยา อุปฏฺิตา สติ อสมฺมุฏฺา อยํ วิปสฺสนา.
๕๔. โส สมาธิ ปฺจวิเธน เวทิตพฺโพ. อยํ สมาธิ ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนสุโข’’ติ อิติสฺส ปจฺจตฺตเมว าณทสฺสนํ ปจฺจุปฏฺิตํ ภวติ, อยํ สมาธิ ‘‘อายตึ สุขวิปาโก’’ติ อิติสฺส ปจฺจตฺตเมว าณทสฺสนํ ปจฺจุปฏฺิตํ ภวติ, อยํ สมาธิ ‘‘อริโย นิรามิโส’’ติ อิติสฺส ¶ ปจฺจตฺตเมว าณทสฺสนํ ปจฺจุปฏฺิตํ ภวติ, อยํ สมาธิ ‘‘อกาปุริสเสวิโต’’ติ อิติสฺส ปจฺจตฺตเมว าณทสฺสนํ ปจฺจุปฏฺิตํ ภวติ, อยํ สมาธิ ‘‘สนฺโต เจว ปณีโต จ ปฏิปฺปสฺสทฺธิลทฺโธ จ เอโกทิภาวาธิคโต จ น สสงฺขารนิคฺคยฺหวาริตคโต [สสงฺขารนิคฺคยฺหวาริตวโต (สี.), สสงฺขารนิคฺคยฺหวาริวาวโฏ (ก.)] จา’’ติ อิติสฺส ปจฺจตฺตเมว าณทสฺสนํ ปจฺจุปฏฺิตํ ภวติ. ตํ โข ปนิมํ สมาธึ ‘‘สโต สมาปชฺชามิ สโต วุฏฺหามี’’ติ อิติสฺส ปจฺจตฺตเมว าณทสฺสนํ ปจฺจุปฏฺิตํ ภวติ. ตตฺถ โย จ สมาธิ ปจฺจุปฺปนฺนสุโข โย จ สมาธิ อายตึ สุขวิปาโก อยํ สมโถ. โย จ สมาธิ อริโย นิรามิโส, โย จ สมาธิ อกาปุริสเสวิโต, โย จ สมาธิ สนฺโต เจว ปณีโต ปฏิปฺปสฺสทฺธิลทฺโธ ¶ จ เอโกทิภาวาธิคโต จ น สสงฺขารนิคฺคยฺหวาริตคโต จ ยฺจาหํ ตํ โข ปนิมํ สมาธึ สโต สมาปชฺชามิ สโต วุฏฺหามีติ, อยํ วิปสฺสนา.
โส สมาธิ ปฺจวิเธน เวทิตพฺโพ ปีติผรณตา สุขผรณตา เจโตผรณตา อาโลกผรณตา ปจฺจเวกฺขณานิมิตฺตํ. ตตฺถ โย จ ปีติผรโณ โย จ สุขผรโณ โย จ เจโตผรโณ, อยํ สมโถ. โย จ อาโลกผรโณ ยฺจ ปจฺจเวกฺขณานิมิตฺตํ. อยํ วิปสฺสนา.
๕๕. ทส ¶ กสิณายตนานิ ปถวีกสิณํ อาโปกสิณํ เตโชกสิณํ วาโยกสิณํ นีลกสิณํ ปีตกสิณํ โลหิตกสิณํ โอทาตกสิณํ อากาสกสิณํ วิฺาณกสิณํ. ตตฺถ ยฺจ ปถวีกสิณํ ยฺจ อาโปกสิณํ เอวํ สพฺพํ, ยฺจ โอทาตกสิณํ. อิมานิ อฏฺ กสิณานิ สมโถ. ยฺจ อากาสกสิณํ ยฺจ วิฺาณกสิณํ, อยํ วิปสฺสนา. เอวํ สพฺโพ อริโย มคฺโค เยน เยน อากาเรน วุตฺโต, เตน เตน สมถวิปสฺสเนน โยชยิตพฺโพ. เต ¶ ตีหิ ธมฺเมหิ สงฺคหิตา อนิจฺจตาย ทุกฺขตาย อนตฺตตาย. โส สมถวิปสฺสนํ ภาวยมาโน ตีณิ วิโมกฺขมุขานิ ภาวยติ. ตีณิ วิโมกฺขมุขานิ ภาวยนฺโต ตโย ขนฺเธ ภาวยติ. ตโย ขนฺเธ ภาวยนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาวยติ.
ราคจริโต ปุคฺคโล อนิมิตฺเตน วิโมกฺขมุเขน นิยฺยาติ [นียาติ (สี.)] อธิจิตฺตสิกฺขาย สิกฺขนฺโต โลภํ อกุสลมูลํ ปชหนฺโต สุขเวทนียํ ผสฺสํ อนุปคจฺฉนฺโต สุขํ เวทนํ ปริชานนฺโต ราคมลํ ปวาเหนฺโต ราครชํ นิทฺธุนนฺโต ราควิสํ วเมนฺโต ราคคฺคึ นิพฺพาเปนฺโต ราคสลฺลํ อุปฺปาเฏนฺโต ราคชฏํ วิชเฏนฺโต. โทสจริโต ปุคฺคโล อปฺปณิหิเตน วิโมกฺขมุเขน นิยฺยาติ อธิสีลสิกฺขาย สิกฺขนฺโต โทสํ อกุสลมูลํ ปชหนฺโต ทุกฺขเวทนียํ ผสฺสํ อนุปคจฺฉนฺโต ทุกฺขเวทนํ ปริชานนฺโต โทสมลํ ปวาเหนฺโต โทสรชํ นิทฺธุนนฺโต โทสวิสํ วเมนฺโต โทสคฺคึ นิพฺพาเปนฺโต โทสสลฺลํ อุปฺปาเฏนฺโต โทสชฏํ วิชเฏนฺโต. โมหจริโต ปุคฺคโล สฺุตวิโมกฺขมุเขน นิยฺยาติ อธิปฺาสิกฺขาย สิกฺขนฺโต โมหํ อกุสลมูลํ ปชหนฺโต อทุกฺขมสุขเวทนียํ ผสฺสํ อนุปคจฺฉนฺโต อทุกฺขมสุขํ เวทนํ ปริชานนฺโต โมหมลํ ปวาเหนฺโต โมหรชํ นิทฺธุนนฺโต โมหวิสํ วเมนฺโต โมหคฺคึ นิพฺพาเปนฺโต โมหสลฺลํ อุปฺปาเฏนฺโต โมหชฏํ วิชเฏนฺโต.
ตตฺถ สฺุตวิโมกฺขมุขํ ปฺากฺขนฺโธ, อนิมิตฺตวิโมกฺขมุขํ สมาธิกฺขนฺโธ, อปฺปณิหิตวิโมกฺขมุขํ ¶ สีลกฺขนฺโธ. โส ตีณิ วิโมกฺขมุขานิ ภาวยนฺโต ตโย ขนฺเธ ภาวยติ, ตโย ขนฺเธ ภาวยนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาวยติ. ตตฺถ ¶ ยา จ สมฺมาวาจา โย จ สมฺมากมฺมนฺโต โย จ สมฺมาอาชีโว, อยํ สีลกฺขนฺโธ, โย จ สมฺมาวายาโม ¶ ยา จ สมฺมาสติ โย จ สมฺมาสมาธิ, อยํ สมาธิกฺขนฺโธ, ยา จ สมฺมาทิฏฺิ โย จ สมฺมาสงฺกปฺโป, อยํ ปฺากฺขนฺโธ.
ตตฺถ สีลกฺขนฺโธ จ สมาธิกฺขนฺโธ จ สมโถ, ปฺากฺขนฺโธ วิปสฺสนา. โย สมถวิปสฺสนํ ภาเวติ, ตสฺส ทฺเว ภวงฺคานิ ภาวนํ คจฺฉนฺติ กาโย จิตฺตฺจ, ภวนิโรธคามินี ปฏิปทา ทฺเว ปทานิ สีลํ สมาธิ จ. โส โหติ ภิกฺขุ ภาวิตกาโย ภาวิตสีโล ภาวิตจิตฺโต ภาวิตปฺโ. กาเย ภาวิยมาเน ทฺเว ธมฺมา ภาวนํ คจฺฉนฺติ สมฺมากมฺมนฺโต สมฺมาวายาโม จ, สีเล ภาวิยมาเน ทฺเว ธมฺมา ภาวนํ คจฺฉนฺติ สมฺมาวาจา สมฺมาอาชีโว จ, จิตฺเต ภาวิยมาเน ทฺเว ธมฺมา ภาวนํ คจฺฉนฺติ สมฺมาสติ สมฺมาสมาธิ จ, ปฺาย ภาวิยมานาย ทฺเว ธมฺมา ภาวนํ คจฺฉนฺติ สมฺมาทิฏฺิ สมฺมาสงฺกปฺโป จ.
ตตฺถ โย จ สมฺมากมฺมนฺโต โย จ สมฺมาวายาโม สิยา กายิโก สิยา เจตสิโก, ตตฺถ โย กายสงฺคโห, โส กาเย ภาวิเต ภาวนํ คจฺฉติ, โย จิตฺตสงฺคโห, โส จิตฺเต ภาวิเต ภาวนํ คจฺฉติ. โส สมถวิปสฺสนํ ภาวยนฺโต ปฺจวิธํ อธิคมํ คจฺฉติ [อธิคจฺฉติ (สี.)] ขิปฺปาธิคโม จ โหติ, วิมุตฺตาธิคโม จ โหติ, มหาธิคโม จ โหติ, วิปุลาธิคโม จ โหติ, อนวเสสาธิคโม จ โหติ. ตตฺถ สมเถน ขิปฺปาธิคโม จ มหาธิคโม จ วิปุลาธิคโม จ โหติ, วิปสฺสนาย วิมุตฺตาธิคโม จ อนวเสสาธิคโม จ โหติ.
๕๖. ตตฺถ โย เทสยติ, โส ทสพลสมนฺนาคโต สตฺถา โอวาเทน สาวเก น วิสํวาทยติ. โส ติวิธํ อิทํ กโรถ ¶ อิมินา อุปาเยน กโรถ อิทํ โว กุรุมานานํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสติ, โส ตถา โอวทิโต ตถานุสิฏฺโ ตถากโรนฺโต ตถาปฏิปชฺชนฺโต ตํ ภูมึ น ปาปุณิสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. โส ตถา โอวทิโต ตถานุสิฏฺโ สีลกฺขนฺธํ อปริปูรยนฺโต ตํ ภูมึ อนุปาปุณิสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. โส ตถา โอวทิโต ตถานุสิฏฺโ สีลกฺขนฺธํ ปริปูรยนฺโต ตํ ภูมึ อนุปาปุณิสฺสตีติ านเมตํ วิชฺชติ.
สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เต สโต อิเม ธมฺมา อนภิสมฺพุทฺธาติ เนตํ านํ วิชฺชติ. สพฺพาสวปริกฺขีณสฺส เต สโต อิเม อาสวา อปริกฺขีณาติ เนตํ ¶ านํ วิชฺชติ. ยสฺส เต ¶ อตฺถาย ธมฺโม เทสิโต, โส น นิยฺยาติ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยายาติ เนตํ านํ วิชฺชติ. สาวโก โข ปน เต ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน สามีจิปฺปฏิปนฺโน อนุธมฺมจารี โส ปุพฺเพน อปรํ อุฬารํ วิเสสาธิคมํ น สจฺฉิกริสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ.
เย โข ปน ธมฺมา อนฺตรายิกา, เต ปฏิเสวโต นาลํ อนฺตรายายาติ เนตํ านํ วิชฺชติ. เย โข ปน ธมฺมา อนิยฺยานิกา, เต นิยฺยนฺติ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยายาติ เนตํ านํ วิชฺชติ. เย โข ปน ธมฺมา นิยฺยานิกา, เต นิยฺยนฺติ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยายาติ านเมตํ วิชฺชติ. สาวโก โข ปน เต สอุปาทิเสโส อนุปาทิเสสํ นิพฺพานธาตุํ อนุปาปุณิสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ.
ทิฏฺิสมฺปนฺโน มาตรํ ชีวิตา โวโรเปยฺย หตฺเถหิ วา ปาเทหิ วา สุหตํ กเรยฺยาติ เนตํ านํ วิชฺชติ, ปุถุชฺชโน มาตรํ ชีวิตา โวโรเปยฺย หตฺเถหิ วา ปาเทหิ วา สุหตํ กเรยฺยาติ านเมตํ วิชฺชติ. เอวํ ปิตรํ, อรหนฺตํ, ภิกฺขุํ. ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล สงฺฆํ ภินฺเทยฺย สงฺเฆ วา สงฺฆราชึ ชเนยฺยาติ เนตํ านํ วิชฺชติ, ปุถุชฺชโน สงฺฆํ ¶ ภินฺเทยฺย สงฺเฆ วา สงฺฆราชึ ชเนยฺยาติ านเมตํ วิชฺชติ, ทิฏฺิสมฺปนฺโน ตถาคตสฺส ทุฏฺจิตฺโต โลหิตํ อุปฺปาเทยฺย, ปรินิพฺพุตสฺส วา ตถาคตสฺส ทุฏฺจิตฺโต ถูปํ ภินฺเทยฺยาติ เนตํ านํ วิชฺชติ. ปุถุชฺชโน ตถาคตสฺส ทุฏฺจิตฺโต โลหิตํ อุปฺปาเทยฺย, ปรินิพฺพุตสฺส วา ตถาคตสฺส ทุฏฺจิตฺโต ถูปํ ภินฺเทยฺยาติ านเมตํ วิชฺชติ. ทิฏฺิสมฺปนฺโน อฺํ สตฺถารํ อปทิเสยฺย อปิ ชีวิตเหตูติ เนตํ านํ วิชฺชติ, ปุถุชฺชโน อฺํ สตฺถารํ อปทิเสยฺยาติ านเมตํ วิชฺชติ. ทิฏฺิสมฺปนฺโน อิโต พหิทฺธา อฺํ ทกฺขิเณยฺยํ ปริเยเสยฺยาติ เนตํ านํ วิชฺชติ, ปุถุชฺชโน อิโต พหิทฺธา อฺํ ทกฺขิเณยฺยํ ปริเยเสยฺยาติ านเมตํ วิชฺชติ, ทิฏฺิสมฺปนฺโน กุตูหลมงฺคเลน สุทฺธึ ปจฺเจยฺยาติ เนตํ านํ วิชฺชติ. ปุถุชฺชโน กุตูหลมงฺคเลน สุทฺธึ ปจฺเจยฺยาติ านเมตํ วิชฺชติ.
๕๗. อิตฺถี ราชา จกฺกวตฺตี สิยาติ เนตํ านํ วิชฺชติ, ปุริโส ราชา จกฺกวตฺตี สิยาติ านเมตํ วิชฺชติ; อิตฺถี สกฺโก เทวานมินฺโท สิยาติ เนตํ านํ วิชฺชติ, ปุริโส สกฺโก เทวานมินฺโท สิยาติ านเมตํ วิชฺชติ; อิตฺถี มาโร ปาปิมา สิยาติ เนตํ านํ วิชฺชติ, ปุริโส มาโร ปาปิมา ¶ สิยาติ านเมตํ วิชฺชติ; อิตฺถี มหาพฺรหฺมา สิยาติ เนตํ านํ วิชฺชติ, ปุริโส มหาพฺรหฺมา สิยาติ านเมตํ วิชฺชติ; อิตฺถี ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ¶ สิยาติ เนตํ านํ วิชฺชติ, ปุริโส ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ สิยาติ านเมตํ วิชฺชติ.
ทฺเว ตถาคตา อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา อปุพฺพํ อจริมํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา อุปฺปชฺเชยฺยุํ วา ธมฺมํ วา เทเสยฺยุนฺติ เนตํ านํ วิชฺชติ, เอโกว ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ เอกิสฺสา โลกธาตุยา อุปฺปชฺชิสฺสติ วา ธมฺมํ วา เทเสสฺสตีติ านเมตํ วิชฺชติ.
ติณฺณํ ทุจฺจริตานํ อิฏฺโ กนฺโต ปิโย มนาโป วิปาโก ภวิสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ, ติณฺณํ ทุจฺจริตานํ อนิฏฺโ อกนฺโต อปฺปิโย อมนาโป วิปาโก ภวิสฺสตีติ านเมตํ วิชฺชติ ¶ . ติณฺณํ สุจริตานํ อนิฏฺโ อกนฺโต อปฺปิโย อมนาโป วิปาโก ภวิสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ, ติณฺณํ สุจริตานํ อิฏฺโ กนฺโต ปิโย มนาโป วิปาโก ภวิสฺสตีติ านเมตํ วิชฺชติ.
อฺตโร สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา กุหโก ลปโก เนมิตฺตโก กุหนลปนเนมิตฺตกตฺตํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา ปฺจ นีวรเณ อปฺปหาย เจตโส อุปกฺกิเลเส ปฺาย ทุพฺพลีกรเณ จตูสุ สติปฏฺาเนสุ อนุปฏฺิตสฺสติ [อนุปฏฺิตสติ (สี.)] วิหรนฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค อภาวยิตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุชฺฌิสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ, อฺตโร สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา สพฺพโทสาปคโต ปฺจ นีวรเณ ปหาย เจตโส อุปกฺกิเลเส ปฺาย ทุพฺพลีกรเณ จตูสุ สติปฏฺาเนสุ อุปฏฺิตสฺสติ วิหรนฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาวยิตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุชฺฌิสฺสตีติ านเมตํ วิชฺชติ. ยํ เอตฺถ าณํ เหตุโส านโส อโนธิโส อิทํ วุจฺจติ านาฏฺานาณํ ปมํ ตถาคตพลํ.
อิติ านาฏฺานคตา สพฺเพ ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมา เกจิ สคฺคูปคา เกจิ อปายูปคา เกจิ นิพฺพานูปคา, เอวํ ภควา อาห –
สพฺเพ ¶ สตฺตา [ปสฺส สํ. นิ. ๑.๑๓๓] มริสฺสนฺติ, มรณนฺตํ หิ ชีวิตํ.
ยถากมฺมํ คมิสฺสนฺติ, ปฺุปาปผลูปคา;
นิรยํ ปาปกมฺมนฺตา, ปฺุกมฺมา จ สุคฺคตึ;
อปเร จ มคฺคํ ภาเวตฺวา, ปรินิพฺพนฺตินาสวาติ [ปรินิพฺพนฺติ อนาสวาติ (สี. ก.)].
สพฺเพ ¶ สตฺตาติ อริยา จ อนริยา จ สกฺกายปริยาปนฺนา จ สกฺกายวีติวตฺตา จ. มริสฺสนฺตีติ ทฺวีหิ มรเณหิ ทนฺธมรเณน จ อทนฺธมรเณน จ, สกฺกายปริยาปนฺนานํ อทนฺธมรณํ สกฺกายวีติวตฺตานํ ทนฺธมรณํ. มรณนฺตํ หิ ชีวิตนฺติ ขยา อายุสฺส อินฺทฺริยานํ อุปโรธา ชีวิตปริยนฺโต มรณปริยนฺโต. ยถากมฺมํ คมิสฺสนฺตีติ กมฺมสฺสกตา. ปฺุปาปผลูปคาติ กมฺมานํ ผลทสฺสาวิตา จ อวิปฺปวาโส จ.
นิรยํ ปาปกมฺมนฺตาติ อปฺุสงฺขารา. ปฺุกมฺมา จ สุคฺคตินฺติ ปฺุสงฺขารา ¶ สุคตึ คมิสฺสนฺติ. อปเร จ มคฺคํ ภาเวตฺวา, ปรินิพฺพนฺตินาสวาติ สพฺพสงฺขารานํ สมติกฺกมนํ. เตนาห ภควา – ‘‘สพฺเพ…เป… นาสวา’’ติ.
‘‘สพฺเพ สตฺตา มริสฺสนฺติ, มรณนฺตํ หิ ชีวิตํ. ยถากมฺมํ คมิสฺสนฺติ, ปฺุปาปผลูปคา. นิรยํ ปาปกมฺมนฺตา’’ติ อาคาฬฺหา จ นิชฺฌามา จ ปฏิปทา. ‘‘อปเร จ มคฺคํ ภาเวตฺวา, ปรินิพฺพนฺตินาสวา’’ติ มชฺฌิมา ปฏิปทา. ‘‘สพฺเพ สตฺตา มริสฺสนฺติ, มรณนฺตํ หิ ชีวิตํ, ยถากมฺมํ คมิสฺสนฺติ, ปฺุปาปผลูปคา, นิรยํ ปาปกมฺมนฺตา’’ติ อยํ สํกิเลโส. เอวํ สํสารํ นิพฺพตฺตยติ. ‘‘สพฺเพ สตฺตา มริสฺสนฺติ…เป… นิรยํ ปาปกมฺมนฺตา’’ติ อิเม ตโย วฏฺฏา ทุกฺขวฏฺโฏ กมฺมวฏฺโฏ กิเลสวฏฺโฏ. ‘‘อปเร จ มคฺคํ ภาเวตฺวา, ปรินิพฺพนฺตินาสวา’’ติ ติณฺณํ วฏฺฏานํ วิวฏฺฏนา. ‘‘สพฺเพ สตฺตา มริสฺสนฺติ…เป… นิรยํ ปาปกมฺมนฺตา’’ติ อาทีนโว, ‘‘ปฺุกมฺมา จ สุคฺคติ’’นฺติ อสฺสาโท, ‘‘อปเร จ มคฺคํ ภาเวตฺวา, ปรินิพฺพนฺตินาสวา’’ติ นิสฺสรณํ. ‘‘สพฺเพ สตฺตา มริสฺสนฺติ…เป… นิรยํ ปาปกมฺมนฺตา’’ติ เหตุ จ ผลฺจ, ปฺจกฺขนฺธา ผลํ, ตณฺหา เหตุ, ‘‘อปเร จ มคฺคํ ภาเวตฺวา, ปรินิพฺพนฺตินาสวา’’ติ มคฺโค จ ผลฺจ. ‘‘สพฺเพ สตฺตา มริสฺสนฺติ, มรณนฺตํ หิ ชีวิตํ. ยถากมฺมํ คมิสฺสนฺติ, ปฺุปาปผลูปคา, นิรยํ ปาปกมฺมนฺตา’’ติ อยํ สํกิเลโส, โส สํกิเลโส ติวิโธ ตณฺหาสํกิเลโส ทิฏฺิสํกิเลโส ทุจฺจริตสํกิเลโสติ.
๕๙. ตตฺถ ¶ ตณฺหาสํกิเลโส ตีหิ ตณฺหาหิ นิทฺทิสิตพฺโพ – กามตณฺหาย ภวตณฺหาย วิภวตณฺหาย. เยน เยน วา ปน วตฺถุนา อชฺโฌสิโต, เตน เตเนว นิทฺทิสิตพฺโพ, ตสฺสา วิตฺถาโร ฉตฺตึสาย ตณฺหาย ชาลินิยา วิจริตานิ. ตตฺถ ทิฏฺิสํกิเลโส อุจฺเฉทสสฺสเตน นิทฺทิสิตพฺโพ, เยน เยน วา ปน วตฺถุนา ทิฏฺิวเสน อภินิวิสติ, ‘‘อิทเมว ¶ สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ เตน เตเนว นิทฺทิสิตพฺโพ, ตสฺสา วิตฺถาโร ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ. ตตฺถ ทุจฺจริตสํกิเลโส เจตนา เจตสิกกมฺเมน นิทฺทิสิตพฺโพ, ตีหิ ทุจฺจริเตหิ กายทุจฺจริเตน วจีทุจฺจริเตน ¶ มโนทุจฺจริเตน, ตสฺสา วิตฺถาโร ทส อกุสลกมฺมปถา. อปเร จ มคฺคํ ภาเวตฺวา, ปรินิพฺพนฺตินาสวาติ อิทํ โวทานํ.
ตยิทํ โวทานํ ติวิธํ; ตณฺหาสํกิเลโส สมเถน วิสุชฺฌติ, โส สมโถ สมาธิกฺขนฺโธ, ทิฏฺิสํกิเลโส วิปสฺสนาย วิสุชฺฌติ, สา วิปสฺสนา ปฺากฺขนฺโธ, ทุจฺจริตสํกิเลโส สุจริเตน วิสุชฺฌติ, ตํ สุจริตํ สีลกฺขนฺโธ.
‘‘สพฺเพ สตฺตา มริสฺสนฺติ, มรณนฺตํ หิ ชีวิตํ, ยถากมฺมํ คมิสฺสนฺติ, ปฺุปาปผลูปคา, นิรยํ ปาปกมฺมนฺตา’’ติ อปฺุปฺปฏิปทา, ‘‘ปฺุกมฺมา จ สุคฺคติ’’นฺติ ปฺุปฺปฏิปทา, ‘‘อปเร จ มคฺคํ ภาเวตฺวา, ปรินิพฺพนฺตินาสวา’’ติ ปฺุปาปสมติกฺกมปฺปฏิปทา, ตตฺถ ยา จ ปฺุปฺปฏิปทา ยา จ อปฺุปฺปฏิปทา, อยํ เอกา ปฏิปทา สพฺพตฺถคามินี เอกา อปาเยสุ, เอกา เทเวสุ, ยา จ ปฺุปาปสมติกฺกมา ปฏิปทา อยํ ตตฺถ ตตฺถ คามินี ปฏิปทา.
ตโย ราสี – มิจฺฉตฺตนิยโต ราสิ, สมฺมตฺตนิยโต ราสิ, อนิยโต ราสิ, ตตฺถ โย จ มิจฺฉตฺตนิยโต ราสิ โย จ สมฺมตฺตนิยโต ราสิ เอกา ปฏิปทา ตตฺถ ตตฺถ คามินี, ตตฺถ โย อนิยโต ราสิ, อยํ สพฺพตฺถคามินี ปฏิปทา. เกน การเณน? ปจฺจยํ ลภนฺโต นิรเย อุปปชฺเชยฺย, ปจฺจยํ ลภนฺโต ติรจฺฉานโยนีสุ อุปปชฺเชยฺย, ปจฺจยํ ลภนฺโต เปตฺติวิสเยสุ ¶ อุปปชฺเชยฺย, ปจฺจยํ ลภนฺโต อสุเรสุ อุปปชฺเชยฺย, ปจฺจยํ ลภนฺโต เทเวสุ อุปปชฺเชยฺย, ปจฺจยํ ลภนฺโต มนุสฺเสสุ อุปปชฺเชยฺย, ปจฺจยํ ลภนฺโต ปรินิพฺพาเยยฺย, ตสฺมายํ สพฺพตฺถคามินี ปฏิปทา, ยํ เอตฺถ าณํ เหตุโส านโส อโนธิโส, อิทํ วุจฺจติ สพฺพตฺถคามินี ปฏิปทา าณํ ทุติยํ ตถาคตพลํ.
อิติ ¶ สพฺพตฺถคามินี ปฏิปทา อเนกธาตุโลโก, ตตฺถ ตตฺถ คามินี ปฏิปทา นานาธาตุโลโก. ตตฺถ กตโม อเนกธาตุโลโก? จกฺขุธาตุ รูปธาตุ จกฺขุวิฺาณธาตุ, โสตธาตุ สทฺทธาตุ โสตวิฺาณธาตุ, ฆานธาตุ คนฺธธาตุ ฆานวิฺาณธาตุ, ชิวฺหาธาตุ รสธาตุ ชิวฺหาวิฺาณธาตุ, กายธาตุ โผฏฺพฺพธาตุ กายวิฺาณธาตุ, มโนธาตุ ธมฺมธาตุ มโนวิฺาณธาตุ, ปถวีธาตุ, อาโปธาตุ, เตโชธาตุ, วาโยธาตุ, อากาสธาตุ, วิฺาณธาตุ, กามธาตุ, พฺยาปาทธาตุ, วิหึสาธาตุ, เนกฺขมฺมธาตุ, อพฺยาปาทธาตุ, อวิหึสาธาตุ, ทุกฺขธาตุ, โทมนสฺสธาตุ ¶ , อวิชฺชาธาตุ, สุขธาตุ, โสมนสฺสธาตุ, อุเปกฺขาธาตุ, รูปธาตุ, อรูปธาตุ, นิโรธธาตุ, สงฺขารธาตุ, นิพฺพานธาตุ, อยํ อเนกธาตุโลโก.
ตตฺถ กตโม นานาธาตุโลโก? อฺา จกฺขุธาตุ, อฺา รูปธาตุ, อฺา จกฺขุวิฺาณธาตุ. เอวํ สพฺพา. อฺา นิพฺพานธาตุ. ยํ เอตฺถ าณํ เหตุโส านโส อโนธิโส, อิทํ วุจฺจติ อเนกธาตุ นานาธาตุ าณํ ตติยํ ตถาคตพลํ.
๖๐. อิติ อเนกธาตุ นานาธาตุกสฺส โลกสฺส ยํ ยเทว ธาตุํ สตฺตา อธิมุจฺจนฺติ, ตํ ตเทว อธิฏฺหนฺติ อภินิวิสนฺติ, เกจิ รูปาธิมุตฺตา, เกจิ สทฺทาธิมุตฺตา, เกจิ คนฺธาธิมุตฺตา, เกจิ รสาธิมุตฺตา, เกจิ โผฏฺพฺพาธิมุตฺตา, เกจิ ธมฺมาธิมุตฺตา, เกจิ อิตฺถาธิมุตฺตา, เกจิ ปุริสาธิมุตฺตา, เกจิ จาคาธิมุตฺตา, เกจิ หีนาธิมุตฺตา ¶ , เกจิ ปณีตาธิมุตฺตา, เกจิ เทวาธิมุตฺตา, เกจิ มนุสฺสาธิมุตฺตา, เกจิ นิพฺพานาธิมุตฺตา. ยํ เอตฺถ าณํ เหตุโส านโส อโนธิโส, อยํ เวเนยฺโย, อยํ น เวเนยฺโย, อยํ สคฺคคามี, อยํ ทุคฺคติคามีติ, อิทํ วุจฺจติ สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตา าณํ จตุตฺถํ ตถาคตพลํ.
อิติ เต ยถาธิมุตฺตา จ ภวนฺติ, ตํ ตํ กมฺมสมาทานํ สมาทิยนฺติ. เต ฉพฺพิธํ กมฺมํ สมาทิยนฺติ – เกจิ โลภวเสน, เกจิ โทสวเสน, เกจิ โมหวเสน, เกจิ สทฺธาวเสน, เกจิ วีริยวเสน, เกจิ ปฺาวเสน. ตํ วิภชฺชมานํ ทุวิธํ – สํสารคามิ จ นิพฺพานคามิ จ.
ตตฺถ ยํ โลภวเสน โทสวเสน โมหวเสน จ กมฺมํ กโรติ, อิทํ กมฺมํ กณฺหํ กณฺหวิปากํ. ตตฺถ ยํ สทฺธาวเสน กมฺมํ กโรติ, อิทํ กมฺมํ สุกฺกํ ¶ สุกฺกวิปากํ. ตตฺถ ยํ โลภวเสน โทสวเสน โมหวเสน สทฺธาวเสน จ กมฺมํ กโรติ, อิทํ กมฺมํ กณฺหสุกฺกํ กณฺหสุกฺกวิปากํ. ตตฺถ ยํ วีริยวเสน ปฺาวเสน จ กมฺมํ กโรติ, อิทํ กมฺมํ อกณฺหํ อสุกฺกํ อกณฺหอสุกฺกวิปากํ กมฺมุตฺตมํ กมฺมเสฏฺํ กมฺมกฺขยาย สํวตฺตติ.
จตฺตาริ กมฺมสมาทานานิ. อตฺถิ กมฺมสมาทานํ ปจฺจุปฺปนฺนสุขํ อายตึ ทุกฺขวิปากํ, อตฺถิ กมฺมสมาทานํ ปจฺจุปฺปนฺนทุกฺขํ อายตึ สุขวิปากํ, อตฺถิ กมฺมสมาทานํ ปจฺจุปฺปนฺนทุกฺขฺเจว อายตึ จ ทุกฺขวิปากํ, อตฺถิ กมฺมสมาทานํ ปจฺจุปฺปนฺนสุขฺเจว อายตึ จ สุขวิปากํ. ยํ เอวํ ชาติยํ กมฺมสมาทานํ, อิมินา ปุคฺคเลน อกุสลกมฺมสมาทานํ ¶ อุปจิตํ อวิปกฺกํ วิปากาย ปจฺจุปฏฺิตํ น จ ภพฺโพ อภินิพฺพิธา คนฺตุนฺติ ตํ ¶ ภควา น โอวทติ. ยถา เทวทตฺตํ โกกาลิกํ สุนกฺขตฺตํ ลิจฺฉวิปุตฺตํ, เย วา ปนฺเปิ สตฺตา มิจฺฉตฺตนิยตา อิเมสฺจ ปุคฺคลานํ อุปจิตํ อกุสลํ น จ ตาว ปาริปูรึ คตํ, ปุรา ปาริปูรึ คจฺฉติ. ปุรา ผลํ นิพฺพตฺตยติ, ปุรา มคฺคมาวารยติ, ปุรา เวเนยฺยตฺตํ สมติกฺกมตีติ เต ภควา อสมตฺเต โอวทติ. ยถา ปุณฺณฺจ โควติกํ อเจลฺจ กุกฺกุรวติกํ.
๖๑. อิมสฺส จ ปุคฺคลสฺส อกุสลกมฺมสมาทานํ ปริปูรมานํ มคฺคํ อาวารยิสฺสติ ปุรา ปาริปูรึ คจฺฉติ, ปุรา ผลํ นิพฺพตฺตยติ, ปุรา มคฺคมาวารยติ, ปุรา เวเนยฺยตฺตํ สมติกฺกมตีติ ตํ ภควา อสมตฺตํ โอวทติ. ยถา อายสฺมนฺตํ องฺคุลิมาลํ.
สพฺเพสํ มุทุมชฺฌาธิมตฺตตา. ตตฺถ มุทุ อาเนฺชาภิสงฺขารา มชฺฌํ อวเสสกุสลสงฺขารา, อธิมตฺตํ อกุสลสงฺขารา, ยํ เอตฺถ าณํ เหตุโส านโส อโนธิโส, อิทํ ทิฏฺธมฺมเวทนียํ, อิทํ อุปปชฺชเวทนียํ, อิทํ อปราปริยเวทนียํ, อิทํ นิรยเวทนียํ, อิทํ ติรจฺฉานเวทนียํ, อิทํ เปตฺติวิสยเวทนียํ, อิทํ อสุรเวทนียํ, อิทํ เทวเวทนียํ, อิทํ มนุสฺสเวทนียนฺติ, อิทํ วุจฺจติ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมสมาทานานํ เหตุโส านโส อโนธิโส วิปากเวมตฺตตา าณํ ปฺจมํ ตถาคตพลํ.
๖๒. อิติ ตถา สมาทินฺนานํ กมฺมานํ สมาทินฺนานํ ฌานานํ วิโมกฺขานํ สมาธีนํ สมาปตฺตีนํ อยํ สํกิเลโส, อิทํ โวทานํ, อิทํ วุฏฺานํ, เอวํ สํกิลิสฺสติ, เอวํ โวทายติ, เอวํ วุฏฺหตีติ าณํ อนาวรณํ.
ตตฺถ ¶ กติ ฌานานิ? จตฺตาริ ¶ ฌานานิ. กติ วิโมกฺขา? เอกาทส จ อฏฺ จ สตฺต จ ตโย จ ทฺเว จ. กติ สมาธี? ตโย สมาธี – สวิตกฺโก สวิจาโร สมาธิ, อวิตกฺโก วิจารมตฺโต สมาธิ, อวิตกฺโก อวิจาโร สมาธิ. กติ สมาปตฺติโย? ปฺจ สมาปตฺติโย – สฺาสมาปตฺติ อสฺาสมาปตฺติ เนวสฺานาสฺาสมาปตฺติ วิภูตสฺาสมาปตฺติ [วิภูตสมาปตฺติ (สี. ก.)] นิโรธสมาปตฺติ.
ตตฺถ กตโม สํกิเลโส? ปมชฺฌานสฺส กามราคพฺยาปาทา สํกิเลโส. เย จ กุกฺกุฏฌายี ทฺเว ปมกา โย วา ปน โกจิ หานภาคิโย สมาธิ, อยํ สํกิเลโส. ตตฺถ กตมํ ¶ โวทานํ, นีวรณปาริสุทฺธิ, ปมสฺส ฌานสฺส เย จ กุกฺกุฏฌายี ทฺเว ปจฺฉิมกา โย วา ปน โกจิ วิเสสภาคิโย สมาธิ, อิทํ โวทานํ. ตตฺถ กตมํ วุฏฺานํ? ยํ สมาปตฺติวุฏฺานโกสลฺลํ, อิทํ วุฏฺานํ. ยํ เอตฺถ าณํ เหตุโส านโส อโนธิโส, อิทํ วุจฺจติ สพฺเพสํ ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สํกิเลสโวทานวุฏฺานาณํ ฉฏฺํ ตถาคตพลํ.
๖๓. อิติ ตสฺเสว สมาธิสฺส ตโย ธมฺมา ปริวารา อินฺทฺริยานิ พลานิ วีริยมิติ, ตานิเยว อินฺทฺริยานิ วีริยวเสน พลานิ ภวนฺติ, อาธิปเตยฺยฏฺเน อินฺทฺริยานิ, อกมฺปิยฏฺเน พลานิ, อิติ เตสํ มุทุมชฺฌาธิมตฺตตา อยํ มุทินฺทฺริโย อยํ มชฺฌินฺทฺริโย อยํ ติกฺขินฺทฺริโยติ. ตตฺถ ภควา ติกฺขินฺทฺริยํ สํขิตฺเตน โอวาเทน โอวทติ, มชฺฌินฺทฺริยํ ภควา สํขิตฺตวิตฺถาเรน โอวทติ, มุทินฺทฺริยํ ภควา วิตฺถาเรน โอวทติ. ตตฺถ ภควา ติกฺขินฺทฺริยสฺส มุทุกํ ธมฺมเทสนํ อุปทิสติ, มชฺฌินฺทฺริยสฺส ภควา มุทุติกฺขธมฺมเทสนํ ¶ อุปทิสติ, มุทินฺทฺริยสฺส ภควา ติกฺขํ ธมฺมเทสนํ อุปทิสติ. ตตฺถ ภควา ติกฺขินฺทฺริยสฺส สมถํ อุปทิสติ, มชฺฌินฺทฺริยสฺส ภควา สมถวิปสฺสนํ อุปทิสติ, มุทินฺทฺริยสฺส ภควา วิปสฺสนํ อุปทิสติ. ตตฺถ ภควา ติกฺขินฺทฺริยสฺส นิสฺสรณํ อุปทิสติ, มชฺฌินฺทฺริยสฺส ภควา อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ อุปทิสติ, มุทินฺทฺริยสฺส ภควา อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ อุปทิสติ. ตตฺถ ภควา ติกฺขินฺทฺริยสฺส อธิปฺาสิกฺขาย ปฺาปยติ, มชฺฌินฺทฺริยสฺส ภควา อธิจิตฺตสิกฺขาย ปฺาปยติ, มุทินฺทฺริยสฺส ภควา อธิสีลสิกฺขาย ปฺาปยติ.
ยํ ¶ เอตฺถ าณํ เหตุโส านโส อโนธิโส อยํ อิมํ ภูมึ ภาวนฺจ คโต, อิมาย เวลาย อิมาย อนุสาสนิยา เอวํ ธาตุโก จายํ อยํ จสฺส อาสโย อยฺจ อนุสโย อิติ, อิทํ วุจฺจติ ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตเวมตฺตตา าณํ สตฺตมํ ตถาคตพลํ.
อิติ ตตฺถ ยํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ. เสยฺยถิทํ, เอกมฺปิ ชาตึ ทฺเวปิ ชาติโย ติสฺโสปิ ชาติโย จตสฺโสปิ ชาติโย ปฺจปิ ชาติโย ทสปิ ชาติโย วีสมฺปิ ชาติโย ตึสมฺปิ ชาติโย จตฺตารีสมฺปิ ชาติโย ปฺาสมฺปิ ชาติโย ชาติสตมฺปิ ชาติสหสฺสมฺปิ ชาติสตสหสฺสมฺปิ อเนกานิปิ ชาติสตานิ อเนกานิปิ ชาติสหสฺสานิ อเนกานิปิ ชาติสตสหสฺสานิ อเนเกปิ สํวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ วิวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺเป. อมุตฺราสึ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทึ. ตตฺราปาสึ เอวํนาโม ¶ เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ¶ ตโต จุโต อิธูปปนฺโนติ, อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ.
๖๔. ตตฺถ สคฺคูปเคสุ จ สตฺเตสุ มนุสฺสูปเคสุ จ สตฺเตสุ อปายูปเคสุ จ สตฺเตสุ อิมสฺส ปุคฺคลสฺส โลภาทโย อุสฺสนฺนา อโลภาทโย มนฺทา, อิมสฺส ปุคฺคลสฺส อโลภาทโย อุสฺสนฺนา โลภาทโย มนฺทา, เย วา ปน อุสฺสนฺนา เย วา ปน มนฺทา อิมสฺส ปุคฺคลสฺส อิมานิ อินฺทฺริยานิ อุปจิตานิ อิมสฺส ปุคฺคลสฺส อิมานิ อินฺทฺริยานิ อนุปจิตานิ อมุกาย วา กปฺปโกฏิยํ กปฺปสตสหสฺเส วา กปฺปสหสฺเส วา กปฺปสเต วา กปฺเป วา อนฺตรกปฺเป วา อุปฑฺฒกปฺเป วา สํวจฺฉเร วา อุปฑฺฒสํวจฺฉเร วา มาเส วา ปกฺเข วา ทิวเส วา มุหุตฺเต วา อิมินา ปมาเทน วา ปสาเทน วาติ. ตํ ตํ ภวํ ภควา อนุสฺสรนฺโต อเสสํ ชานาติ, ตตฺถ ยํ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ อิเม วต โภนฺโต สตฺตา กายทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา วจีทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา มโนทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อุปวาทกา มิจฺฉาทิฏฺิกา ¶ มิจฺฉาทิฏฺิกมฺมสมาทานา, เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปนฺนา.
อิเม วา ปน โภนฺโต สตฺตา กายสุจริเตน สมนฺนาคตา วจีสุจริเตน สมนฺนาคตา มโนสุจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อนุปวาทกา สมฺมาทิฏฺิกา สมฺมาทิฏฺิกมฺมสมาทานา, เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนา, ตตฺถ สคฺคูปเคสุ จ สตฺเตสุ มนุสฺสูปเคสุ จ สตฺเตสุ อปายูปเคสุ จ สตฺเตสุ อิมินา ปุคฺคเลน เอวรูปํ กมฺมํ อมุกาย กปฺปโกฏิยํ อุปจิตํ กปฺปสตสหสฺเส วา กปฺปสหสฺเส วา ¶ กปฺปสเต วา กปฺเป วา อนฺตรกปฺเป วา อุปฑฺฒกปฺเป วา สํวจฺฉเร วา อุปฑฺฒสํวจฺฉเร วา มาเส วา ปกฺเข วา ทิวเส วา มุหุตฺเต วา อิมินา ปมาเทน วา ปสาเทน วาติ. อิมานิ ภควโต ทฺเว าณานิ – ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณฺจ ทิพฺพจกฺขุ จ อฏฺมํ นวมํ ตถาคตพลํ.
อิติ ตตฺถ ยํ สพฺพฺุตา ปตฺตา วิทิตา สพฺพธมฺมา วิรชํ วีตมลํ อุปฺปนฺนํ สพฺพฺุตาณํ นิหโต มาโร โพธิมูเล, อิทํ ภควโต ทสมํ พลํ สพฺพาสวปริกฺขยํ าณํ. ทสพลสมนฺนาคตา หิ พุทฺธา ภควนฺโตติ.
นิยุตฺโต วิจโย หารสมฺปาโต.
๓. ยุตฺติหารสมฺปาโต
ตตฺถ ¶ กตโม ยุตฺติหารสมฺปาโต?
‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺส, สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร;
สมฺมาทิฏฺิปุเรกฺขาโร, ตฺวาน อุทยพฺพยํ;
ถินมิทฺธาภิภู ภิกฺขุ, สพฺพา ทุคฺคติโย ชเห’’ติ.
‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺส, สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร’’ติ รกฺขิตจิตฺตสฺส สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร ภวิสฺสตีติ ยุชฺชติ, สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร สมฺมาทิฏฺิ ภวิสฺสตีติ ยุชฺชติ, สมฺมาทิฏฺิปุเรกฺขาโร วิหรนฺโต อุทยพฺพยํ ปฏิวิชฺฌิสฺสตีติ ยุชฺชติ, อุทยพฺพยํ ปฏิวิชฺฌนฺโต สพฺพา ทุคฺคติโย ชหิสฺสตีติ ยุชฺชติ. สพฺพา ทุคฺคติโย ชหนฺโต สพฺพานิ ทุคฺคติวินิปาตภยานิ สมติกฺกมิสฺสตีติ ยุชฺชตีติ.
นิยุตฺโต ยุตฺติหารสมฺปาโต.
๔. ปทฏฺานหารสมฺปาโต
๖๖. ตตฺถ ¶ ¶ กตโม ปทฏฺาโน หารสมฺปาโต?
‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺส, สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร’’ติ คาถา. ‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺสา’’ติ ติณฺณํ สุจริตานํ ปทฏฺานํ. ‘‘สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร’’ติ สมถสฺส ปทฏฺานํ. ‘‘สมฺมาทิฏฺิปุเรกฺขาโร’’ติ วิปสฺสนาย ปทฏฺานํ. ‘‘ตฺวาน อุทยพฺพย’’นฺติ ทสฺสนภูมิยา ปทฏฺานํ. ‘‘ถินมิทฺธาภิภู ภิกฺขู’’ติ วีริยสฺส ปทฏฺานํ. ‘‘สพฺพา ทุคฺคติโย ชเห’’ติ ภาวนาย ปทฏฺานํ.
นิยุตฺโต ปทฏฺาโน หารสมฺปาโต.
๕. ลกฺขณหารสมฺปาโต
๖๗. ตตฺถ ¶ กตโม ลกฺขโณ หารสมฺปาโต?
‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺส, สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร’’ติ คาถา. ‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺส, สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร’’ติ อิทํ สตินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริเย คหิเต คหิตานิ ภวนฺติ ปฺจินฺทฺริยานิ. ‘‘สมฺมาทิฏฺิปุเรกฺขาโร’’ติ สมฺมาทิฏฺิยา คหิตาย คหิโต ภวติ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค. ตํ กิสฺส เหตุ? สมฺมาทิฏฺิโต หิ สมฺมาสงฺกปฺโป ปภวติ, สมฺมาสงฺกปฺปโต สมฺมาวาจา ปภวติ, สมฺมาวาจาโต สมฺมากมฺมนฺโต ปภวติ, สมฺมากมฺมนฺตโต สมฺมาอาชีโว ปภวติ, สมฺมาอาชีวโต สมฺมาวายาโม ปภวติ, สมฺมาวายามโต สมฺมาสติ ปภวติ, สมฺมาสติโต สมฺมาสมาธิ ปภวติ, สมฺมาสมาธิโต สมฺมาวิมุตฺติ ปภวติ, สมฺมาวิมุตฺติโต สมฺมาวิมุตฺติาณทสฺสนํ ปภวติ.
นิยุตฺโต ลกฺขโณ หารสมฺปาโต.
๖. จตุพฺยูหหารสมฺปาโต
๖๘. ตตฺถ ¶ กตโม จตุพฺยูโห หารสมฺปาโต.
‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺส, สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร’’ติ คาถา. ‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺสา’’ติ รกฺขิตํ ปริปาลียตีติ เอสา นิรุตฺติ. อิธ ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย ทุคฺคตีหิ ปริมุจฺจิตุกามา ภวิสฺสนฺติ, เต ธมฺมจาริโน ภวิสฺสนฺตีติ อยํ เอตฺถ ภควโต อธิปฺปาโย. โกกาลิโก หิ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเนสุ ¶ เถเรสุ จิตฺตํ ปโทสยิตฺวา มหาปทุมนิรเย อุปปนฺโน. ภควา จ สติอารกฺเขน เจตสา สมนฺนาคโต, สุตฺตมฺหิ วุตฺตํ ‘‘สติยา จิตฺตํ รกฺขิตพฺพ’’นฺติ.
นิยุตฺโต จตุพฺยูโห หารสมฺปาโต.
๗. อาวฏฺฏหารสมฺปาโต
๖๙. ตตฺถ ¶ กตโม อาวฏฺโฏ หารสมฺปาโต?
‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺส, สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร’’ติ คาถา. ‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺส, สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร’’ติ สมโถ [อยํ สมโถ (สี. ก.)]. ‘‘สมฺมาทิฏฺิปุเรกฺขาโร’’ติ วิปสฺสนา. ‘‘ตฺวาน อุทยพฺพย’’นฺติ ทุกฺขปริฺา. ‘‘ถินมิทฺธาภิภู ภิกฺขู’’ติ สมุทยปหานํ. ‘‘สพฺพา ทุคฺคติโย ชเห’’ติ นิโรโธ [อยํ นิโรโธ (สี. ก.)]. อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ.
นิยุตฺโต อาวฏฺโฏ หารสมฺปาโต.
๘. วิภตฺติหารสมฺปาโต
๗๐. ตตฺถ กตโม วิภตฺติหารสมฺปาโต?
‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺส, สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร’’ติ คาถา. กุสลปกฺโข กุสลปกฺเขน นิทฺทิสิตพฺโพ. อกุสลปกฺโข อกุสลปกฺเขน นิทฺทิสิตพฺโพ.
นิยุตฺโต วิภตฺติหารสมฺปาโต.
๙. ปริวตฺตนหารสมฺปาโต
๗๑. ตตฺถ ¶ กตโม ปริวตฺตโน หารสมฺปาโต?
‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺส, สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร’’ติ คาถา. สมถวิปสฺสนาย ภาวิตาย นิโรโธ ผลํ, ปริฺาตํ ทุกฺขํ, สมุทโย ปหีโน, มคฺโค ภาวิโต ปฏิปกฺเขน.
นิยุตฺโต ปริวตฺตโน หารสมฺปาโต.
๑๐. เววจนหารสมฺปาโต
๗๒. ตตฺถ ¶ ¶ กตโม เววจโน หารสมฺปาโต?
‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺส, สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร’’ติ คาถา. ‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺสา’’ติ จิตฺตํ มโน วิฺาณํ มนินฺทฺริยํ มนายตนํ วิชานนา วิชานิตตฺตํ, อิทํ เววจนํ. ‘‘สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร’’ติ เนกฺขมฺมสงฺกปฺโป อพฺยาปาทสงฺกปฺโป อวิหึสาสงฺกปฺโป, อิทํ เววจนํ. ‘‘สมฺมาทิฏฺิปุเรกฺขาโร’’ติ สมฺมาทิฏฺิ นาม ปฺาสตฺถํ ปฺาขคฺโค ปฺารตนํ ปฺาปชฺโชโต ปฺาปโตโท ปฺาปาสาโท, อิทํ เววจนํ.
นิยุตฺโต เววจโน หารสมฺปาโต.
๑๑. ปฺตฺติหารสมฺปาโต
๗๓. ตตฺถ กตโม ปฺตฺติหารสมฺปาโต?
‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺส, สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร’’ติ คาถา. ‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺสา’’ติ ปทฏฺานปฺตฺติ สติยา. ‘‘สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร’’ติ ภาวนาปฺตฺติ สมถสฺส. ‘‘สมฺมาทิฏฺิปุเรกฺขาโร, ตฺวาน อุทยพฺพย’’นฺติ ทสฺสนภูมิยา นิกฺเขปปฺตฺติ. ‘‘ถินมิทฺธาภิภู ภิกฺขู’’ติ สมุทยสฺส อนวเสสปฺปหานปฺตฺติ, ‘‘สพฺพา ทุคฺคติโย ชเห’’ติ ภาวนาปฺตฺติ มคฺคสฺส.
นิยุตฺโต ปฺตฺติหารสมฺปาโต.
๑๒. โอตรณหารสมฺปาโต
๗๔. ตตฺถ ¶ กตโม โอตรโณ หารสมฺปาโต?
‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺส, สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร’’ติ คาถา. ‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺส, สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร’’ ¶ . ‘‘สมฺมาทิฏฺิปุเรกฺขาโร’’ติ สมฺมาทิฏฺิยา คหิตาย คหิตานิ ภวนฺติ ปฺจินฺทฺริยานิ, อยํ อินฺทฺริเยหิ โอตรณา.
ตานิเยว อินฺทฺริยานิ วิชฺชา, วิชฺชุปฺปาทา อวิชฺชานิโรโธ, อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ, สงฺขารนิโรธา วิฺาณนิโรโธ, เอวํ สพฺพํ, อยํ ปฏิจฺจสมุปฺปาเทน โอตรณา.
ตานิเยว ปฺจินฺทฺริยานิ ตีหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิตานิ – สีลกฺขนฺเธน สมาธิกฺขนฺเธน ปฺากฺขนฺเธน. อยํ ขนฺเธหิ โอตรณา.
ตานิ ¶ เยว ปฺจินฺทฺริยานิ สงฺขารปริยาปนฺนานิ. เย สงฺขารา อนาสวา โน จ ภวงฺคา, เต สงฺขารา ธมฺมธาตุสงฺคหิตา, อยํ ธาตูหิ โอตรณา.
สา ธมฺมธาตุ ธมฺมายตนปริยาปนฺนา, ยํ อายตนํ อนาสวํ โน จ ภวงฺคํ, อยํ อายตเนหิ โอตรณา.
นิยุตฺโต โอตรโณ หารสมฺปาโต.
๑๓. โสธนหารสมฺปาโต
๗๕. ตตฺถ กตโม โสธโน หารสมฺปาโต?
‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺส, สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร’’ติ คาถา. ยตฺถ อารมฺโภ สุทฺโธ, โส ปฺโห วิสชฺชิโต ภวติ. ยตฺถ ปน อารมฺโภ น สุทฺโธ, น ตาว โส ปฺโห วิสชฺชิโต ภวติ.
นิยุตฺโต โสธโน หารสมฺปาโต.
๑๔. อธิฏฺานหารสมฺปาโต
๗๖. ตตฺถ กตโม อธิฏฺาโน หารสมฺปาโต?
ตสฺมา ¶ รกฺขิตจิตฺตสฺส, สมฺมาสงฺกปฺปโคจโรติ คาถา. ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺสาติ เอกตฺตตา. จิตฺตํ มโน วิฺาณํ, อยํ เวมตฺตตา. สมฺมาสงฺกปฺปโคจโรติ เอกตฺตตา. เนกฺขมฺมสงฺกปฺโป อพฺยาปาทสงฺกปฺโป อวิหึสาสงฺกปฺโป ¶ อยํ เวมตฺตตา. สมฺมาทิฏฺิปุเรกฺขาโรติ เอกตฺตตา. สมฺมาทิฏฺิ นาม ยํ ทุกฺเข าณํ ทุกฺขสมุทเย าณํ ทุกฺขนิโรเธ าณํ ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ มคฺเค าณํ เหตุมฺหิ าณํ เหตุสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ าณํ ปจฺจเย าณํ ปจฺจยสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ าณํ, ยํ ตตฺถ ตตฺถ ยถาภูตํ าณทสฺสนํ อภิสมโย สมฺปฏิเวโธ สจฺจาคมนํ, อยํ เวมตฺตตา. ตฺวาน อุทยพฺพยนฺติ เอกตฺตตา, อุทเยน อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, เอวํ สพฺพํ สมุทโย ภวติ. วเยน อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ, เอวํ สพฺพํ นิโรโธ โหติ, อยํ เวมตฺตตา. ถินมิทฺธาภิภู ภิกฺขูติ เอกตฺตตา, ถินํ นาม ยา จิตฺตสฺส อกลฺลตา อกมฺมนิยตา, มิทฺธํ นาม ยํ กายสฺส ลีนตฺตํ, อยํ เวมตฺตตา. สพฺพา ทุคฺคติโย ชเหติ เอกตฺตตา, เทวมนุสฺเส วา อุปนิธาย ¶ อปายา ทุคฺคติ, นิพฺพานํ วา อุปนิธาย สพฺพา อุปปตฺติโย ทุคฺคติ, อยํ เวมตฺตตา.
นิยุตฺโต อธิฏฺาโน หารสมฺปาโต.
๑๕. ปริกฺขารหารสมฺปาโต
๗๗. ตตฺถ กตโม ปริกฺขาโร หารสมฺปาโต?
‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺส, สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร’’ติ คาถา. อยํ สมถวิปสฺสนาย ปริกฺขาโร.
นิยุตฺโต ปริกฺขาโร หารสมฺปาโต.
๑๖. สมาโรปนหารสมฺปาโต
๗๘. ตตฺถ กตโม สมาโรปโน หารสมฺปาโต?
‘‘ตสฺมา ¶ รกฺขิตจิตฺตสฺส, สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร;
สมฺมาทิฏฺิปุเรกฺขาโร, ตฺวาน อุทยพฺพยํ;
ถินมิทฺธาภิภู ภิกฺขุ, สพฺพา ทุคฺคติโย ชเห’’ติ.
ตสฺมา ¶ รกฺขิตจิตฺตสฺสาติ ติณฺณํ สุจริตานํ ปทฏฺานํ, จิตฺเต รกฺขิเต ตํ รกฺขิตํ ภวติ กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมํ. สมฺมาทิฏฺิปุเรกฺขาโรติ สมฺมาทิฏฺิยา ภาวิตาย ภาวิโต ภวติ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค. เกน การเณน? สมฺมาทิฏฺิโต หิ สมฺมาสงฺกปฺโป ปภวติ, สมฺมาสงฺกปฺปโต สมฺมาวาจา ปภวติ, สมฺมาวาจาโต สมฺมากมฺมนฺโต ปภวติ, สมฺมากมฺมนฺตโต สมฺมาอาชีโว ปภวติ, สมฺมาอาชีวโต สมฺมาวายาโม ปภวติ, สมฺมาวายามโต สมฺมาสติ ปภวติ, สมฺมาสติโต สมฺมาสมาธิ ปภวติ, สมฺมาสมาธิโต สมฺมาวิมุตฺติ ปภวติ, สมฺมาวิมุตฺติโต สมฺมาวิมุตฺติาณทสฺสนํ ปภวติ. อยํ อนุปาทิเสโส ปุคฺคโล อนุปาทิเสสา จ นิพฺพานธาตุ.
นิยุตฺโต สมาโรปโน หารสมฺปาโต.
เตนาห ¶ อายสฺมา มหากจฺจายโน –
‘‘โสฬส หารา ปมํ, ทิสโลจนโต ทิสา วิโลเกตฺวา;
สงฺขิปิย องฺกุเสน หิ, นเยหิ ตีหิ นิทฺทิเส สุตฺต’’นฺติ.
นิยุตฺโต หารสมฺปาโต.