📜
นยสมุฏฺานํ
๗๙. ตตฺถ กตมํ นยสมุฏฺานํ? ปุพฺพา โกฏิ น ปฺายติ อวิชฺชายจ ภวตณฺหาย จ, ตตฺถ อวิชฺชานีวรณํ ตณฺหาสํโยชนํ. อวิชฺชานีวรณา สตฺตา อวิชฺชาสํยุตฺตา [อวิชฺชาย สํยุตฺตา (สี. ก.)] อวิชฺชาปกฺเขน วิจรนฺติ, เต วุจฺจนฺติ ทิฏฺิจริตาติ. ตณฺหาสํโยชนา สตฺตา ตณฺหาสํยุตฺตา ตณฺหาปกฺเขน วิจรนฺติ, เต วุจฺจนฺติ ตณฺหาจริตาติ. ทิฏฺิจริตา ¶ อิโต พหิทฺธา ปพฺพชิตา อตฺตกิลมถานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติ. ตณฺหาจริตา อิโต พหิทฺธา ปพฺพชิตา กาเมสุ กามสุขลฺลิกานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติ.
ตตฺถ ¶ กึการณํ ยํ ทิฏฺิจริตา อิโต พหิทฺธา ปพฺพชิตา อตฺตกิลมถานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติ, ตณฺหาจริตา อิโต พหิทฺธา ปพฺพชิตา กาเมสุ กามสุขลฺลิกานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติ? อิโต พหิทฺธา นตฺถิ สจฺจววตฺถานํ, กุโต จตุสจฺจปฺปกาสนา วา สมถวิปสฺสนาโกสลฺลํ วา อุปสมสุขปฺปตฺติ วา! เต อุปสมสุขสฺส อนภิฺา วิปรีตเจตา เอวมาหํสุ ‘‘นตฺถิ สุเขน สุขํ, ทุกฺเขน นาม สุขํ อธิคนฺตพฺพ’’นฺติ. โย กาเม ปฏิเสวติ, โส โลกํ วฑฺฒยติ, โย โลกํ วฑฺฒยติ, โส พหุํ ปฺุํ ปสวตีติ เต เอวํสฺี เอวํทิฏฺี ทุกฺเขน สุขํ ปตฺถยมานา กาเมสุ ปฺุสฺี อตฺตกิลมถานุโยคมนุยุตฺตา จ วิหรนฺติ กามสุขลฺลิกานุโยคมนุยุตฺตา จ, เต ตทภิฺา สนฺตา โรคเมว วฑฺฒยนฺติ, คณฺฑเมว วฑฺฒยนฺติ, สลฺลเมว วฑฺฒยนฺติ, เต โรคาภิตุนฺนา คณฺฑปฏิปีฬิตา สลฺลานุวิทฺธา นิรยติรจฺฉานโยนิเปตาสุเรสุ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชานิ กโรนฺตา อุคฺฆาตนิคฺฆาตํ ปจฺจนุโภนฺตา โรคคณฺฑสลฺลเภสชฺชํ น วินฺทนฺติ. ตตฺถ อตฺตกิลมถานุโยโค กามสุขลฺลิกานุโยโค จ สํกิเลโส, สมถวิปสฺสนา โวทานํ. อตฺตกิลมถานุโยโค กามสุขลฺลิกานุโยโค จ โรโค, สมถวิปสฺสนา โรคนิคฺฆาตกเภสชฺชํ. อตฺตกิลมถานุโยโค กามสุขลฺลิกานุโยโค จ คณฺโฑ, สมถวิปสฺสนา คณฺฑนิคฺฆาตกเภสชฺชํ ¶ . อตฺตกิลมถานุโยโค กามสุขลฺลิกานุโยโค จ สลฺโล, สมถวิปสฺสนา สลฺลุทฺธรณเภสชฺชํ.
ตตฺถ สํกิเลโส ทุกฺขํ, ตทภิสงฺโค ตณฺหา สมุทโย, ตณฺหานิโรโธ ทุกฺขนิโรโธ, สมถวิปสฺสนา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา, อิมานิ ¶ จตฺตาริ สจฺจานิ. ทุกฺขํ ปริฺเยฺยํ, สมุทโย ปหาตพฺโพ, มคฺโค ภาเวตพฺโพ, นิโรโธ สจฺฉิกาตพฺโพ.
๘๐. ตตฺถ ทิฏฺิจริตา รูปํ อตฺตโต อุปคจฺฉนฺติ. เวทนํ…เป… สฺํ…เป… สงฺขาเร…เป… วิฺาณํ อตฺตโต อุปคจฺฉนฺติ. ตณฺหาจริตา รูปวนฺตํ อตฺตานํ อุปคจฺฉนฺติ. อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมึ วา อตฺตานํ, เวทนาวนฺตํ…เป… สฺาวนฺตํ…เป… สงฺขารวนฺตํ…เป… วิฺาณวนฺตํ อตฺตานํ อุปคจฺฉนฺติ, อตฺตนิ วา วิฺาณํ, วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ, อยํ วุจฺจติ วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺิ.
ตสฺสา ปฏิปกฺโข โลกุตฺตรา สมฺมาทิฏฺิ, อนฺวายิกา สมฺมาสงฺกปฺโป สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมนฺโต สมฺมาอาชีโว สมฺมาวายาโม สมฺมาสติ สมฺมาสมาธิ, อยํ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค. เต ตโย ขนฺธา สีลกฺขนฺโธ สมาธิกฺขนฺโธ ปฺากฺขนฺโธ. สีลกฺขนฺโธ สมาธิกฺขนฺโธ จ สมโถ, ปฺากฺขนฺโธ วิปสฺสนา. ตตฺถ สกฺกาโย ทุกฺขํ, สกฺกายสมุทโย ทุกฺขสมุทโย, สกฺกายนิโรโธ ¶ ทุกฺขนิโรโธ, อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา, อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ. ทุกฺขํ ปริฺเยฺยํ, สมุทโย ปหาตพฺโพ, มคฺโค ภาเวตพฺโพ, นิโรโธ สจฺฉิกาตพฺโพ.
ตตฺถ เย รูปํ อตฺตโต อุปคจฺฉนฺติ. เวทนํ…เป… สฺํ…เป… สงฺขาเร…เป… วิฺาณํ อตฺตโต อุปคจฺฉนฺติ. อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘อุจฺเฉทวาทิโน’’ติ. เย รูปวนฺตํ อตฺตานํ อุปคจฺฉนฺติ. อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมึ วา อตฺตานํ. เย เวทนาวนฺตํ…เป… เย สฺาวนฺตํ…เป… เย สงฺขารวนฺตํ…เป… เย วิฺาณวนฺตํ อตฺตานํ อุปคจฺฉนฺติ, อตฺตนิ วา วิฺาณํ, วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ. อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘สสฺสตวาทิโน’’ติ, ตตฺถ อุจฺเฉทสสฺสตวาทา อุโภ อนฺตา, อยํ สํสารปวตฺติ. ตสฺส ¶ ปฏิปกฺโข มชฺฌิมา ปฏิปทา อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, อยํ สํสารนิวตฺติ. ตตฺถ ปวตฺติ ทุกฺขํ, ตทภิสงฺโค ตณฺหา สมุทโย, ตณฺหานิโรโธ ทุกฺขนิโรโธ, อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ทุกฺขนิโรธคามินี ¶ ปฏิปทา, อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ. ทุกฺขํ ปริฺเยฺยํ, สมุทโย ปหาตพฺโพ, มคฺโค ภาเวตพฺโพ, นิโรโธ สจฺฉิกาตพฺโพ.
ตตฺถ อุจฺเฉทสสฺสตํ สมาสโต วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺิ, วิตฺถารโต ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ, เตสํ ปฏิปกฺโข เตจตฺตาลีสํ โพธิปกฺขิยา ธมฺมา อฏฺ วิโมกฺขา ทส กสิณายตนานิ. ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ โมหชาลํ อนาทิอนิธนปฺปวตฺตํ. เตจตฺตาลีสํ [เตตาลีสํ (สี.)] โพธิปกฺขิยา ธมฺมา าณวชิรํ โมหชาลปฺปทาลนํ. ตตฺถ โมโห อวิชฺชา, ชาลํ ภวตณฺหา, เตน วุจฺจติ ‘‘ปุพฺพา โกฏิ น ปฺายติ อวิชฺชาย จ ภวตณฺหาย จา’’ติ.
๘๑. ตตฺถ ทิฏฺิจริโต อสฺมึ สาสเน ปพฺพชิโต สลฺเลขานุสนฺตตวุตฺติ ภวติ สลฺเลเข ติพฺพคารโว. ตณฺหาจริโต อสฺมึ สาสเน ปพฺพชิโต สิกฺขานุสนฺตตวุตฺติ ภวติ สิกฺขาย ติพฺพคารโว. ทิฏฺิจริโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมนฺโต ธมฺมานุสารี ภวติ. ตณฺหาจริโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมนฺโต สทฺธานุสารี ภวติ, ทิฏฺิจริโต สุขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิฺาย ขิปฺปาภิฺาย จ นิยฺยาติ. ตณฺหาจริโต ทุกฺขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิฺาย ขิปฺปาภิฺาย จ นิยฺยาติ.
ตตฺถ กึการณํ, ยํ ตณฺหาจริโต ทุกฺขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิฺาย ขิปฺปาภิฺาย จ นิยฺยาติ, ตสฺส หิ กามา อปริจฺจตฺตา ภวนฺติ, โส ¶ กาเมหิ วิเวจิยมาโน ทุกฺเขน ปฏินิสฺสรติ ¶ ทนฺธฺจ ธมฺมํ อาชานาติ? โย ปนายํ ทิฏฺิจริโต อยํ อาทิโตเยว กาเมหิ อนตฺถิโก ภวติ. โส ตโต วิเวจิยมาโน ขิปฺปฺจ ปฏินิสฺสรติ, ขิปฺปฺจ ธมฺมํ อาชานาติ. ทุกฺขาปิ ปฏิปทา ทุวิธา ทนฺธาภิฺา จ ขิปฺปาภิฺา จ. สุขาปิ ปฏิปทา ทุวิธา ทนฺธาภิฺา จ ขิปฺปาภิฺา จ. สตฺตาปิ ทุวิธา มุทินฺทฺริยาปิ ติกฺขินฺทฺริยาปิ. เย มุทินฺทฺริยา, เต ทนฺธฺจ ปฏินิสฺสรนฺติ ทนฺธฺจ ธมฺมํ อาชานนฺติ. เย ติกฺขินฺทฺริยา, เต ขิปฺปฺจ ปฏินิสฺสรนฺติ, ขิปฺปฺจ ธมฺมํ อาชานนฺติ, อิมา จตสฺโส ปฏิปทา. เย หิ เกจิ นิยฺยึสุ วา นิยฺยนฺติ วา นิยฺยิสฺสนฺติ วา, เต อิมาหิ เอว จตูหิ ปฏิปทาหิ. เอวํ อริยา จตุกฺกมคฺคํ ปฺาเปนฺติ อพุธชนเสวิตาย พาลกนฺตาย รตฺตวาสินิยา นนฺทิยา ภวตณฺหาย อวฏฺฏนตฺถํ [อาวฏฺฏนตฺถํ (สี. ก.)]. อยํ วุจฺจติ นนฺทิยาวฏฺฏสฺส นยสฺส ภูมีติ, เตนาห ‘‘ตณฺหฺจ อวิชฺชมฺปิ จ สมเถนา’’ติ.
๘๒. เวยฺยากรเณสุ ¶ หิ เย กุสลากุสลาติ เต ทุวิธา อุปปริกฺขิตพฺพา – โลกวฏฺฏานุสารี จ โลกวิวฏฺฏานุสารี จ. วฏฺฏํ นาม สํสาโร. วิวฏฺฏํ นิพฺพานํ. กมฺมกิเลสา เหตุ สํสารสฺส. ตตฺถ กมฺมํ เจตนา เจตสิกฺจ นิทฺทิสิตพฺพํ. ตํ กถํ ทฏฺพฺพํ? อุปจเยน สพฺเพปิ กิเลสา จตูหิ วิปลฺลาเสหิ นิทฺทิสิตพฺพา. เต กตฺถ ทฏฺพฺพา? ทส วตฺถุเก กิเลสปฺุเช. กตมานิ ¶ ทส วตฺถูนิ? จตฺตาโร อาหารา, จตฺตาโร วิปลฺลาสา, จตฺตาริ อุปาทานานิ, จตฺตาโร โยคา, จตฺตาโร คนฺถา, จตฺตาโร อาสวา, จตฺตาโร โอฆา, จตฺตาโร สลฺลา, จตสฺโส วิฺาณฏฺิติโย จตฺตาริ อคติคมนานิ. ปเม อาหาเร ปโม วิปลฺลาโส, ทุติเย อาหาเร ทุติโย วิปลฺลาโส, ตติเย อาหาเร ตติโย วิปลฺลาโส, จตุตฺเถ อาหาเร จตุตฺโถ วิปลฺลาโส. ปเม วิปลฺลาเส ปมํ อุปาทานํ. ทุติเย วิปลฺลาเส ทุติยํ อุปาทานํ, ตติเย วิปลฺลาเส ตติยํ อุปาทานํ, จตุตฺเถ วิปลฺลาเส จตุตฺถํ อุปาทานํ. ปเม อุปาทาเน ปโม โยโค, ทุติเย อุปาทาเน ทุติโย โยโค, ตติเย อุปาทาเน ตติโย โยโค, จตุตฺเถ อุปาทาเน จตุตฺโถ โยโค. ปเม โยเค ปโม คนฺโถ, ทุติเย โยเค ทุติโย คนฺโถ, ตติเย โยเค ตติโย คนฺโถ, จตุตฺเถ โยเค จตุตฺโถ คนฺโถ, ปเม คนฺเถ ปโม อาสโว, ทุติเย คนฺเถ ทุติโย อาสโว, ตติเย คนฺเถ ตติโย อาสโว, จตุตฺเถ คนฺเถ จตุตฺโถ อาสโว. ปเม อาสเว ปโม โอโฆ, ทุติเย อาสเว ทุติโย โอโฆ, ตติเย อาสเว ตติโย โอโฆ, จตุตฺเถ อาสเว จตุตฺโถ โอโฆ. ปเม โอเฆ ปโม สลฺโล, ทุติเย โอเฆ ทุติโย สลฺโล, ตติเย โอเฆ ตติโย สลฺโล, จตุตฺเถ โอเฆ จตุตฺโถ สลฺโล. ปเม สลฺเล ปมา วิฺาณฏฺิติ, ทุติเย สลฺเล ทุติยา วิฺาณฏฺิติ, ตติเย สลฺเล ตติยา วิฺาณฏฺิติ, จตุตฺเถ สลฺเล จตุตฺถี [จตุตฺถา (สี.)] วิฺาณฏฺิติ, ปมายํ วิฺาณฏฺิติยํ ปมํ อคติคมนํ. ทุติยายํ วิฺาณฏฺิติยํ ¶ ทุติยํ อคติคมนํ. ตติยายํ วิฺาณฏฺิติยํ ตติยํ อคติคมนํ, จตุตฺถิยํ [จตุตฺถายํ (สี.)] วิฺาณฏฺิติยํ จตุตฺถํ อคติคมนํ.
๘๓. ตตฺถ ¶ โย จ กพฬีกาโร อาหาโร ผสฺโส อาหาโร, อิเม ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสา. โย จ มโนสฺเจตนาหาโร โย จ วิฺาณาหาโร, อิเม ทิฏฺิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสา. ตตฺถ โย จ ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ วิปลฺลาโส, โย จ ‘‘ทุกฺเข สุข’’นฺติ วิปลฺลาโส, อิเม ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสา. โย จ ‘‘อนิจฺเจ นิจฺจ’’นฺติ วิปลฺลาโส, โย จ ‘‘อนตฺตนิ อตฺตา’’ติ วิปลฺลาโส, อิเม ทิฏฺิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสา. ตตฺถ ¶ ยฺจ กามุปาทานํ ยฺจ ภวุปาทานํ, อิเม ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสา. ยฺจ ทิฏฺุปาทานํ ยฺจ อตฺตวาทุปาทานํ, อิเม ทิฏฺิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสา. ตตฺถ โย จ กามโยโค, โย จ ภวโยโค, อิเม ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสา. โย จ ทิฏฺิโยโค, โย จ อวิชฺชาโยโค, อิเม ทิฏฺิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสา. ตตฺถ โย จ อภิชฺฌากายคนฺโถ, โย จ พฺยาปาโท กายคนฺโถ, อิเม ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสา. โย จ ปรามาสกายคนฺโถ, โย จ อิทํสจฺจาภินิเวสกายคนฺโถ, อิเม ทิฏฺิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสา. ตตฺถ โย จ กามาสโว, โย จ ภวาสโว, อิเม ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสา. โย จ ทิฏฺาสโว, โย จ อวิชฺชาสโว, อิเม ทิฏฺิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสา. ตตฺถ โย จ กาโมโฆ, โย จ ภโวโฆ, อิเม ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสา. โย จ ทิฏฺโโฆ, โย จ อวิชฺโชโฆ, อิเม ทิฏฺิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสา. ตตฺถ โย จ ราคสลฺโล, โย จ โทสสลฺโล, อิเม ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสา. โย จ มานสลฺโล, โย จ โมหสลฺโล, อิเม ทิฏฺิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสา. ตตฺถ ยา จ รูปูปคา วิฺาณฏฺิติ, ยา จ เวทนูปคา วิฺาณฏฺิติ, อิเม ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสา. ยา จ สฺูปคา วิฺาณฏฺิติ, ยา จ สงฺขารูปคา วิฺาณฏฺิติ, อิเม ทิฏฺิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสา. ตตฺถ ยฺจ ฉนฺทา อคติคมนํ ยฺจ โทสา อคติคมนํ, อิเม ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสา. ยฺจ ภยา อคติคมนํ, ยฺจ โมหา อคติคมนํ, อิเม ทิฏฺิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสา.
๘๔. ตตฺถ กพฬีกาเร อาหาเร ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ วิปลฺลาโส, ผสฺเส อาหาเร ‘‘ทุกฺเข สุข’’นฺติ วิปลฺลาโส, วิฺาเณ อาหาเร ‘‘อนิจฺเจ ¶ นิจฺจ’’นฺติ วิปลฺลาโส, มโนสฺเจตนาย อาหาเร ‘‘อนตฺตนิ อตฺตา’’ติ วิปลฺลาโส. ปเม วิปลฺลาเส ิโต กาเม อุปาทิยติ ¶ , อิทํ วุจฺจติ กามุปาทานํ; ทุติเย วิปลฺลาเส ิโต อนาคตํ ภวํ อุปาทิยติ ¶ , อิทํ วุจฺจติ ภวุปาทานํ; ตติเย วิปลฺลาเส ิโต สํสาราภินนฺทินึ ทิฏฺึ อุปาทิยติ, อิทํ วุจฺจติ ทิฏฺุปาทานํ; จตุตฺเถ วิปลฺลาเส ิโต อตฺตานํ กปฺปิยํ อุปาทิยติ, อิทํ วุจฺจติ อตฺตวาทุปาทานํ.
กามุปาทาเนน กาเมหิ สํยุชฺชติ, อยํ วุจฺจติ กามโยโค; ภวุปาทาเนน ภเวหิ สํยุชฺชติ, อยํ วุจฺจติ ภวโยโค; ทิฏฺุปาทาเนน ปาปิกาย ทิฏฺิยา สํยุชฺชติ, อยํ วุจฺจติ ทิฏฺิโยโค; อตฺตวาทุปาทาเนน อวิชฺชาย สํยุชฺชติ, อยํ วุจฺจติ อวิชฺชาโยโค.
ปเม โยเค ิโต อภิชฺฌาย กายํ คนฺถติ, อยํ วุจฺจติ อภิชฺฌากายคนฺโถ; ทุติเย โยเค ิโต พฺยาปาเทน กายํ คนฺถติ, อยํ วุจฺจติ พฺยาปาทกายคนฺโถ; ตติเย โยเค ิโต ปรามาเสน กายํ คนฺถติ, อยํ วุจฺจติ ปรามาสกายคนฺโถ; จตุตฺเถ โยเค ิโต อิทํสจฺจาภินิเวเสน กายํ คนฺถติ, อยํ วุจฺจติ อิทํสจฺจาภินิเวสกายคนฺโถ.
ตสฺส เอวํคนฺถิตา กิเลสา อาสวนฺติ. กุโต จ วุจฺจติ อาสวนฺตีติ? อนุสยโต วา ปริยุฏฺานโต วา. ตตฺถ อภิชฺฌากายคนฺเถน กามาสโว, พฺยาปาทกายคนฺเถน ภวาสโว, ปรามาสกายคนฺเถน ทิฏฺาสโว, อิทํสจฺจาภินิเวสกายคนฺเถน อวิชฺชาสโว.
ตสฺส อิเม จตฺตาโร อาสวา เวปุลฺลํ คตา โอฆา ภวนฺติ. อิติ อาสวเวปุลฺลา โอฆเวปุลฺลํ. ตตฺถ กามาสเวน กาโมโฆ, ภวาสเวน ภโวโฆ, ทิฏฺาสเวน ทิฏฺโโฆ, อวิชฺชาสเวน อวิชฺโชโฆ.
ตสฺส อิเม จตฺตาโร โอฆา อนุสยสหคตา อชฺฌาสยํ อนุปวิฏฺา หทยํ อาหจฺจ ติฏฺนฺติ, เตน วุจฺจนฺติ สลฺลาอิติ. ตตฺถ กาโมเฆน ราคสลฺโล, ภโวเฆน โทสสลฺโล, ทิฏฺโเฆน มานสลฺโล, อวิชฺโชเฆน โมหสลฺโล.
ตสฺส ¶ อิเมหิ จตูหิ สลฺเลหิ ปริยาทินฺนํ [ปริยาทิณฺณํ (ก.)] วิฺาณํ จตูสุ ธมฺเมสุ สณฺหติ รูเป เวทนาย สฺาย สงฺขาเรสุ. ตตฺถ ราคสลฺเลน นนฺทูปเสจเนน วิฺาเณน รูปูปคา ¶ วิฺาณฏฺิติ, โทสสลฺเลน นนฺทูปเสจเนน วิฺาเณน เวทนูปคา วิฺาณฏฺิติ, มานสลฺเลน นนฺทูปเสจเนน ¶ วิฺาเณน สฺูปคา วิฺาณฏฺิติ, โมหสลฺเลน นนฺทูปเสจเนน วิฺาเณน สงฺขารูปคา วิฺาณฏฺิติ.
ตสฺส อิมาหิ จตูหิ วิฺาณฏฺิตีหิ อุปตฺถทฺธํ วิฺาณํ จตูหิ ธมฺเมหิ อคตึ คจฺฉติ ฉนฺทา โทสา ภยา โมหา. ตตฺถ ราเคน ฉนฺทาคตึ คจฺฉติ, โทเสน โทสาคตึ คจฺฉติ, ภเยน ภยาคตึ คจฺฉติ, โมเหน โมหาคตึ คจฺฉติ. อิติ โข ตฺจ กมฺมํ อิเม จ กิเลสา, เอส เหตุ สํสารสฺส, เอวํ สพฺเพ กิเลสา จตูหิ วิปลฺลาเสหิ นิทฺทิสิตพฺพา.
๘๕. ตตฺถ อิมา จตสฺโส ทิสา กพฬีกาโร อาหาโร ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ วิปลฺลาโส, กามุปาทานํ, กามโยโค, อภิชฺฌากายคนฺโถ, กามาสโว, กาโมโฆ, ราคสลฺโล, รูปูปคา วิฺาณฏฺิติ, ฉนฺทา อคติคมนนฺติ ปมา ทิสา.
ผสฺโส อาหาโร, ‘‘ทุกฺเข สุข’’นฺติ วิปลฺลาโส, ภวุปาทานํ, ภวโยโค, พฺยาปาทกายคนฺโถ, ภวาสโว, ภโวโฆ, โทสสลฺโล, เวทนูปคา วิฺาณฏฺิติ, โทสา อคติคมนนฺติ ทุติยา ทิสา.
วิฺาณาหาโร ‘‘อนิจฺเจ นิจฺจ’’นฺติ วิปลฺลาโส, ทิฏฺุปาทานํ, ทิฏฺิโยโค ปรามาสกายคนฺโถ, ทิฏฺาสโว, ทิฏฺโโฆ, มานสลฺโล, สฺูปคา วิฺาณฏฺิติ, ภยา อคติคมนนฺติ ตติยา ทิสา.
มโนสฺเจตนาหาโร ‘‘อนตฺตนิ อตฺตา’’ติ วิปลฺลาโส, อตฺตวาทุปาทานํ, อวิชฺชาโยโค, อิทํสจฺจาภินิเวสกายคนฺโถ, อวิชฺชาสโว, อวิชฺโชโฆ, โมหสลฺโล, สงฺขารูปคา วิฺาณฏฺิติ, โมหา อคติคมนนฺติ จตุตฺถี ทิสา.
ตตฺถ โย จ กพฬีกาโร อาหาโร โย จ ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ วิปลฺลาโส, กามุปาทานํ, กามโยโค, อภิชฺฌากายคนฺโถ, กามาสโว ¶ , กาโมโฆ, ราคสลฺโล, รูปูปคา วิฺาณฏฺิติ ฉนฺทา อคติคมนนฺติ, อิเมสํ ทสนฺนํ สุตฺตานํ เอโก อตฺโถ, พฺยฺชนเมว นานํ. อิเม ราคจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสา.
ตตฺถ ¶ โย จ ผสฺโส อาหาโร โย จ ‘‘ทุกฺเข สุข’’นฺติ วิปลฺลาโส, ภวุปาทานํ, ภวโยโค ¶ , พฺยาปาทกายคนฺโถ, ภวาสโว, ภโวโฆ, โทสสลฺโล, เวทนูปคา วิฺาณฏฺิติ, โทสา อคติคมนนฺติ อิเมสํ ทสนฺนํ สุตฺตานํ เอโก อตฺโถ พฺยฺชนเมว นานํ, อิเม โทสจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสา.
ตตฺถ โย จ วิฺาณาหาโร โย จ ‘‘อนิจฺเจ นิจฺจ’’นฺติ วิปลฺลาโส, ทิฏฺุปาทานํ, ทิฏฺิโยโค, ปรามาสกายคนฺโถ, ทิฏฺาสโว, ทิฏฺโโฆ, มานสลฺโล, สฺูปคา วิฺาณฏฺิติ, ภยา อคติคมนนฺติ อิเมสํ ทสนฺนํ สุตฺตานํ เอโก อตฺโถ, พฺยฺชนเมว นานํ. อิเม ทิฏฺิจริตสฺส มนฺทสฺส อุปกฺกิเลสา.
ตตฺถ โย จ มโนสฺเจตนาหาโร โย จ ‘‘อนตฺตนิ อตฺตา’’ติ วิปลฺลาโส, อตฺตวาทุปาทานํ, อวิชฺชาโยโค, อิทํสจฺจาภินิเวสกายคนฺโถ, อวิชฺชาสโว, อวิชฺโชโฆ, โมหสลฺโล, สงฺขารูปคา วิฺาณฏฺิติ, โมหา อคติคมนนฺติ, อิเมสํ ทสนฺนํ สุตฺตานํ เอโก อตฺโถ, พฺยฺชนเมว นานํ. อิเม ทิฏฺิจริตสฺส อุทตฺตสฺส [อุทตฺถสฺส (สี. ก.)] อุปกฺกิเลสา.
ตตฺถ โย จ กพฬีกาโร อาหาโร โย จ ผสฺโส อาหาโร, อิเม อปฺปณิหิเตน วิโมกฺขมุเขน ปริฺํ คจฺฉนฺติ, วิฺาณาหาโร สฺุตาย, มโนสฺเจตนาหาโร อนิมิตฺเตน, ตตฺถ โย จ ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ วิปลฺลาโส, โย จ ‘‘ทุกฺเข สุข’’นฺติ วิปลฺลาโส, อิเม อปฺปณิหิเตน วิโมกฺขมุเขน ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ. ‘‘อนิจฺเจ นิจฺจ’’นฺติ วิปลฺลาโส สฺุตาย, ‘‘อนตฺตนิ อตฺตา’’ติ วิปลฺลาโส อนิมิตฺเตน. ตตฺถ กามุปาทานฺจ ภวุปาทานฺจ อปฺปณิหิเตน วิโมกฺขมุเขน ปหานํ คจฺฉนฺติ. ทิฏฺุปาทานํ สฺุตาย, อตฺตวาทุปาทานํ อนิมิตฺเตน. ตตฺถ กามโยโค จ ภวโยโค จ อปฺปณิหิเตน วิโมกฺขมุเขน ปหานํ คจฺฉนฺติ, ทิฏฺิโยโค สฺุตาย, อวิชฺชาโยโค อนิมิตฺเตน. ตตฺถ อภิชฺฌากายคนฺโถ จ พฺยาปาทกายคนฺโถ จ อปฺปณิหิเตน ¶ วิโมกฺขมุเขน ปหานํ คจฺฉนฺติ, ปรามาสกายคนฺโถ ¶ สฺุตาย, อิทํสจฺจาภินิเวสกายคนฺโถ อนิมิตฺเตน.
ตตฺถ กามาสโว จ ภวาสโว จ อปฺปณิหิเตน วิโมกฺขมุเขน ปหานํ คจฺฉนฺติ, ทิฏฺาสโว สฺุตาย, อวิชฺชาสโว อนิมิตฺเตน. ตตฺถ กาโมโฆ จ ภโวโฆ จ อปฺปณิหิเตน วิโมกฺขมุเขน ปหานํ คจฺฉนฺติ, ทิฏฺโโฆ สฺุตาย, อวิชฺโชโฆ อนิมิตฺเตน. ตตฺถ ราคสลฺโล จ โทสสลฺโล จ อปฺปณิหิเตน วิโมกฺขมุเขน ปหานํ คจฺฉนฺติ, มานสลฺโล สฺุตาย, โมหสลฺโล อนิมิตฺเตน. ตตฺถ รูปูปคา จ วิฺาณฏฺิติ เวทนูปคา ¶ จ วิฺาณฏฺิติ อปฺปณิหิเตน วิโมกฺขมุเขน ปริฺํ คจฺฉนฺติ, สฺูปคา สฺุตาย, สงฺขารูปคา อนิมิตฺเตน.
ตตฺถ ฉนฺทา จ อคติคมนํ โทสา จ อคติคมนํ อปฺปณิหิเตน วิโมกฺขมุเขน ปหานํ คจฺฉนฺติ, ภยา อคติคมนํ สฺุตาย, โมหา อคติคมนํ อนิมิตฺเตน วิโมกฺขมุเขน ปหานํ คจฺฉนฺติ. อิติ สพฺเพ โลกวฏฺฏานุสาริโน ธมฺมา นิยฺยนฺติ. เต โลกา ตีหิ วิโมกฺขมุเขหิ.
จตสฺโส ปฏิปทา, จตฺตาโร สติปฏฺานา, จตฺตาริ ฌานานิ, จตฺตาโร วิหารา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อจฺฉริยา อพฺภุตา ธมฺมา, จตฺตาริ อธิฏฺานานิ, จตสฺโส สมาธิภาวนา, จตฺตาโร สุขภาคิยา ธมฺมา, จตสฺโส อปฺปมาณา.
ปมา ปฏิปทา ปมํ สติปฏฺานํ, ทุติยา ปฏิปทา ทุติยํ สติปฏฺานํ, ตติยา ปฏิปทา ตติยํ สติปฏฺานํ, จตุตฺถี ปฏิปทา จตุตฺถํ สติปฏฺานํ. ปมํ สติปฏฺานํ ปมํ ฌานํ, ทุติยํ สติปฏฺานํ ทุติยํ ฌานํ, ตติยํ สติปฏฺานํ ตติยํ ฌานํ. จตุตฺถํ สติปฏฺานํ จตุตฺถํ ฌานํ. ปมํ ฌานํ ปโม วิหาโร, ทุติยํ ฌานํ ทุติโย วิหาโร, ตติยํ ฌานํ ตติโย วิหาโร, จตุตฺถํ ฌานํ จตุตฺโถ วิหาโร. ปโม วิหาโร ปมํ สมฺมปฺปธานํ, ทุติโย วิหาโร ทุติยํ สมฺมปฺปธานํ, ตติโย วิหาโร ตติยํ สมฺมปฺปธานํ, จตุตฺโถ วิหาโร จตุตฺถํ ¶ สมฺมปฺปธานํ. ปมํ สมฺมปฺปธานํ ปโม อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม, ทุติยํ ทุติโย, ตติยํ ตติโย, จตุตฺถํ สมฺมปฺปธานํ จตุตฺโถ อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม. ปโม อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม ปมํ ¶ อธิฏฺานํ, ทุติโย อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม ทุติยํ อธิฏฺานํ, ตติโย อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม ตติยํ อธิฏฺานํ, จตุตฺโถ อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม จตุตฺถํ อธิฏฺานํ. ปมํ อธิฏฺานํ ปมา สมาธิภาวนา, ทุติยํ อธิฏฺานํ ทุติยา สมาธิภาวนา, ตติยํ อธิฏฺานํ ตติยา สมาธิภาวนา, จตุตฺถํ อธิฏฺานํ จตุตฺถี สมาธิภาวนา. ปมา สมาธิภาวนา ปโม สุขภาคิโย ธมฺโม, ทุติยา สมาธิภาวนา ทุติโย สุขภาคิโย ธมฺโม, ตติยา สมาธิภาวนา ตติโย สุขภาคิโย ธมฺโม, จตุตฺถี สมาธิภาวนา จตุตฺโถ สุขภาคิโย ธมฺโม. ปโม สุขภาคิโย ธมฺโม ปมํ อปฺปมาณํ, ทุติโย สุขภาคิโย ธมฺโม ทุติยํ อปฺปมาณํ, ตติโย สุขภาคิโย ธมฺโม ตติยํ อปฺปมาณํ, จตุตฺโถ สุขภาคิโย ธมฺโม จตุตฺถํ ¶ อปฺปมาณํ. ปมา ปฏิปทา ภาวิตา พหุลีกตา [พหุลิกตา (ก.)] ปมํ สติปฏฺานํ ปริปูเรติ, ทุติยา ปฏิปทา ภาวิตา พหุลีกตา ทุติยํ สติปฏฺานํ ปริปูเรติ, ตติยา ปฏิปทา ภาวิตา พหุลีกตา ตติยํ สติปฏฺานํ ปริปูเรติ, จตุตฺถี ปฏิปทา ภาวิตา พหุลีกตา จตุตฺถํ สติปฏฺานํ ปริปูเรติ. ปโม สติปฏฺาโน ภาวิโต พหุลีกโต ปมํ ฌานํ ปริปูเรติ, ทุติโย สติปฏฺาโน ภาวิโต พหุลีกโต ทุติยํ ฌานํ ปริปูเรติ, ตติโย สติปฏฺาโน ภาวิโต พหุลีกโต ตติยํ ฌานํ ปริปูเรติ, จตุตฺโถ สติปฏฺาโน ภาวิโต พหุลีกโต จตุตฺถํ ฌานํ ปริปูเรติ.
ปมํ ฌานํ ภาวิตํ พหุลีกตํ ปมํ วิหารํ ปริปูเรติ, ทุติยํ ฌานํ ภาวิตํ พหุลีกตํ ทุติยํ วิหารํ ปริปูเรติ, ตติยํ ฌานํ ภาวิตํ พหุลีกตํ ตติยํ วิหารํ ปริปูเรติ, จตุตฺถํ ฌานํ ภาวิตํ พหุลีกตํ ¶ จตุตฺถํ วิหารํ ปริปูเรติ. ปโม วิหาโร ภาวิโต พหุลีกโต อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทํ ปริปูเรติ, ทุติโย วิหาโร ภาวิโต พหุลีกโต อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานํ ปริปูเรติ, ตติโย วิหาโร ภาวิโต พหุลีกโต อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทํ ปริปูเรติ, จตุตฺโถ วิหาโร ภาวิโต พหุลีกโต อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิตึ อสมฺโมสํ ภิยฺโยภาวํ ปริปูเรติ. ปมํ สมฺมปฺปธานํ ภาวิตํ พหุลีกตํ มานปฺปหานํ ¶ ปริปูเรติ, ทุติยํ สมฺมปฺปธานํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อาลยสมุคฺฆาตํ ปริปูเรติ, ตติยํ สมฺมปฺปธานํ ภาวิตํ พหุลีกตํ อวิชฺชาปหานํ ปริปูเรติ, จตุตฺถํ สมฺมปฺปธานํ ภาวิตํ พหุลีกตํ ภวูปสมํ ปริปูเรติ. มานปฺปหานํ ภาวิตํ พหุลีกตํ สจฺจาธิฏฺานํ ปริปูเรติ, อาลยสมุคฺฆาโต ภาวิโต พหุลีกโต จาคาธิฏฺานํ ปริปูเรติ, อวิชฺชาปหานํ ภาวิตํ พหุลีกตํ ปฺาธิฏฺานํ ปริปูเรติ, ภวูปสโม ภาวิโต พหุลีกโต อุปสมาธิฏฺานํ ปริปูเรติ. สจฺจาธิฏฺานํ ภาวิตํ พหุลีกตํ ฉนฺทสมาธึ ปริปูเรติ, จาคาธิฏฺานํ ภาวิตํ พหุลีกตํ วีริยสมาธึ ปริปูเรติ, ปฺาธิฏฺานํ ภาวิตํ พหุลีกตํ จิตฺตสมาธึ ปริปูเรติ, อุปสมาธิฏฺานํ ภาวิตํ พหุลีกตํ วีมํสาสมาธึ ปริปูเรติ. ฉนฺทสมาธิ ภาวิโต พหุลีกโต อินฺทฺริยสํวรํ ปริปูเรติ, วีริยสมาธิ ภาวิโต พหุลีกโต ตปํ ปริปูเรติ, จิตฺตสมาธิ ภาวิโต พหุลีกโต พุทฺธึ ปริปูเรติ, วีมํสาสมาธิ ภาวิโต พหุลีกโต สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺคํ ปริปูเรติ. อินฺทฺริยสํวโร ภาวิโต พหุลีกโต เมตฺตํ ปริปูเรติ, ตโป ภาวิโต พหุลีกโต กรุณํ ปริปูเรติ, พุทฺธิ ภาวิตา พหุลีกตา มุทิตํ ปริปูเรติ, สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ภาวิโต พหุลีกโต อุเปกฺขํ ปริปูเรติ.
๘๗. ตตฺถ อิมา จตสฺโส ทิสา ปมา ปฏิปทา ปโม สติปฏฺาโน ปมํ ฌานํ ปโม ¶ วิหาโร ปโม สมฺมปฺปธาโน ปโม อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม สจฺจาธิฏฺานํ ฉนฺทสมาธิ อินฺทฺริยสํวโร เมตฺตา อิติ ปมา ¶ ทิสา.
ทุติยา ปฏิปทา ทุติโย สติปฏฺาโน ทุติโย วิหาโร ทุติโย สมฺมปฺปธาโน ทุติโย อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม ภวาธิฏฺานํ วีริยสมาธิ ตโป กรุณา อิติ ทุติยา ทิสา.
ตติยา ปฏิปทา ตติโย สติปฏฺาโน ตติยํ ฌานํ ตติโย วิหาโร ตติโย สมฺมปฺปธาโน ตติโย อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม ปฺาธิฏฺานํ จิตฺตสมาธิ พุทฺธิ มุทิตา อิติ ตติยา ทิสา.
จตุตฺถี ปฏิปทา จตุตฺโถ สติปฏฺาโน จตุตฺถํ ฌานํ จตุตฺโถ วิหาโร จตุตฺโถ สมฺมปฺปธาโน จตุตฺโถ อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม อุปสมาธิฏฺานํ วีมํสาสมาธิ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค อุเปกฺขา อิติ จตุตฺถี ทิสา.
ตตฺถ ¶ ปมา ปฏิปทา ปโม สติปฏฺาโน ปมํ ฌานํ ปโม วิหาโร ปโม สมฺมปฺปธาโน ปโม อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม สจฺจาธิฏฺานํ ฉนฺทสมาธิ อินฺทฺริยสํวโร, เมตฺตา อิติ อิเมสํ ทสนฺนํ สุตฺตานํ เอโก อตฺโถ, พฺยฺชนเมว นานํ. อิทํ ราคจริตสฺส ปุคฺคลสฺส เภสชฺชํ.
ทุติยา ปฏิปทา ทุติโย สติปฏฺาโน ทุติยํ ฌานํ ทุติโย วิหาโร ทุติโย สมฺมปฺปธาโน ทุติโย อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม จาคาธิฏฺานํ วีริยสมาธิ ตโป กรุณา อิติ อิเมสํ ทสนฺนํ สุตฺตานํ เอโก อตฺโถ, พฺยฺชนเมว นานํ. อิทํ โทสจริตสฺส ปุคฺคลสฺส เภสชฺชํ.
ตติยา ปฏิปทา ตติโย สติปฏฺาโน ตติยํ ฌานํ ตติโย วิหาโร ตติโย สมฺมปฺปธาโน ตติโย อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม ปฺาธิฏฺานํ จิตฺตสมาธิ พุทฺธิ มุทิตา อิติ อิเมสํ ทสนฺนํ สุตฺตานํ เอโก อตฺโถ, พฺยฺชนเมว นานํ. อิทํ ทิฏฺิจริตสฺส มนฺทสฺส เภสชฺชํ.
จตุตฺถี ปฏิปทา จตุตฺโถ สติปฏฺาโน จตุตฺถํ ฌานํ จตุตฺโถ วิหาโร จตุตฺโถ สมฺมปฺปธาโน จตุตฺโถ อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม อุปสมาธิฏฺานํ วีมํสาสมาธิ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค อุเปกฺขา ¶ อิติ อิเมสํ ทสนฺนํ สุตฺตานํ เอโก อตฺโถ, พฺยฺชนเมว นานํ. อิทํ ¶ ทิฏฺิจริตสฺส อุทตฺตสฺส เภสชฺชํ.
ตตฺถ ทุกฺขา จ ปฏิปทา ทนฺธาภิฺา ทุกฺขา จ ปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุขํ, สุขา ปฏิปทา ทนฺธาภิฺา สฺุตํ วิโมกฺขมุขํ, สุขา ปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา อนิมิตฺตํ วิโมกฺขมุขํ.
ตตฺถ กาเย กายานุปสฺสิตา สติปฏฺานฺจ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสิตา สติปฏฺานฺจ อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุขํ, จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสิตา สฺุตํ วิโมกฺขมุขํ. ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสิตา อนิมิตฺตํ วิโมกฺขมุขํ.
ตตฺถ ปมฺจ ฌานํ ทุติยฺจ ฌานํ อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุขํ, ตติยํ ฌานํ สฺุตํ วิโมกฺขมุขํ, จตุตฺถํ ฌานํ อนิมิตฺตํ วิโมกฺขมุขํ.
ตตฺถ ปโม จ วิหาโร ทุติโย จ วิหาโร อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุขํ, ตติโย วิหาโร สฺุตํ วิโมกฺขมุขํ, จตุตฺโถ วิหาโร อนิมิตฺตํ วิโมกฺขมุขํ.
ยตฺถ ¶ ปมฺจ สมฺมปฺปธานํ ทุติยฺจ สมฺมปฺปธานํ อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุขํ, ตติยํ สมฺมปฺปธานํ สฺุตํ วิโมกฺขมุขํ, จตุตฺถํ สมฺมปฺปธานํ อนิมิตฺตํ วิโมกฺขมุขํ.
ตตฺถ มานปฺปหานฺจ อาลยสมุคฺฆาโต จ อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุขํ, อวิชฺชาปหานํ สฺุตํ วิโมกฺขมุขํ, ภวูปสโม อนิมิตฺตํ วิโมกฺขมุขํ.
ตตฺถ สจฺจาธิฏฺานฺจ จาคาธิฏฺานฺจ อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุขํ, ปฺาธิฏฺานํ สฺุตํ วิโมกฺขมุขํ, อุปสมาธิฏฺานํ อนิมิตฺตํ วิโมกฺขมุขํ.
ตตฺถ ฉนฺทสมาธิ จ วีริยสมาธิ จ อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุขํ, จิตฺตสมาธิ สฺุตํ วิโมกฺขมุขํ, วีมํสาสมาธิ อนิมิตฺตํ วิโมกฺขมุขํ.
ตตฺถ ¶ อินฺทฺริยสํวโร จ ตโป จ อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุขํ, พุทฺธิ สฺุตํ วิโมกฺขมุขํ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค อนิมิตฺตํ วิโมกฺขมุขํ.
ตตฺถ ¶ เมตฺตา จ กรุณา จ อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุขํ, มุทิตา สฺุตํ วิโมกฺขมุขํ อุเปกฺขา อนิมิตฺตํ วิโมกฺขมุขํ.
เตสํ วิกฺกีฬิตํ. จตฺตาโร อาหารา เตสํ ปฏิปกฺโข จตสฺโส ปฏิปทา…เป… จตฺตาโร วิปลฺลาสา เตสํ ปฏิปกฺโข จตฺตาโร สติปฏฺานา. จตฺตาริ อุปาทานานิ เตสํ ปฏิปกฺโข จตฺตาริ ฌานานิ. จตฺตาโร โยคา เตสํ ปฏิปกฺโข จตฺตาโร วิหารา. จตฺตาโร คนฺถา เตสํ ปฏิปกฺโข จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา. จตฺตาโร อาสวา เตสํ ปฏิปกฺโข จตฺตาโร อจฺฉริยา อพฺภุตา ธมฺมา. จตฺตาโร โอฆา เตสํ ปฏิปกฺโข จตฺตาริ อธิฏฺานานิ. จตฺตาโร สลฺลา เตสํ ปฏิปกฺโข จตสฺโส สมาธิภาวนา. จตสฺโส วิฺาณฏฺิติโย ตาสํ ปฏิปกฺโข จตฺตาโร สุขภาคิยา ธมฺมา. จตฺตาริ อคติคมนานิ เตสํ ปฏิปกฺโข จตสฺโส อปฺปมาณา.
สีหา พุทฺธา ปจฺเจกพุทฺธา สาวกา จ หตราคโทสโมหา, เตสํ วิกฺกีฬิตํ ภาวนา สจฺฉิกิริยา พฺยนฺตีกิริยา จ. วิกฺกีฬิตํ อินฺทฺริยาธิฏฺานํ วิกฺกีฬิตํ วิปริยาสานธิฏฺานฺจ. อินฺทฺริยานิ สทฺธมฺมโคจโร วิปริยาสา กิเลสโคจโร. อยํ วุจฺจติ สีหวิกฺกีฬิตสฺส จ นยสฺส ทิสาโลจนสฺส จ นยสฺส ภูมีติ. เตนาห ‘‘โย เนติ วิปลฺลาเสหิ สํกิเลเส’’ติ. เวยฺยากรเณสุ หิ เย ‘‘กุสลากุสลา’’ติ จ.
ตตฺถ ¶ เย ทุกฺขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิฺาย ขิปฺปาภิฺาย จ นิยฺยนฺติ, อิเม ทฺเว ¶ ปุคฺคลา; เย สุขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิฺาย ขิปฺปาภิฺาย จ นิยฺยนฺติ, อิเม ทฺเว ปุคฺคลา. เตสํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ อยํ สํกิเลโส, จตฺตาโร อาหารา, จตฺตาโร วิปลฺลาสา, จตฺตาริ อุปาทานานิ, จตฺตาโร โยคา, จตฺตาโร คนฺถา, จตฺตาโร อาสวา, จตฺตาโร โอฆา, จตฺตาโร สลฺลา, จตสฺโส วิฺาณฏฺิติโย, จตฺตาริ อคติคมนานีติ. เตสํ ¶ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ อิทํ โวทานํ, จตสฺโส ปฏิปทา, จตฺตาโร สติปฏฺานา, จตฺตาริ ฌานานิ, จตฺตาโร วิหารา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อจฺฉริยา อพฺภุตา ธมฺมา, จตฺตาริ อธิฏฺานานิ, จตสฺโส สมาธิภาวนา, จตฺตาโร สุขภาคิยา ธมฺมา, จตสฺโส อปฺปมาณา อิติ.
๘๘. ตตฺถ เย ทุกฺขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิฺาย ขิปฺปาภิฺาย จ นิยฺยนฺติ อิเม ทฺเว ปุคฺคลา. เย สุขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิฺาย ขิปฺปาภิฺาย จ นิยฺยนฺติ, อิเม ทฺเว ปุคฺคลา. ตตฺถ โย สุขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิฺาย นิยฺยาติ, อยํ อุคฺฆฏิตฺู. โย สาธารณาย, อยํ วิปฺจิตฺู. โย ทุกฺขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิฺาย นิยฺยาติ, อยํ เนยฺโย.
ตตฺถ ภควา อุคฺฆฏิตฺุสฺส ปุคฺคลสฺส สมถํ อุปทิสติ, เนยฺยสฺส วิปสฺสนํ, สมถวิปสฺสนํ วิปฺจิตฺุสฺส. ตตฺถ ภควา อุคฺฆฏิตฺุสฺส ปุคฺคลสฺส มุทุกํ ธมฺมเทสนํ อุปทิสติ, ติกฺขํ เนยฺยสฺส, มุทุติกฺขํ วิปฺจิตฺุสฺส, ตตฺถ ภควา อุคฺฆฏิตฺุสฺส ปุคฺคลสฺส สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทสยติ, สํขิตฺตวิตฺถาเรน วิปฺจิตฺุสฺส, วิตฺถาเรน เนยฺยสฺส. ตตฺถ ภควา อุคฺฆฏิตฺุสฺส ปุคฺคลสฺส นิสฺสรณํ อุปทิสติ, วิปฺจิตฺุสฺส อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ อุปทิสติ, เนยฺยสฺส อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ อุปทิสติ. ตตฺถ ภควา อุคฺฆฏิตฺุสฺส อธิปฺาสิกฺขํ ปฺาปยติ, อธิจิตฺตํ วิปฺจิตฺุสฺส, อธิสีลํ เนยฺยสฺส.
ตตฺถ เย ทุกฺขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิฺาย ขิปฺปาภิฺาย จ นิยฺยนฺติ, อิเม ทฺเว ปุคฺคลา. เย สุขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิฺาย ขิปฺปาภิฺาย จ นิยฺยนฺติ. อิเม ทฺเว ปุคฺคลา. อิติ โข จตฺตาริ หุตฺวา ตีณิ ภวนฺติ อุคฺฆฏิตฺู วิปฺจิตฺู เนยฺโยติ.
เตสํ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ อยํ สํกิเลโส, ตีณิ อกุสลมูลานิ โลโภ อกุสลมูลํ โทโส อกุสลมูลํ โมโห อกุสลมูลํ ¶ , ตีณิ ¶ ทุจฺจริตานิ – กายทุจฺจริตํ วจีทุจฺจริตํ มโนทุจฺจริตํ; ตโย อกุสลวิตกฺกา – กามวิตกฺโก พฺยาปาทวิตกฺโก วิหึสาวิตกฺโก; ติสฺโส อกุสลสฺา – กามสฺา พฺยาปาทสฺา วิหึสาสฺา; ติสฺโส วิปรีตสฺา – นิจฺจสฺา สุขสฺา อตฺตสฺา; ติสฺโส เวทนา – สุขา เวทนา ทุกฺขา เวทนา อทุกฺขมสุขา เวทนา; ติสฺโส ทุกฺขตา – ทุกฺขทุกฺขตา สงฺขารทุกฺขตา วิปริณามทุกฺขตา; ตโย อคฺคี – ราคคฺคิ โทสคฺคิ โมหคฺคิ; ตโย สลฺลา – ราคสลฺโล โทสสลฺโล โมหสลฺโล; ติสฺโส ชฏา – ราคชฏา โทสชฏา โมหชฏา; ติสฺโส อกุสลูปปริกฺขา – อกุสลํ กายกมฺมํ อกุสลํ วจีกมฺมํ อกุสลํ มโนกมฺมํ. ติสฺโส วิปตฺติโย – สีลวิปตฺติ ทิฏฺิวิปตฺติ อาจารวิปตฺตีติ. เตสํ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ อิทํ โวทานํ. ตีณิ กุสลมูลานิ – อโลโภ กุสลมูลํ อโทโส กุสลมูลํ อโมโห กุสลมูลํ. ตีณิ สุจริตานิ – กายสุจริตํ วจีสุจริตํ มโนสุจริตํ. ตโย กุสลวิตกฺกา – เนกฺขมฺมวิตกฺโก อพฺยาปาทวิตกฺโก ¶ อวิหึสาวิตกฺโก. ตโย สมาธี – สวิตกฺโก สวิจาโร สมาธิ อวิตกฺโก วิจารมตฺโต สมาธิ อวิตกฺโก อวิจาโร สมาธิ. ติสฺโส กุสลสฺา – เนกฺขมฺมสฺา อพฺยาปาทสฺา อวิหึสาสฺา. ติสฺโส อวิปรีตสฺา – อนิจฺจสฺา ทุกฺขสฺา อนตฺตสฺา. ติสฺโส กุสลูปปริกฺขา – กุสลํ กายกมฺมํ กุสลํ วจีกมฺมํ กุสลํ มโนกมฺมํ. ตีณิ โสเจยฺยานิ – กายโสเจยฺยํ วจีโสเจยฺยํ มโนโสเจยฺยํ; ติสฺโส สมฺปตฺติโย – สีลสมฺปตฺติ สมาธิสมฺปตฺติ ปฺาสมฺปตฺติ. ติสฺโส สิกฺขา – อธิสีลสิกฺขา อธิจิตฺตสิกฺขา อธิปฺาสิกฺขา; ตโย ขนฺธา – สีลกฺขนฺโธ สมาธิกฺขนฺโธ ปฺากฺขนฺโธ. ตีณิ วิโมกฺขมุขานิ – สฺุตํ อนิมิตฺตํ อปฺปณิหิตนฺติ.
อิติ โข จตฺตาริ หุตฺวา ตีณิ ภวนฺติ, ตีณิ หุตฺวา ทฺเว ภวนฺติ ตณฺหาจริโต จ ทิฏฺิจริโต จ.
เตสํ ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ อยํ สํกิเลโส, ตณฺหา จ อวิชฺชา จ อหิริกฺจ อโนตฺตปฺปฺจ อสฺสติ จ อสมฺปชฺฺจ ¶ อโยนิโส มนสิกาโร จ โกสชฺชฺจ โทวจสฺสฺจ อหํกาโร จ มมํกาโร จ อสฺสทฺธา จ ปมาโท จ อสทฺธมฺมสฺสวนฺจ อสํวโร จ อภิชฺฌา จ พฺยาปาโท จ นีวรณฺจ สํโยชนฺจ โกโธ จ อุปนาโห จ มกฺโข จ ปลาโส จ อิสฺสา จ มจฺเฉรฺจ มายา จ สาเยฺยฺจ สสฺสตทิฏฺิ จ อุจฺเฉททิฏฺิจาติ.
เตสํ ¶ ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ อิทํ โวทานํ, สมโถ จ วิปสฺสนา จ หิรี จ โอตฺตปฺปฺจ สติ จ สมฺปชฺฺจ โยนิโส มนสิกาโร จ วีริยารมฺโภ จ โสวจสฺสฺจ ธมฺเม าณฺจ อนฺวเย าณฺจ ขเย าณฺจ อนุปฺปาเท าณฺจ สทฺธา จ อปฺปมาโท จ สทฺธมฺมสฺสวนฺจ สํวโร จ อนภิชฺฌา จ อพฺยาปาโท จ ราควิราคา จ เจโตวิมุตฺติ อวิชฺชาวิราคา จ ปฺาวิมุตฺติ อภิสมโย จ อปฺปิจฺฉตา จ สนฺตุฏฺิ จ อกฺโกโธ จ อนุปนาโห จ อมกฺโข จ อปลาโส จ อิสฺสาปหานฺจ มจฺฉริยปฺปหานฺจ วิชฺชา จ วิมุตฺติ จ สงฺขตารมฺมโณ จ วิโมกฺโข อสงฺขตารมฺมโณ จ วิโมกฺโข สอุปาทิเสสา จ นิพฺพานธาตุ อนุปาทิเสสา จ นิพฺพานธาตูติ.
อยํ วุจฺจติ ติปุกฺขลสฺส จ นยสฺส องฺกุสสฺส จ นยสฺส ภูมีติ. เตนาห ‘‘โย อกุสเล สมูเลหิ เนตี’’ติ ‘‘โอโลเกตฺวา ทิสโลจเนนา’’ติ จ.
นิยุตฺตํ นยสมุฏฺานํ.