📜
๑. สงฺคหวารวณฺณนา
ยนฺติ อนิยมตฺโถ สพฺพนามสทฺโท กมฺมสาธนวเสน วุตฺโต. อตฺถาวโพธนตฺโถ สทฺทปฺปโยโค อตฺถปราธีโน เกวโล อตฺถปทตฺถโก ¶ , โส ปทตฺถวิปริเยสการินา อิติ-สทฺเทน ปรภูเตน สทฺทปทตฺถโก ชายตีติ อาห ‘‘ยนฺติ อนิยมโต อุปโยคนิทฺเทโส’’ติ. โลโกติ กตฺตุนิทฺเทโสติอาทีสุปิ เอเสว นโย.
เอวํ ‘‘ย’’นฺติอาทีนํ คาถาปทานํ กมฺมกตฺตุกิริยากตฺตุวิเสสนาทิทสฺสนวเสน อตฺถํ วตฺวา อิทานิ อวยวโชตนวเสน ปทตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘โลกิยนฺติ เอตฺถา’’ติอาทิมาห. โลกสทฺโท อิธ สามตฺถิยโต สตฺตโลกวจโน ทฏฺพฺโพ. เตนาห ‘‘ปูชนกิริยาโยคฺยภูตตาวเสนา’’ติ. สาสนนฺตรธานโต ปรํ ปูชนา อฺพุทฺธุปฺปาเทน เวทิตพฺพา, ยเถตรหิ วิปสฺสีอาทิสมฺมาสมฺพุทฺธานํ. ‘‘ทีปงฺกโร’’ติอาทินา ยทิปิ พุทฺธวํสเทสนายํ (พุ. วํ. ๒.๗๕) ภควตาว วุตฺตํ, สุเมธปณฺฑิตตฺตภาเวน ปน ปวตฺตึ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ยถาห ภควา สุเมธภูโต’’ติ.
ปริฺากฺกเมนาติ าตปริฺาทิปฏิปาฏิยา. ลกฺขณาวโพธปฺปฏิปตฺติยาติ วิปสฺสนาย. เตน ¶ วุตฺตํ ‘‘สฺุตมุขาทีหี’’ติ. ตถา จ วุตฺตนฺติ วิฺูหิ เวทนียตาย เอว สาสนวรสฺส วุตฺตํ ภควตา –
‘‘เอตุ วิฺู ปุริโส อสโ อมายาวี อุชุชาติโก, อหมนุสาสามิ, อหํ ธมฺมํ เทเสมิ, ยถานุสิฏฺํ ตถา ปฏิปชฺชมาโน น จิรสฺเสว สามฺเว อุสฺสติ, สามํ ทกฺขิตี’’ติอาทิ (ม. นิ. ๒.๒๘๑).
ยํ-สทฺโท สาสนวิสโย, โลกปาลสทฺโท สตฺถุวิสโยปิ โลกํ ปติ คุณีภูโตติ ‘‘ตสฺสา’’ติ ปฏินิทฺเทสสฺส กถํ สตฺถุวิสยตาติ โจทนํ มนสิกตฺวา อาห ‘‘สโลกปาโลติ เจตฺถา’’ติอาทิ, คุณีภูโตปิ โลกปาลสทฺโท ปธานภูโต วิย ปฏินิทฺเทสํ อรหติ. อฺโ หิ สทฺทกฺกโม, อฺโ อตฺถกฺกโมติ.
ธมฺมคารเวน ภควา ธมฺมํ ปูเชนฺโต เวเนยฺยพนฺธเว อจินฺเตตฺวา สมาปตฺติสมาปชฺชนธมฺมปจฺจเวกฺขณาหิ สตฺตสตฺตาหํ วีตินาเมสีติ อาห ‘‘ภควโต…เป… ทีเปตพฺพา’’ติ. ตตฺถ อาทิสทฺเทน สาวเกหิ ธมฺมสฺสวนสฺส, เตสํ ปจฺจุคฺคมนาทีนฺจ สงฺคโห เวทิตพฺโพ.
อิจฺจสฺสาติ ¶ อิติ อสฺส, เอวํ ภควโต อวิปรีตอนนฺตรายิกนิยฺยานิกธมฺมเทสนาย สพฺพฺุตานาวรณภาวทีปเนนาติ อตฺโถ. เตนาติ จตุเวสารชฺชโยเคน. ตทวินาภาวินา ทสพล…เป… ปกาสิตา โหติ. อาเวณิกพุทฺธธมฺมาทีติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ตีสุ กาเลสุ อปฺปฏิหตาณานิ, จตุสจฺจาณานิ, จตุปฏิสมฺภิทาาณานิ, ปฺจคติปริจฺเฉทกาณานิ, ฉ อภิฺาาณานิ, สตฺต อริยธนานิ, สตฺต โพชฺฌงฺคา, อฏฺ วิชฺชา, อฏฺสุ ปริสาสุ อกมฺปนาณานิ, อฏฺ วิโมกฺขา, นว สมาธิจริยา, นว อนุปุพฺพวิหารา, ทส นาถกรณา ธมฺมา, ทส อริยวาสา, ทฺวาทส ธมฺมจกฺกาการา, เตรส ธุตธมฺมา, จุทฺทส พุทฺธาณานิ, ปนฺนรส จรณธมฺมา, โสฬส าณจริยา, โสฬส อานาปานสฺสตี, เอกูนวีสติ ปจฺจเวกฺขณาณานิ, จตุวีสติ ปจฺจยวิภาวนาณานิ, จตุจตฺตารีส าณวตฺถูนิ, สตฺตสตฺตติ าณวตฺถูนิ, จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสมาปตฺติสฺจาริมหาวชิราณํ, อนนฺตนยสมนฺตปฏฺานปวิจยเทสนาการปฺปวตฺตาณานิ จาติ เอวมาทีนํ ภควโต คุณวิเสสานํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ.
อปโร ¶ นโย – คุณวิสิฏฺตํ ทีเปติ, สา จ คุณวิสิฏฺตา มหากรุณามหาปฺาหิ เวทิตพฺพา ตาหิ สตฺถุสมฺปตฺติสิทฺธิโต. ตตฺถ มหากรุณาย ปวตฺติเภโท ‘‘พหุเกหิ อากาเรหิ ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมตี’’ติอาทินา ปฏิสมฺภิทามคฺเค (ปฏิ. ม. ๑.๑๑๗) วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ. มหาปฺาย ปน ปวตฺติเภโท วุตฺโต เอว. ตตฺถ กรุณาย ภควโต จรณสมฺปตฺติ, ปฺาย วิชฺชาสมฺปตฺติ. กรุณาย สตฺตาธิปติตา, ปฺาย ธมฺมาธิปติตา. กรุณาย โลกนาถตา, ปฺาย อตฺตนาถตา. กรุณาย ปุพฺพการิตา, ปฺาย กตฺุตา. กรุณาย อปรนฺตปตา, ปฺาย อนตฺตนฺตปตา. กรุณาย พุทฺธกรธมฺมสิทฺธิ, ปฺาย พุทฺธภาวสิทฺธิ. กรุณาย ปเรสํ ตารณํ, ปฺาย สยํ ตารณํ. กรุณาย สพฺพสตฺเตสุ อนุคฺคหจิตฺตตา, ปฺาย สพฺพธมฺเมสุ วิรตฺตจิตฺตตา ปกาสิตา โหตีติ อนวเสสโต ปรหิตปฏิปตฺติยา, อตฺตหิตสมฺปตฺติยา จ ปาริปูรี เวทิตพฺพา. ตีสุปิ อวตฺถาสูติ เหตุผลสตฺตูปการาวตฺถาสุ.
อภิสมโย ¶ ปฏิเวธสาสนสฺส, มนสิกรณํ ปฏิปตฺติสาสนสฺส, สวนาทีหิ ปริจยกรณํ ปริยตฺติสาสนสฺสาติ ติณฺณมฺปิ วเสน โยเชตพฺโพ. เตนาห ‘‘ยถารห’’นฺติ. ‘‘สกฺกจฺจํ ธมฺมเทสเนนา’’ติ อิมินา อิธ ‘‘สาสน’’นฺติ วุตฺตสฺส ติวิธสฺสาปิ สทฺธมฺมสฺส อวิเสเสน เทสนาปูชํ วตฺวา โถมนาปูชนสฺส วเสน ตํ วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘อริยํ, โว ภิกฺขเว’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ‘‘โถมเนนา’’ติ ปเทนาปิ ‘‘สกฺกจฺจ’’นฺติ ปทํ โยเชตพฺพํ. ปูชนาทฺวยสฺสาปิ วา วเสน อิธาปิ ปทโยชนา เวทิตพฺพา. อริยภาวาทโยติ อริยเสฏฺอคฺคภาวาทโย. นิยฺยานาทโยติ นิยฺยานเหตุทสฺสนาทโย. สฺวากฺขาตตาทโยติ สฺวากฺขาตสนฺทิฏฺิกตาทโย.
อิทานิ อริยสงฺฆคุณานมฺปิ อิมาย คาถาย ปกาสิตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. พาลฺยาทิสมติกฺกมนโตติ พาลอพฺยตฺตภาวาทิสมติกฺกมนโต.
าณวิเสโส สุตจินฺตาภาวนามยาณานิ. โสตพฺพมนสิกาตพฺพปฏิวิชฺฌิตพฺพาวตฺถา อวตฺถาเภโท. อุภยนฺติ พฺยฺชนปทํ, อตฺถปทฺจ. อุภยถาติ กรณกมฺมสาธนวเสน ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ. ปฏิปชฺชิตพฺพตฺตาติ าตพฺพตฺตา.
‘‘อยฺจ คาถา’’ติอาทิ เกสฺจิ วาโท. ตถา หิ อปเร ‘‘เถเรเนวายํ คาถา ภาสิตา’’ติ วทนฺติ. อตฺตูปนายิกาปิ หิ กทาจิ ธมฺมเทสนา โหติ เอว ยถา ‘‘ทสพลสมนฺนาคโต ¶ , ภิกฺขเว, ตถาคโต จตุเวสารชฺชวิสารโท’’ติอาทิ (สํ. นิ. ๒.๒๑-๒๒). เอวฺจ กตฺวา ‘‘กตเม โสฬส หารา’’ติอาทิวจนํ สมตฺถิตํ โหติ.
ยถาวุตฺตอตฺถมุเขเนวาติ มูลปทสงฺขาตอตฺถุทฺธาเรเนว. ปรโต อาคมิสฺสตีติ นิทฺเทสวารสฺส ปริโยสาเน อาคมิสฺสติ ‘‘ตีณิ จ นยา อนูนา’’ติอาทินา (เนตฺติ. ๔ ทฺวาทสปท).
วุจฺจตีติ กตฺตริ กมฺมนิทฺเทโสติ อาห ‘‘วทตี’’ติ. อถ วา วุจฺจตีติ กมฺมกตฺตุนิทฺเทโสยํ. อยฺเหตฺถ อตฺโถ – หารา, นยา จาติ อุภยํ ปริคฺคหิตํ สํวณฺณเกน สพฺพถา คหิตฺเจ, วุจฺจติ สุตฺตํ, สยเมว สุตฺตํ สํวณฺเณตีติ ¶ , เอเตน หารนเยสุ วสีภาเวน สุตฺตสํวณฺณนาย สุกรตํ ทสฺเสติ.
ปการนฺตเรนาติ ปุพฺเพ ‘‘สาสน’’นฺติ วุตฺตมตฺถํ ‘‘เทสนา, เทสิต’’นฺติ ตโต อฺเน ปกาเรน. นิยเมตฺวาติ ตสฺส เอกนฺตโต วิฺเยฺยตํ อวธาเรตฺวา. วิฺเยฺยตา วิสิฏฺเสุ เทสนาเทสิเตสุ วิฺเยฺยปเท ลพฺภมานา วิชานนกิริยา.
เทสนาเทสิตานิ จ ยาวเทว วิชานนตฺถานีติ วิชานนํ ปธานนฺติ ตเมว นิทฺธาเรนฺโต ‘‘ตตฺราติ ตสฺมึ วิชานเน’’ติ อาห.
เอตฺถาหาติ นวงฺคสาสนนววิธสุตฺตนฺตาติ เอตสฺมึ อตฺถวจเน อาห โจทโก. ตสฺสายํ อธิปฺปาโย – นวหิ องฺเคหิ ววตฺถิเตหิ อฺมฺสงฺกรรหิเตหิ ภวิตพฺพํ, ตถา จ สติ อสุตฺตสภาวาเนว เคยฺยงฺคาทีนีติ นววิธสุตฺตนฺตวจนํ วิรุชฺเฌยฺย. อถ สุตฺตสภาวานิ เคยฺยงฺคาทีนิ, เอวํ สติ ‘‘สุตฺต’’นฺติ วิสุํ สุตฺตงฺคํ น สิยา, เอวํ สนฺเต อฏฺงฺคสาสนํ อาปชฺชตีติ. เตนาห ‘‘กถํ ปนา’’ติอาทิ. เคยฺยงฺคาทีสุ กติปยานมฺปิ สุตฺตภาเว ยถาวุตฺตโทสานติวตฺติ, ปเคว สพฺเพสนฺติ ทสฺเสติ ‘‘ยฺจา’’ติอาทินา. สงฺคเหสูติ อฏฺกถาสุ. โปราณฏฺกถานฺหิ สงฺเขปภูตา อิทานิ อฏฺกถา ‘‘สงฺคหา’’ติ วุตฺตา. สุตฺตํ นาม สคาถกํ วา สิยา, นิคฺคาถกํ วาติ องฺคทฺวเยเนว ตทุภยงฺคํ กตนฺติ วิสุํ สุตฺตงฺคสฺส อสมฺภโว ตทุภยวินิมุตฺตสฺส สุตฺตสฺส อภาวโต. เตน วุตฺตํ ‘‘สุตฺตงฺคเมว น สิยา’’ติ. อถาปิ กถฺจิ. สิยาติ วกฺขมานํ สามฺวิธึ สนฺธายาห. เอวมฺปิ อยํ โทโสติ ทสฺเสนฺโต ‘‘มงฺคลสุตฺตาทีน’’นฺติอาทิมาห.
ตพฺภาวนิมิตฺตนฺติ ¶ เคยฺยงฺคภาวนิมิตฺตํ. เวยฺยากรณสฺส ตพฺภาวนิมิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. โจทโก ‘‘คาถาวิรเห’’ติ วจนํ อคฺคณฺหนฺโต ‘‘ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนํ พฺยากรณ’’นฺติ วจนมตฺตเมว คเหตฺวา ‘‘เอวํ สนฺเต’’ติอาทินา โจเทติ. อิตโร ปน โอกาสวิธิโต อโนกาโส วิธิ พลวาติ ายํ คาถาวิรหิตํเยว เวยฺยากรณนฺติ, อิธาธิปฺเปตนฺติ จ ทสฺเสนฺโต ‘‘นาปชฺชตี’’ติอาทินา ปริหรติ. ตถา หีติ เตเนว การเณน, สติปิ สฺนฺตรนิมิตฺตโยเค อโนกาสสฺานํ พลวภาเวเนวาติ อตฺโถ.
สงฺคหวารวณฺณนา นิฏฺิตา.