📜
๔. ปฏินิทฺเทสวารวณฺณนา
๑. เทสนาหารวิภงฺควณฺณนา
๕. อนฺวตฺถสฺตนฺติ อตฺถานุคตสฺภาวํ, ‘‘เทสนาหาโร’’ติ อยํ สฺา อนฺวตฺถา อตฺถานุคตาติ อตฺโถ.
อวุตฺตเมวาติ ¶ ปุพฺเพ อสํวณฺณิตปทเมว. ‘‘ธมฺมํ โว’’ติอาทิ (ม. นิ. ๓.๔๒๐) วจนสฺส สมฺพนฺธํ ทสฺเสตุํ ‘‘กตฺถ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เตปิฏกสฺส หิ พุทฺธวจนสฺส สํวณฺณนาลกฺขณํ เนตฺติปฺปกรณํ, ตฺจ ปริยตฺติธมฺมสงฺคาหเก สุตฺตปเท สํวณฺเณตพฺพภาเวน คหิเต คหิตเมว โหติ. เตนาห ‘‘เทสนาหาเรน…เป… ทสฺเสตี’’ติ.
เยสํ อสฺสาทาทีนํ วิภชนลกฺขโณ เทสนาหาโร, เต คาถาย, อิธาปิ จ อาคเต ‘‘อสฺสาทํ อาทีนว’’นฺติอาทินา อุทาหรณวเสน วิภชิตุํ ‘‘ตตฺถ กตโม อสฺสาโท’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺสํ ‘‘อสฺสาทาทีนวตา’’ติ คาถายํ วุตฺโต กตโม อสฺสาโท. อถ วา ‘‘อสฺสาทํ อาทีนว’’นฺติอาทินา โย อิธ อสฺสาทาทีนํ อุทฺเทโส, ตตฺถ กตโม อสฺสาโทติ เจติ อตฺโถ. เอส นโย เสเสสุปิ. กมฺมกรณตฺถภินฺนสฺส วิสยวิสยิตาลกฺขณสฺส อสฺสาททฺวยสฺส นิทสฺสนตฺถํ คาถาทฺวยุทาหรณํ, ตถา กามวิปริณามลกฺขณสฺส, วฏฺฏทุกฺขลกฺขณสฺส จาติ ทุวิธสฺสาปิ อาทีนวสฺส นิทสฺสนตฺถํ ‘‘อริยมคฺโค นิพฺพาน’’นฺติ ทุวิธสฺสาปิ นิสฺสรณสฺส นิทสฺสนนิทสฺสนตฺถฺจ ทฺเว ทฺเว คาถา อุทาหฏา.
ธมฺโม หเว รกฺขติ ธมฺมจารินฺติ (ชา. ๑.๑๐.๑๐๒-๑๐๓; เนตฺติ. ๕, ๒๖, ๓๑; เปฏโก. ๒๒) เอตฺถ ¶ ธมฺมจาริโน มคฺคผลนิพฺพาเนหิ สาติสยารกฺขา สมฺภวติ, สมฺปตฺติภวสฺสาปิ วิปริณามสงฺขารทุกฺขตาหิ ทุคฺคติภาโว อิจฺฉิโตวาติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘นิสฺสรณํ อนามสิตฺวา’’ติ. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘นิพฺพานํ วา อุปนิธาย สพฺพา อุปปตฺติโย ทุคฺคตี’’ติ.
อเวกฺขสฺสูติ วิธานํ. ตสฺสา ปน อเวกฺขาย ปวตฺติอากาโร, วิสโย, กตฺตา จ ‘‘สฺุโต, โลกํ, โมฆราชา’’ติ ปทตฺตเยน วุตฺตาติ อาห – ‘‘สฺุโต…เป… อาณตฺตี’’ติ. ตตฺถ สงฺขารานํ สฺุตา อนตฺตสภาวตาย, อตฺตสฺุตาย จ สิยา. ยโต เต น วสวตฺติโน, อตฺตสารวิรหิตา จ, ยโต เต อนตฺตา, ริตฺตา, ตุจฺฉา จ อตฺตนา, ตทุภยํ ทสฺเสติ ‘‘อวสวตฺติตา’’ติอาทินา. เอวํ มจฺจุตโร สิยาติ เอวํ ปฏิปตฺติยา มจฺจุตโร ภเวยฺยาติ อตฺโถ. ปริกปฺเปตฺวา วิธิยมานสฺส มจฺจุตรณสฺส ปุพฺพภาคปฏิปทา เทสนาย ปจฺจกฺขโต สิชฺฌมานํ สาติสยํ ผลนฺติ อาห ‘‘ตสฺส ยํ…เป… ผล’’นฺติ.
๖. อุทาหรณวเสนาติ ¶ นิทสฺสนวเสน. ตตฺถ ‘‘ปุคฺคลวิภาเคนา’’ติ อิมินา อุคฺฆฏิตฺุอาทิปุคฺคลปโยชิโต อสฺสาทาทีสุ ภควโต เทสนาวิเสโสติ ทสฺเสติ.
ฆฏิตมตฺตนฺติ โสตทฺวารานุสาเรน มโนทฺวาริกวิฺาณสนฺตาเนน อาลมฺพิตมตฺตํ. สสฺสตาทิอาการสฺสาติ สสฺสตุจฺเฉทาการสฺส. อิทฺหิ ทฺวยํ ธมฺมเทสนาย จาเลตพฺพํ, น อนุโลมิกขนฺติ, ยถาภูตาณํ วา. เอตสฺมิฺหิ จตุกฺเก อาสยสามฺตา. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘สสฺสตุจฺเฉททิฏฺี จ, ขนฺติ เจวานุโลมิกา;
ยถาภูตฺจ ยํ าณํ, เอตํ อาสยสฺิต’’นฺติ. (วิสุทฺธิ. มหาฏี. ๑.๑๓๖; ที. นิ. ฏี. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา; สารตฺถ. ฏี. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา, เวรฺชกณฺฑวณฺณนา; วิ. วิ. ฏี. ๑.เวรฺชกณฺฑวณฺณนา);
จลนายาติ วิกฺขมฺภนาย. ปรานุวตฺติยาติ สมุจฺเฉทนาย. อุคฺฆฏิเต ชานาตีติ อุคฺฆฏิตฺูติ มูลวิภุชาทิปกฺเขเปน สทฺทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. วิปฺจิตนฺติ ‘‘วิสมํ จนฺทิมสูริยา ปริวตฺตนฺตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๔.๗๐) วิย ภาวนปุํสกนิทฺเทโสติ อาห ¶ ‘‘มนฺทํ สณิก’’นฺติ. นิสฺสรณอาทีนวนิสฺสรณอสฺสาทาทีนวนิสฺสรณานํ วิภาวนา เวเนยฺยตฺตยวินยนสมตฺถา.
จตฺตาโรติ อสฺสาโท จ อาทีนโว จ อสฺสาโท อาทีนโว จ อสฺสาโท นิสฺสรณฺจาติ เอเต จตฺตาโร. ยทิ นิสฺสรณวิภาวนา เวเนยฺยวินยนสมตฺถา, กสฺมา ปฺจโม น คหิโตติ อาห ‘‘อาทีนวาวจนโต’’ติ. ยทิ หิ อุคฺฆฏิตฺุํ สนฺธาย อยํ นโย วุจฺจติ, นิสฺสรณมตฺเตน สิทฺธํ สิยา. อถ วิปฺจิตฺุํ, เนยฺยํ วา, อาทีนโว จ นิสฺสรณฺจ อสฺสาโท จ อาทีนโว นิสฺสรณฺจ วตฺตพฺโพ สิยา? ตถา อปฺปวตฺตตฺตา น คหิโต. เตนาห ‘‘อาทีนวาวจนโต’’ติอาทิ. เทสนนฺติ สามฺโต คหิตํ ‘‘สุตฺเตกเทสํ คาถํ วา’’ติ วิเสเสติ. ปทปรมอคฺคหณฺเจตฺถ สอุปายสฺส นิสฺสรณสฺส อนามฏฺตฺตา.
‘‘กลฺยาณ’’นฺติ อิมินา อิฏฺวิปาโก, ‘‘ปาปก’’นฺติ อนิฏฺวิปาโก อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘อยํ อสฺสาโท, อยํ อาทีนโว’’ติ. ลาภาทีนํ ปฺุผลตฺตา ตทนุโรธํ วา สนฺธาย ‘‘อยํ อสฺสาโท’’ติ วุตฺตํ. ตพฺพิปริยาเยน อลาภาทีนํ อาทีนวตา เวทิตพฺพา.
กามาติ ¶ กิเลสกามสหิตา วตฺถุกามา. วิรูปรูเปนาติ อปฺปติรูปากาเรน. มเถนฺตีติ มทฺทนฺติ. ปพฺพชิโตมฺหีติ ปพฺพชฺชํ อุปคโต อมฺหิ. อปณฺณกนฺติ อวิรชฺฌนกํ. สามฺนฺติ สมณภาโว. สมิตปาปภาโวเยว เสยฺโย สุนฺทรตโร.
ตตฺถ ‘‘กามา หิ จิตฺรา มธุรา มโนรมา’’ติ อยํ อสฺสาโท, ‘‘วิรูปรูเปน มเถนฺติ จิตฺต’’นฺติ อยํ อาทีนโว, ‘‘อปณฺณกํ สามฺ’’นฺติ อิทํ นิสฺสรณนฺติ อาห ‘‘อยํ…เป… นิสฺสรณฺจา’’ติ.
ผลาทีนํ เอกกวเสน จ ติกวเสน จ ปาฬิยํ อุทาหฏตฺตา วุตฺตํ ‘‘ทุกวเสนปี’’ติ.
สุขา ปฏิปทา, ทุกฺขา ปฏิปทาติ ยา ทฺเว ปฏิปทา, ตาสุ เอเกกา ทนฺธขิปฺปาภิฺตาย ทฺเว ทฺเว โหนฺตีติ อาห ‘‘ปฏิปทาภิฺากโต วิภาโค ปฏิปทากโต โหตี’’ติ. กตปุพฺพกิจฺจสฺส ปถวีกสิณาทีสุ สพฺพปมํ ‘‘ปถวี’’ติอาทินา ปวตฺตมนสิกาโร ปมสมนฺนาหาโร. อุปจารนฺติ อุปจารชฺฌานํ. ปฏิปชฺชิตพฺพตาย ฌานมฺปิ ‘‘ปฏิปทา’’ติ ¶ วุจฺจติ. ตทฺา เหฏฺิมปฺโต อธิกา ปฺาติ กตฺวา ‘‘อภิฺา’’ติ วุจฺจติ.
กิเลเสติ นีวรณปฺปกาเร, ตํสหคตกิเลเส จ. องฺคปาตุภาวนฺติ วิตกฺกาทิฌานงฺคปฏิลาภํ.
อภินิวิสนฺโตติ ปฏฺเปนฺโต. รูปารูปํ ปริคฺคณฺหนฺโตติ รูปารูปธมฺเม ลกฺขณาทีหิ ปริจฺฉินฺทิตฺวา คณฺหนฺโต. ปริคฺคหิตรูปารูปสฺส มคฺคปาตุภาวทนฺธตา จ นามรูปววตฺถานาทีนํ กิจฺฉสิทฺธิยา สิยาติ น รูปารูปปริคฺคหกิจฺฉตาย เอว ทุกฺขาปฏิปทตา วตฺตพฺพาติ เจ? น, นามรูปววตฺถาปนาทีนํ ปจฺจนีกกิเลสมนฺทตาย สุขสิทฺธิยมฺปิ ตถาสิทฺธวิปสฺสนาสหคตานํ อินฺทฺริยานํ มนฺทตาย มคฺคปาตุภาวโต. รูปารูปํ ปริคฺคเหตฺวาติ อกิจฺเฉนปิ ปริคฺคเหตฺวา, กิจฺเฉน ปริคฺคหิเต วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. เอวํ เสเสสุปิ. นามรูปํ ววตฺถาเปนฺโตติ ‘‘นามรูปมตฺตเมตํ, น อฺโ โกจิ สตฺตาทิโก’’ติ ววตฺถาปนํ กโรนฺโต. กตโร ปเนตฺถ วาโร ยุตฺตรูโปติ? โย โกจิ สกึ, ทฺวิกฺขตฺตุํ, อเนกสตกฺขตฺตุนฺติ เอวมาทีสุ หิ วิกฺขมฺภนวาเรสุ สกึ, ทฺวิกฺขตฺตฺุจ วิกฺขมฺภนวาโร สุขา ปฏิปทา เอว, น ตโต อุทฺธํ สุขา ปฏิปทา โหติ, ตสฺมา ติกฺขตฺตุํ วิกฺขมฺภนวารโต ¶ ปฏฺาย ทุกฺขา ปฏิปทา เวทิตพฺพา. อปิจ กลาปสมฺมสนาวสาเน อุทยพฺพยานุปสฺสนาย อุปฺปนฺนสฺส วิปสฺสนุปกฺกิเลสสฺส ติกฺขตฺตุํ วิกฺขมฺภเนน กิจฺฉตาวาโร ทุกฺขา ปฏิปทา เวทิตพฺพา. เอตฺถ ทนฺธตฺตา ปฏิปทาย เอตสฺส อกิจฺฉตฺเตปิ ปุริมานํ กิจฺฉตฺเต ทุกฺขาปฏิปทตา วุตฺตนยาว. ยสฺส ปน สพฺพตฺถ อกิจฺฉตา, ตสฺส ปรมุกฺกํสคตา สุขา ปฏิปทา เวทิตพฺพา.
ยถา นามรูปปริคฺคหกิจฺฉตาย มคฺคปาตุภาวทนฺธตาย ทุกฺขา ปฏิปทา ทนฺธาภิฺา วุตฺตา, ตถา ตพฺพิปริยาเยน จตุตฺถี, ตทุภยโวมิสฺสตาวเสน ทุติยา, ตติยา จ าตพฺพาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิมินา…เป… เวทิตพฺพา’’ติ. วฏฺฏทุกฺขโต นิยฺยานสฺส อธิปฺเปตตฺตา ‘‘วิปสฺสนาปกฺขิกา เอวา’’ติ วุตฺตํ.
เหตุปายผเลหีติ เอตฺถ ตณฺหาจริตตา, มนฺทปฺตา จ ปมาย ปฏิปทาย เหตุ, ตณฺหาจริตตา, อุทตฺถปฺตา จ ทุติยาย, ทิฏฺิจริตตา, มนฺทปฺตา จ ตติยาย, ทิฏฺิจริตตา, อุทตฺถปฺตา จ จตุตฺถิยา. อุปาโย ปน ยถากฺกมํ สติสมาธิวีริยปฺินฺทฺริยานิ ¶ , สติปฏฺานฌานสมฺมปฺปธานสจฺจานิ จ อุปนิสฺสยภูตานิ. ผลํ วฏฺฏทุกฺขโต นิยฺยานํ.
สมาธิมุเขนาติ สมาธิมุเขน ภาวนานุโยเคน. เตเนวาห ‘‘สมถปุพฺพงฺคมาย วิปสฺสนายา’’ติ. อิธาติ อิมสฺมึ เนตฺติปฺปกรเณ. วกฺขติ ‘‘ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ เสกฺขผล’’นฺติ, ‘‘ราควิราคา เจโตวิมุตฺติกามธาตุสมติกฺกม’’นฺติ จ. โสติ อนาคามี.
เตนาติ ปฏิปกฺเขน. ตโตติ ปฏิปกฺขโต. สมานาธิกรณวเสน จ เจโตวิมุตฺติสทฺทานํ สมาสํ กตฺวา ภินฺนาธิกรณวเสน วตฺตุํ ‘‘อถ วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปุน ‘‘เจตโส วา’’ติอาทินา อฺปทตฺถวเสน เจโตวิมุตฺติปทานํ สมาสํ ทสฺเสติ. วิฺาณปริยาเยน เจโต-สทฺเทน วุตฺตโยชนา น สมฺภวตีติ อาห ‘‘ยถาสมฺภว’’นฺติ.
หา-สทฺโท คติอตฺโถ, คติ เจตฺถ าณคติ อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘หาตพฺพาติ คเมตพฺพา’’ติ. เนตพฺพาติ าเปตพฺพา.
๗. ตนฺติ ¶ ปุคฺคลวิภาคํ. าณวิภาเคนาติ สุตมยาทิาณปฺปเภเทน. นิพฺพตฺตนนฺติ อุปฺปาทนํ. ตตฺถาติ ตสฺมึ อุคฺฆฏิตฺุตาติอาทิปุคฺคลวิภาคภูเต เทสนาภาชเน. เทสนายนฺติ สุตฺเต. ตํ ทสฺเสตุนฺติ ตํ ปุคฺคลวิภาคํ ทสฺเสตุํ. ‘‘สฺวายํ หาโร กถํ สมฺภวตี’’ติ เกจิ ปนฺติ.
สาติ วุตฺตปฺปการธมฺมตฺถานํ วีมํสนปฺา. อธิการโตติ ‘‘สตฺถา วา ธมฺมํ เทสยตี’’ติอาทิอธิการโต. สามตฺถิยโต อุคฺฆฏิตฺุอาทิเวเนยฺยวินยนสมตฺถภาวโต. ปริยตฺติธมฺมสฺส อุปธารณนฺติ เอตฺถาปิ ‘‘อธิการโต สามตฺถิยโต วา’’ติ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํ.
‘‘วีมํสาทิปริยายวตี ปมวิกปฺปวเสน, วีมํสาทิวิภาควตี ทุติยวิกปฺปวเสน, จินฺตาย เหตุภูตาย นิพฺพตฺตา จินฺตามยี’’ติ เอวมาทิวุตฺตนยานุสาเรน สกฺกา โยเชตุนฺติ อาห ‘‘เสสํ วุตฺตนยเมวา’’ติ.
สุตจินฺตามยาเณสูติ สุตมยาเณ จ จินฺตามยาเณ จ สุตจินฺตามยาเณสุ จ สุตจินฺตามยาเณสูติ เอกเทสสรูเปกเสโส เวทิตพฺโพ. จินฺตามยาเณเยว หิ ปติฏฺิตา มหาโพธิสตฺตา ¶ จริมภเว วิปสฺสนํ อารภนฺติ, อิตเร สุตจินฺตามยาเณสูติ. เตหีติ ตถา ปนฺเตหิ. วุตฺตนเยนาติ ‘‘อุปาทารูปํ ปริคฺคณฺหาติ, อรูปํ ปริคฺคณฺหาตี’’ติอาทินา ปฏิปทากถายํ (เนตฺติ. อฏฺ. ๕) วุตฺตนเยน.
๘. ปรโต โฆโส ปจฺจยภูโต เอติสฺสาติ อธิปฺปาโย. ‘‘ปจฺจตฺตสมุฏฺิเตน จ โยนิโสมนสิกาเรนา’’ติ อิทํ อาวุตฺตินเยน ทุติยํ อาวฏฺฏตีติ เวทิตพฺพํ. เตน สาวกานํ ภาวนามยาณุปฺปตฺติ สงฺคหิตา โหติ. สาวกานเมว วา าณุปฺปตฺติ อิธาธิปฺเปตา อุคฺฆฏิตฺุอาทิวิภาคกถนโต. เอตสฺมึ ปกฺเข ปุพฺเพ วุตฺตเอกเสสนโยปิ ปฏิกฺขิตฺโต ทฏฺพฺโพ. ‘‘อาสยปโยคปโพธสฺส นิปฺผาทิตตฺตา’’ติ เอเตน ปจฺฉิมจกฺกทฺวยปริยาปนฺนานิ ปุพฺพเหตุสงฺคหานิ สุตจินฺตามยาณานิ สนฺธาย ‘‘อิมา ทฺเว ปฺา อตฺถี’’ติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ. อตฺถิภาโว เจตาสํ ปฏิปกฺเขน อนุปทฺทุตตา เวทิตพฺพา. อปริกฺขตตฺตา อนภิสงฺขตตฺตา. สุตมยาณสฺสาปิ ปุริมสิทฺธสฺส.
๙. เทสนาปฏิปทาาณวิภาเคหีติ ¶ นิสฺสรณเทสนาทิเทสนาวิภาเคหิ, ทุกฺขาปฏิปทาทิปฏิปทาวิภาเคหิ, สุตมยาณาทิาณวิภาเคหิ.
อวสิฏฺปาริสชฺเชนาติ ขตฺติยคหปติปริสปริยาปนฺเนน. อฏฺนฺนนฺติ ขตฺติยปริสา พฺราหฺมณคหปติสมณจาตุมหาราชิกตาวตึสมารพฺรหฺมปริสาติ อิมาสํ อฏฺนฺนํ.
สมตฺเถตีติ สมตฺถํ สมฺพนฺธตฺถํ กโรติ.
ตเมว ทฺวาทสปทภาวํ ทีเปตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ตทตฺถสฺสาติ ฉฉกฺกปริยายตฺถสฺส (ม. นิ. ๓.๔๒๐ อาทโย). สพฺพปริยตฺติธมฺมสงฺคาหกตฺตา ฉฉกฺกปริยายสฺส, ตทตฺถสฺส จ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺเตน สุตฺเตน (สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑; มหาว. ๑๓; ปฏิ. ม. ๒.๓๐) สงฺคหิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘สพฺพสฺสาปิ…เป… วิภาเวนฺโต’’ติ. วิสยิภาเวน พฺยฺชนปทานํ, วิสยภาเวน อตฺถปทานํ สมฺพนฺธํ สนฺธายาห ‘‘เตสํ…เป… สมฺพนฺธภาว’’นฺติ.
ปทาวยโว อกฺขรานิ. ปทตฺโถติ ปทตฺถาวยโว. ปทตฺถคฺคหณสฺสาติ ปทตฺถาวโพธสฺส. วิเสสาธานํ วิเสสุปฺปตฺติ. วากฺยเภเทติ วากฺยวิเสเส. จิตฺตปริโตสนํ จิตฺตาราธนํ. พุทฺธินิสานํ ปฺาย เตชนํ ติกฺขภาวกรณํ. นานาวากฺยวิสยตาปิ สิทฺธา โหติ ปทาทีหิปิ สงฺกาสนสฺส สิทฺธตฺตา ¶ . เอกวากฺยวิสยตาย หิ อตฺถปทานํ สงฺกาสนาทโย ยถากฺกมํ อกฺขราทิวิสยา เอวาติ นิยโม สิยา. เอเตนาติ อตฺถปทานํ นานาวากฺยวิสยตฺเถน.
อุคฺฆฏนาทิอตฺถานีติ อุคฺฆฏนวิปฺจนนยนปฺปโยชนานิ.
๑๐. อุปติฏฺติ เอตฺถาติ อุปฏฺิตนฺติ อุปฏฺิตสทฺทสฺส อธิกรณตฺถตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อุปติฏฺนฏฺาน’’นฺติ วุตฺตํ ยถา ‘‘ปทกฺกนฺต’’นฺติ. เตนาห ‘‘อิทํ เนส’’นฺติอาทิ. ปฏิปตฺติเทสนาคมเนหีติ ปฏิปตฺติคมนเทสนาคมเนหิ. ‘‘กิจฺฉํ วตายํ โลโก อาปนฺโน ชายติ จ…เป… ชรามรณสฺสา’’ติอาทินา ชรามรณโต ปฏฺาย ปฏิจฺจสมุปฺปาทมุเขน วิปสฺสนํ อภินิวิสิตฺวา มหาคหนํ ฉินฺทิตุํ นิสานสิลายํ ผรสุํ นิเสนฺโต วิย กิเลสคหนํ ฉินฺทิตุํ โลกนาโถ าณผรสุํ เตเชนฺโต พุทฺธภาวาย เหตุสมฺปตฺติยา ปริปากคตตฺตา สพฺพฺุตฺาณาธิคมาย วิปสฺสนาคพฺภํ ¶ คณฺหาเปนฺโต อนฺตรนฺตรา นานาสมาปตฺติโย สมาปชฺชิตฺวา อนุปทธมฺมวิปสฺสนาวเสน อเนกาการโวการสงฺขาเร สมฺมสนฺโต ฉตฺตึสโกฏิสตสหสฺสมุเขน ยํ าณํ ปวตฺเตสิ, ตํ ‘‘มหาวชิราณ’’นฺติ วทนฺติ. อฏฺกถายํ ปน ‘‘จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสมาปตฺติสฺจาริมหาวชิราณ’’นฺติ (ที. นิ. อฏฺ. ๓.๑๔๑) อาคตํ, ตํ เทวสิกํ วฬฺชนกสมาปตฺตีนํ ปุเรจรานุจราณํ สนฺธาย วุตฺตํ. ยํ ปน วกฺขติ ‘‘าณวชิรโมหชาลปทาลน’’นฺติ, ตํ สห วิปสฺสนาย มคฺคาณํ เวทิตพฺพํ. เอตํ พฺรหฺมจริยนฺติ สาสนพฺรหฺมจริยํ อธิปฺเปตนฺติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘พฺรหฺมุโน’’ติอาทิมาห.
เทสนายาติ กรณตฺเถ อิทํ กรณวจนํ. นิยุตฺโตติ เอตฺถ เหตุอตฺโถ อนฺโตนีโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘นิทฺธาเรตฺวา โยชิโต’’ติ อาห.
เทสนาหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. วิจยหารวิภงฺควณฺณนา
๑๑. ชาติลิงฺคกาลสาธนวิภตฺติสงฺขฺยาวิเสสาทิโต สทฺทโต ปทวิจโย กาตพฺโพ. ตตฺถ กริยมาโน จ ยถาสภาวนิรุตฺติยา เอว กโต สุกโต โหตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิทํ นามปทํ ¶ …เป… อยํ สทฺทโต ปทวิจโย’’ติ วตฺวา ‘‘โส ปนาย’’นฺติอาทิมาห. วตฺตพฺพอตฺถสํวณฺณนาติ ตํตํปทวจนียสฺส อตฺถสฺส เภทํ วตฺวา ปริยาเยหิ วิวริตฺวา กถนํ.
วิจิยมานสฺส สุตฺตปทสฺสาติ ปุจฺฉาวเสน ปวตฺตสุตฺตปทสฺส. ‘‘สุตฺตนฺตรปทานิปิ ปุจฺฉาวเสเนว ปวตฺตานี’’ติ วทนฺติ ‘‘น สพฺพมฺปิ สุตฺตปท’’นฺติ. เอกสฺเสว ปทสฺส สมฺภวนฺตานํ อเนเกสํ อตฺถานํ อุทฺธาโร อตฺถุทฺธาโร. เอกสฺเสว ปน อตฺถสฺส สมฺภวนฺตานํ อเนเกสํ ปทานํ อุทฺธาโร ปทุทฺธาโร. สพฺเพ หิ สํวณฺณิยมาเน สุตฺเต ลพฺภมาเน สพฺเพ ปทตฺเถ. นว สุตฺตนฺเตติ สุตฺตเคยฺยาทิวเสน นวปฺปกาเร สุตฺตสฺมึ อาเนตฺวา วิจินตีติ ¶ โยชนา. อถ วา ‘‘สพฺเพ นว สุตฺตนฺเต’’ติ อิมินา ปวิจยลกฺขเณน หาเรน สุตฺตเคยฺยาทีนิ สพฺพานิปิ นวปฺปการานิ สุตฺตานิ วิจินตีติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘สุตฺตเคยฺยาทิเก’’ติอาทิ.
‘‘โกสลานํ ปุรา รมฺมา’’ติอาทิกา (สุ. นิ. ๙๘๒) ฉปฺาส คาถา วตฺถุคาถา. ‘‘ปารายนมนุคายิสฺส’’นฺติ (สุ. นิ. ๑๑๓๗ อาทโย) ปน อาทิกา เอกูนวีสติ คาถา อนุคีติคาถา. อิทํ นามํ กตนฺติ อิทํ ‘‘ปารายน’’นฺติ นามํ กตํ. เตนาห ‘‘ปารํ คมนียา อิเม ธมฺมา, ตสฺมา อิมสฺส ธมฺมปริยายสฺส ‘ปารายนนฺตฺเวว อธิวจน’’’นฺติ (สุ. นิ. ปารายนตฺถุติคาถา; จูฬนิ. ปารายนตฺถุติคาถา ๑๔๙ อาทโย). พุทฺธิยํ วิปริวตฺตมานนฺติ อิมสฺส วิจยหารวิภงฺคสฺส เทสนากาเล อายสฺมา มหากจฺจาโน อตฺตโน พุทฺธิยํ วตฺตมานํ กตฺวา เอวมาหาติ โยชนา.
เอกํสพฺยากรณสฺส อยนฺติ เอกํสพฺยากรณียา, เอกํเสน วา พฺยากาตพฺพตฺตา เอกํสพฺยากรณียา, เอกํสพฺยากรณโยคฺคาติ อตฺโถ. เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโย. ปนียาติ เปตพฺพตฺตา อพฺยากรณียาติ อตฺโถ. สมยนฺตรปริจเยน นิวารณธมฺมํ ปติ สํสยปกฺขนฺโท ปุจฺฉตีติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘วิมติจฺเฉทน’’นฺติ. ปกติยา ปน นิวารณธมฺมํ อชานนฺโต าตุกามตาย ปุจฺฉตีติ อทิฏฺโชตนาย ปุจฺฉาปิ สิยา. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘โลกสฺส นิวารณาทีนิ อชานนฺเตนา’’ติ.
เอกวตฺถุปริคฺคหาติ เอกสฺส อภิเธยฺยตฺถสฺส คหณโต.
วิมุตฺติปริปาจกอินฺทฺริยานิ วิวฏฺฏปกฺเข ิตสฺส สทฺธาทโย ธมฺมา, กึ ปเนตฺถ อริยานมฺปิ อินฺทฺริยโลเกน สงฺคโห โหตีติ อาห ‘‘ปริยาปนฺนธมฺมวเสนา’’ติอาทิ.
กาฬปกฺขจาตุทฺทสีฆนวนสณฺฑเมฆปฏลจฺฉาทนอฑฺฒรตฺตีนํ ¶ วเสน จตุรงฺคสมนฺนาคเตน. วิวิจฺฉาติ วิจิกิจฺฉาย. เตนาห ‘‘วิจิกิจฺฉาเหตู’’ติ. ทุกฺขมสฺส มหพฺภยนฺติ เอตฺถ วุตฺตํ ‘‘อสฺสา’’ติ ปทํ ‘‘ชปฺปาภิเลปนํ อสฺส พฺรูมี’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ชปฺปา ตณฺหา อสฺส โลกสฺสา’’ติ อาห. ‘‘สพฺพสตฺตาน’’นฺติอาทินา, ‘‘สพฺพโสวา’’ติอาทินา จ อนฺวยโต, พฺยติเรกโต จ สาติสยํ อวิชฺชาย นีวรณภาวํ ¶ ทสฺเสติ. ‘‘ทูเร สนฺโต ปกาสนฺติ (ธ. ป. ๓๐๔; เนตฺติ. ๑๑), รตฺโต อตฺถํ น ชานาตี’’ติ (เนตฺติ. ๑๑, ๒๗) คาถาทฺวเยนาปิ อนุคีติวิจยํ ทสฺเสตีติ โยเชตพฺพํ.
รูปาวจราติ รูปาวจรสตฺตา. วิปริณามทุกฺขตาย มุจฺจนสฺส การณวจนนฺติ สมฺพนฺโธ. ยโต วฏฺฏทุกฺขโต มุจฺจนํ. ตํ วฏฺฏทุกฺขํ อนวเสสปริยาทานวเสน สงฺขารทุกฺขตาคหเณน.
เอกาธารนฺติ เอกวตฺถุ อธิฏฺานํ. นิวารณํ วิกฺขมฺภนํ ปิธานํ สมุจฺเฉโทติ อตฺถทฺวยสฺส ปุจฺฉิตตฺตา ‘‘อเนกาธารํ ทสฺเสตุ’’นฺติ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘นิวารณสงฺขาตํ สํวรํ…เป… ปิธิยฺยนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺตี’’ติ (สุ. นิ. อฏฺ. ๒.๑๐๔๑; จูฬนิ. อฏฺ. ๓). ตสฺสตฺโถ ‘‘นิวารณสงฺขาตํ วิกฺขมฺภนํ, สํวรํ, ปิธานฺจ กเถหี’’ติ.
‘‘โวทาน’’นฺติ อิมินา โสตานํ วิกฺขมฺภนวิสุทฺธิ, ‘‘วุฏฺาน’’นฺติ อิมินา สมุจฺเฉทวิสุทฺธิ อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘ปุจฺฉาย ทุวิธตฺถวิสยตํ วิวริตุํ ‘เอว’นฺติอาทิ วุตฺต’’นฺติ. ตถา จาห ‘‘โวทายติ…เป… อริยมคฺโค’’ติ.
ทิฏฺิมานาวิชฺชาโสตาปิ ตณฺหาโสตานุคาติ อาห ‘‘เยภุยฺเยน อนุโรธวเสนา’’ติ. อุปจารวเสนาติ นิสฺสิตุปจารวเสน. สพฺพสฺมาติ จกฺขุโต ยาว มนโตติ สพฺพสฺมา ทฺวารโต. สพฺพปฺปกาเรนาตฺติ ตณฺหายนมิจฺฉาภินิเวสนอุนฺนมนาทิปฺปกาเรน.
ตเมว สตินฺติ ยายํ สติ ปุพฺพภาเค โสตานํ วิกฺขมฺภนวเสน วุตฺตา, ตเมว สตึ. มคฺคกฺขเณ โสตานํ สํวรํ ปิธานํ พฺรูมิ. ยสฺมา ปน ปิธายิกาปิ สติ มคฺคกฺขเณ ปฺานุคา, ปฺากิจฺจเมเวตฺถ อธิกํ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ปฺาเยเต ปิธียเร’’ติ.
สํวรปิธานานนฺติ เอตฺถ สํวรสทฺเทน นิวารณํ วุตฺตํ.
ยสฺมึ ¶ ยสฺมึ อริยมคฺเค อนธิคเต ยํ ยํ อภิสงฺขารวิฺาณํ อุปฺปชฺชนารหํ, ตสฺมึ ตสฺมึ อธิคเต ตํ ตํ วิฺาณํ อนุปฺปาทนิโรเธน นิรุชฺฌติ สทฺธึ อตฺตนา สมฺปยุตฺตนามรูเปนาติ อาห ‘‘ตสฺส ตสฺส วิฺาณสฺส นิโรเธน สเหวา’’ติ. อนุปฺปาทนิโรโธ หิ เอตฺถ ‘‘นิโรโธ’’ติ อธิปฺเปโต อนุปาทิเสสนิพฺพานสฺส อธิปฺเปตตฺตาติ. อนุสนฺธียติ เอเตนาติ อนุสนฺธิ, อิธ ปุจฺฉิยมาโน อตฺโถ.
สห ¶ วิสเยน ทสฺเสตุนฺติ เอตฺถ สจฺจานิ เอว วิสโย. ปหาตพฺพสภาวํ สมุทยสจฺจํ, ตสฺส วิสโย ทุกฺขสจฺจํ. ‘‘สํโยชนิเยสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา ปวฑฺฒตี’’ติ (สํ. นิ. ๒.๕๓, ๕๗) หิ วุตฺตํ. ปหายกสภาวํ มคฺคสจฺจํ, ตสฺส วิสโย นิโรธสจฺจนฺติ อาห ‘‘สห วิสเยน…เป… สจฺเจสู’’ติ. กามฺเจตฺถ ‘‘สมุทโย ทฺวีสุ ภูมีสุ ปหียตี’’ติ อารทฺธํ, ‘‘ทสฺสเนน ตีณิ สํโยชนานิ ปหียนฺติ, ภาวนาย สตฺต สํโยชนานิ ปหียนฺตี’’ติ ปน วิภาควจนเมว วตฺตนฺติ อาห ‘‘ปหายกวิภาคมุเขน ปหาตพฺพวิภาคํ ทสฺเสตุ’’นฺติ.
นิรวเสสกามราคพฺยาปาทา ตติยมคฺเคน ปหียนฺติ, อิตเร จตุตฺถมคฺเคนาติ วุตฺตํ ‘‘อิตเรหิ ปน นิรวเสส’’นฺติ. ตตฺถาติ กมฺมวิปากวฏฺฏปฺปเภเทน เตธาตุเก ภวตฺตเย. สํโยชนวเสนาติ สพฺพทา โยชนวเสน พนฺธนวเสน.
๑๒. อคฺคผลาณตาย เอกมฺปิ สมานํ ตนฺนิมิตฺตสฺส ขยานุปฺปาทารมฺมณสฺส ปจฺจเวกฺขณาณสฺส วเสน ผลโวหาเรน ทฺเว นามานิ ลภติ.
โสมนสฺสนามลาโภ อิมินา อารมฺมณสงฺเกเตนาติ ตทตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘ขเย…เป… สมฺายา’’ติ อาห.
๑๓. ตคฺคหเณเนวาติ ผสฺสปฺจมกปฺจรูปินฺทฺริยคฺคหเณเนว. สหจรณาทินาติ สหชาตาทิอนนฺตราทิปจฺจยภาเวน เจว นิสฺสยารมฺมณาทินา จ. ‘‘สมฺปยุตฺต’’นฺติ อิมินา สหิตตา อวิสิฏฺตา อิธาธิปฺเปตาติ อาห ‘‘อวิภาเคน คหณียภาวํ สนฺธายา’’ติ.
กถํ สมาธินฺทฺริยํ อุปฺปาเทตีติ อาห ‘‘สติคฺคหเณน เจตฺถ ปริยุฏฺานปฺปหานํ อิธาธิปฺเปต’’นฺติ. น หิ สมาธินา ปริยุฏฺานปฺปหานํ สมฺภวติ.
ปทหติ ¶ เอเตนาติ ปธานํ, วีริยํ. เตติ วีริยสงฺขารา. เอกรเสนาติ ยถา อินฺทฺริยานิ เอกรสานิ โหนฺติ, เอวํ เอกรสภาเวน สรณโต ปวตฺตนโต. ตถา ปวตฺติยา เอว สุฏฺุ วต วีริยํ วาเหสีติ โยคินา สงฺกปฺเปตพฺพโต ตทุปควีริยวาหนฏฺเน ‘‘สมฺปหํสนา’’ติ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘เอวํ เม…เป… เหตุภาวโต’’ติ.
อิทฺธิสทฺทสฺส ¶ ปโม กตฺตุอตฺโถ, ทุติโย กรณตฺโถ วุตฺโต, ปาทสทฺทสฺส เอโก กรณตฺโถ เอว. ปชฺชิตพฺพา จ อิทฺธี วุตฺตา, น จ อิชฺฌนฺติ. ปชฺชิตพฺพา จ อิทฺธี ปชฺชนกรเณน ปาเทน สมานาธิกรณา น โหนฺตีติ ‘‘ปเมน อตฺเถน อิทฺธิ เอว ปาโท’’ติ กถํ สกฺกา วตฺตุํ, ตถา อิทฺธิกิริยากรเณน สาเธตพฺพา พุทฺธิสงฺขาตา อิทฺธิ ปชฺชนกิริยากรเณน ปชฺชิตพฺพาติ ทฺวินฺนํ กรณานํ น สมานาธิกรณตา สมฺภวตีติ ‘‘ทุติเยน อตฺเถน อิทฺธิยา ปาโท’’ติ กถํ สกฺกา วตฺตุนฺติ เจ? สกฺกา, ปาทสฺส อิชฺฌมานโกฏฺาส อิชฺฌนกรณูปายภาวโต. อถ วา ‘‘ปเมน อตฺเถน อิทฺธิยา ปาโท, ทุติเยน อตฺเถน อิทฺธิ เอว ปาโท อิทฺธิปาโท’’ติ เอวํ โยชนโต. กถํ? อนนฺตรตฺโถ ปจฺจาสตฺติาเยน อิธ ปโมติ อธิปฺเปโต, ตโต ปุริโม ทุติโยติ.
‘‘ฉนฺทํ เจ ภิกฺขุ อธิปตึ กริตฺวา ลภติ สมาธิ’’นฺติอาทิ (วิภ. ๔๓๒) วจนโต ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวตีติ เอตฺถาปิ ฉนฺทาธิปติ สมาธิ ฉนฺทสมาธีติ อธิปติสทฺทโลปํ กตฺวา สมาโส วุตฺโตติ วิฺายติ. อธิปติสทฺทตฺถทสฺสนวเสเนว ปน ‘‘ฉนฺทเหตุโก, ฉนฺทาธิโก วา สมาธี’’ติ สมฺโมหวิโนทนิยํ (วิภ. อฏฺ. ๔๓๑) วุตฺตํ, ตสฺมา อิธาปิ ฉนฺทาธิปติ สมาธิ ฉนฺทสมาธีติ เวทิตพฺโพ. ตํ ปน ฉนฺทํ วุตฺตนเยน สทฺธาสีเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘สทฺธาธิปเตยฺยา จิตฺเตกคฺคตา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘อิทํ ปธาน’’นฺติ วา วีริยํ วุตฺตํ. วีริยสทฺทาเปกฺขาสหิตํ เอกวจเนน วตฺวา จตุพฺพิธสฺสปิ วีริยสฺส อธิปฺเปตตฺตา นิพฺพตฺเตตพฺพธมฺมวิภาเคน จ ‘‘อิเม สงฺขารา’’ติ วุตฺตํ. เตน ปธานภูตา สงฺขาราติ เอวํ สมาโส เวทิตพฺโพ. สงฺขตสงฺขาราทินิวตฺตนตฺถฺเจตฺถ ปธานคฺคหณํ. อถ วา ตํ ตํ วิเสสํ สงฺขโรตีติ สงฺขาโร, สพฺพมฺปิ วีริยํ. ตตฺถ จตุกิจฺจสาธกโต อฺสฺส นิวตฺตนตฺถํ ปธานคฺคหณนฺติ ปธานภูตา เสฏฺภูตาติ อตฺโถ.
วีริยิทฺธิปาทนิทฺเทเส ‘‘วีริยสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคต’’นฺติ (วิภ. ๔๓๕) ทฺวิกฺขตฺตุํ วีริยํ อาคตํ. ตตฺถ ปุริมํ สมาธิวิเสสนํ ‘‘วีริยาธิปติ สมาธิ วีริยสมาธี’’ติ, ทุติยํ สมนฺนาคมงฺคทสฺสนตฺถํ. ทฺเว เอว หิ สพฺพตฺถ สมนฺนาคมงฺคานิ สมาธิ, ปธานสงฺขาโร จ. ฉนฺทาทโย ¶ สมาธิวิเสสนานิ. ปธานสงฺขาโร ปน ปธานวจเนเนว วิเสสิโต, น ฉนฺทาทีหีติ น อิธ วีริยาธิปติตา ปธานสงฺขารสฺส วุตฺตา โหติ. วีริยฺจ สมาธึ วิเสเสตฺวา ิตเมว สมนฺนาคมงฺควเสน ¶ ปธานสงฺขารวจเนน วุตฺตนฺติ นาปิ ทฺวีหิ วีริเยหิ สมนฺนาคโม วุตฺโต โหติ. ยสฺมา ปน ฉนฺทาทีหิ วิสิฏฺโ สมาธิ ตถา วิสิฏฺเเนว เตน สมฺปยุตฺโต ปธานสงฺขาโร, เสสธมฺมา จ, ตสฺมา สมาธิวิเสสนานํ วเสน ‘‘จตฺตาโร อิทฺธิปาทา’’ติ วุตฺตา. วิเสสนภาโว จ ฉนฺทาทีนํ ตํตํอปสฺสยนวเสน โหตีติ ฉนฺทสมาธิ…เป… อิทฺธิปาทนฺติ เอตฺถ นิสฺสยตฺเถปิ ปาทสทฺเทน อุปายตฺเถน ฉนฺทาทีนํ อิทฺธิปาทตา วุตฺตา โหติ. ตถา หิ อภิธมฺเม อุตฺตรจูฬภาชนีเย ‘‘จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ฉนฺทิทฺธิปาโท’’ติอาทินา (วิภ. ๔๕๗) ฉนฺทาทีนเมว อิทฺธิปาทตา วุตฺตา. ปฺหาปุจฺฉเก จ ‘‘จตฺตาโร อิทฺธิปาทา – อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธี’’ติ (วิภ. ๔๖๒) อารภิตฺวาปิ ปุน ฉนฺทาทีนํเยว กุสลาทิภาโว วิภตฺโต. อุปายิทฺธิปาททสฺสนตฺถเมว หิ นิสฺสยิทฺธิปาททสฺสนํ กตํ. อฺถา จตุพฺพิธตาว น โหตีติ. อยเมตฺถ ปาฬิวเสน อตฺถวินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
ตทงฺคสมุจฺเฉทนิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตตฺตํ วตฺวา ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวกนิสฺสิตสฺส อวจนํ ‘‘ฉนฺทสมาธิ…เป… อิทฺธิปาทํ ภาเวตี’’ติ (วิภ. ๔๓๒) ภาเวตพฺพานํ อิทฺธิปาทานํ วุตฺตตฺตา. ภาวิติทฺธิปาทสฺส หิ สจฺฉิกาตพฺพา ผลปริยาปนฺนา อิทฺธิปาทาติ.
โวสฺสคฺคสทฺโท ปริจฺจาคตฺโถ, ปกฺขนฺทนตฺโถ จาติ โวสฺสคฺคสฺส ทุวิธตา วุตฺตา. ยถาวุตฺเตน ปกาเรนาติ ตทงฺคสมุจฺเฉทปฺปกาเรน, ตนฺนินฺนภาวารมฺมณปฺปกาเรน จ. ปริณมนฺตํ วิปสฺสนกฺขเณ.
๑๔. ปุพฺพภาคปฺายาติ เอกาวชฺชนนานาวชฺชนวีถีสุ ปวตฺตอุปจารปฺาย. อธิคมปฺายาติ อปฺปนาปฺาย. ปุน ปุพฺพภาคปฺายาติ นานาวชฺชนุปจารปฺาย, ปฏิสนฺธิปฺาย วา. อุปจารปฺายาติ เอกาวชฺชเน, สพฺพตฺถ วา ปวตฺตอุปจารปฺาย.
ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนวิจโยปีติ ยถาวุตฺตาย ปุจฺฉาย วิสฺสชฺชนวิจโยปิ. วุตฺตนยานุสาเรนาติ อทิฏฺโชตนา, วิมติจฺเฉทนา จาติ เหฏฺา วุตฺตนยานุคมเนน.
๑๕. เสเข ¶ อเสเขติ เสกฺเข อริยปุคฺคเล, อเสกฺเข อริยปุคฺคเล. วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมปฺปหาเนติ วิปสฺสนํ ปุเรจาริกํ กตฺวา ปวตฺตกิเลสปฺปหาเน, ปหานาภิสมเยติ อตฺโถ.
‘‘ยํ ¶ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา’’ติ ปาฬึ ทสฺเสตฺวา ปุน ‘‘ยํ อนิจฺเจ ทุกฺเข อนตฺตนี’’ติ วจนํ เอวมฺเปตฺถ ปนฺตีติ ทสฺเสตุํ.
เสสสํกิเลสโวทานธมฺมาติ เคธโต อวสิฏฺสํกิเลสธมฺมา จ สพฺพโวทานธมฺมา จ. อภาเวนาติ อภาวเนน อภาวกรเณน.
ปโยคปรกฺกมนฺติ ภุสํ โยโค ปโยโค, ปโยโคว ปรกฺกโม ปโยคปรกฺกโม, จิตฺตํ. อุกฺขิปตีติ โกสชฺชปกฺเข ปติตุํ อเทนฺโต กุสลปกฺเข อุทฺธํ ขิเปนฺโต วิย ปวตฺตติ. ปธานวีริยนฺติ อกุสลานํ อนุปฺปาทนฏฺเน อุตฺตมวีริยํ. โยเชตพฺพานีติ ‘‘อาเสวมาโน วายมตี’’ติอาทินา โยเชตพฺพานิ. อนุปฺปนฺนาติ อวตฺตพฺพตํ อาปนฺนานนฺติ ภูมิลทฺธารมฺมณาธิคฺคหิตาวิกฺขมฺภิตาสมุคฺฆาฏิตุปฺปนฺนานํ.
๑๖. ‘‘อฏฺมกสฺส อินฺทฺริยานี’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘ปมมคฺเค สทฺธาทโย’’ติอาทิ วุตฺตํ. อินฺทฺริยคฺคหณฺจ ปาฬิยํ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺพฺพํ.
อสุภานุปสฺสนา กายานุปสฺสนาสติปฏฺานนฺติ อาห ‘‘สติปฏฺานภาวนาย สุนิคฺคหิโต กามวิตกฺโก’’ติ. สมาธิ อุปฺปชฺชมาโน กามวิตกฺกมฺปิ นิคฺคเหตฺวา เอว อุปฺปชฺชตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนวชฺชสุขปทฏฺาเนนา’’ติอาทิมาห. ‘‘กุสเลสุ ธมฺเมสุ อารทฺธวีริโย’’ติอาทินา ธมฺมจฺฉนฺทโต อุปฺปชฺชมาโน วีริยจฺฉนฺโท ขนฺตึ ปริพฺรูเหตีติ ทสฺเสติ. อนวชฺชธมฺมานํ อุปการกธมฺมาเสวนํ วิย อนุปการกธมฺมปริวชฺชนมฺปิ ปฺานิเสวเนเนว โหตีติ อาห ‘‘สมาธิอาทีน’’นฺติอาทิ.
๑๗. สพฺพธมฺมาธิฏฺานํ เทสนํ ปุคฺคลาธิฏฺาเนน วิภชิตุํ ‘‘โลโก นามา’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สพฺพธมฺมานนฺติ…เป… ทสฺเสตุ’’นฺติ อาห. มหคฺคตธมฺเมสุ านํ ตํสมฺปาทนาว. ตถา เสเสสุ. วฑฺฒิยมาเนสูติ ยถา วิมุตฺตึ ปริปาจยนฺติ, เอวํ พฺรูหิยมาเนสุ.
ทสฺสนปริฺาติ รูปารูปธมฺมานํ สลกฺขณโต, ปจฺจยโต จ ปริชานนา. เตนาห ‘‘าตปริฺา’’ติ. ปฏิปกฺขวิธมเนน สทฺธึ ลกฺขณตฺตยวิภาวนา อิธ ‘‘ภาวนาปริฺา’’ติ อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘ภาวนา…เป… ปริฺา จา’’ติ ¶ . ทสฺสนตฺถา ปริฺา ทสฺสนปริฺา, ภาวนตฺถา ปริฺา ภาวนาปริฺาติ เอวํ วา เอตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
กกฺขฬผุสนาทีติ ¶ กกฺขฬาทิผุสนาทิ. อภิชานิตฺวาติ อภิฺาย ปฺาย ชานิตฺวา, ิตสฺส อภิชานนเหตุ วาติ อตฺโถ. อตฺโถติ ผลํ. นโยติ วุตฺตนโย.
‘‘ยํ อสงฺขต’’นฺติปิ ปนฺติ. จตุนยโกวิโทติ เอกตฺตนานตฺตาทินยจตุกฺเก นิปุโณ. เทสนายุตฺติกุสโลติ ธมฺมานํ เทสนาวิธิมฺหิ กุสโล.
สทิสี กาตพฺพา สํสนฺทนวเสนาติ อธิปฺปาโย. อาเนตพฺพา ‘‘อยํ เทสนา อิมาย เทสนาย เอวํ สํสนฺทตี’’ติ. อตฺถโต อเปตนฺติ อยุตฺตตฺถํ. อสมฺพนฺธตฺถนฺติ อฺมฺํ อสมฺพนฺธปทตฺถํ. นนุ ปฏฺานวิจาโร นยวิจาโร วิย หาเรหิ อสมฺมิสฺโส วิจารณนฺตโรติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิ. อิธ นิกฺขิตฺโตติ อิธ สุตฺตวิจเย สุตฺตตฺถวิจารภาวโต นิกฺขิตฺโต, เอเตน วา ปฏฺานสฺส หารนฺโตคธภาวทสฺสเนเนว มูลปทานํ วิย ปฏฺานสฺส ปทตฺถนฺตราภาโว ทสฺสิโตติ เวทิตพฺพํ.
อิมสฺส สุตฺตสฺสาติ สํวณฺณิยมานสุตฺตํ สนฺธายาห. กสฺมึ วา ปเทติ สํวณฺณิยมานํ คาถํ สนฺธายาห. ตพฺพิจเยนาติ ปุจฺฉาทิวิจเยน, อสฺสาทาทิวิจเยน จ.
วิจยหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ยุตฺติหารวิภงฺควณฺณนา
๑๘. เอวเมตสฺส สุตฺตสฺส อตฺโถ น คเหตพฺโพ, เอวํ ปน คเหตพฺโพติ อคฺคเหตพฺพคเหตพฺพานํ อตฺถานํ วิชหนคฺคหณตฺถาย ยุตฺตายุตฺติวิจารณายํ วชฺเชตพฺเพสุ ตาว ปมํ ปฏิปตฺตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อตถากาเรน คยฺหมานา สุตฺตตฺถา วิสโย’’ติ ยถา ‘‘วามํ มฺุจ, ทกฺขิณํ คณฺหา’’ติ (ธ. ส. อฏฺ. ๔๙๘; วิสุทฺธิ. มหาฏี. ๑.๑๔; สํ. นิ. ฏี. ๑.๑.๒๑๓). วชฺเชตพฺพภาวโต หิ สุตฺตปเทหิ สุตฺตตฺเถ ¶ วิเวจิเต คเหตพฺพภาโว จ อวสิฏฺโ โหติ. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘เมตฺตาวิหารสฺส สโต พฺยาปาโท จิตฺตํ ปริยาทาย สฺสตี’ติ น ยุชฺชติ เทสนา, ‘พฺยาปาโท ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉตี’ติ ยุชฺชติ เทสนา’’ติ (เนตฺติ. ๒๑).
ยุตฺตินิทฺธารเณน ¶ อยถาสภาวโต วิเวจิตฺวา ยถาสภาวโต ธมฺมสฺส คหณการณานิ กเถนฺโต ‘‘มหนฺตา อปทิสิตพฺพา เอเตสนฺติ มหาปเทสา’’ติ อิมมตฺถมาห ‘‘พุทฺธาทโย’’ติอาทินา. ปติฏฺานานีติ ปติฏฺานสาธนานิ. เสเสสูติ สงฺฆาปเทสาทีสุ. ปมตฺโถ เอว หิ อิธ ปาฬิ อาคโต, วินิจฺฉยเน การณํ มหาปเทโสติ อธิปฺปาโย. สุตฺโตตรณาทีติ อาทิสทฺเทน สุตฺตาโนตรณาทิปิ สงฺคยฺหติ. สุตฺโตตรณวินยสนฺทสฺสนานิ หิ เกนจิ ยถาภตสฺส คนฺถสฺส ‘‘ธมฺโม’’ติ วินิจฺฉยเน การณํ. สุตฺตาโนตรณวินยาสนฺทสฺสนานิ ‘‘อธมฺโม’’ติ. ยทิ เอวนฺติ ยทิ ยถาภตสฺส คนฺถสฺส สุตฺตวินเยหิ สํสนฺทนํ ‘‘ธมฺโม’’ติ, อสํสนฺทนํ ‘‘อธมฺโม’’ติ วินิจฺฉยการณํ, เอวํ สนฺเตติ อตฺโถ. สมฺปทียติ าปียติ ธมฺโม เอเตหีติ สมฺปทายา, อกฺขาตาโร.
วินียนฺติ ราคาทโย เอเตนาติ วินโย, การณํ. เตนาห ‘‘ราคาทิวูปสมนิมิตฺต’’นฺติ. กึ ปน ตํ? สาธิฏฺานสมถวิปสฺสนาทิธมฺมา. เย ปรโต ‘‘เตจตฺตาลีสํ โพธงฺคมา ธมฺมา’’ติ (เนตฺติ. ๒๔) วกฺขติ.
วินยมหาปเทสา กปฺปิยานุโลมโต อนุโลมกปฺปิยํ นาม, ตํสทิสตาย สุตฺตนฺตมหาปเทสาปิ อนุโลมกปฺปิยนฺติ อฏฺกถาโวหาโร. เตน วุตฺตํ ‘‘ยํ อนุโลมกปฺปิยนฺติ วุจฺจตี’’ติ.
ยทิปิ ตตฺถ ตตฺถ ปวตฺตา ภควโต ปกิณฺณกเทสนา อฏฺกถา, สา ปน ธมฺมสงฺคาหเกหิ เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ สงฺคายิตฺวา ตสฺส อตฺถสํวณฺณนานุรูเปน วาจนามคฺคํ อาโรปิตตฺตา อาจริยวาโท นาม. เตน วุตฺตํ ‘‘อาจริยวาโท นาม อฏฺกถา’’ติ. ติสฺโสปิ สงฺคีติโย อารุฬฺโห เอว หิ พุทฺธวจนสฺส อตฺถสํวณฺณนาภูโต กถามคฺโค ปจฺฉา ตมฺพปณฺณิเยหิ มหาเถเรหิ สีหฬภาสาย ปิโต. อตฺตโนมติ เถรวาโท. สเมนฺตเมว คเหตพฺพนฺติ ยถา ปาฬิยา สํสนฺทติ ¶ , เอวํ มหาปเทสโต อตฺถา อุทฺธริตพฺพาติ ทสฺเสติ. ปมาทปาวเสน อาจริยวาทสฺส กทาจิ ปาฬิยา อสํสนฺทนาปิ สิยา, โส น คเหตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘สุตฺเตน สเมนฺโต เอว คเหตพฺโพ’’ติ.
จตูหิ มหาปเทเสหิ ยุชฺชตีติ จตูหิ มหาปเทเสหิ น วิรุชฺฌติ. อิทานิ ตํ อวิรุชฺฌนาการํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เยน เยนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. สุตฺโตตรณาทิ เอว เหตฺถ การณํ. ตสฺส จ อเนกาการตาย ‘‘ปกาเรนา’’ติ วุตฺโต. สํวณฺณิยมาเน สุตฺเต สํวณฺณนาวเสน คเหตพฺพนฺติ ¶ สมฺพนฺโธ. อาภเตนาติ อานีเตน. สุตฺตโตติ สุตฺตนฺตรโต. อยฺเหตฺถ อตฺโถ – เกนจิ ปสงฺเคน สุตฺตนฺตรโต อุทฺธริตฺวา อานีเตน สุตฺตปเทน สุตฺโตตรณาทินา, การณปฺปกาเรน จ จตุมหาปเทสาวิโรเธน สํวณฺณิยมาเน สุตฺเต สํวณฺณนาวเสน อตฺถชาตํ คเหตพฺพนฺติ. เตนาห ‘‘เตน…เป… กาตพฺพา’’ติ. ตตฺถ ยุตฺติหารโยชนา กาตพฺพาติ ยุตฺตินิทฺธารณวเสน อยํ ยุตฺติหาโร โยเชตพฺโพ. อถ วา ยุตฺติหารโยชนา กาตพฺพาติ อิมินา หาเรน วกฺขมานนเยน ยุตฺติคเวสนํ กตฺวา ตาย ยุตฺติยา สพฺพหารโยชนา กาตพฺพาติ อตฺโถ. ลกฺขณฺเหตํ ยุตฺติคเวสนาย, ยทิทํ ยุตฺติหาโร. เตนาห ‘‘สพฺเพสํ หารานํ, ยา ภูมี, โย จ โคจโร เตสํ. ‘‘ยุตฺตายุตฺตปริกฺขา’’ติ (เนตฺติ. ๔), ‘‘อิมาย ยุตฺติยา อฺมฺเหิ การเณหิ คเวสิตพฺพ’’นฺติ (เนตฺติ. ๒๐) จ.
๑๙. ยทิ วา สพฺพานิ ปทานิ เอกํ อตฺถํ อภิวทนฺตีติ โยชนา.
๒๐. ชรายํ ิตสฺส อฺถตฺตนฺติ ิตสฺส ยํ อฺถตฺตํ อฺถาภาโว, อยํ ชรา นาม. ขณิกมรณํ ขณิกนิโรโธ. สมุจฺเฉทมรณํ ขีณาสวานํ ขนฺธปรินิพฺพานํ.
เกวลสฺสาติ ชราย อมิสฺสสฺส. อฺาว ชรา, อฺํ มรณนฺติ ‘‘ปฏิฺาตสฺส เกวลสฺส มรณสฺส ทิฏฺตฺตา’’ติ เหตุ. ยถา ตํ เทวานนฺติ สทิสูทาหรณํ, วิสทิสูทาหรณํ ปน อิทฺธิปาทาทโย, อนฺวยพฺยติเรกา คเหตฺวา โยเชตพฺพา.
เตหีติ ¶ ชรามรเณหิ.
‘‘ชีรณภิชฺชนสภาวา’’ติ อิมินา เลเสน ตณฺหาชรามรณานํ อนฺตฺตํ โยเชติ. ยทิปิ ‘‘อฺา ตณฺหา, อฺา ชรา, อฺํ มรณ’’นฺติ สิทฺโธวายมตฺโถ, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘น อิท’’นฺติอาทิ, ตถาปิ สกฺกุเณยฺยปริหารายํ โจทนาติ อชฺฌารุฬฺหํ ตตฺถ โทสํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยทิ จ ยถา ชรามรณ’’นฺติ ปาฬิปวตฺตานิ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยทิ…เป… ทสฺเสตี’’ติ อาห. ภาโวติ อธิปฺปาโย. เอเตสนฺติ ตณฺหาชรามรณานํ.
‘‘อิมาย ยุตฺติยา อฺมฺเหิ การเณหิ คเวสิตพฺพ’’นฺติ จ เกจิ ปนฺติ, พฺยฺชนโตปิ คเวสิตพฺพํ, อฺตฺถ อตฺถโต อฺตฺถมฺปีติ อธิปฺปาโย. ตเมว พฺยฺชนโต อฺตฺถํ ทสฺเสตุํ ปาฬิยํ ‘‘สลฺโลติ วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อิเมสนฺติ สลฺลธูปายนานํ. อิจฺฉาวิปริยาเยติ ¶ อิจฺฉิตาลาเภ, อปฺปจฺจยสมวาเย วา. อิทมฺปิ สมตฺถนํ โหติ ยถาธิปฺเปตสฺส อฺตฺถสฺส พฺยติเรกทสฺสนภาวโต. ชรามรณวิปริยาเยติ ชรามรเณ อสติ. น หิ ยถาธิปฺเปตชรามรณาภาเว ตณฺหา น โหตีติ.
ทฺวิธา วุตฺตาติ ทฺวิปฺปกาเรน วุตฺตา, ทฺวิกฺขตฺตุํ วา วุตฺตา. ยํ อิทํ…เป… อารมฺมณกรณวเสน วา อภิลปนนฺติ เอวํ กิริยาปรามสนํ โยเชตพฺพนฺติ เวทิตพฺพํ. วิเสโสติ อยํ เอตาสํ อิจฺฉาตณฺหานํ ปกติสงฺขาโต วิเสโส. ‘‘ทฺวีหิ นาเมหี’’ติปิ ปาฬิ. ยทิปิ เอวนฺติ กามํ วิสยวิเสเสสุ เอวํ ยถาวุตฺตอวตฺถาวิเสเสน อิจฺฉาตณฺหานํ อตฺถิ กาจิ เภทมตฺตาติ อตฺโถ. สภาวโต ปน เภโท นตฺถีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตถาปี’’ติ อาห.
อิจฺฉนฺตีติ กาเมนฺติ. ตณฺหายนา ปาตุกามตา. สนฺตาปนฏฺเนาติ ปริทหนภาเวน. อากฑฺฒนฏฺเนาติ อวหรณฏฺเน. สริตานีติ ราควเสน อลฺลานิ. ตํสมฺปยุตฺตปีติวเสน สินิทฺธานิ สิเนหิตานิ. วิสตฺติกาติ วิตฺถตา รูปาทีสุ เตภูมกธมฺเมสุ พฺยาปนวเสน. วิสฏาติ ปุริมเววจนเมว ต-การสฺส ฏ-การํ กตฺวา วุตฺตํ. วิสาลาติ วิปุลา. วิสกฺกตีติ ปริสกฺกติ สหติ. รตฺโต หิ ราควตฺถุนา ปาเทน ตาฬิยมาโนปิ สหติ. ‘‘โอสกฺกนํ, วิปฺผนฺทนํ วา วิสกฺกน’’นฺติ วทนฺติ. อนิจฺจาทิกํ นิจฺจาทิโต ¶ คณฺหนฺตี วิสํวาทิกา โหติ. วิสํหรตีติ ตถา ตถา กาเมสุ อานิสํสํ ทสฺเสนฺตี วิวิเธหิ อากาเรหิ เนกฺขมฺมาภิมุขปฺปวตฺติโต จิตฺตํ สํหรติ สํขิปติ. วิสํ วา ทุกฺขํ, ตํ หรติ, วหตีติ อตฺโถ. ทุกฺขนิพฺพตฺตกสฺส กมฺมสฺส เหตุภาวโต วิสมูลา, วิสํ วา ทุกฺขาทิเภทา เวทนา มูลํ เอตายาติ วิสมูลา, ทุกฺขสมุทยตฺตา วิสํ ผลํ เอติสฺสาติ วิสผลา. รูปาทิทุกฺขสฺเสว ปริโภโค เอตาย, น อมตสฺสาติ วิสปริโภคา. สพฺพตฺถ นิรุตฺติวเสน ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. โย ปเนตฺถ ปธาโน อตฺโถ, ตํ ทสฺเสตุํ ปุน ‘‘วิสตา วา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ.
สิเนหนํ เปมกรณํ. พนฺธนฏฺเนาติ สํโยชนฏฺเน. อาสีสนฏฺเนาติ อิจฺฉนฏฺเน. อภินนฺทนฏฺเนาติ อสฺสาทนฏฺเน, สมฺปฏิจฺฉนฏฺเน วา.
๒๑. อนภิรตีติ อุกฺกณฺา. าณนิพฺพิทาติ นิพฺพิทานุปสฺสนา. ยถา จ ทุกฺขู…เป… จาเรสุ ยุตฺติ วุตฺตาติ โยชนา.
สุขาปฏิปทาทนฺธาภิฺา ¶ สุขาปฏิปทาขิปฺปาภิฺา สุขาปฏิปทาทโย. โย ทุกฺขาย ปฏิปทาย วิเสสํ อธิคนฺตุํ ภพฺโพ, ตสฺส สุขาปฏิปทาโยคฺยสฺส วิย กริยมานา ธมฺมเทสนา วิเสสาวหา น โหติ, ตสฺมา สา น ยุตฺตาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘ราคจริโต’’ติอาทินา. ราคจริตสฺส ตถา ตถา กามานํ อาทีนวํ, โอการํ, สํกิเลสํ, เนกฺขมฺเม อานิสํสฺจ อวิภาเวตฺวา อาทิโต วิปสฺสนากถาว กริยมานา น วิเสสาวหา โหติ อาสยสฺส อโสธิตตฺตาติ เอตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ปาฬิยํ ‘‘วิปสฺสนา…เป… เทสนา’’ติ อาหาติ เวทิตพฺพํ. เสสปเทสุปีติ ยถา ‘‘ราคจริตสฺสา’’ติอาทินา ราคจริตโกฏฺาสวเสน ปาฬิยํ เทสนาย อยุตฺติ วุตฺตา, อิมินา นเยน เสสปเทสุปิ โทสจริตโกฏฺาสาทีสุปิ ‘‘โทสจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อสุภํ เทเสยฺยา’’ติอาทินา ปาฬิยํ อวุตฺโตปิ ยถาสมฺภวมตฺโถ นิทฺธาเรตฺวา วตฺตพฺโพ. กสฺมา ปน ยุตฺติหาเร อยุตฺตินิทฺธารณา กตาติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิ. เสเสสุปิ เอเสว นโยติ เสเสสุปิ โทสจริตาทิวเสน นิทฺธาริเตสุ อยุตฺติคเวสเนสุ อยเมว อุปาโย. อนุโลมปฺปหาน’’นฺติปิ ปาฬิ, โส เอวตฺโถ.
‘‘ยาวติกา ¶ าณสฺส ภูมี’’ติ เอเตน ยุตฺติหารสฺส มหาวิสยตํ ทสฺเสติ. กสฺมา ปนายํ มหาวิสโยติ? ยุตฺติวิจารภาวโต, สํวณฺเณตพฺพสฺส จ ธมฺมสฺส นานานยนิปุณาทิคุณวิเสสโยคโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตํ กิสฺส เหตู’’ติ อาห.
อปรภาเคติ ปจฺฉาภาเค. เมตฺตาวิหาริภาคสฺส อปริหีนตาวจนโต อโยโค วุตฺโต. เตนาห ‘‘สโต’’ติ. ยถาวุตฺตการณโต เอวาติ ปฏิปกฺขตฺตา เอว.
ปหาเนกฏฺภาวโต ทิฏฺิมฺิตสฺส. อาทีนวทสฺสเนน วิตกฺกํ ชิคุจฺฉนฺตา ทุติยชฺฌานสฺส อาสนฺนอุปจารชฺฌานธมฺมาปิ วิตกฺการมฺมณา น โหนฺติ, ปเคว ทุติยชฺฌานธมฺมาติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘อารมฺมณกรณตฺโถ เหตฺถ สหคตสทฺโท’’ติ.
เอวํ ยุตฺติหารลกฺขณํ อาคมโต ยุตฺตายุตฺตวิจารํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อาคมานุคตาย ยุตฺติยาปิ ตํ ทสฺเสตุํ คุณมุเขน โทสวิภชนํ วิภชนฺโต ‘‘อปิเจตฺถา’’ติอาทิมาห. ตํ อุตฺตานตฺถเมว.
ยุตฺติหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ปทฏฺานหารวิภงฺควณฺณนา
๒๒. เตสํ ¶ เตสนฺติ อนวเสสปริยาทานํ, เตน เย สุตฺเต วุตฺตา จ ธมฺมา, เย จ เตสํ การณภูตํ, เตสํ สพฺเพสมฺปีติ วุตฺตํ โหติ. สพฺพธมฺมยาถาวอสมฺปฏิเวโธติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘กตฺถ ปน โส’’ติอาทิ วุตฺตํ.
ปิยายิตพฺพชาติยนฺติ เปมนียสภาวํ. มิจฺฉาปฏิปทาติ ปมาทาปตฺติ, มิจฺฉาภินิเวโส วา. เอกวารํ อุปฺปนฺนาปิ ปาณาติปาตเจตนา เวรปฺปสวนโต โทสสฺส, เอกวารํ อุปฺปนฺนาปิ ปมาทาปตฺติ, มิจฺฉาภินิเวโส วา โมหสฺส อุปฺปตฺติการณนฺติ ปาฬิยํ อวุตฺตมฺปิ นยโต นิทฺธาเรตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘โทสสฺส…เป… อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ’’ติ อาห. นิมิตฺตตฺถคฺคหณลกฺขณํ วณฺณสณฺานํ, อนุพฺยฺชนตฺถคฺคหณลกฺขณํ อนุพฺยฺชนนฺติ ‘‘นิมิตฺตานุพฺยฺชนคฺคหณลกฺขณา’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ ตตฺถ นิมิตฺตํ อิตฺถิปุริสนิมิตฺตํ. อนุพฺยฺชนํ หตฺถปาทหสิตกถิตาทิ. ผสฺโส ปจฺจโย เอติสฺสาติ ¶ ผสฺสปจฺจยา, ตํภาโว ผสฺสปจฺจยตา. อสฺสาเทติ เอตายาติ อสฺสาโท, ตณฺหา.
วตฺถูนิ เยฺยธมฺโมติ อาห ‘‘วตฺถุอวิปฺปฏิปตฺติ วิสยสภาวปฏิเวโธ’’ติ. อิธาธิปฺเปตํ สมฺมาปฏิปตฺตึ ทสฺเสตุํ ‘‘สีลสมาธิสมฺปทาน’’นฺติ วุตฺตํ. เอกเทสุปลกฺขณวเสน, วณฺณคนฺธราคิสปฺปายวเสน วา ปาฬิยํ ‘‘วินีลกวิปุพฺพกคฺคหณลกฺขณา อสุภสฺา’’ติ วตฺวา ‘‘ตสฺสา นิพฺพิทาปทฏฺาน’’นฺติ วุตฺตํ นิพฺพิทํ ทสฺเสนฺโต ‘‘นิพฺพิทา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ปริตสฺสนโต วิเสเสตุํ ‘‘าเณนา’’ติ วิเสสิตํ. ตถา ปวตฺตนฺติ นิพฺพิทนากาเรน ปวตฺตนํ.
โยนิโส อุมฺมุชฺชนฺติยา วิเทหรฺโ ธีตาย รุจาย ชาติสฺสราณํ กมฺมสฺสกตฺาณสฺส การณํ อโหสิ, น ปน อสปฺปุริสูปนิสฺสยโต, อโยนิโส อุมฺมุชฺชนฺตสฺส ตสฺเสว รฺโ เสนาปติโน อลาตสฺส พีชกสฺส ทาสสฺสาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิมสฺส จ…เป… อุทาหริตพฺโพ’’ติ อาห. โสติ ปสาโท. อวตฺถาวิเสโสติ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ อนาวิลภาวลกฺขิโต อวตฺถาเภโท. อายตนคโตติ านคโต, รตนตฺตยวิสโยติ อตฺโถ. ‘‘กาโย’’ติอาทินา อวตฺถาวิเสเสน วินา สภาวสิทฺธเมว ปทฏฺานํ ทสฺเสติ.
อิมสฺมึ จ าเน ปาฬิยํ ปุพฺเพ เยสํ ธมฺมานํ ปทฏฺานํ นิทฺธาริตํ, เต ธมฺมา เยสํ ธมฺมานํ ¶ ปทฏฺานานิ โหนฺติ, เต ทสฺเสตุํ ‘‘อปโร นโย’’ติอาทิ อารทฺธนฺติ เวทิตพฺพํ. อสฺสาทมนสิกาโร อโยนิโสมนสิการลกฺขโณ วุตฺโต นิทสฺสนมตฺตอตฺโถติ เวทิตพฺโพ, เยภุยฺเยน สตฺตานํ โลภวเสน อโยนิโสมนสิการา สํวตฺตนฺตีตฺติ ทสฺสนตฺถํ วา เอวํ วุตฺตํ. อุปปตฺติ เอว โอปปจฺจยํ, ตสฺส ภาโว โอปปจฺจยิกนฺติ อาห ‘‘อุปปตฺติภวภาเวนา’’ติ. ววตฺถิตภาโวติ ววตฺถิตภาโว รูปสฺส ทสฺสนาทิปฏินิยตารมฺมณกิจฺจตา. ภวสฺส องฺคานีติ ภวสฺส การณานิ. ทุติเย องฺคานีติ อวยวา, กมฺมวฏฺฏมฺปิ วา การณงฺคภาเวน โยเชตพฺพํ.
กมฺมฏฺานสฺสาติ ภาวนาย พฺรูหนา วฑฺฒนา. เตสูติ ติตฺถฺุตาทีสุ. กลฺยาณมิตฺตสฺส สมฺมเทว ปยิรุปาสนายปีติ ตํ นิสฺสาย ลทฺเธน สพฺพาย ธมฺมสฺสวเนน ธมฺมุปสํหิตํ ปาโมชฺชํ โหตีติ ติตฺถฺุตา ปีตฺุตาย ปทฏฺานํ. เอวํ ยาย วิมุตฺติยา สติ วิมุตฺติาณทสฺสนํ โหตีติ ¶ สา ตสฺส ปทฏฺานนฺติ อยมตฺโถ ปากโฏติ อาห ‘‘ปุริมานํ…เป… สุวิฺเยฺโย เอวา’’ติ. สห อธิฏฺาเนนาติ าตปริฺาย สทฺธึ. าตปริฺา หิ ตีรณปริฺาย อธิฏฺานํ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
ปทฏฺานหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ลกฺขณหารวิภงฺควณฺณนา
๒๓. ‘‘ลกฺขณหารสฺส วิสยํ ปุจฺฉตี’’ติ วุตฺตํ, ‘‘โก ปน ตสฺส วิสโย’’ติ วุตฺเต สมานลกฺขณา อวุตฺตธมฺมา. กายานุปสฺสนาย สมารทฺธาย เวทนานุปสฺสนาทโย สุเขเนว สิชฺฌนฺตีติ ตพฺพจเนน เวทนาคตาสติอาทีนํ วุตฺตภาโว ทสฺสิโต สติปฏฺานภาเวน เอกลกฺขณตฺตาติ กายานุปสฺสนาสติปฏฺานสฺส สทฺธานุคฺคหิตานิ วีริยสติสมาธิปฺินฺทฺริยานิ สาธนํ, เอวํ อิตเรสมฺปีติ กตฺวา วุตฺตํ. อยํ อตฺโถ อฏฺกถายเมว (เนตฺติ. อฏฺ. ๕๑) ปรโต อาคมิสฺสติ. อิมินา นเยน เสเสสุปิ เอกลกฺขณตานิทฺเทเสสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ปรโตติ จตุพฺยูหหารวณฺณนายํ (เนตฺติ. อฏฺ. ๒๐).
อสมฺมิสฺสโตติ เวทนาทโยปิ เอตฺถ สิตา เอตฺถ ปฏิสนฺธาติ กาเย เวทนาทิอนุปสฺสนาปสงฺเคปิ อาปนฺเน ตทสมฺมิสฺสโตติ อตฺโถ.
อวยวิคาหสมฺาติธาวนสาราทานาภินิเวสนิเสธนตฺถํ ¶ กายํ องฺคปจฺจงฺเคหิ, ตานิ จ เกสาทีหิ, เกสาทิเก จ ภูตุปาทายรูเปหิ วินิพฺภุชิตุํ ‘‘ตถา น กาเย’’ติอาทิมาห. ปาสาทาทินคราวยวสมูเห อวยวิวาทิโนปิ อวยวิคาหณํ กโรนฺติ. นครํ นาม โกจิ อตฺโถ อตฺถีติ ปน เกสฺจิ สมฺาติธาวนํ สิยาติ อิตฺถิปุริสาทิสมฺาติธาวเน นครนิทสฺสนํ วุตฺตํ. อฺโ โกจิ สตฺตาทิโก. ยํ ปสฺสติ อิตฺถึ, ปุริสํ วา. นนุ จกฺขุนา อิตฺถิปุริสทสฺสนํ นตฺถีติ? สจฺจํ นตฺถิ, ‘‘อิตฺถึ ปสฺสามิ, ปุริสํ ปสฺสามี’’ติ ปน ปวตฺตสมฺาวเสน ‘‘ยํ ปสฺสตี’’ติ วุตฺตํ. มิจฺฉาทสฺสเนน วา ทิฏฺิยา ยํ ปสฺสติ, น ตํ ทิฏฺํ รูปายตนํ โหติ, รูปายตนํ วา ตํ น โหตีติ อตฺโถ. อถ วา ตํ โกสาทิภูตุปาทายสมูหสงฺขาตํ ¶ ทิฏฺํ น โหติ, ทิฏฺํ วา ยถาวุตฺตํ น โหตีติ อตฺโถ. ยํ ทิฏฺํ ตํ น ปสฺสตีติ ยํ รูปายตนํ, เกสาทิภูตุปาทายสมูหสงฺขาตํ วา ทิฏฺํ, ตํ ปฺาจกฺขุนา ภูตโต น ปสฺสตีติ อตฺโถ.
น อฺธมฺมานุปสฺสีติ น อฺสภาวานุปสฺสี, อสุภาทิโต อฺาการานุปสฺสี น โหตีติ วุตฺตํ โหติ.
ปถวีกายนฺติ เกสาทึ ปถวีธมฺมสมูหตฺตา ‘‘กาโย’’ติ วทติ, ลกฺขณปถวิเมว วา อเนกเภทภินฺนํ สกลสรีรคตํ ปุพฺพาปริยภาเวน ปวตฺตมานํ สมูหวเสน คเหตฺวา ‘‘กาโย’’ติ วทติ. เอวํ อฺตฺถาปิ.
อาการสมูหสงฺขาตสฺสาติ อนิจฺจตาทิอาการสมุทายปริยายสฺส.
ตีสุ ภเวสุ กิเลเสติ ภวตฺตยวิสยกิเลเส. สพฺพตฺถิกนฺติ สพฺพตฺถ ลีเน, อุทฺธเต จ จิตฺเต อิจฺฉิตพฺพตฺถา, สพฺเพ วา ลีเน, อุทฺธเต จ ภาเวตพฺพา โพชฺฌงฺคา อตฺถิกา เอตายาติ สพฺพตฺถิกา. อนฺโต สงฺโกโจติ อนฺโต โอลียนา, โกสชฺชนฺติ อตฺโถ.
๒๔. คหิเตสูติ ภาวนาคฺคหเณน คหิเตสุ, ภาวิเตสูติ อตฺโถ, วจเนน วา คหิเตสุ. ภาวนาคฺคหณทีปนตฺถตฺตา ปน วจเนน คหณสฺส ภาวนาคฺคหณเมตฺถ ปธานํ. ยสฺส สติปฏฺานา ภาวิตา, ตสฺส สมฺมปฺปธานาทโย โพธิปกฺขิยธมฺมา น ภาวิตาติ เนตํ านํ วิชฺชตีติ จ สมานลกฺขณตาปเทเสน อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ปาฬิยํ ‘‘จตูสุ สติปฏฺาเนสุ ภาวิยมาเนสุ จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺตี’’ติอาทิ วุตฺตํ.
วิปลฺลาสา ¶ ปหียนฺติ อุชุวิปจฺจนีกภาวโต. ‘‘อาหารสมุทยา กายสฺส สมุทโย, ผสฺสสมุทยา เวทนานํ สมุทโย (สํ. นิ. ๕.๔๐๘), สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติ (สํ. นิ. ๑.๑, ๓๙; ม. นิ. ๓.๑๒๖; มหาว. ๑; อุทา. ๑; วิภ. ๒๒๕) วจนโต กายาทีนํ สมุทยภูตา กพฬีการาหารผสฺสมโนสฺเจตนาวิฺาณาหารากายาทีนํ ปริชานเนน ปริฺาตา โหนฺติ ตปฺปฏิปกฺขปฺปหานโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘จตฺตาโร ¶ อาหารา’’ติอาทิมาห. สพฺพตฺถาติ ‘‘อุปาทาเนหิ อนุปาทาโน ภวตี’’ติ เอวมาทีสุ.
ตตฺถ ยสฺมา ปฺจ กามคุณา สวิเสสา กาเย ลพฺภนฺตีติ วิเสเสน กาโย กามุปาทานสฺส วตฺถุ, สุขเวทนสฺสาทวเสน ปรโลกนิรเปกฺโข ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทิ (ที. นิ. ๑.๑๗๑; ม. นิ. ๑.๔๔๕; ๒.๙๔-๙๕, ๒๒๕; ๓.๙๑, ๑๑๖; สํ. นิ. ๓.๒๑๐; ธ. ส. ๑๒๒๑; วิภ. ๙๓๘) ปรามาสํ อุปฺปาเทตีติ ทิฏฺุปาทานสฺส เวทนา, จิตฺเต นิจฺจคฺคหณวเสน สสฺสตสฺส ‘‘อตฺตโน สีลาทิวเสน ปริสุทฺธปรามสนํ โหตี’’ติ สีลพฺพตุปาทานสฺส จิตฺตํ, นามรูปปริจฺเฉเทน ภูตํ ภูตโต อปสฺสนฺตสฺส ‘‘อตฺตาภินิเวโส โหตี’’ติ อตฺตวาทุปาทานสฺส ธมฺมา วตฺถุ, ตสฺมา ‘‘จตูสุ สติปฏฺาเนสุ ภาวิยมาเนสุ อุปาทาเนหิ อนุปาทาโน ภวตี’’ติ วุตฺตํ.
ยสฺมา ปน วุตฺตนเยเนว กาโย กามโยคสฺส วตฺถุ, ภเวสุ สุขคฺคหณวเสน ภวสฺสาโท โหตีติ ภวโยคสฺส เวทนา, สนฺตติฆนคฺคหณวเสน จิตฺเต อตฺตาภินิเวโส โหตีติ ทิฏฺิโยคสฺสจิตฺตํ, ธมฺมวินิพฺโภคสฺส ทุกฺกรตฺตา, ธมฺมานํ ธมฺมมตฺตตาย จ ทุปฺปฏิวิชฺฌตฺตา สมฺโมโห โหตีติ อวิชฺชาโยคสฺส ธมฺมา, วตฺถุ, ตสฺมา จตุสติปฏฺานภาวนาย เตสุ เตสํ ปหานสิทฺธิโต โยเคหิ วิสํยุตฺตตา วุตฺตา. เอเตเนว อาสเวหิ อนาสวตา, โอเฆหิ นิตฺติณฺณตา จ สํวณฺณิตา โหติ กามราคาทีนํ เอว กามโยคกามาสวกาโมฆาทิภาวโต.
วุตฺตนเยเนว กาโย อภิชฺฌากายคนฺถสฺส วตฺถุ, ‘‘ทุกฺขาย เวทนาย ปฏิฆานุสโย อนุเสตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๖๕) ทุกฺขทุกฺขวิปริณามทุกฺขสงฺขารทุกฺขภูตา เวทนา วิเสเสน พฺยาปาทกายคนฺถสฺส วตฺถุ, จิตฺเต นิจฺจาภินิเวสวเสน สสฺสตสฺส ‘‘อตฺตโน สีเลน สุทฺธี’’ติอาทิปรามสนํ โหตีติ สีลพฺพตปรามาสสฺส จิตฺตํ วตฺถุ, สปฺปจฺจยนามรูปทสฺสนาภาวโต ภววิภวทิฏฺิสงฺขาโต อิทํสจฺจาภินิเวโส โหตีติ ตสฺส ธมฺมา วตฺถูติ จตุสติปฏฺานาติ โยเชตพฺพํ.
วุตฺตนเยเนว ¶ ¶ วิเสสโต กาโย ราคสลฺลสฺส วตฺถุ, เวทนา โทสสลฺลสฺส, ‘‘จิตฺตํ นิจฺจคฺคหณวเสน อตฺตาภินิเวสํ อตฺตานํ เสยฺยาทิโต ทหตี’’ติ จิตฺตํ มานสลฺลสฺส, วุตฺตนเยเนว ธมฺมา โมหสลฺลสฺส วตฺถูติ จตุสติปฏฺานาติ โยเชตพฺพํ.
ยสฺมา ปน กายานุปสฺสนาทีหิ กายเวทนาจิตฺตธมฺเมสุ ปริฺาเตสุ รูปเวทนาสฺาสงฺขารกฺขนฺธา ปริฺาตา โหนฺติ, จิตฺเต หิ ปริฺาเต สฺาปิ ปริฺาตาว โหติ, ตสฺมา ‘‘วิฺาณฏฺิติโย จสฺส ปริฺํ คจฺฉนฺตี’’ติ วุตฺตํ.
ตถา วิเสสโต กาเย สาเปกฺขา ฉนฺทาคตึ คจฺฉตีติ กาโย ฉนฺทาคติยา วตฺถุ, วุตฺตนเยเนว เวทนา พฺยาปาทสฺส นิมิตฺตนฺติ สา โทสาคติยา วตฺถุ, สนฺตติฆนคฺคหณวเสน สราคาทิจิตฺเต สมฺโมโห โหตีติ โมหาคติยา จิตฺตํ, ธมฺมสภาวานวโพเธน ภยํ โหตีติ ภยาคติยา ธมฺมา วตฺถูติ จตุสติปฏฺานภาวนาย อคติคมนปฺปหานํ โหตีติ อาห ‘‘อคติคมเนหิ จ น อคตึ คจฺฉตี’’ติ.
‘‘อกุสลสฺส โสมนสฺสสฺส วเสนา’’ติ อิทํ ‘‘อยมฺปิ อตฺโถ สมฺภวตี’’ติ กตฺวา วุตฺตํ. ‘‘สุขาย เวทนาย ราคานุสโย อนุเสตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๖๕) ปน วจนโต สุขเวทนาคฺคหเณน ตตฺถานุสยเนน สมุทยสจฺจํ เทสิตนฺติ เวทิตพฺพํ. เทสิตํ ทุกฺขํ อริยสจฺจนฺติ ทุกฺขทุกฺขคฺคหเณน สาติสยํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ปกาสิตํ โหตีติ ปาฬิยํ ‘‘ทุกฺขํ อริยสจฺจํ เทสิต’’นฺติ วุตฺตํ. สหจรณาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา นิทฺเทสวารวณฺณนายํ (เนตฺติ. อฏฺ. ๕ อาทโย) วุตฺตํ.
ลกฺขณหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. จตุพฺยูหหารวิภงฺควณฺณนา
๒๕. หารานนฺติ นิทฺธารเณ สามิวจนํ. หาเรสุ อิมสฺส จตุพฺยูหหารสฺส วิเสสโต สุตฺตสฺส พฺยฺชนวิจยภาวโตติ โยชนา. เตน วุตฺตํ ‘‘พฺยฺชน…เป… ทสฺเสตี’’ติ. ยายาติ นิรุตฺติยา.
ยถารหนฺติ ¶ ¶ สํวณฺณิยมาเน สุตฺเต ยํ ยํ อรหติ นิพฺพจนํ วตฺตุํ, ตํตํโลกสมฺานุโรเธเนว. ปุพฺพภาคปฏิปทา สมฺปาเทตฺวา ปจฺฉา สจฺจาภิสมยํ ปาปุณาตีติ อาห ‘‘สมฺมุติ…เป… โหตี’’ติ, ตํตํปฺตฺติคฺคหณมุเขน ปรมตฺถคฺคหณํ โหตีติ เอวํ วา อิมินา สมฺพนฺโธ.
ยมิทํ อนินฺทฺริยพทฺธรูปสนฺตานํ สนฺธาย ‘‘อุภยมนฺตเรนา’’ติ อิธ วุตฺตํ. โอตรณหาเร (เนตฺติ. อฏฺ. ๔๒ อาทโย) ปนสฺส ทฺวารปฺปวตฺตผสฺสาทิธมฺเม สนฺธาย วุตฺตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘อุภยมนฺตเรนาติ ผสฺสสมุทิเตสุ ธมฺเมสู’’ติ อตฺโถ วุตฺโต. อฏฺกถาจริยา ปนาหุ ‘‘อนฺตเรนาติ วจนํ ปน วิกปฺปนฺตรทีปน’’นฺติ. ตสฺมา อยเมตฺถ อตฺโถ – น อิมํ โลกํ, น หุรํ โลกํ, อถ โข อุภยมนฺตเรนาติ. อปโร วิกปฺโป – อุภยมนฺตเรนาติ วา วจนํ วิกปฺปนฺตราภาวทีปนํ. ตสฺสตฺโถ – น อิมํ โลกํ, น หุรํ โลกํ นิสฺสาย ฌายติ ฌายี, อุภยมนฺตเรน ปน อฺํ านํ อตฺถีติ.
เยปิ จ ‘‘อนฺตราปรินิพฺพายี, สมฺภเวสี’’ติ จ อิเมสํ สุตฺตปทานํ อตฺถํ มิจฺฉา คเหตฺวา อตฺถิ เอว อนฺตราภโวติ วทนฺติ, เตปิ ยสฺมา อวิหาทีสุ ตตฺถ ตตฺถ อายุเวมชฺฌํ อนติกฺกมิตฺวา อนฺตรา อคฺคมคฺคาธิคเมน อนวเสสกิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพายนฺตีติ อนฺตราปรินิพฺพายี, น อนฺตราภวภูโตติ ปุริมสฺส สุตฺตปทสฺส อตฺโถ. ปจฺฉิมสฺส จ เย ภูตา เอว, น ปุน ภวิสฺสนฺติ, เต หิ (กถา. อนุฏี. ๕๐๗) ขีณาสวา, ปุริมปเทหิ ‘‘ภูตา’’ติ วุตฺตา. ตพฺพิปรีตตาย สมฺภวํ เอสนฺตีติ สมฺภเวสิโน. อปฺปหีนภวสํโยชนตฺตา เสกฺขา, ปุถุชฺชนา จ. จตูสุ วา โยนีสุ อณฺฑชชลาพุชสตฺตา ยาว อณฺฑโกสํ, วตฺถิโกสฺจ น ภินฺทนฺติ, ตาว สมฺภเวสี นาม. อณฺฑโกสโต, วตฺถิโกสโต จ พหิ นิกฺขนฺตา ภูตา นาม. สํเสทชโอปปาติกา จ ปมจิตฺตกฺขเณ สมฺภเวสี นาม, ทุติยจิตฺตกฺขณโต ปฏฺาย ภูตา นาม. เยน วา อิริยาปเถน ชายนฺติ, ยาว ตโต อฺํ น ปาปุณนฺติ, ตาว สมฺภเวสี, ตโต ปรํ ภูตาติ อตฺโถ, ตสฺมา นตฺถีติ ปฏิกฺขิปิตพฺพํ. สติ หิ อุชุเก ปาฬิอนุคเต อตฺเถ กึ อนิทฺธาริตสามตฺถิเยน อนฺตราภเวน อตฺตภาวปริกปฺปิเตน ปโยชนนฺติ.
ยํ ¶ ปน เย ‘‘สนฺตานวเสน ปวตฺตมานานํ ธมฺมานํ อวิจฺเฉเทน เทสนฺตเรสุ ปาตุภาโว ทิฏฺโ. ยถา ตํ วีหิอาทิอวิฺาณกสนฺตาเน, เอวํ สวิฺาณกสนฺตาเนปิ อวิจฺเฉเทน เทสนฺตเรสุ ปาตุภาเวน ภวิตพฺพํ. อยฺจ นโย สติ อนฺตราภเว ยุชฺชติ, นาฺถา’’ติ ยุตฺตึ ¶ วทนฺติ. เตหิ อิทฺธิมโต เจโตวสิปฺปตฺตสฺส จิตฺตานุคติกํ กายํ อธิฏฺหนฺตสฺส ขเณน พฺรหฺมโลกโต อิธูปสงฺกมเน, อิโต วา พฺรหฺมโลกคมเน ยุตฺติ วตฺตพฺพา. ยทิ สพฺพตฺเถว วิจฺฉินฺนเทเส ธมฺมานํ ปวตฺติ น อิจฺฉิตา, ยทิปิ สิยา ‘‘อิทฺธิวิสโย อจินฺเตยฺโย’’ติ, ตํ อิธาปิ สมานํ ‘‘กมฺมวิปาโก อจินฺเตยฺโย’’ติ วจนโต, ตสฺมา ตํ เตสํ มติมตฺตเมว. อจินฺเตยฺยสภาวา หิ สภาวธมฺมา, เต กตฺถจิ ปจฺจยวิเสเสน วิจฺฉินฺนเทเส ปาตุภวนฺติ, กตฺถจิ อวิจฺฉินฺนเทเส จ. ตถา หิ มุขโฆสาทีหิ อฺสฺมึ เทเส อาทาสปพฺพตปฺปเทสาทิเก ปฏิพิมฺพปฏิโฆสาทิกํ ปจฺจยุปฺปนฺนํ นิพฺพตฺตมานํ ทิสฺสติ, ตสฺมา น สพฺพํ สพฺพตฺถ อุปเนตพฺพนฺติ อยเมตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถารโต ปน ปฏิพิมฺพสฺส อุทาหรณภาวสาธนาทิโก อนฺตราภววิจาโร กถาวตฺถุปฺปกรณสฺสฏีกายํ (กถา. อนุฏี. ๕๐๗) คเหตพฺโพ.
อปเร ปน ‘‘อิธาติ กามภโว, หุรนฺติ อรูปภโว, อุภยมนฺตเรนาติ รูปภโว วุตฺโต’’ติ วทนฺติ, ‘‘อิธาติ ปจฺจยธมฺมา, หุรนฺติ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมา, อุภยมนฺตเรนาติ ปณฺณตฺติธมฺมา วุตฺตา’’ติ จ วทนฺติ, ตํ สพฺพอฏฺกถาสุ นตฺถิ, ตสฺมา วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อวสิฏฺํ รูปนฺติ อาโปธาตุอากาสธาตูหิ สทฺธึ ลกฺขณรูปานิ, โอชฺจ สนฺธายาห อนินฺทฺริยพทฺธรูปสฺส อธิปฺเปตตฺตา. ตสฺส ขีณาสวสฺส ตํ นิพฺพานารมฺมณํ จิตฺตํ น ชานนฺติ น ายนฺติ ‘‘ฌายมานา’’ติ วุตฺตตฺตา. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
จตุพฺยูหหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. อาวฏฺฏหารวิภงฺควณฺณนา
๒๙. อกุสลานํ ธมฺมานํ วิทฺธํสนสภาวตฺตา, อกุสลานํ วา ปชหเน กุสลานํ สมฺปาทเน ปฏฺปนสภาวตฺตา อารมฺภธาตุ. ตถาภูตาติ สีลาทีหิ ¶ สมงฺคีภูตา. กามธาตุอาทิกา ติธาตุโยว เตธาตุ. ตสฺส อภิภวนโต เตธาตุอิสฺสโร มจฺจุราชา. อนาทิมติสํสาเร จิรกาลํ ลทฺธปติฏฺาปิ อจิรกาลํ ภาวิเตหิ กุสเลหิ ธมฺเมหิ สมุจฺฉินฺทนียตฺตา อพลา กิเลสาติ วุตฺตํ ‘‘อพลํ ทุพฺพล’’นฺติ. เตนาห ‘‘อพลา นํ พลียนฺตี’’ติ.
อิทํ วจนํ อยํ คาถาปาโท. สมาธิสฺส ปทฏฺานนฺติ เอตฺถ สมาธิสฺส การณํ สมตานุโยเค นิโยชนโตติ ¶ โยเชตพฺพํ. เอส นโย เสเสสุปิ. ปปฺจาติ ราคาทโยว. ตถา เจว สํวณฺณิตนฺติ เทสนาย ปทฏฺานภาเวเนว อตฺถสํวณฺณนา กตาติ อตฺโถ.
นฺติ ตํ เทสนํ. ตสฺสาติ สภาคาทิวเสน อาวฏฺฏนสฺส. ปริปกฺกาณานํ วิเสสาธิคมาย. ลาภวินิจฺฉยปริคฺคหมจฺฉริยานีติอาทีสุ ลาโภติ รูปาทิอารมฺมณปฺปฏิลาโภ. โส ปริเยสนาย สติ โหตีติ ปริเยสนาคฺคหเณน คหิโต. วินิจฺฉโยติ ‘‘เอตฺตกํ เม รูปารมฺมณตฺถาย ภวิสฺสติ, เอตฺตกํ สทฺทาทิอารมฺมณตฺถาย, เอตฺตกํ มยฺหํ, เอตฺตกํ ปรสฺส, เอตฺตกํ ปริภฺุชิสฺสามิ, เอตฺตกํ นิทหิสฺสามี’’ติ เอวํ ปวตฺโต วิตกฺโก วินิจฺฉโย. โส ลาปิตเหตุกตฺตา ปริเยสนมูลกตาย ปริเยสนาคฺคหเณเนว คหิโต, ตถา ปริคฺคหมจฺฉริยานิ. ตตฺถ ปริคฺคโห ‘‘มม อิท’’นฺติ ปริคฺคณฺหนํ. มจฺฉริยํ ‘‘มยฺเหว โหตู’’ติ ปเรหิ สาธารณภาวาสหนํ. เตเนวสฺส โปราณา เอวํ วจนตฺถํ วทนฺติ ‘‘มยฺเหวิทมจฺฉริยํ โหตุ, มา อฺเสํ อจฺฉริยํ โหตูติ ปวตฺตตฺตา มจฺฉริยนฺติ วุจฺจตี’’ติ (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๑๐๓; อ. นิ. อฏฺ. ๓.๙.๒๓). ปริโภคตฺถานํ ปน วินิจฺฉยาทีนํ ปริโภคนฺโตคธตา เวทิตพฺพา. ฉนฺทราโค ทุพฺพลราโค. อชฺโฌสานํ ‘‘มม อิท’’นฺติ ตณฺหาวเสน พลวสนฺนิฏฺานนฺติ อาห ‘‘ฉนฺทราคอชฺโฌสานา ตณฺหา เอวา’’ติ. อารกฺขนิมิตฺตํ ทฺวารปิทหนมฺชูสาโคปนาทินา สุฏฺุ รกฺขณนิมิตฺตํ. ปาปานิ กโรนฺโต ปริโภคนิมิตฺตํ รตฺโต คิทฺโธ คธิโต มุจฺฉิโต หุตฺวา มิโคว ปริภฺุชนนิมิตฺตํ ปมาทํ อาปชฺชตีติ เอวํ ปริเยนารกฺขา ปริโภคนิมิตฺตํ. ปมาโท ติวิโธ ตณฺหาย วเสน กถิโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ติวิโธ ตณฺหายาติ วุตฺต’’นฺติ อาห.
อวิเสเสน วุตฺตนฺติ ‘‘กตเมน อุปาทาเนน สอุปาทานา’’ติ วิภาเคน ปุจฺฉิตฺวาปิ ‘‘อวิชฺชาย จ ตณฺหาย จา’’ติ อวินิพฺภุชิตฺวา วุตฺตํ. ตณฺหฺจ อวิชฺชฺจ จตุรุปาทานํ ¶ วเสนาติ กามุปาทานาทีนํ จตุนฺนํ อุปาทานานํ วเสน วิภชิตฺวา ขนฺธานํ ทุกฺขภาเวน ทุกฺขสจฺจภาเวน สห ปริฺเยฺยภาวํ, อุปาทานานํ สมุทยภาเวน สมุทยสจฺจภาเวน สห ปหาตพฺพภาวํ ทสฺเสตีติ โยชนา.
๓๐. ‘‘โย’’ติอาทินา วุตฺโต ติวิโธ ปมาโท ปริเยสติ, อารกฺขณฺจ กโรติ, ปริโภคนิมิตฺตฺจาติ สมฺพนฺโธ. ปมาโท หิ ปมชฺชนฺตสฺส ปุคฺคลสฺส โภคานํ ปริเยสนาย, อารกฺขณาย จ เหตุภูโต กตฺตุภาเวน อุปจริโต, ปริโภคสฺส ปน นิมิตฺตํ. ‘‘ตปฺปฏิปกฺเขนา’’ติ ปทสฺส อตฺถํ วิวรติ ‘‘อปฺปมาทานุโยเคนา’’ติ, เตน สมถภาวํ ทสฺเสติ ¶ . เขปนาติ ขยปาปนา. โวทานปกฺขวิสภาคธมฺมวเสนาติ โวทานปกฺโข จ โส ปมาทสฺส วิสภาคธมฺโม จาติ โวทาน…เป… ธมฺโม, สมโถ, ตสฺส วเสน.
สมเถ สตีติ อธิฏฺานภูเต ฌาเน สติ, ตํ ปาทกํ กตฺวาติ อตฺโถ. ยา ปฺาติ นามรูปปริจฺเฉทาทิวเสน ปวตฺตปฺา. เตนาห ‘‘อยํ วิปสฺสนา’’ติ. ปหีเนสูติ ปหียมาเนสุ.
โวทานปกฺขนฺติ อารมฺภธาตุอาทิโวทานปกฺขํ นิกฺขิปิตฺวา. วิสภาคธมฺมวเสนาติ ปมาทวเสเนว. สภาคธมฺมวเสนาติ ปุพฺเพ นิกฺขิตฺตสฺส อารมฺภธาตุอาทิโวทานธมฺมสฺส สมถาทิสภาคธมฺมวเสน.
ปุน อปริโยทาปนิยํ สิขาปฺปตฺตปริโยทาปนํ อิธาธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘ตํ ปน อรหตฺเตน โหตี’’ติ.
โมหสมุฏฺานตา วุตฺตา ‘‘โมโห เอว สมุฏฺาน’’นฺติ กตฺวา. อฺถา ปิสุณาวาจาย โทสสมุฏฺานตา มุสาวาทสฺส วิย โมหสมุฏฺานภาวา วตฺตพฺพา สิยา.
กมฺมปถภาวํ ปตฺตานํ, อปฺปตฺตานฺจ อกุสลธมฺมานํ ‘‘สพฺพปาป’’นฺติ ปเทน ปริคฺคหิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘กมฺมปถกมฺมวิภาเคนา’’ติ.
๓๑. เสสปทานนฺติ ‘‘กุสลสฺส อุปสมฺปทา’’ติอาทีนํ (ที. นิ. ๒.๙๐; ธ. ป. ๑๘๓; เนตฺติ. ๓๐, ๕๐, ๑๑๖, ๑๒๔; เปฏโก. ๒๙) คาถาย อวสิฏฺปทานํ. ยถาธิคตนฺติ อตฺตนา อธิคตปฺปการํ, ปจฺฉา ภูมิทิสา.
อุปริ ¶ ยาเปนฺตีติ มนุสฺสโลกโต อุปริฏฺิมํ เทวโลกํ คเมนฺติ.
๓๒. ยถาวุตฺตสฺส ธมฺมสฺสาติ สีลสฺส จ มคฺคสฺส จ. ตณฺหาวิชฺชาทีนนฺติ อาทิสทฺเทน ตเทกฏฺกิเลสา คยฺหนฺติ, เตสํ ปทฏฺานธมฺมา จ. สมถวิปสฺสนาทีนนฺติ อาทิสทฺเทน สามฺผลานํ สงฺคโห. ยทคฺเคน เจตฺถ ‘‘นิโรโธ รกฺขตี’’ติ วุตฺโต, ตทคฺเคน มคฺโค รกฺขณกิริยาย ¶ กรณํ วุตฺตํ ‘‘เยน รกฺขตี’’ติ. วิสภาคธมฺมวเสน ปุริมานิ สภาคธมฺมาวฏฺฏนวเสน ปจฺฉิมานิ สจฺจานิ นิทฺธาริตานีติ โยเชตพฺพํ.
อาวฏฺฏหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. วิภตฺติหารวิภงฺควณฺณนา
๓๓. ธมฺเมสูติ ปฺุาทิทานาทิเภทภินฺเนสุ สภาวธมฺเมสุ. ตตฺถ ลพฺภมาโนติ เตสุ ยถาวุตฺเตสุ ธมฺเมสุ ลพฺภมาโน. ภูมิวิภาโคติ กามาวจราทิทสฺสนาทิภูมิปฺปเภโท. ปทฏฺานวิภาโคติ เต ปฺุาทิธมฺมา เยสํ ปทฏฺานํ, เตสํ วา เย ธมฺมา ปทฏฺานํ, ตพฺพิภาโค. เยสํ สุตฺตานนฺติ มูลปทฏฺานภูตานํ สํกิเลสภาคิยาทีนํ จตุนฺนํ สุตฺตานํ วเสน. อสงฺกรววตฺถาเนน หิ เอเตสุ สุตฺเตสุ สาติสยํ ธมฺมา วิภตฺตา นาม โหนฺติ. เตนาห ‘‘วิเสสโต’’ติ. ยทิ เอวํ กสฺมา วาสนาภาคิยนิพฺเพธภาคิยสุตฺตานิ เอเวตฺถ คหิตานีติ? นยิทเมวํ นิกฺขมนปริโยสานภาเวน อิตเรสมฺปิ คหิตตฺตา. ยโต หิ นิสฺสฏา วาสนาภาคิยา ธมฺมา, เต สํกิเลสภาคิยา. ยํปริโยสานา นิพฺเพธภาคิยา ธมฺมา, เต อเสกฺขภาคิยาติ ทฺวยคฺคหเณเนว อิตรมฺปิ ทฺวยํ คหิตเมว โหติ. เตนาห ‘‘อิเมสํ จตุนฺนํ สุตฺตานํ เทสนายา’’ติ. อิมานิ จตฺตาริ สุตฺตานีติ ปาฬิยา, วกฺขมานาย เทสนาย วา อิตรทฺวยสงฺคโห ทฏฺพฺโพ, น ปฏิกฺเขโป.
เตเนวาติ นิยมสฺส อกตตฺตา, ตโต จ เตน ตนฺนิสฺสิเตน จ พฺรหฺมจารี ภวตีติ สิทฺธํ โหติ. เอว-สทฺโท วา สมุจฺจยตฺโถ ทฏฺพฺโพ. สิยา ตสฺส ปฏิกฺเขโปติ ตสฺส อฏฺสมาปตฺติพฺรหฺมจริยสฺส สิยา ปฏิกฺเขโป. เอวํ สติ สาวเสสา เทสนา สิยา.
ตทงฺคาทิปฺปหานทฺวยํ ¶ ปทฏฺานภูตํ อิธ คณนูปคํ น โหตีติ ‘‘สมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานานํ วเสนา’’ติ วุตฺตํ. ตถา เหตฺถ เกจิ ‘‘เตเนวา’’ติ ปนฺติ. ‘‘เตเนว พฺรหฺมจริเยนาติ ปนฺตี’’ติ อิทํ ‘‘สํวรสีเล ิโต’’ติ (เนตฺติ. ๓๓) เอตฺถ วุตฺตํ ปาฬิวิกปฺปํ สนฺธาย วทติ. ‘‘ยสฺมา…เป… วกฺขตี’’ติ อิทํ ปจฺฉิมปาสฺเสว ยุตฺตตาย การณวจนํ.
กถํ ¶ มนฺตาติ? อนิพฺเพธสภาวตฺตา มหคฺคตปฺุานํ น นิพฺเพธภาคิยสุตฺเตน สงฺคโห, วาสนาภาคิยตฺตา ปน วาสนาภาคิยสุตฺเตเนว สงฺคโหติ. ตทุปสงฺคา หิ ปจฺฉิโม เอว ปาโ ยุตฺตตโร. อิตรถา สาวเสสา เทสนา ภเวยฺย. เตนาห ‘‘น หิ…เป… เทเสตี’’ติ.
สํกิเลสภาคิยอเสกฺขภาคิยานํ ปรโต วกฺขมานตฺตา วุตฺตํ ‘‘วกฺขมานานํ…เป… วเสนา’’ติ. ‘‘สพฺพโต’’ติ อิทํ ปุพฺพปราเปกฺขํ. ตสฺส ปราเปกฺขตาย ‘‘สพฺพโตภาเคน เอกาทสสุ าเนสุ ปกฺขิปิตฺวา’’ติ อฏฺกถายํ โยชิตํ. ตตฺถ ปทาทิเก วิจยหารปทตฺเถ สนฺธาย ‘‘เอกาทสสุ าเนสู’’ติ วุตฺตํ. ปุพฺพเปกฺขตาย ปน ‘‘สพฺพโตภาเคน เทสนาย ผเลนา’’ติอาทินา โยเชตพฺพํ.
สํกิเลสภาคิยานํ ตณฺหาสํกิเลสาทินา เทสนานโย เวทิตพฺโพ. ผลํ อปายทุกฺเขน มนุสฺเสสุ โทภคฺคิเยน. อเสกฺขภาคิยานํ อเสกฺเขหิ สีลกฺขนฺธาทีหิ เทสนานโย. ผลํ อคฺคผเลน จ อนุปาทิเสสาย จ นิพฺพานธาตุยา เวทิตพฺพํ. อิตเรสํ ปาฬิยํ วุตฺตเมว. กามราคพฺยาปาทอุทฺธมฺภาคิยสํโยชนคฺคหเณน สํกิเลสภาคิยานํ, วิราคคฺคหเณน อเสกฺขคฺคหเณเนว จ อเสกฺขภาคิยานํ วกฺขมานตฺตา วุตฺตํ ‘‘วกฺขมานานํ…เป… วเสนา’’ติ. ปทปทตฺถวิจารยุตฺตินิทฺธารณมุเขน ธมฺมวิภตฺติอาทิวิจาโร กาตพฺโพติ ทสฺเสตุํ ปาฬิยํ ‘‘วิจเยน…เป… ตพฺพานี’’ติ วุตฺตนฺติ อฏฺกถายํ ‘‘วิจเยน…เป… ทสฺเสตี’’ติ วุตฺตํ.
๓๔. เอวนฺติ อิติ. ธมฺเมติ วุตฺตสภาคธมฺเม. สาธารณาสาธารณภาเวหีติ สามฺวิเสเสน วิสิฏฺเหิ. ทฺเว ธมฺมา สาธารณาติ ทฺเว อิเม ธมฺมา เยหิ สภาคธมฺมา สาธารณา นาม โหนฺติ. กตเม ทฺเว? นามํ, วตฺถุ จ. ตตฺถ นามํ นามปฺตฺติ, ตํมุเขเนว สทฺทโต ตทตฺถาวคโม. สทฺเทน จ สามฺรูเปเนว ตถารูปสฺส อตฺถสฺส ¶ คหณํ, น วิเสสรูเปน, ตสฺมา สทฺทวจนียา อตฺถา สาธารณรูปนามายตฺตคหณียตาย นามสาธารณา วุตฺตา. วตฺถูติ ปวตฺติฏฺานํ. ยตฺถ หิ เย ธมฺมา ปวตฺตนฺติ, เตสํ สพฺเพสํ เต ธมฺมา สาธารณาติ ปวตฺติฏฺานสงฺขาตานํ วตฺถูนํ สาธารณา. ยสฺมา ปนิทํ ทฺวยํ เตสํ ธมฺมานํ สาธารณภาเว ปกติภูตํ สภาวภูตํ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ทฺเว ธมฺมาติ ทุเว ปกติโย’’ติ. เอกสนฺตติปติตตายาติ สมานสนฺตติปวตฺติยา. เตนาห ‘‘สมานวตฺถุกา’’ติ. ทสฺสนปหาตพฺพานฺหิ ยถา มิจฺฉตฺตนิยตสตฺตา ปวตฺติฏฺานํ, เอวํ อนิยตาปีติ อุภเย หิ เต สมานวตฺถุกา. เอส นโย อิตเรสุปิ. สกฺกายทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสา หิ ภินฺนสภาวาเปเต ธมฺมา ทสฺสเนน ปหาตพฺพตํ ¶ นาติวตฺตนฺตีติ เต นามสามฺตํ ปตฺตา, รูปราคาทโย จ ภาวนาย ปหาตพฺพตนฺติ อาห ‘‘ปหาเนกฏฺา นามสาธารณา’’ติ. ยถา ปน ‘‘วตฺถูนํ สาธารณา วตฺถุสาธารณา’’ติ อยมตฺโถ ลพฺภติ, เอวํ ‘‘วตฺถุนา สาธารณา วตฺถุสาธารณา’’ติ อยมฺปิ อตฺโถ ลพฺภตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สหเชกฏฺา วตฺถุสาธารณา’’ติ อาห. เต หิ อฺมฺํ ผุสนาทิสภาวโต ภินฺนาปิ ยสฺมึ ปวตฺตนฺติ, เตน วตฺถุนา สาธารณา นาม โหนฺติ. เอตฺถ จ ลพฺภมานมฺปิ กุสลาทินามสาธารณํ อนามสิตฺวา วตฺถุสาธารณา ตาว โยชิตาติ เวทิตพฺพา. ปฏิปกฺขาทีหีติ อาทิสทฺเทน สมานผลตาสหพฺยตาทิเก สงฺคณฺหาติ. เสสปเทสูติ ‘‘ปุถุชฺชนสฺสา’’ติอาทิวากฺเยสุ. กถํ? ตตฺถ หิ ปุถุชฺชนสฺส, โสตาปนฺนสฺส จ สมฺภวโต อนาคามิโน, อรหโต จ อสมฺภวโตติอาทินา โยเชตพฺพํ.
กถํ เต โอธิโส คหิตาติ เกนากาเรน เต ‘‘สาธารณา’’ติ วุตฺตธมฺมา ภาคโส คหิตา. ‘‘อมุกสฺส, อมุกสฺส จา’’ติ อยฺเหตฺถ อตฺโถ. สามฺภูตา ธมฺมา สาธารณา นาม, เอวํ สนฺเต กถํ เตสํ มิจฺฉตฺตนิยตานิยตาทิวเสน วิภาเคน ปวตฺติฏฺานตา วุจฺจติ, น วตฺตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. อถ วิภาเคน ตํ วตฺตพฺพํ, นนุ เต สาธารณาติ น วตฺตพฺพเมวาติ? เอวํ สาธารณาติ มิจฺฉตฺตนิยตานํ, อนิยตานนฺติ อิเมสํ อุภเยสํเยว เต ธมฺมา สาธารณา. เตนาห – ‘‘น สพฺพสตฺตานํ สาธารณตาย สาธารณา’’ติ. ‘‘ยสฺมา’’ติอาทินา ตตฺถ การณมาห, เตเนตํ ทสฺเสติ ‘‘เกจิ ธมฺมา เกสฺจิเทว ธมฺมานํ สาธารณา ¶ โหนฺติ, อฺเสํ อสาธารณา’’ติ. เตนาห ‘‘ปฏินิยตฺหิ เตสํ ปวตฺติฏฺาน’’นฺติ.
อิตรถาติ อนิยตปวตฺติฏฺานตาย สพฺเพสํ สาธารณา, อสาธารณา วา สิยุํ, ตถา สติ. ตถา โวหาโรติ ‘‘สาธารณา, อสาธารณา’’ติ จ อยํ โวหาโร สามฺา เอว น ภเวยฺย. เอเต เอว ธมฺมาติ ‘‘สาธารณา’’ติ วุตฺตธมฺมา เอว. เอวนฺติ ‘‘มิจฺฉตฺตนิยตาน’’นฺติอาทินา วุตฺตปฺปกาเรน. นิยตวิสยา ปริจฺฉินฺนปฺปวตฺติฏฺานา. ‘‘โยปี’’ติอาทิ ปุคฺคลาธิฏฺาเนน วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส ปากฏกรณํ. ‘‘น หี’’ติอาทินา อนฺวยโต, พฺยติเรกโต จ ตเมวตฺถํ วิภาเวติ. เสเสปีติ ‘‘ภาวนาปหาตพฺพา’’ติ เอวมาทิมฺหิปิ.
ปจฺจตฺตนิยโตติ ปาฏิปุคฺคลิโก. อิตรสฺสาติ อปจฺจตฺตนิยตสฺส. ตถาติ อสาธารณภาเวน. โกจิ ธมฺโม กฺจิ ธมฺมํ อุปาทาย สาธารโณปิ สมาโน ตทฺํ อุปาทาย อสาธารโณปิ โหตีติ อาห ‘‘สาธารณาวิธุรตายา’’ติ. เตนาห ‘‘ตํ ตํ อุปาทายา’’ติอาทิ. ตถา หิ ‘‘ธมฺมตา’’ติ วุตฺตปมมคฺคฏฺตา ทีปิตา, ตาทิสานํ เอว อเนเกสํ อริยานํ วเสน สาธารณาติ ¶ . ปมสฺสาติ อฏฺมกสฺส. ทุติยสฺสาติ โสตาปนฺนสฺส. ปุน อฏฺมกสฺสาติ ‘‘อฏฺมกสฺส, อนาคามิสฺส จา’’ติ เอตฺถ วุตฺตอฏฺมกสฺส. เตนาห ‘‘อนาคามิมคฺคฏฺสฺสา’’ติ. อคฺคผลฏฺโต ปฏฺาย ปฏิโลมโต คณิยมาโน ปมมคฺคฏฺโ อฏฺมโก, มคฺคฏฺตาย, ปหียมานกิเลสตาย จ สพฺเพปิ มคฺคฏฺา อฏฺมกา วิยาติ อฏฺมกา, ‘‘เอกจิตฺตกฺขณโต อุทฺธํ น ติฏฺตีติ อฏฺมโก’’ติ อปเร นิรุตฺตินเยน. ‘‘เสกฺขา’’ติ นามํ สาธารณนฺติ สมฺพนฺโธ. อิตเรสูติ ‘‘ภพฺพาภพฺพา’’ติ วุตฺเตสุ อนริเยสุ. เตนาห ปาฬิยํ ‘‘หีนุกฺกฏฺมชฺฌิมํ อุปาทายา’’ติ.
นิยามาวกฺกนฺติยาติ อวกฺกนฺตนิยามตาย. าณุตฺถรสฺสาติ าณาธิกสฺส. ตถาวิธปจฺจยสมาโยเคติ าณวิเสสปจฺจยสมวาเย. ยถา หิ าณพเลน ทนฺธาภิฺตา น โหติ, เอวํ ปฏิปทาปฏิปนฺโนปิ สุเขน วิโสสียตีติ. สา หิ สุขาปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา ตํสมงฺคิโน าณุตฺตรตฺตา วิปสฺสนาย ปทฏฺานนฺติ วุตฺตา.
ธมฺมโต ¶ อนเปตา จินฺตา ธมฺมจินฺตา, โยนิโสมนสิกาเรน ปวตฺติตตฺตา ธมฺเมสุ จินฺตา, ธมฺโม วา าณํ, ตสฺมา ธมฺมาวหา จินฺตา ธมฺมจินฺตา, จินฺตามยาณสฺส เหตุภูตา จินฺตาติ อตฺโถ.
ปาฬิยํ สุตมยปฺาคฺคหเณน ‘‘เย เต ธมฺมา อาทิกลฺยาณา…เป… ตถารูปาสฺส ธมฺมา พหุสฺสุตา โหนฺตี’’ติอาทิ (อ. นิ. ๘.๒) สุตฺตปทสงฺคโห อตฺโถ ปริคฺคหิโต, ตถา โยนิโสมนสิการคฺคหเณน ‘‘โส ‘อนิจฺจ’นฺติ โยนิโส มนสิ กโรตี’’ติอาทินา วุตฺโต อุปายมนสิกาโร ปริคฺคหิโต. สมฺมาทิฏฺิคฺคหเณน ‘‘สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิต’’นฺติอาทินา วุตฺตา สมฺมาทิฏฺิ ปริคฺคหิตาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อถ โข…เป… ทสฺเสตุ’’นฺติ. เสสนฺติ ‘‘ธมฺมสฺวากฺขาตตา’’ติ เอวมาทิ.
ยสฺส จ ปุพฺเพ อตฺโถ น สํวณฺณิโต, ตตฺถ กลฺยาณมิตฺตตาย อายตนคโต ปสาโท, จิตฺตวูปสโม จ ผลนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สปฺปุริส…เป… ปทฏฺาน’’นฺติ อาห. อตฺตสมฺมาปณิหิตตฺตา ปาปเชคุจฺฉินิพฺพิทาทิพหุโลว โหตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อตฺถ…เป… ปทฏฺาน’’นฺติ. ธมฺโม สฺวากฺขาโต อาทิโต ปฏฺาย ยาว ปริโยสานา สพฺพสมฺปตฺติปาริปูริเหตูติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ธมฺมสฺวากฺขาตตา…เป… ปทฏฺาน’’นฺติ อาห. กุสลมูลโรปนา หิ สมาปตฺติปริโยสานาติ ¶ . สงฺฆสุฏฺุตาย สงฺฆสฺส สุฏฺุภาวาย สงฺฆสฺส สปฺปติสฺสตาย ‘‘สุฏฺุ, ภนฺเต’’ติ วจนสมฺปฏิจฺฉนภาวาย. อิตรํ สุวิฺเยฺยเมว.
วิภตฺติหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. ปริวตฺตนหารวิภงฺควณฺณนา
๓๕. สมฺมาทิฏฺิสฺส…เป… นิชฺชิณฺณา ภวตีติ เอตฺถ ยถา มคฺคสมฺมาทิฏฺิวเสนตฺโถ วุตฺโต, เอวํ กมฺมสฺสกตากมฺมปถสมฺมาทิฏฺีนมฺปิ วเสน อตฺโถ ลพฺภเตว. กมฺมปถกถา เหสา. ยถาวุตฺเตนากาเรนาติ ‘‘อวิมุตฺตาว สมานา’’ติ, ‘‘อวิมุตฺติย’’นฺติ จ วุตฺตปฺปกาเรน. มิจฺฉาภินิเวสวเสนาติ อสมฺมาสมฺพุทฺธํ เอว สมฺมาสมฺพุทฺโธติ, อนิยฺยานิกํ เอว นิยฺยานิโกติ, อสนฺตํ เอว ปน สนฺตนฺติ, อนริยํ เอว อริโยติ วิปรีตาภินิเวสวเสน ¶ . มิจฺฉาธิโมกฺโขติ อยาถาวปสาโท, อยาถาวสนฺนิฏฺานํ วา. อุปฺปนฺนโมโห มิจฺฉาวิมุตฺติาณทสฺสนนฺติ สมฺพนฺโธ.
๓๖. วาทานํ วา อนุวาทา วาทานุวาทา, เตสํ วาทานํ อุปาทาติ อตฺโถ. วาทานุปวตฺติโยติ วาทานํ โทสานํ อนุปวตฺติโย.
อนฺตทฺวยปริวตฺตนนฺติ กามสุขอตฺตกิลมถานุโยคสงฺขาตสฺส อนฺตทฺวยสฺส ปฏิปกฺขวเสน ปริวตฺตนํ.
เอเตสุปิ วาเรสูติ ‘‘นิยฺยานิโก ธมฺโม เตสํ อธมฺโม, สุโข เตสํ อธมฺโม’’ติ จ อิเมสุ วาเรสุ. วุตฺตนเยนาติ ยทิ อตฺตปริตาปนํ อตฺตโน ทุกฺขาปนํ ธมฺโม, ธมฺมสฺส ปฏิวิรุทฺโธ อธมฺโม สิยา, ทุกฺขสฺส จ สุขปฏิวิรุทฺธนฺติ ฌานมคฺคผลสุขสฺส, อนวชฺชปจฺจยปริโภคสุขสฺส จ เตสํ อธมฺมภาโว อาปชฺชตีติ เอวํ วตฺตพฺพา. ‘‘ยํ ยํ วา ปนาติอาทินา’’ติ อิทํ อวเสสปาามสนํ. เอตฺถ ยํ ยํ วา ปน ธมฺมนฺติ ยํ วา ตํ วา ธมฺมํ, กุสลํ วา อกุสลํ วา อิฏฺํ วา อนิฏฺํ วาติ วุตฺตํ โหติ. โรจยติ วา อุปคจฺฉติ วาติ จิตฺเตน โรจติ, ทิฏฺิยา อุปคจฺฉตีติ. ตสฺส ตสฺส ธมฺมสฺส โย ปฏิปกฺโขติ ตสฺส ตสฺส รุจิตสฺส, อุปคตสฺส วา ธมฺมสฺส โย ปฏิปกฺโข นาม. สฺวสฺส อนิฏฺโต อชฺฌาปนฺโน ภวตีติ ¶ โย ธมฺโม อสฺส รุจิตสฺส, อุปคตสฺส วา ธมฺมสฺส อนิฏฺโต ปจฺจนีกโต อพฺภุปคโต โหติ, เตน ปฏิปกฺเขน เทสนาย ปริวตฺตนํ ปริวตฺตโน หาโรติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘ปฏิปกฺขสฺส ลกฺขณํ วิภาเวตี’’ติ.
ปริวตฺตนหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. เววจนหารวิภงฺควณฺณนา
๓๗. อฺมฺเหีติ อฺเหิ อฺเหิ. อายตินฺติ ปจฺจเวกฺขณกาเล. กถฺจีติ เยน เกนจิ ปกาเรน, ปมํ วุตฺเตน ปริยาเยน อปฺปฏิวิชฺฌนฺโต อปเรน ปริยาเยน ปฏิวิชฺเฌยฺยาติ อธิปฺปาโย. ปริยายวจนํ นิทฺทิสตีติ สมฺพนฺโธ. เอวํ สพฺพตฺถ. ตสฺมึ ขเณติ ปริยายวจนสฺส วุตฺตกฺขเณ. วิกฺขิตฺตจิตฺตานนฺติ อารมฺมณนฺตเรหิ วิวิธขิตฺตจิตฺตานํ ¶ . อฺวิหิตานนฺติ อฺํ จินฺเตนฺตานํ. กสฺมา ปน อฺเน ปริยาเยน ตทตฺถาวโพธนํ, นนุ เตน วุตฺเต ทฬฺหีกรณํ โหตีติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘เตเนวา’’ติอาทิ. ตตฺถ ตทฺเสนฺติ เตหิ วิกฺขิตฺตจิตฺตาทีหิ อฺเสํ, เยหิ ปมํ วจนํ สมฺมเทว คหิตํ. ตตฺถาติ วุตฺตวจเนเนว ปุนปฺปุนํ วจเน. อธิคตอนฺวตฺถตาย ปุนรุตฺติ ปริวชฺชนตฺถํ วิเสสนภาเวน ตาหิ ตาหิ สฺาหิปิ อยมฺปิ สทฺโท อิมสฺสตฺถสฺส วาจโก, อยมฺปิ สทฺโท อิมสฺสตฺถสฺส วาจโกติ ปฺาปเนหิ. เทเสตพฺพสฺส ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส อตฺตโน จิตฺเต อุปนิพนฺธนํ ปนํ. ตตฺถาติ ธมฺมนิรุตฺติปฏิสมฺภิทายํ. พีชาวาปนํ เหตุสมฺปาทนํ.
เอวํ ภควโต ปริยายเทสนายํ อเนกานิ ปโยชนานิ วตฺวา อิทานิ อตฺตโน สมฺมาสมฺพุทฺธตาย เอวํ ตถาคตา พุทฺธลีลาย อเนเกหิ ปริยาเยหิ ธมฺมํ เทเสนฺตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กึ พหุนา’’ติอาทิมาห.
ปาฬิยํ ‘‘ปิหา นาม ยา วตฺตมานสฺส อตฺถสฺส ปตฺถนา’’ติ ปจฺจุปฺปนฺนวิสยตํ ทสฺเสตฺวา ปุน อนาคตวิสยตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เสยฺยตรํ วา’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ ‘‘อนาคตปจฺจุปฺปนฺนตฺถวิสยา ตณฺหา ปิหา’’ติ อาห.
อตฺถนิปฺผตฺติปฏิปาลนาติ ¶ อิมสฺมึ วา ปเท ปิหาย เอวตฺถวเสน อนาคตปจฺจุปฺปนฺนตฺถวิสยภาวทีปนโต.
ธมฺมารมฺมเณเนว สงฺคหิตา ‘‘ธมฺมารมฺมณ’’นฺตฺเวว คหณํ คตา. จตุวีสติ ปทานีติ เอตฺถ เคหสิตโทมนสฺสูปวิจาราทีนํ จตุนฺนํ ฉกฺกานํ วเสน จตุวีส โกฏฺาสา.
๓๘. สาเยว ปตฺถนากาเรน ธมฺมนนฺทีติอาทิมาหาติ เอตฺถ อยมตฺโถ – สา เอว ปตฺถนากาเรน ปวตฺติยา อาสาทิปริยาเยน วุตฺตา ตณฺหา รูปาทิธมฺเมสุ นนฺทนฏฺเน ธมฺมนนฺที. เตสํ เอว ปิยายนฏฺเน ธมฺมเปมํ. คิลิตฺวา ปรินิฏฺเปตฺวา านโต ธมฺมชฺโฌสานนฺติ.
อิมินาปีติ น เกวลํ ‘‘ปฺา ปชานนา’’ติอาทิอาเวณิกปริยาเยเนว เววจนํ วตฺตพฺพํ, อถ โข อิมินา อาธิปเตยฺยาทิสาธารณปริยาเยนปิ เววจนํ วตฺตพฺพนฺติ อตฺโถ. อิมินาว นเยนาติ เอเตน ปริยายวจเนน ¶ . น หิ เทสนตฺถสาธนํ ‘‘อิติปิ โส ภควา’’ติอาทิปาฬินยทสฺสนนฺติ ทสฺเสติ. พลนิปฺผตฺติคโตติอาทีสุ ทสสุ ตถาคตพเลสุ นิปฺผตฺตึ ปาริปูรึ คโต. สมฺโพธิปหานนฺตรายเทสนา วิเสสโจทนาสุ วิสารทภาวสงฺขาตานิ จตฺตาริ าณานิ ปตฺโต อธิคโตติ เวสารชฺชปฺปตฺโต.
โลภชฺฌาสยาทิอชฺฌาสยํ วิเสเสน อติวตฺโตติ อชฺฌาสยวีติวตฺโต. อตีตเหตุสงฺเขปาทิสงฺเขปวิรหิตตาย อสงฺเขปสงฺขาตํ นิพฺพานํ, อกุปฺปธมฺมตาย คุเณหิ วา อสงฺเขปํ อสงฺขฺเยยฺยํ คโต อุปคโตติ อสงฺเขปคโต. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว. อุทฺเธยฺยนฺติ อุทฺธริตพฺพํ.
ธมฺมานุสฺสติยํ เอวํ อตฺโถ ทฏฺพฺโพติ สมฺพนฺโธ. สํสารทุกฺขโต ปาติ, สนฺเตน สุเขน รเมติ จาติ วา ปารํ.
อภูตปุพฺพตฺตาติ อนุปฺปนฺนปุพฺพตฺตา, เตนสฺส นิจฺจตํว วิภาเวติ เกนจิ เทวโตปสคฺคาทินา อนุปสชฺชนียตฺตา อนุปสฏฺตฺตา.
‘‘ทุปฺปสฺส’’นฺติปิ ปาฬิ, ทุรธิคมนฺติ อตฺโถ. คุณโสภาสุรภิภาเวนาติ คุเณหิ โสภาย, สุคนฺธิภาเวน จ.
ยถา ¶ อกฺขณเวธี ปุคฺคโล สิปฺปนิปฺผตฺติยา รตฺตนฺธการติมิสาย อจิรกฺขณาโลเกน อติสุขุมมฺปิ ทูรคตํ ลกฺขํ วิชฺฌติ, เอวํ อริยสาวโก สีลสมฺปตฺติยา อติสุขุมํ นิพฺพานํ จตุสจฺจธมฺมํ เอกปฏิเวเธเนว ปฏิวิชฺฌตีติ อาห ‘‘สิปฺปฺจ สีลํ อกฺขณเวธิตายา’’ติ. โลกิกนฺติ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺพฺพํ โลกุตฺตรธมฺมโอโลกนสฺสาปิ อธิฏฺานภาวโต.
เววจนหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. ปฺตฺติหารวิภงฺควณฺณนา
๓๙. ภควโต สาภาวิกธมฺมกถายาติ อตฺตโน ภาโว สภาโว, สภาเวน นิพฺพตฺตา, ตโต วา อาคตาติ สาภาวิกา, สา เอว ธมฺมกถาติ สาภาวิกธมฺมกถา, พุทฺธานํ สามุกฺกํสิกธมฺมกถาติ อตฺโถ ¶ , ตาย กรณภูตาย ธมฺมเทสนาย อนฺตฺเตปิ กถาเทสนานํ อุปจารสิทฺเธน เภเทเนวํ วุตฺตํ, อวยวสมุทายวิภาเคน วา. เตนาห ‘‘กา จ ปกติกถาย เทสนา? จตฺตาริ สจฺจานี’’ติ. อิทฺหิ อตฺถสฺส เทสนาย อเภโทปจารํ กตฺวา วุตฺตํ. ตสฺสา เทสนาย ปฺาปนา. อยํ ปฺตฺติหาโรติ สงฺเขเปเนว ปฺตฺติหารสฺส สรูปมาห. สาติ ยถาวุตฺตเทสนา. ตถา ตถาติ ยถา ยถา สจฺจานิ เทเสตพฺพานิ, ตถา ตถา. กถฺเจตานิ เทเสตพฺพานิ? ปริฺเยฺยาทิปฺปกาเรน. ยถาธิปฺเปตนฺติ อธิปฺเปตานุรูปํ, โพธเนยฺยพนฺธวานํ โพธนาธิปฺปายานุกูลนฺติ อตฺโถ. อตฺถนฺติ เทเสตพฺพตฺถํ, ทุกฺขาทิอตฺถเมว วา. นิกฺขิปตีติ ปติฏฺาเปติ. ยโต ‘‘จตฺตาโร สุตฺตนิกฺเขปา’’ติอาทิ (ม. นิ. อฏฺ. ๑.มูลปริยายสุตฺตวณฺณนา) อฏฺกถาสุ วุจฺจติ.
ตตฺถาติ นิกฺเขปเทสนายนฺติ อตฺโถ. มคฺคปกฺขิยาติ ทุกฺขสจฺจโต พหิกตาติ อธิปฺปาโย.
ยสฺมึ าเนติ ยสฺมึ ภวาทิสงฺขาเต าเน. ยถาวุตฺตา เทสนาติ จตุราหารปฏิพทฺธราคาทิมุเขน วฏฺฏทีปนี วุตฺตปฺปการา เทสนา.
๔๑. เตปริวฏฺฏวเสนาติ เอตฺถาปิ ‘‘สจฺเจสู’’ติ โยเชตพฺพํ. ปริฺาปฺตฺตีติ อาหาติ ¶ สมฺพนฺโธ. อชฺฌตฺตรโต, สมาหิโตติ ปททฺวเยน สมาธานวิสิฏฺํ อชฺฌตฺตรตตาภาวนํ ทีเปติ โคจรชฺฌตฺตตาทีปนโต. เกวโล หิ อชฺฌตฺตสทฺโท อชฺฌตฺตชฺฌตฺตโคจรชฺฌตฺเตสุปิ วตฺตติ. อชฺฌตฺตรตตาวิสิฏฺฺจ สมาธานํ สาติสยํ จิตฺตฏฺิตึ ทีเปตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘สมาธานวิสิฏฺสฺสา’’ติอาทินา.
อาสชฺชนฏฺเนาติ อาสงฺคนฏฺเน. ตถา ทสฺสนนฺติ อตถาภูตสฺสาปิ ภพฺพรูปสฺส วิย อตฺตโน วิทํสนํ. อลกฺขิโกติ วิลกฺขิโก.
กามานนฺติ กามาวจรธมฺมานํ. รูปานนฺติ รูปาวจรธมฺมานํ. นิสฺสรณนฺติ กามานํ รูปาวจรธมฺมา นิสฺสรณํ, เตสํ อรูปาวจรธมฺมา นิสฺสรณํ. เอวํ ตํสภาวานนฺติ สอุตฺตรสภาวานํ. ตถาติ ยถา สงฺขตธมฺมานํ นิสฺสรณภาวโต, กิเลสสมุจฺเฉทกสฺส อริยมคฺคสฺส อารมฺมณภาวโต จ ¶ อตฺเถว อสงฺขตา ธาตุ, ตถา วุจฺจมาเนนาปิ การเณน อตฺเถว อสงฺขตา ธาตูติ ทสฺเสติ. กตฺถจิ วิสเยติ อสงฺขตธาตุํ สนฺธาย วทติ. อวิปรีตตฺโถติ ภูตตฺโถ. ‘‘ยโต โข โภ อยํ อตฺตา ปฺจหิ กามคุเณหิ สมปฺปิโต สมงฺคีภูโต ปริจาเรติ, เอตฺตาวตา โข โภ อยํ อตฺตา ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต โหติ (ที. นิ. ๑.๙๔), สปกฏฺนิพฺพานภาวิโน’’ติ จ เอวมาทีสุ อุปจารวุตฺติสพฺภาวโต. ยถา ตํ สีหสทฺโทติ ยถา ‘‘สีโห มาณวโก’’ติอาทินา มาณวกาทีสุ อุปจารวุตฺตินา วตฺตมาโน มิคราเช ภูตตฺถวิสเย ทิฏฺโ, เอวํ นิพฺพานสทฺโทปิ กามคุณรูปชฺฌานสมงฺคิตาสุ อุปจารวุตฺติยา วตฺตมาโน กตฺถจิ วิสเย อวิปรีตตฺโถ. ยตฺถ จ วิสเย อวิปรีตตฺโถ, สา อสงฺขตา ธาตุ. หตฺถตเล สอามลกํ วิย เยฺยํ ปจฺจกฺขโต ปสฺสนฺตสฺส เอกปฺปมาณสฺส สตฺถุวจนเมเวตฺถ ปมาณนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กึ วา เอตาย ยุตฺติจินฺตายา’’ติอาทิมาห. ‘‘ปฏิฺาตสฺส อตฺถสฺส สิทฺธิยา ปกาสนาปฺตฺตี’’ติ นิคมํ สนฺธายาหาติ.
ปฺตฺติหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๒. โอตรณหารวิภงฺควณฺณนา
๔๒. อินฺทฺริเยหีติ ¶ กรเณ กรณวจนํ ‘‘มคฺเคน คจฺฉตี’’ติอาทีสุ วิย, ‘‘ผรสุนา ฉินฺทตี’’ติ เอวมาทีสุ วิย จ. โอตรณาติ อนุปฺปเวสนา.
ปฺากฺขนฺเธ สงฺคณฺหนวเสน สมฺมาสงฺกปฺโป วิยาติ โยชนา. อธิจิตฺตอนุยุตฺตานํ สทฺทหนุสฺสหนุปฏฺานสมาทหเนหิ สทฺธาทีสุ อุปกโรนฺเตสุ เอว ปฺา ทสฺสนกิจฺจํ สาเธตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สทฺธา..เป… วุตฺตานี’’ติ อาห. โน จ ภวงฺคาติ เตสํ สงฺขารานํ ปวตฺติการณตาภาวํ ทสฺเสติ.
๔๓. ตถา วุตฺโตติ ‘‘นิสฺสโย’’ติ วุตฺโต. เจตนาสีเสน ตณฺหํ เอว วทติ เจตนาสหจรณโต.
รตฺตสฺสาติ ¶ มคฺเคน อสมุจฺฉินฺนราคสฺส. เยน ปุคฺคโล ‘‘รตฺโต’’ติ วุจฺจติ, ตสฺส ราคสฺส สมฺพนฺธินี สุขา เวทนา วุตฺตา ตตฺถ ตสฺส อนุสยนโต. เตนาห ‘‘สุขาย…เป… วุตฺต’’นฺติ. เอส นโย เสเสสุปิ. เตนาห ‘‘ตถา’’ติอาทิ.
ตานิ เอว อินฺทฺริยานีติ สุขโสมนสฺสุเปกฺขินฺทฺริยานิ. ‘‘สงฺขารปริยาปนฺนานี’’ติ วจนํ สนฺธายาห ‘‘อิธ เวทนาสีเสน เจตนา วุตฺตา’’ติ. น หิ เวทนา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา โหติ. ตณฺหาย, ทิฏฺิยาติ จ อุปโยเค กรณวจนนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตณฺหายา’’ติอาทิมาห. อิทานิ อุปโยควเสเนว ‘‘ตณฺหายา’’ติอาทีนํ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา วา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ เสสธมฺมานนฺติ ตณฺหาวชฺชิตอวิสิฏฺธมฺมานํ. ตณฺหาย นิสฺสยภาเวติ ยทา ตณฺหา เตสํ นิสฺสโย โหติ.
ตณฺหาย เสสธมฺมานํ ปจฺจยภาเวติ ยทา เสสธมฺมา ตณฺหาปจฺจยา โหนฺติ. ‘‘กรชกายสนฺนิสฺสิตา’’ติ อิมินา เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยนิสฺสิตาปิ คหิตา กายปฺปสฺสทฺธิภาวโต. การณภาวนฺติ ปรมฺปรเหตุภาวํ. ตณฺหาทิฏฺิอุปเยนาติ ทิฏฺิอุปเยน จ ทิฏฺิสหคตตณฺหาอุปเยน จ.
‘‘อาคตีติ ¶ อิธาคติ, คตีติ เปจฺจภโว’’ติ ปททฺวเยน วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ปาฬิยํ ‘‘อาคติคตีปิ น ภวนฺตี’’ติ วุตฺตํ. อิธ หุรนฺติ ทฺวารารมฺมณธมฺมา ทสฺสิตา อาสนฺนทูรภาเวหิ ทฺวารารมฺมเณหิ วินิวตฺเตตฺวา คหิตตฺตา. อิธ ทฺวารปฺปวตฺตธมฺมา ‘‘อุภยมนฺตเรนา’’ติ ปทสฺส อตฺถภาเวน วุตฺตา. จตุพฺยูหหาเร ปน อนินฺทฺริยพทฺธรูปธมฺมา ตถา วุตฺตา. การณภูเตน อนนฺตรปจฺจยภูเตน, อุปนิสฺสยปจฺจยภูเตน จ. เย ธมฺมา อุปาทาย ‘‘อตฺตา’’ติ สมฺา, เตสํ วิฺาณาทิธมฺมานํ อภาเวน อนุปฺปาทธมฺมตํ อาปาทิตตฺตาติ อตฺโถ. ‘‘อนิสฺสิตสฺส จลิตํ นตฺถี’’ติอาทินา ปฏิโลมโต ปจฺจยภาโว ทสฺสิโตติ ทสฺเสนฺโต ปาฬิยํ ‘‘เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสาติ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท’’ติ วตฺวา นนุ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติอาทิโก ปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ โจทนํ สนฺธาย ยถาวุตฺตสฺส ปฏิจฺจสมุปฺปาทภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘โส ทุวิโธ’’ติอาทินา โลกิยโลกุตฺตรวเสน ปฏิจฺจสมุปฺปาโท วิภตฺโต. ตทตฺถตายาติ วีตราควิมุตฺติอตฺถตาย. ตพฺภาวนฺติ โลกุตฺตรปฏิจฺจสมุปฺปาทภาวํ.
โอตรณหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๓. โสธนหารวิภงฺควณฺณนา
๔๕. โสเธติ ¶ นามาติ ปุจฺฉิตมตฺถํ หตฺถตเล ปิตอามลกํ วิย ปจฺจกฺขโต ทสฺเสนฺโต นิคฺคุมฺพํ นิชฺชฏํ กตฺวา วิวรนฺโต ตพฺพิสยอฺาณสํสยาทิมลาปนยเนน โสเธติ, เอวํ โสเธนฺโต จ ปทสฺส อตฺเถน อเภโทปจารํ กตฺวา ‘‘ปทํ โสเธติ’’จฺเจว วุจฺจติ. เตนาห ‘‘ปทํ โสเธติ นามา’’ติ. ปุจฺฉาย วิสฺสชฺชนเมเวตฺถ โสธนนฺติ อาห ‘‘ตทตฺถสฺส วิสฺสชฺชนโต’’ติ. อารภียตีติ อารมฺโภ, เทสนาย ปกาสิยมาโน อตฺโถ. เตนาห ‘‘น ตาว…เป… ปโพธิตตฺตา’’ติ. อิธ โสธนํ นาม ปฏิจฺฉนฺนรูปสฺส อตฺถสฺส เทสนานุภาเวน วิวฏภาวกรณนฺติ ตมตฺถํ อุปมาย วิภาเวตุํ ‘‘อฺาณปกฺขนฺทาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.
โสธนหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๔. อธิฏฺานหารวิภงฺควณฺณนา
๔๖. ธารยิตพฺพาติ ¶ อุปธาเรตพฺพา, อุปลกฺขิตพฺพาติ อตฺโถ. วุตฺตเมว ‘‘สามฺวิเสสกปฺปนาย โวหารภาเวน อนวฏฺานโต’’ติอาทินา (เนตฺติ. อฏฺ. ๑๔).
ตํ ตํ ผลนฺติ นิรยาทึ ตํ ตํ ผลํ. อฺจิตาติ คตา. โยนีติ เอกชาติ. สมานวเสน มิสฺสีภวติ เอตายาติ หิ โยนิ, อุปปตฺติ. เปจฺจาติ มริตฺวา. อุสฺสนฺนตายาติ วิตกฺกพหุลตาย. ‘‘อุสฺสนฺนตฺตา’’ติปิ วทนฺติ. สสฺสตาทีหิ วา อุสฺสนฺนตฺตา. อสุรชาติยา นิพฺพตฺตาปนโก อสุรชาตินิพฺพตฺตนโก.
สงฺขาติ ปฺา. ปฺาปธานา จ ภาวนาติ อาห ‘‘ปฏิสงฺขาย ปฏิปกฺขภาวนายา’’ติ.
๔๗. ปตฺถฏภาเวน ปถวี. สภาวธารณฏฺเน, นิสฺสตฺตนิชฺชีวฏฺเน จ ธาตุ. อาปียติ, อปฺปายตีติ วา อาโป. เตชนวเสน ติกฺขตาวเสน, ทหนวเสน วา เตโช. วายนวเสน เวคคมนวเสน, สมุทีรณวเสน ¶ วา วาโย. วีสติ อาการาติ เกสาทโย วีสติ โกฏฺาสา, ปการา วา. กกฺขฬลกฺขณาธิกตาย เกสาที กกฺขฬลกฺขณา วุตฺตา.
ปาฏิเยกฺโก ปถวีธาตุโกฏฺาโสติ ปถวีโกฏฺาสมตฺโต, อตฺตสฺุธมฺมมตฺโตติ อตฺโถ. สนฺตปฺปตีติ เอตฺถ สรีรปกติมติกฺกมิตฺวา อุณฺหภาโว สนฺตาโป, สรีรทหนวเสน ปวตฺโต มหาทาโห, อยเมเตสํ วิเสโส. เยน จ ชีรียตีติ เอกาหิกาทิชราโรเคน ชรียตีติ จ อตฺโถ ยุชฺชติ. ‘‘สตวารํ ตาเปตฺวา ตาเปตฺวา อุทเก ปกฺขิปิตฺวา อุทฺธฏสปฺปิ สตโธตสปฺปี’’ติ วทนฺติ. รสรุธิรมํสเมทนฺหารุอฏฺิอฏฺิมิฺชา รสาทโย. เกจิ นฺหารุํ อปเนตฺวา สุกฺกํ สตฺตมํ ธาตุํ วทนฺติ. วิเวกนฺติ วิสุํภาวํ, วิสทิสภาวนฺติ อตฺโถ. วตฺถุสงฺขาโต หิ อาหาโร ปริณามํ คจฺฉนฺโต ปาณภกฺขคหณิปทนิย มุตฺตกรีสภาเวหิ วิย อตฺตนาปิ วิสทิสรสสงฺขาตํ วิสุํภาวํ นิพฺพตฺเตนฺโต ตพฺภาวํ คจฺฉตีติ วุจฺจติ, ตถา รสาทโยปิ รุธิราทิโกฏฺาสํ. เตนาห ‘‘รสาทิภาเวน วิเวกํ คจฺฉตี’’ติ.
สภาวลกฺขณโตติ อสุจิภาเวน ลกฺขิตพฺพโต.
๔๘. ยาถาวสรสลกฺขณนฺติ ¶ รสิตพฺโพติ รโส, ปฏิวิชฺฌิตพฺโพ สภาโว, อตฺตโน รโส สรโส, ยาถาโว สรโส, ยาถาวสรโส ยาถาวสรโส เอว ลกฺขิตพฺพตฺตา ลกฺขณนฺติ ยาถาวสรสลกฺขณํ. อถ วา ยาถาวสรสลกฺขณนฺติ อวิปรีตํ อตฺตโน ปวตฺติสงฺขาตํ กิจฺจฺเจว ปีฬนสงฺขาตํ ลกฺขณฺจ. ‘‘อิทํ กิจฺจํ, อิทํ ลกฺขณ’’นฺติ อวิชฺชาเหตุ าตุํ น สกฺโกติ, ตพฺพิสยาณุปฺปตฺตึ นิวาเรนฺตี ฉาเทตฺวา ปริโยนนฺธิตฺวา ติฏฺตีติ วุตฺตา. เตน วุตฺตํ ‘‘ชานิตุํ ปฏิวิชฺฌิตุํ น เทตี’’ติ. ตยิทมสฺสา กิจฺจนฺติ กิจฺจโต กถิตา. กถิตาติ จ วุตฺตา, ยโต จ อวิชฺชา อสมฺปฏิเวธรสาติ วุจฺจติ. ชายติ เอตฺถาติ ชาติ, อุปฺปตฺติฏฺานํ. ยทิปิ นิโรธมคฺเค อวิชฺชา อารมฺมณํ น กโรติ, เต ปน ชานิตุกามสฺส ตปฺปฏิจฺฉาทนวเสน อนิโรธมคฺเคสุ นิโรธมคฺคคฺคหณสฺส การณภาเวน ปวตฺตมานา ตตฺถ อุปฺปชฺชตีติ วุจฺจติ, เตสมฺปิ อวิชฺชาย อุปฺปตฺติฏฺานตา โหติ, อิตเรสํ อารมฺมณภาเวน จาติ.
อตฺถานตฺถนฺติ ¶ หิตาหิตํ. สมฺโมหวิโนทนิยํ ปน ‘‘อตฺถตฺถ’’นฺติ (วิภ. อฏฺ. ๒๒๖) วุตฺตํ, ตตฺถ อตฺโถ เอว อตฺถตฺโถติ อตฺถสฺส อวิปรีตตาทสฺสนตฺถํ ทุติเยน อตฺถสทฺเทน วิเสสนํ. น หิ าณํ อนตฺเถ ‘‘อตฺโถ’’ติ คณฺหาตีติ. การณาการณนฺติ เอตฺถาปิ เอวํ ทฏฺพฺพํ. อตฺถตฺถนฺติ วา อาเมฑิตวจนํ สพฺเพสํ อตฺถานํ ปากฏกรณภาวปฺปกาสนตฺถํ, ผลํ ผลนฺติ อตฺโถ, หิตปริยาเยปิ เอเสว นโย. นฺติ อตฺถานตฺถาทิกํ. อาการนฺติ อตฺถาทิการณเมว.
ปฏิวิทฺธสฺส ปุน อเวกฺขนา ปจฺจเวกฺขณา. ทุจินฺติตจินฺติตาทิลกฺขณสฺส พาลสฺส ภาโว พาลฺยํ. สมฺปชานาตีติ สมํ ปกาเรหิ ชานาติ. พลวโมโห ปโมโห. สมนฺตโต โมหนํ สมฺโมโห. ทุคฺคติคามิกมฺมสฺส วิเสสปจฺจยตฺตา อวินฺทิยํ. วินฺทตีติ ลภติ. อนวชฺชธมฺมานํ วิชฺชา วิย วิเสสปจฺจโย น โหตีติ วินฺทิยํ น วินฺทติ. อยํ อวิชฺชาย เวมตฺตตาติ อยํ ‘‘ทุกฺเข อฺาณ’’นฺติอาทินา กิจฺจชาติลกฺขเณหิ วุตฺโต อวิชฺชาย อวิเสโส. วิชฺชาติอาทีนํ วุตฺตนยานสาเรน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
ปาสาณสกฺขรวาลิกาวิรหิตา ภูมิ สณฺหาติ ‘‘สณฺหฏฺเนา’’ติ วุตฺตํ.
ตตฺตกเมว ¶ กาลนฺติ ปฺจกปฺปสตานิ. วิภูตํ สมตฺติกฺกนฺตํ รูปสฺาสงฺขาตํ รูปํ เอตายาติ วิภูตรูปํ, สมาปตฺตินฺติ ปทตฺโถ. น หิ กาจิ อรูปสมาปตฺติ รูปสฺาสหคตา ปวตฺตีติ. นิโรธสมาปตฺติยํ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ, ตตฺถ เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยา วิสุํ คหิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘เสสารุปฺปสมาปตฺติโย’’ติ.
ทมถํ อนุปคจฺฉนฺโต ทุฏฺสฺโส ขลุงฺกสฺโส. อุตฺตริทมถายาติ อริยมคฺคทมถาย.
อิตโรติ ทุกฺขาปฏิปโท ขิปฺปาภิฺโ, สุขาปฏิปโท จ ขิปฺปาภิฺโ. อุภยโตภาเคหีติ รูปกายนามกายภาเคหิ. อุภยโตติ วิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทวิมุตฺติวเสน.
อเนโกปีติ ¶ สภาเวน อเนโกปิ. เอกสทฺทาภิเธยฺยตายาติ สามฺสทฺทาภิเธยฺยตาย.
อธิฏฺานหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๕. ปริกฺขารหารวิภงฺควณฺณนา
๔๙. ‘‘หิโนตี’’ติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘การณภาวํ คจฺฉตี’’ติ อาห อเนกตฺถตฺตา ธาตูนํ. เอตีติ อาคจฺฉติ, อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถ.
อวิชฺชายปิ เหตุภาเวติ เอตฺถ อวิชฺชา อนนฺตราย อวิชฺชาย อนนฺตรสมนนฺตรูปนิสฺสยนตฺถิวิคตาเสวนปจฺจเยหิ, อนนฺตราย ปน สหชาตาย สหชาตอฺมฺนิสฺสยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตเหตุปจฺจเยหิ, อสหชาตาย อุปนิสฺสยโกฏิยา เอว ปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺพํ. อตฺตโน ผลํ กโรตีติ การณนฺติ อาห ‘‘การณภาโว จ ผลาเปกฺขายา’’ติ.
นิพฺพตฺติอตฺโถ ผลตฺโถ ผลสงฺขาโต อตฺโถ.
โย สภาโวติ ปฺุาทิอภิสงฺขารานํ โย อภิสงฺขรณสภาโว, โส เหตุ. เสสปเทสูติ วิฺาณาทิปเทสุ. ยถาวุตฺตปฺปเภโทติ ‘‘อสาธารณลกฺขโณ เหตู’’ติอาทินา วุตฺตปฺปเภโท. โย โกจิ ¶ ปจฺจโยติ ชนกาทิเภทํ ยํ กิฺจิ การณํ. อภิสงฺขรณโตติ ปจฺจกฺขโต, ปรมฺปราย จ นิพฺพตฺตนโต.
ปริกฺขารหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๖. สมาโรปนหารวิภงฺควณฺณนา
๕๐. สุตฺเตน คหิเตติ สุตฺเต วุตฺเต. ปทฏฺานคฺคหณํ อธิฏฺานวิสยทสฺสนตฺถํ, เววจนคฺคหณํ อธิวจนวิภาคทสฺสนตฺถนฺติ โยชนา. วิสยาธิฏฺานภาวโตติ วิสยสงฺขาตปวตฺติฏฺานภาวโต. วนียตีติ ภชียติ. วนตีติ ภชติ เสวติ. วนุเตติ ยาจติ, ปตฺเถตีติ อตฺโถ ¶ . ปฺจ กามคุณา กามตณฺหาย การณํ โหติ อารมฺมณปจฺจยตาย. นิมิตฺตคฺคาโห อนุพฺยฺชนคฺคาหสฺส การณํ โหติ อุปนิสฺสยตายาติ เอวํ เสเสสุปิ ยถารหํ การณตา วตฺตพฺพา.
๕๑. ‘‘กาเย กายานุปสฺสี วิหราหี’’ติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา ลกฺขณหารวิภงฺควณฺณนายํ (เนตฺติ. อฏฺ. ๒๓) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อยํ ปน วิเสโส – รูปธมฺมปริฺายาติ รูปูปิกวิฺาณฏฺิติปริฺาย.
‘‘ทุกฺข’’นฺติ ปสฺสนฺตี สา เวทนานุปสฺสนาติ โยเชตพฺพํ. เวทนาเหตุปริฺายาติ ผสฺสปริฺาย. ‘‘เวทนาวเสนา’’ติ ปเทน อตฺตนา อุปฺปาทิตทุกฺขวเสน. เวทนาปริฺายาติ เวทนูปิกวิฺาณฏฺิติปริฺาย. นิจฺจาภินิเวสปฏิปกฺขโต อนิจฺจานุปสฺสนายาติ อธิปฺปาโย. นิจฺจสฺานิมิตฺตสฺสาติ นิจฺจสฺาเหตุกสฺส. สฺาปริฺายาติ สฺูปิกวิฺาณฏฺิติปริฺาย. ปมมคฺควชฺฌตฺตา อคติคมนสฺส วุตฺตํ ‘‘ทิฏฺาภินิเวสสฺส…เป… อคติคมนสฺส จา’’ติ.
สงฺขารปริฺายาติ สงฺขารูปิกวิฺาณฏฺิติปริฺาย.
สมาโรปนหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
นิฏฺิตา จ หารวิภงฺควณฺณนา.
๑. เทสนาหารสมฺปาตวณฺณนา
‘‘เอว’’นฺติอาทิ ¶ หารสมฺปาตเทสนาย สมฺพนฺธทสฺสนํ. ตตฺถ ปุริเมน อุปมาทฺวเยน สุปริกมฺมกตมณิโกฏฺฏิมสทิสี, สุวิรจิตชมฺพุนทาภรณสทิสี จ ปาฬิ. ตตฺถ กตนานาวณฺณปุปฺผูปหารสทิสี, วิวิธรํสิชาลาสมุชฺชลพทฺธนานารตนาวลิสทิสี จ หารวิภงฺคเทสนาติ ทสฺเสติ. ปจฺฉิเมน ตสฺส ปณีตมหารเห ชฏาหิ สทฺธึ ทุกฺกรตรตํ ทีเปติ. ยายํ คาถา วุตฺตาติ โยชนา.
๕๒. ยสฺมายํ หารวิภงฺควาโร นปฺปโยเชติ ยถาวุตฺเตน การเณน, ตสฺมา สา หารวิภงฺควารสฺส อาทิมฺหิ น ปจฺจามฏฺาติ อธิปฺปาโย ¶ . หารสมฺปาตวาโร ปน ตํ ปโยเชตีติ ยสฺมา ปน หารสมฺปาตวาโร ตํ คาถํ ปโยเชติ ยถาวุตฺเตเนว การเณน, ตสฺมา ‘‘โสฬส…เป… อาหา’’ติ อาห. โยชนานยทสฺสนนฺติ โยชนาย นยทสฺสนํ.
เตนาติ ‘‘ตํ มจฺจุโน ปท’’นฺติ วจเนน. สพฺพํ วิปลฺลาสนฺติ ทฺวาทสวิธมฺปิ วิปลฺลาสํ. สามฺสฺส…เป… โวหรียติ ยตฺถ ปติฏฺิตํ สามฺํ, โส วิเสโส. อตฺถโต ปน สฺาทโย เอว รูปาทิวิสยํ วิปรีตากาเรน คณฺหนฺเต วิปลฺลาโสติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สฺาวิปลฺลาโส’’ติอาทิมาห.
อินฺทชาลาทิวเสน มณิอาทิอากาเรน อุปฏฺหนฺเต อุปาทานกฺขนฺธปฺจเก อหํมมาทิการณตาย นิรุตฺตินเยน ‘‘อตฺตา’’ติ วุจฺจมาโน ตํพุทฺธิโวหารปฺปวตฺตินิมิตฺตตาย อตฺตภาโว สุขาทีนํ วตฺถุตาย ‘‘อตฺตภาววตฺถู’’ติ ปวุจฺจตีติ อาห ‘‘เตหี’’ติอาทิ. เตสนฺติ อุปาทานกฺขนฺธานํ. วิปลฺลาสานํ ปวตฺติอากาโร ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติอาทิ. วิสโย กายเวทนาจิตฺตธมฺมา. อวิชฺชา จ…เป… เอว สมฺโมหปุพฺพกตฺตา สพฺพวิปลฺลาสานํ. จ-สทฺโท สุภสุขสฺานนฺติ เอตฺถาปิ อาเนตฺวา โยเชตพฺโพ.
ตตฺถายํ โยชนา – ‘‘อวิชฺชา จ สุภสุขสฺานํ ปจฺจโย เอว, น ตณฺหา เอว, อวิชฺชา สุภสุขสฺานฺจ ปจฺจโย, น นิจฺจอตฺตสฺานํ เอวา’’ติ. เอวํ สนฺเตปิ ปุริมานํ ทฺวินฺนํ วิปรีตสฺานํ ตณฺหา, ปจฺฉิมานํ อวิชฺชา วิเสสปจฺจโยติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตถาปี’’ติอาทิ. อวิชฺชาสีเสน เจตฺถ ทิฏฺิยา คหณํ เวทิตพฺพํ. เตนาห ‘‘ทิฏฺินิวุตํ จิตฺต’’นฺติ ¶ , ‘‘โย ทิฏฺิวิปลฺลาโส’’ติ จ อาทิ, ยถา จ อวิชฺชาสีเสน ทิฏฺิยา คหณํ, เอวํ ทิฏฺิสีเสน อวิชฺชายปิ คหณํ สิยาติ อาห ‘‘ทิฏฺิสีเสน อวิชฺชา วุตฺตา’’ติ. ตณฺหาวิชฺชาสุ สุภสุขสฺานํ ยถา ตณฺหา วิเสสปจฺจโย, น เอวํ อวิชฺชา. นิจฺจอตฺตสฺานํ ปน ยถา อวิชฺชา วิเสสปจฺจโย, น ตถา ตณฺหาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘โมโห วิเสสปจฺจโย’’ติ อาห.
ปจฺฉิมานํ ทฺวินฺนํ…เป… โหตีติ อตีตํเส ตณฺหาภินิเวสสฺส พลวภาวาภาวโต. เตเนว หิ ‘‘โส อตีตํ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ’’จฺเจว ¶ วุตฺตํ, น ‘‘อภินนฺทตี’’ติ. ตณฺหาวิปลฺลาโสติ ตณฺหํ อุปนิสฺสาย ปวตฺโต วิปลฺลาโส, น หิ ตณฺหา สยํ วิปลฺลาโส. เตนาห ‘‘ตณฺหามูลโก วิปลฺลาโส’’ติ. ทิฏฺาภินนฺทนวเสนาติ ตณฺหุปนิสฺสยทิฏฺาภินนฺทนวเสน, ยโต โส ‘‘ตณฺหาวิปลฺลาโส’’ติ วุตฺโต. เอเตนาติ ‘‘โย ตณฺหาวิปลฺลาโส’’ติอาทิปาเน. โสฬส สฺีวาทา, อฏฺ อสฺีวาทา, อฏฺ เนวสฺีนาสฺีวาทา, ปฺจ ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาทา จ, ยถา อตฺตโน คตาย, นิพฺพานปฺปตฺติยา จ ปริกปฺปวเสน สุภสุขาการคฺคาหิโน, น เอวํ สตฺต อุจฺเฉทวาทาติ อาห ‘‘เยภุยฺเยนา’’ติ. ปฏิปกฺขวเสนปีติ วิสุทฺธิวเสนปิ. ยาว หิ อุปกฺกิเลสา, ตาว จิตฺตํ น วิสุชฺฌเตว. ยทา จ เต ปหีนา, ตทา วิสุทฺธเมว. เตนาห ‘‘น หี’’ติอาทิ. ‘‘อรกฺขิเตน จิตฺเตนา’’ติ ปาฬึ นิกฺขิปิตฺวา วิปลฺลาสมุเขเนว เทสนาย นิทฺธาริยมานตฺตา วุตฺตํ ‘‘ยถานุสนฺธินาว คาถํ นิฏฺเปตุ’’นฺติ.
มารสฺสาติ กิเลสมารสฺส. ตสฺส หิ วเส ิโต เสสมารานํ หตฺถคโต เอวาติ. เตนาห ‘‘กิเลสมารคฺคหเณเนวา’’ติอาทิ.
มารพนฺธนนฺติ สตฺตมารปกฺเข มารสฺส พนฺธนนฺติ มารพนฺธนํ. โส หิ กิเลสพนฺธนภูเต อตฺตโน สมารกปริเส มฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘อนฺตลิ…เป… โมกฺขสี’’ติ (มหาว. ๓๓). อิตรมารปกฺเข มาโรว พนฺธนนฺติ มารพนฺธนํ. วิสงฺขาโร นิพฺพานํ.
โมหสมฺปโยคโต จิตฺตํ ‘‘มูฬฺห’’นฺติ วุตฺตนฺติ รตฺตทุฏฺานมฺปิ มูฬฺหตาย สพฺภาเว ‘‘มูฬฺห’’นฺติ วิสุํ วจนํ อาเวณิกโมหวเสน วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ทฺวินฺนํ โมมูหจิตฺตุปฺปาทานํ วเสนา’’ติ อาห. เอวนฺติ เอวํ ราคาทิอกุสลปฺปตฺติยา กุสลภณฺฑจฺเฉทนโต อรกฺขิตํ จิตฺตํ โหติ, สพฺโพปิ มิจฺฉาภินิเวโส เอตฺเถว สงฺคหํ สโมสรณํ คจฺฉตีติ อาห ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิ ¶ …เป… เวทิตพฺพ’’นฺติ. สพฺเพปีติ ‘‘อรกฺขิตํ, มิจฺฉาทิฏฺิหตํ, ถินมิทฺธาภิภูต’’นฺติ ตีหิปิ ปเทหิ วุตฺตธมฺมา.
จกฺขุนาติ ทฺวาเรน. รูปนฺติ วิสภาควตฺถุสนฺนิสฺสิตํ รูปายตนํ. นิมิตฺตคฺคาหีติ ‘‘อิตฺถี’’ติ วา ปุริโส’’ติ วา ‘‘สุภ’’นฺติ วา ‘‘อสุภ’’นฺติ วา ปริกปฺปิตนิมิตฺตํ ¶ คณฺหาติ, ตสฺส วา คหณสีโล. อนุพฺยฺชนคฺคาหีติ หตฺถปาทหสิตกถิตาทิปฺปเภเท กิเลสานํ อนุ อนุ พฺยฺชนโต อนุพฺยฺชนสฺิเต อากาเร คณฺหาติ, เตสํ วา คหณสีโล. ยตฺวาธิกรณนฺติ ยํ นิมิตฺตํ, นิมิตฺตานุพฺยฺชนคฺคหณนิมิตฺตนฺติ อตฺโถ. เอวํ ‘‘จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺต’’นฺติ, โย ‘‘นิมิตฺตคฺคาหี, อนุพฺยฺชนคฺคาหี’’ติ จ วุตฺโต ปุคฺคโล, ตเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ จกฺขุทฺวารํ อสํวุตํ สติกวาเฏน อปิหิตํ กตฺวา วตฺตนฺตํ, ตสฺส จ รูปสฺส อิฏฺาการคฺคหเณ อภิชฺฌา, อนิฏฺาการคฺคหเณ โทมนสฺสํ, อสมเปกฺขเน โมโห มิจฺฉาภินิเวเส มิจฺฉาทิฏฺีติ เอวํ อภิชฺฌาพฺยาปาทา, อฺเ จ ลามกฏฺเน ปาปกา อโกสลฺลสมฺภูตฏฺเน อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ อนุ อนุ ปวตฺเตยฺยุํ.
ตสฺส สํวราย น ปฏิปชฺชตีติ ตสฺส จกฺขุทฺวารสฺส สํวราย สติกวาเฏน ปิทหนตฺถํ น ปฏิปชฺชติ. สา ปน อปฺปฏิปตฺติ จกฺขุนฺทฺริยสฺส อนารกฺขาสํวรสฺส อนุปฺปาโทติ ทสฺเสนฺโต ‘‘น รกฺขติ…เป… อาปชฺชตี’’ติ อาห. ชวเน อุปฺปชฺชมาโนปิ หิ อสํวโร เตน ทฺวาเรน ปวตฺตนโต ‘‘จกฺขุนฺทฺริยาสํวโร’’ตฺเวว วุจฺจตีติ. เสสทฺวาเรสุปิ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ‘‘ปุพฺพนฺตกปฺปนวเสน จา’’ติอาทินา สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสนฺโต ‘‘สงฺเขปโต จ วิตฺถาโร อฺโ’’ติ กตฺวา ตํ สมุจฺจินนฺโต ‘‘ยา จ โข อิมา’’ติอาทิมาห.
ยถาวุตฺตา อกุสลา ธมฺมาติ ทฺวาทส อกุสลจิตฺตุปฺปาทธมฺมา, เตสํ วตฺถูนิ วา. เต หิ สมุทยวชฺชา ปฺจุปาทานกฺขนฺธา. ‘‘เอว’’นฺติ อิมินา เนตฺติปาฬิยํ, อฏฺกถายฺจ นิทฺธาริตปฺปกาเรน. อิธาติ อิมิสฺสํ ‘‘อรกฺขิเตน จิตฺเตนา’’ติ คาถายํ.
ยทิปิ เทสนาหารสมฺปาตปาฬิยํ ‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺสา’’ติ คาถา สรูปโต น คหิตา, อตฺถโต ปน ‘‘เตสํ ภควา ปริฺายา’’ติอาทินา คหิตา เอวาติ ตสฺสา คหิตภาวํ วิภาเวตุํ ‘‘กถํ เทเสตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺสา’’ติ คาถํ อุทฺธริ.
โยนิโสมนสิกาเรน กมฺมํ กโรนฺโตติ ‘‘โส ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยนิโส มนสิ กโรตี’’ติอาทินา ¶ นเยน วิปสฺสนาสงฺขาเตน โยนิโสมนสิกาเรน ภาวนากมฺมํ กโรนฺโต, ภาเวนฺโตติ อตฺโถ ¶ . ยถาภูตาณนฺติ าตปริฺาย ปุพฺพภาควิปสฺสนาย ‘‘อวิชฺชาสมุทยา รูปสมุทโย, อวิชฺชานิโรธา รูปนิโรโธ’’ติอาทินา (ปฏิ. ม. ๑.๕๐) สมปฺาสาย อากาเรหิ. นิรยคติยํ ทุกฺขทุกฺขตา, สุคติวิเสเส พฺรหฺมโลเกกเทเส สงฺขารทุกฺขตา, อิตรตฺถ ทฺเว ติสฺโสปีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยถาสมฺภวํ ติวิธทุกฺขตาโยเคนา’’ติ.
เทสนาหารสมฺปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. วิจยหารสมฺปาตวณฺณนา
๕๓. กุสลธมฺมารมฺมณาติ กุสลธมฺเม อุทฺทิสฺส ปวตฺติมตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ, น เตสํ อารมฺมณปจฺจยตํ อิธ ‘‘กุสลา ธมฺมา’’ติ โลกุตฺตรธมฺมานํ อธิปฺเปตตฺตา. น หิ กทาจิ อนุปาทานิยา ธมฺมา อุปาทานารมฺมณา โหนฺติ. ผลธมฺเม อุทฺทิสฺส ปวตฺตาย ตณฺหาย คหิตตฺตา ‘‘กุสล…เป… ทฏฺพฺโพ’’ติ วุตฺตํ. เทสนาหาเรติ เทสนาหารสมฺปาเต. กถํ ปน กุสลภาโวติ ‘‘กุสลา’’ติ วจนมตฺตํ คเหตฺวา โจเทติ, ตฺจ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺพฺพํ, ปหานเหตุภาโวปิสฺสา สิยา โจทเกน สมฺปฏิจฺฉิโตว. ‘‘มาโนปิ ทุวิโธ’’ติอาทินา มานสฺส จ ตสฺสา ตณฺหาย จ เสวิตพฺพภาโว อกุสลานํ ปหานาย, กุสลานํ อุปฺปตฺติยา จ ปจฺจยภาวโต.
เนกฺขมฺมสฺสิตํ โทมนสฺสํ นาม ‘‘อริยภูมึ ปาปุณิตุํ นาสกฺขิ’’นฺติ อนุโสจโต อุปฺปนฺนํ โทมนสฺสนฺติ สมฺพนฺโธ. เอวนฺติ อิมินา ปาฬิยํ วุตฺตปฺปกาเรน, ปิหํ อุปฏฺเปตฺวา ฉสุ ทฺวาเรสุ อิฏฺารมฺมเณ อาปาถคเต อนิจฺจาทิวเสน วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวาติ โยชนา. อิฏฺารมฺมณฺเจตฺถ ยถาวุตฺตอนุโสจนโทมนสฺสุปฺปตฺตีนํ ยถาภินิวิฏฺสฺส อารมฺมณสฺส อนิฏฺตายาติ ทสฺสนตฺถํ. ‘‘กถํ เนกฺขมฺมวเสนา’’ติ ปทสฺส อตฺถํ วิวริตุํ ‘‘วิปสฺสนาวเสนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. วิปสฺสนาทิวินิมุตฺตา วา ปมชฺฌานาทิวเสน วุตฺตา กุสลา ธมฺมา อิธ เนกฺขมฺมํ. อนุสฺสติคฺคหเณน อุปจารชฺฌานเมว คหิตนฺติ ‘‘ปมชฺฌานาทิวเสนา’’ติ วุตฺตํ. อาทิสทฺเทน ทุติยชฺฌานโต ปฏฺาย ยาว อคฺคผลา อุปริวิเสสา สงฺคหิตา. ยาย ปฺาวิมุตฺติยา.
อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิภาเวนาติ ¶ อุเปกฺขาชนิตสติปาริสุทฺธิสพฺภาเวน. กมฺมโยคฺคนฺติ วิปสฺสนาภาวนาทิกมฺมสฺส โยคฺคํ อนุรูปํ อนุจฺฉวิกํ. อสฺสทฺธิเยติ อสฺสทฺธิยเหตุ, ‘‘อสฺสทฺธิเยนา’’ติปิ ¶ ปนฺติ, โส เอวตฺโถ. โอภาสคตนฺติ าโณภาสคตํ. กามํ ปุพฺเพปิ ปฺา วุตฺตา, อสฺสทฺธิยาทีหิ ปน อฺเสํ กิเลสานํ วิธมนมฺปิ ปฺาย เอว โหติ, สา จ เอวํภูตาติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘โอภาสคตํ กิเลสนฺธกาเร น อิฺชตี’’ติ วุตฺตํ.
โกโป โกโธ. อปฺปจฺจโย โทมนสฺสํ. อิทฺธิวิธาณาทิกา ฉ อภิฺา ปากฏา เอวาติ ‘‘ทฺเว จ วิเสเส’’ติ วุตฺตธมฺเม ทสฺเสตุํ ‘‘มโนมยิทฺธิ, วิปสฺสนาาณฺจา’’ติ อาห. องฺคณานิ ราคาทโย. อุปกฺกิเลสา อภิชฺฌาวิสมโลภาทโย. อนุโลมนํ ตเทกฏฺตา. ผนฺทนา ทุพฺพลา วิกฺเขปปฺปวตฺติ. พลวตี อนวฏฺานํ. สพฺโพ มิจฺฉาภินิเวโส อโยนิโสมนสิกาเรน โหติ, มิจฺฉาวิตกฺเกน จ. ตตฺถ อโยนิโสมนสิกาโร อกุสลจิตฺตุปฺปาโท ตปฺปริยาปนฺโน มิจฺฉาวิตกฺโก วิกฺเขปสหิโต เอวาติ วุตฺตํ ‘‘มิจฺฉาภินิเวสเหตุตาย ทิฏฺิปกฺโข’’ติ วุตฺตฺเหตํ ‘‘วิตกฺโกปิ ทิฏฺิฏฺานํ, อโยนิโส มนสิกาโรปิ ทิฏฺิฏฺาน’’นฺติ (ปฏิ. ม. ๑.๑๒๔).
อถ วา อิฺชนาติ ผนฺทนา, ทิฏฺปริตฺตาโส. ยถาห ‘‘ตทปิ เตสํ ภวตํ สมณพฺราหฺมณานํ อชานตํ อปสฺสตํ เวทยิตํ ตณฺหาคตานํ ปริตสฺสิตวิปฺผนฺทิตเมวา’’ติ (ที. นิ. ๑.๑๐๕ อาทโย). อฏฺิตีติ อนวฏฺานํ, ทิฏฺิวิตกฺโก. เตน หิ ปุถุชฺชโน กาเล สสฺสตํ, กาเล อุจฺเฉทนฺติ ตํ ตํ ทิฏฺิคฺคหณํ ปกฺขนฺทนฺโต สตฺตโต ปริพฺภฏฺอนฺโธ วิย, สมุทฺเท วิสฺสฏฺวาหนิกา วิย, ยนฺเต ยุตฺตโคโณ วิย จ ตถา ตถา ปริพฺภมติ. เตนาห ‘‘ทิฏฺิโยปิ ทิฏฺิฏฺานํ, วิตกฺโกปิ ทิฏฺิฏฺาน’’นฺติ (ปฏิ. ม. ๑.๑๒๔) จ. เอตสฺมิฺจ ปกฺเข มิจฺฉาภินิเวสตาย, มิจฺฉาภินิเวสเหตุตาย จ ตสฺสา ทฺเว ปกฺขาติ เอกเทสสรูเปกเสโส กโตติ เวทิตพฺพํ.
‘‘เอว’’นฺติอาทินา ‘‘โส อุปริม’’นฺติอาทิปาฬิยํ สมฺพนฺธํ ทสฺเสติ. ปฏิฆสฺาติ ภุมฺมตฺเถ ปจฺจตฺตวจนนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปฏิฆ…เป… สฺาสู’’ติ อาห. รูปาวจรสฺาติ สฺาสีเสน รูปาวจรชฺฌานานิ วทติ. นานตฺตสฺาติ ¶ นานาสภาวา, นานาสภาเว วา อารมฺมเณ สฺา. เปตฺวา ปฏิฆสฺา อวสิฏฺกามาวจรสฺา เหตา. ตา สมติกฺกมตีติ ตา รูปสฺานานตฺตสฺาโย อารมฺมเณหิ สทฺธึ สมฺมเทว อติกฺกมติ.
รูปาวจรชฺฌาโนภาโสปิ กสิณารมฺมณา. กสิณนิสฺสนฺโท หิ อารุปฺปชฺฌานุปฺปตฺติ. ทสฺสนนฺติ กสิณรูปานํ ทสฺสนํ. อภิชฺฌาพฺยาปาทปฺปหาเนน สทฺธึ วีริยารมฺโภ อุปการโก สมโถ ¶ สติปสฺสทฺธิโย ปริกฺขารงฺคตา วุตฺตา เอว. สติรหิตํ สมฺมสนํ นาม นตฺถีติ ‘‘ยา อุปฏฺิตา สติ อสมฺมุฏฺา, อยํ วิปสฺสนา’’ติ วุตฺตํ. เตน สติสีเสน วิปสฺสนา คหิตาติ ทสฺเสติ. สมฺโมสานํ ปหานมาหาติ สมฺพนฺโธ.
๕๔. ปจฺจุปฺปนฺนสุขอายติสุขวิปากกิริยนิรามิสอกาปุริสเสวิตภาเวหิ เอว เสสา ปาฬิยํ เอตสฺส สมาธิสฺส สนฺตปณีตตาทิวิเสสา วุตฺตา, เตปิ อิธ สงฺคหิตาติ เตสํ ปทานํ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘องฺคสนฺตตายา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ องฺคสนฺตตายาติ ผลฌานงฺคานํ อุปสนฺตตาย. กิเลสทรถสนฺตตายาติ กิเลสทรถปฏิปฺปสฺสทฺธิยา. ปณีโตติ อุฬาโร. เอโกทิภาเวนาติ มคฺคสมาธิสงฺขาเตน เอโกทิภาเวน. เอโกทิภาวนฺติ สมาธานํ. โลกิยสมาธิสฺส ปจฺจนีกนีวรณปมชฺฌานนิกนฺติอาทีนิ นิคฺคเหตพฺพานิ, อฺเ จ กิเลสา วาเรตพฺพา. อิมสฺส ปน อรหตฺตสมาธิสฺส ปฏิปฺปสฺสทฺธกิเลสตฺตา น นิคฺคเหตพฺพํ, วาเรตพฺพฺจ อตฺถีติ โส มคฺคานนฺตรํ สมาปตฺติกฺขเณว อปฺปโยเคเนว อธิคตตฺตา, ิตตฺตา จ อปริหานิวเสน วา อธิคตตฺตา นสสงฺขารนิคฺคยฺหวาริตคโต.
‘‘สติเวปุลฺลปฺปตฺโต’’ติ เอเตน อปฺปวตฺตมานายปิ สติยา สติพหุลตาย สโต เอว นามาติ ทสฺเสติ. ‘‘ยถาปริจฺฉินฺนกาลวเสนา’’ติ เอเตน ปริจฺฉินฺนสติยา สโตติ ทสฺเสติ.
วกฺขมาเนนาติ ‘‘ปีติผรณา’’ติอาทินา อนนฺตรํ วกฺขมาเนน. ‘‘ปีติผรณตา’’ติ ปน ปาฬิ อาคตา. ตํ ‘‘ปฺจงฺคิโก สมฺมาสมาธี’’ติ (ที. นิ. ๓.๓๕๕) สมาธิองฺคภาเวน ปฺา อุทฺทิฏฺาติ กตฺวา วุตฺตํ. ตโต เอว อฏฺกถายํ ‘‘ปีติผรณตา’’ติอาทีนฺจ อตฺถสํวณฺณนา กตา. ตตฺถ ‘‘โส อิมเมว กายํ ¶ วิเวกเชน ปีติสุเขน อภิสนฺเทตี’’ติอาทินา (ที. นิ. ๑.๒๒๖) นเยน ปีติยา, สุขสฺส จ ผรณํ เวทิตพฺพํ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
สมาธิวเสน สมโถ อุทฺธโฏติ สภาววเสน สมโถ อุทฺธโฏ, น อุปการกธมฺมวเสนาติ อธิปฺปาโย.
๕๕. ราคปฏิปกฺขตฺตา สมาธิสฺส ‘‘อธิจิตฺตสิกฺขาย สิกฺขนฺโต’’ติ วุตฺตํ. วุตฺตนยานุสาเรนาติ ‘‘สุขปณิธิอาทิสมุคฺฆาฏเนน อปฺปณิหิโต’’ติอาทินา. เอตฺถ จ สงฺขารานํ ขณภงฺคุรตํ สมฺมเทว ปสฺสนฺตสฺส น ราโค ปติฏฺํ ลภตีติ อนิจฺจานุปสฺสนา ราคจริตสฺส สปฺปายา ¶ วุตฺตา, ตถา สงฺขารานํ สภาวทุกฺขตํ สมฺมเทว ปสฺสนฺตสฺส ปกติยาปิ ทุกฺขิเตสุ ทุกฺขุปฺปาทนํ วเณ ขาโรทกเสกสทิสนฺติ น โทโส ปติฏฺํ ลภตีติ ทุกฺขานุปสฺสนา โทสจริตสฺส สปฺปายา วุตฺตา, ตถา สงฺขาเรสุ สมฺมเทว ฆนวินิพฺโภเค กเต อตฺตสฺุตาย อุปฏฺหมานาย น โมโห ปติฏฺํ ลภตีติ อนตฺตานุปสฺสนา โมหจริตสฺส สปฺปายา วุตฺตาติ เวทิตพฺพํ. ราคปฏิปกฺขตฺตา สมาธิสฺส ‘‘อธิจิตฺตสิกฺขาย สิกฺขนฺโต’’ติ วุตฺตํ. เอส นโย อิตเรสุ. เสสเมตฺถ สุวิฺเยฺยํ.
ขนฺติพหุโล อุปฺปนฺนํ อรตึ อนภิรตึ อภิภุยฺย วิหรนฺโต สุเขน สมาธึ อธิคจฺฉตีติ ขนฺติปฺปธานตาปิ สมถปกฺขภชนสฺส การณํ วุตฺตา. อุฏฺานํ สมฺปชฺชตีติ สมฺปนฺนกายิกวีริยํ. สมฺมากมฺมนฺตวายามานํ โย กายิกาทิวิกปฺโป วุตฺโต ปาฬิยํ, โส เนสํ กายิกสฺส ปโยคสฺส สมุฏฺานวเสน เวทิตพฺโพ.
‘‘ขิปฺปาธิคโม’’ติ อิมินา มคฺคาเสวนภาวํ ทสฺเสติ. ‘‘วิปสฺสนาย วิมุตฺตาธิคโม’’ติ อิมินา วิปสฺสนานุภาเวน สมุจฺเฉทวิมุตฺติ วิกฺขมฺภนวิมุตฺติ วิย สมถานุภาเวนาติ ทสฺเสติ. โลกิเยหีติ นิสฺสกฺกวจนํ. มหนฺตานนฺติ อุฬารานํ, ปณีตานนฺติ อตฺโถ.
๕๖. ตนฺติ วิจยหารํ. วิสํวาทนเหตูนํ โลภาทีนํ ปาปธมฺมานํ. โสเธนฺโตติ ยถา สรณาทิวิสยา อฺาณาทิสํกิเลสา น ปวตฺตนฺติ, เอวํ โสเธนฺโต. ปริปูเรนฺตาติ ยถา สีลํ อขณฺฑาทิภาเวน ปริปุณฺณํ โหติ อนูนํ, เอวํ ปริปูเรนฺตา.
‘‘ตถา ¶ ปฏิปชฺชนฺโต’’ติ อิมินา สตฺถุ มหาปติการภาโว ปริปุณฺโณ ทสฺสิโตติ ปมวาเท ‘‘ทสฺสนาภูมิฺจ ภาวนาภูมิฺจา’’ติ วุตฺตํ.
ยสฺส อตฺถายาติ ยสฺส ยสฺส ปหานตฺถาย. ตถา ปฏิปนฺนสฺสาติ ยถา อสุภชฺฌานาทึ ปาทกํ กตฺวา อนาคามิมคฺคาทิอธิคโม โหติ, ตถา ปฏิปนฺนสฺส.
วธิตนฺติ ฆาติตํ.
‘‘มนุสฺสภูโต’’ติ อิทํ ปุพฺพาปราเปกฺขํ กตฺวา ‘‘ปิตา มนุสฺสภูโต ขีณาสโว’’ติ จ ตถา ¶ ‘‘มาตา มนุสฺสภูตา’’ติ โยเชตพฺพํ. เภทานุรูปสฺส สาวนํ อนุสฺสาวนํ, เภทานุรูเปน วา วจเนน วิฺาปนํ.
๕๗. มนุสฺสตฺตนฺติ มนุสฺสชาติตา. ลิงฺคสมฺปตฺตีติ ปุริสภาโว. เหตูติ มโนวจีปณิธานสิทฺธิยา สทฺธึ ปุพฺพเหตุสมฺปทา. สตฺถารทสฺสนนฺติ สตฺถุ สมฺมุขีภาโว. คุณสมฺปตฺตีติ อภิฺาสมาปตฺติลาโภ. อธิกาโรติ อตฺตโน สรีรนิรเปกฺขํ สตฺถุ อุปการกรณํ. ฉนฺทตาติ พุทฺธภาวาย ทฬฺหจฺฉนฺทตา อนิวตฺติธมฺมตา.
น อุปฺปชฺชนฺตีติ ปน อตฺถีติ ‘‘น เม อาจริโย อตฺถิ, สทิโส เม น วิชฺชตี’’ติอาทิ (ม. นิ. ๑.๒๘๕; ๒.๓๔๑; กถา. ๔๐๕; มหาว. ๑๑; มิ. ป. ๔.๕.๑๑) อิมิสฺสา โลกธาตุยา ตฺวา วทนฺเตน ภควตา ‘‘กึ ปนาวุโส สาริปุตฺต, อตฺเถตรหิ อฺโ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา ภควโต สมสโม สมฺโพธิยนฺติ เอวํ ปุฏฺโ อหํ, ภนฺเต, ‘โน’ติ วเทยฺย’’นฺติ (ที. นิ. ๓.๑๖๑) วตฺวา ตสฺส การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส, ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา ทฺเว อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา’’ติ (ที. นิ. ๓.๑๖๑; อ. นิ. ๑.๒๗๗) อิมํ สุตฺตํ ทสฺเสนฺเตน ธมฺมเสนาปตินาว พุทฺธเขตฺตภูตํ อิมํ โลกธาตุํ เปตฺวา อฺตฺถ อนุปฺปตฺติ วุตฺตา โหตีติ อธิปฺปาโย.
เขตฺตปริคฺคโห กโต นาม โหติ ‘‘อิทํ พุทฺธเขตฺตํ นามา’’ติ.
เอวํ านาฏฺานภาวํ คตาติ วุตฺตปฺปกาเรน านภูตา, วุตฺตนเยน วา อฺเปิ ยถารหํ านาฏฺานภาเวน ปวตฺตา. สตฺตปฺตฺติยา อุปาทานภูตาติ อินฺทฺริยพทฺเธ ขนฺเธ สนฺธาย วทติ.
๕๘. ผลสฺส ¶ ปจฺจกฺขการิตาติ ‘‘อิมสฺส กมฺมสฺส อิทํ ผล’’นฺติ ตํตํกมฺมผลาวโพโธ. อปฺปทานาภาโวติ ปจฺจยสมวาเย กมฺมสฺส เอกนฺตโต ผลุปฺปาทนํ. เตนาห ‘‘กตูปจิตาน’’นฺติ.
๕๙. อชฺโฌสิตวตฺถุนาติ ตณฺหาภินิเวสวเสน อภินิวิฏฺวตฺถุนา. รูปภวอรูปภวาทินาติ ภวตณฺหา วิย สยํ ทสฺเสติ.
ขนฺธตฺตยวเสนาติ ¶ สีลาทิกฺขนฺธตฺตยวเสน. ปฏิปทาวิภาเคนาติ ‘‘สพฺพตฺถคามินี’’ติ อาทิปฏิปทาย เภเทน.
ตตฺถตตฺถคามินีติ นิรยาทินิพฺพานนฺติ ทฺวีสุ คนฺธพฺพฏฺาเนสุ ตตฺถ ตตฺเถว คมนสีลา. สพฺพตฺถคามินีติ ยถาวุตฺเตสุ สพฺพฏฺาเนสุ จ คมนสีลา.
สฺชีโว กาฬสุตฺตํ สงฺฆาโต โรรุโว มหาโรรุโว ตาปโน มหาตาปโน อวีจีติ เอเต อฏฺ มหานิรยา. เอเกกสฺส จตฺตาริ จตฺตาริ ทฺวารานิ, เอเกกสฺมึ ทฺวาเร จตฺตาโร จตฺตาโร คูถนิรยาทโยติ เอวํ โสฬส อุสฺสทนิรเย วณฺเณนฺติ.
สกฺกสุยามาทิโก เชฏฺกเทวราชา. ปชาปติวรุณอีสานาทโย วิย ทุติยาทิฏฺานนฺตรการโก ปริจารโก.
กิเลสกามปกฺเขติ ‘‘สงฺกปฺโป กาโม, ราโค กาโม, สงฺกปฺปราโค กาโมติ (มหานิ. ๑) เอตฺถ วุตฺตสงฺกปฺปวเสน วุตฺตํ. โสปิ หิ วิพาธติ, อุปตาเปติ จาติ กิเลสตฺตสมฺภวโต กิเลสกาโม วุตฺโต, น กิเลสวตฺถุภาวโต. กามปฏิสํยุตฺโตติ กามราคสงฺขาเตน กาเมน สมฺปยุตฺโต, กามปฏิพทฺโธ วา. อฺเสุ จ กามปฏิสํยุตฺเตสุ ธมฺเมสุ วิชฺชมาเนสุ วิตกฺเก เอว กามสทฺโท ธาตุสทฺโท นิรุฬฺโหติ เวทิตพฺโพ วิตกฺกสฺส กามสงฺกปฺปวุตฺติยา สาติสยตฺตา. เอส นโย พฺยาปาทธาตุอาทีสุ. ปรสฺส, อตฺตโน จ ทุกฺขาปนํ วิหึสา. ตํ ตุ มิจฺฉาหิ วิหึสา.
พีชาทิธาตุนานตฺตวเสน ขนฺธาทินานตฺตํ เวทิตพฺพํ. ขนฺโธติ ทฺวิธาภูตคฺโค.
๖๐. อชฺฌาสยธาตูติ ¶ อชฺฌาสยสภาโว. ยถา คูถาทีนํ สภาโว เอโส ยํ คูถาทีเหว สํสนฺทติ, เอวํ ปุคฺคลานํ อชฺฌาสยสฺเสเวส สภาโว, ยํ ทุสฺสีลาทโย ทุสฺสีลาทิเกเหว สํสนฺทนฺติ.
สทฺธามูลกตฺตา กุสลกิริยาย วุตฺตํ ‘‘ยํ สทฺธาวเสนา’’ติอาทิ. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘สทฺธา พีช’’นฺติ (สุ. นิ. ๗๗). ยํ โลภวเสน, สทฺธาวเสน จ โทสวเสน, สทฺธาวเสน จ โมหวเสน ¶ , สทฺธาวเสน จาติ โยเชตพฺพํ. วีริยวเสนาติ สมฺมปฺปธานวีริยวเสน. ปฺาวเสนาติ มคฺคสมฺมาทิฏฺิวเสน.
อกุสลสฺส กมฺมสฺส กโตกาสตาย ปาฬิยํ วุตฺตตฺตา ‘‘วิปากาวรเณน นิวุต’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ ปน นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺพฺพํ กมฺมาวรณาทีหิปิ นิวุตตาย อิจฺฉิตตฺตา. ตถา หิ ยถา เทวทตฺตํ โกกาลิกํ สุนกฺขตฺตํ ลิจฺฉวิปุตฺตนฺติ อุทาหฏํ, ยทิปิ ภควา ปฏิเวธสฺส อฏฺานตํ ทิสฺวา นิพฺเพธภาคิยเทสนํ น เทเสติ, วาสนาภาคิยํ ปน ตถารูปสฺส เทเสติ เอวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สจฺจปฺปฏิเวธ’’นฺติอาทิมาห. อชาตสตฺตุอาทีนนฺติ อาทิสทฺเทน สจฺจกาทีนํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. ตสฺสาปิ ภควา อนาคเต วาสนตฺถาย ธมฺมํ เทเสสิ. สตฺถา หิ ‘‘อนาคเต ตมฺพปณฺณิทีเป สาสนํ ปติฏฺหิสฺสตี’’ติ ตตฺถายํ กุลฆเร นิพฺพตฺโต ปพฺพชิตฺวา กาฬพุทฺธรกฺขิตตฺเถโร นาม ปภินฺนปฏิสมฺภิโท มหาขีณาสโว ภวิสฺสตีติ อิทํ ทิสฺวา ธมฺมํ เทเสสิ, โส จ ตถา อโหสีติ.
อสมฺปุณฺเณติ เอกนฺตโต วิปากทานสมตฺถตาวเสน ปาริปูรึ อนุปคเต. ทิฏฺุปนิสฺสยทิฏฺิสหคตสฺส กมฺมํ สนฺธาย ‘‘กมฺเม อสมฺปุณฺเณ’’ติ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘กิเลสนฺตราย มิสฺสกํ กมฺมนฺตรายํ ทสฺเสตฺวา’’ติ.
๖๑. ทิฏฺิ ปเนตฺถ ปธานภาเวน ปาฬิยํ คหิตา สีลพฺพตปรามาสสฺส อธิปฺเปตตฺตา. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘ยถา ปุณฺณฺจ โควติกํ, อเจลฺจ กุกฺกุรวติก’’นฺติ. อสมฺปุณฺณตฺตา เอว หิ ตสฺส มิจฺฉาทิฏฺิกมฺมสมาทานสฺส เตสํ ภควา ‘‘จตฺตาริมานิ, ปุณฺณ, กมฺมานี’’ติอาทินา (ม. นิ. ๒.๘๑) ธมฺมํ เทเสสิ. ตาย จ เทสนาย เต ตํ ทิฏฺึ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา สมฺมตฺเต ปติฏฺหึสุ.
๖๒. ปคุณตาย ¶ โวทานํ ปคุณโวทานํ. ตเทว ปมชฺฌานาทีหิ วุฏฺหิตฺวา ทุติยชฺฌานาทิอธิคมสฺส ปจฺจยตฺตา วุฏฺานํ นาม โหตีติ อาห ‘‘วุฏฺานํ ปคุณโวทาน’’นฺติ. ภวงฺควุฏฺานํ ภวงฺคุปฺปตฺติ. ภวงฺคจิตฺเต หิ อุปฺปนฺเน ตํสมงฺคิสมาปตฺติโต วุฏฺิโต นาม โหติ. สฺาเวทยิตอปคโม เอว อปคมวิโมกฺโข.
อิทํ วุฏฺานนฺติ อิทํ ยถาวุตฺตํ โกสลฺลํ วุฏฺานเหตุภาวโต วุฏฺานํ. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘โวทานมฺปิ ตมฺหา ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺาน’’นฺติ (วิภ. ๘๒๘). อิมาย ปน วุฏฺานปาฬิยา อสงฺคหิตตฺตา ¶ ‘‘นิโรธสมาปตฺติยา วุฏฺานํ ปาฬิมุตฺตกวุฏฺานํ นามา’’ติ สมฺโมหวิโนทนิยํ (วิภ. อฏฺ. ๘๒๘) วุตฺตํ. เย ปน ‘‘นิโรธโต ผลสมาปตฺติยา วุฏฺาน’’นฺติ ปาฬิยํ นตฺถีติ วเทยฺยุํ, เต ‘‘นิโรธา วุฏฺหนฺตสฺส เนวสฺานาสฺายตนํ ผลสมาปตฺติยา อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๑๗) อิมาย ปาฬิยา ปฏิเสเธตพฺพา.
๖๓. อยํ จสฺส อาสโยติ เอตฺถ อาสยชานนาทินา เยหิ อินฺทฺริเยหิ เยหิ ปโรปเรหิ สตฺตา กลฺยาณปาปาสยาทิกา โหนฺติ, เตสํ ปชานนํ วิภาเวตีติ เวทิตพฺพํ. เอวฺจ กตฺวา อินฺทฺริยปโรปริยตฺตอาสยานุสยาณานํ วิสุํ อสาธารณตา, อินฺทฺริยปโรปริยตฺตนานาธิมุตฺติกตาาณานํ วิสุํ พลตา จ สิทฺธา โหติ.
ถามคโตติ เอตฺถ ถามคมนํ นาม อฺเสํ อสาธารโณ กามราคาทีนํ เอว อาเวณิโก สภาโว เวทิตพฺโพ, ยโต ‘‘ถามคโต อนุสยํ ปชหตี’’ติ (ปฏิ. ม. ๓.๒๑) วุตฺตํ.
อาวชฺชนมตฺเตเนว สรติ อากงฺขายตฺตวุตฺติกตฺตา. วุตฺตฺหิ ‘‘อากงฺขปฏิพทฺธํ พุทฺธสฺส ภควโต าณํ, มนสิการปฏิพทฺธํ พุทฺธสฺส ภควโต าณ’’นฺติอาทิ (มหานิ. ๑๕๖; จูฬนิ. โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๘๕; ปฏิ. ม. ๓.๕). สพฺพฺุตฺาณํ วิย หิ สพฺพํ ภควโต าณํ ปริกมฺมนิรเปกฺขนฺติ.
๖๔. อุปกฺกิเลสวิมุตฺตตฺตาติ เอตฺถ จิตฺตาทิ เอว อุปกฺกิเลสา, นิพฺพตฺตกสฺส วา กมฺมสฺส ปาริพนฺธกิเลสา. กสิณกมฺมปริกมฺมฌานนิพฺพตฺตนกสิณภาโว จุทฺทสวิเธน จิตฺตปริทมนํ อภิฺาภินีหาโรติ สพฺพตฺถาปิ ¶ วีริยพลสฺส พหูปการตฺตา วุตฺตํ ‘‘วีริยภาวนาพลนิพฺพตฺต’’นฺติ. ทิพฺพสทิสตฺตาติ ทิพฺเพ ภวนฺติ ทิพฺพํ, ยถาวุตฺตํ ปสาทจกฺขุ, ทิพฺพํ วิยาติ ทิพฺพํ, อคฺคตํ อภิฺาณํ. ทิพฺพวิหาโร จตฺตาริ รูปาวจรชฺฌานานิ. เตสํ วเสน นิพฺพตฺติตฺวา ปฏิลทฺธพฺพตฺตา ทิพฺพํ, เตน ทิพฺพเหตุกตฺตา ทิพฺพนฺติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ. ทิพฺพวิหารสนฺนิสฺสิตตฺตาติ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌาเนน นิสฺสยปจฺจเยน นิพฺพตฺตตฺตา, เตน ทิพฺพนิสฺสิตํ ทิพฺพนฺติ ทสฺเสติ. ทิวุสทฺทํ อกฺขรจินฺตกา กีฬาทีสุ ปนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘ตํ สพฺพํ สทฺทสตฺถานุสาเรน เวทิตพฺพ’’นฺติ. ปุริมา หิ ตโย อตฺถา กีฬตฺถสฺส วเสน, อิตเร ชุติคติอตฺถวเสเนว ทสฺสิตาติ.
มนุสฺสูปจารนฺติ มนุสฺสโคจรํ. ทฏฺุํ น สกฺกา อิตฺตรขณตฺตา ขณปจฺจุปฺปนฺนสฺส. ‘‘อาสนฺนจุติกา’’ติอาทินา ¶ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนวเสน ‘‘จวมาเน อุปปชฺชมาเน’’ติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ. ‘‘โมหนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา’’ติอาทินา สตฺตานํ หีนปณีตตฺตาทิภาวสฺส โมหาทิกมฺมนิทานเหตุกตํ, นิสฺสนฺทผลตฺจ ทสฺเสติ. ทิพฺพจกฺขุสฺส ปาทกํ เอเตสนฺติ ทิพฺพจกฺขุปาทกานิ. เตน วุตฺตํ ‘‘ทิพฺพจกฺขุนา สเหว อิชฺฌนฺตี’’ติ. ตานิ หิสฺส ปริภณฺฑาณานิ.
สมาทียนฺตีติ สมาทานานิ, กมฺมานิ สมาทานานิ เอเตสนฺติ กมฺมสมาทานา. สมาทาตพฺพนานาวิธกมฺมาติ อตฺโถ ปุริเม อตฺเถ, ทุติเย ปน กมฺมานิ สมาทาเปนฺตีติ กมฺมสมาทานา, มิจฺฉาทิฏฺิยา กมฺมสมาทานา มิจฺฉาทิฏฺิกมฺมสมาทานา, เหตุอตฺเถ เจตํ กรณวจนํ.
ตํ วาจนฺติ ตํ อริยานํ อุปวทนวาจํ. ตํ จิตฺตนฺติ สมุฏฺาปกจิตฺตํ. ตํ ทิฏฺินฺติ เยน มิจฺฉาคาเหน อริเย อนุทฺธํเสติ, มิจฺฉาภินิเวสํ. อยมฺเปตฺถ อตฺโถ – ยถา นาม เหตุสมฺปนฺนสฺส ภิกฺขุโน วิสุทฺธํ สีลํ, สมาธิฺจ สมฺปาเทตฺวา ิตสฺส ทนฺโธ สตุปฺปาโท ขิปฺปาภิฺาย ทิฏฺเว ธมฺเม อฺา, สติ วา อุปาทิเสเส อนาคามิตา. เอวเมวํ โย อริยูปวาที ยถาวุตฺตจิตฺตทิฏฺีหิ อปกฺกมิตฺวา อปฺปติรูปํ สภาวํ ‘‘มยา, ภนฺเต, ตุมฺหากํ อุปริ วุตฺต’นฺติ อจฺจยเทสนาย เต น ขมาเปติ, โส กายสฺส เภทา นิรเย เอวาติ. เตสุ ปสนฺนจิตฺตสฺส ขมาปนฺเหตฺถ เตสํ วาจาทีนํ ปหานํ ปฏินิสฺสคฺโคว. อิโต สาวชฺชตรํ นาม อฺํ นตฺถิ สพฺพานตฺถวิธานโต, สพฺพหิตสุขปริธํสนโต จ.
กายสฺส ¶ เภทาติ อิธ กายสทฺโท อตฺตภาวปริยาโยติ อาห ‘‘อุปาทินฺนกฺขนฺธปริจฺจาคา’’ติ. ตทนนฺตรนฺติ ตสฺส มรณสงฺขาตสฺส ขนฺธปริจฺจาคสฺส อนนฺตรํ. อภินิพฺพตฺตกฺขนฺธตฺโถ ปรสทฺโท, อโนริมภูตวตฺถุวิสโย วา สิยา, อวธิวิเสสนมตฺตํ วา. เตสุ ปุริมํ สนฺธายาห ‘‘อภินิพฺพตฺตกฺขนฺธคฺคหเณ’’ติ, ปจฺฉิมสฺส ปน วเสน ‘‘จุติโต อุทฺธ’’นฺติ.
วุตฺตวิปริยาเยนาติ ‘‘สุฏฺุ จริตํ, โสภนํ วา จริต’’นฺติอาทินา. หนนนฺติ ฆาตนํ.
การณาการณนฺติ านาฏฺานํ. เจตนาเจตนาสมฺปยุตฺตธมฺเม นิรยาทินิพฺพานคามิปฏิปทาภูเต กมฺมนฺติ คเหตฺวา อาห ‘‘กมฺมปริจฺเฉทเมวา’’ติ. กมฺมวิปากนฺตรํ กมฺมวิปากวิเสโส กมฺมวิปากสฺส วิภาโค. อปฺเปตุํ น สกฺโกติ อฏฺมนวมพลานิ วิย, ตํสทิสํ อิทฺธิวิธาณํ วิย วิกุพฺพิตุํ, เอเตนสฺส พลสทิสตฺจ นิวาเรติ. ฌานาทิาณํ วิย วา อปฺเปตุํ ¶ , วิกุพฺพิตฺุจ. ยทิปิ หิ ฌานาทิปจฺจเวกฺขณาาณํ อิธ ฉฏฺํ พลนฺติ ตสฺส สวิตกฺกสวิจารตา วุตฺตา, ตถาปิ ฌานาทีหิ วินา ปจฺจเวกฺขณา นตฺถีติ ฌานาทิสหคตํ าณํ ตทนฺโตคธํ กตฺวา เอวํ วุตฺตํ. อถ วา สพฺพฺุตฺาณํ ฌานาทิกิจฺจํ วิย น สพฺพํ พลกิจฺจํ กาตุํ สกฺโกตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ฌานํ หุตฺวา อปฺเปตุํ, อิทฺธิ หุตฺวา วิกุพฺพิตฺุจ น สกฺโกตี’’ติ (วิภ. มูลฏี. ๘๓๑) วุตฺตํ, น ปน กสฺสจิ พลสฺส ฌานอิทฺธิภาโวติ ทฏฺพฺพํ.
วิจยหารสมฺปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ยุตฺติหารสมฺปาตวณฺณนา
๖๕. ปฏิปกฺขปฏิพาฬฺหา กุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชิตุเมว น สกฺโกนฺติ, อุปฺปนฺนาปิ สมฺมเทว อตฺตโน กิจฺจํ กาตุํ อสมตฺถตาย อนุปฺปนฺนสทิสาติ ปฏิปกฺขนิวารเณน กุสลานํ ธมฺมานํ กิจฺจกรณภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘มนจฺฉฏฺานิ…เป… ภวิสฺสตี’’ติ วุตฺตํ. วิหรนฺตสฺสาติ วิหรณเหตุ. วิหรนฺโตติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย, เตน รกฺขิตจิตฺตตา วุตฺตนเยน เอกนฺตโต สมฺมาสงฺกปฺปโคจรตาย จ สํวตฺตตีติ ทสฺเสติ. วุตฺตนเยนาติ ¶ มิจฺฉาสงฺกปฺปานํ อวสรํ อทตฺวา วิโสธิตเนกฺขมฺมาทิวิตกฺกตาย. อวิปรีตเมวาติ กายาทิอสุภาทิโต อาทานํ. วินิปาตภยนฺติ ทุคฺคติภยํ. สพฺโพปิ จายมตฺโถติ ‘‘สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร สมฺมาทิฏฺิ ภวิสฺสตี’’ติอาทีสุ อตฺโถ ยุตฺติยา ยุตฺโต เอว อนรูปการณภาวโต.
ยุตฺติหารสมฺปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ปทฏฺานหารสมฺปาตาทิวณฺณนา
๖๖. ยสฺมา วา สํกิเลสโต รกฺขิตจิตฺตสฺส ตีณิ สุจริตานิ ปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺสาติ เอตฺถ ยายํ รกฺขิตจิตฺตตา, สา กายสุจริตาทีนํ ติณฺณํ สุจริตานํ ปทฏฺานนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อตฺตาธีนนฺติ อตฺตปราธีนํ.
ตโต เอวาติ การณคฺคหเณน ผลสฺส คหิตตฺตา เอว.
๖๘. ตตฺถ ¶ อิติสทฺโทติ ‘‘ปริปาลียตี’’ติ อิติสทฺโท.
๗๓-๔. ปาฬิยํ ปฺจินฺทฺริยานิ ตีหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิตานีติ เอตฺถ สทฺธาวีริยสตินฺทฺริเยหิ ปาติโมกฺขาทิ ติวิธํ สีลํ คหิตํ โสเธตพฺพตฺตา. เตสนฺติ เตหิ สีลกฺขนฺโธ สงฺคหิโต. สมาธิปฺินฺทฺริเยหิ สมาธิปฺากฺขนฺธา คหิตาติ ปากโฏยมตฺโถ, ตถา เสสมฺปีติ อาห ‘‘อิโต ปเรสุ…เป… วุตฺตนยเมวา’’ติ.
๗๖. เหตุเหตุสมุปฺปนฺนปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนสงฺขาตสฺสาติ เอตฺถ เหตุปจฺจยวิภาโค เหฏฺา วุตฺโตเยว.
ปทฏฺานหารสมฺปาตาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.
มิสฺสกหารสมฺปาตวณฺณนา
อิทานิ ยสฺมา สุตฺเตสุ หารานํ โยชนานยทสฺสนตฺตา หารสมฺปาตเทสนา หารวิภงฺคเทสนา วิย น หารสรูปมตฺตทสฺสนตฺตา, ตสฺมา เปฏโกปเทเส ¶ อาคตนยานุสาเรน อปเรหิ วิปริยาเยหิ หารสมฺปาตโยชนาวิธึ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ วิชฺชาวิชฺชาย กุสลากุสลจิตฺตปฺปวตฺติยา อโลภาโทสโลภโทสาปิ ปรมฺปรภาเวน ปวตฺตนฺติ นิทานภาวโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ฉ ธมฺมา…เป… มูลานี’’ติ อาห. ยถา จ นิทานภาเวน ปุพฺพงฺคมตา, เอวํ อตฺตโน วเสวตฺตเนนาปิ ปุพฺพงฺคมตา ลพฺภเตวาติ วุตฺตํ ‘‘สาธิปติกานํ อธิปติ, สพฺพจิตฺตุปฺปาทานํ อินฺทฺริยานี’’ติ. อโลภสฺสาติ อโลภยุตฺตสฺส จิตฺตุปฺปาทสฺส. เนกฺขมฺมจฺฉนฺเทนาติ กุสลจฺฉนฺเทน. เนกฺขมฺมสทฺโท ปพฺพชฺชาทีสุ นิรุฬฺโห. วุตฺตฺหิ –
‘‘ปพฺพชฺชา ปมํ ฌานํ, นิพฺพานฺจ วิปสฺสนา;
สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมา, ‘เนกฺขมฺม’นฺติ ปวุจฺจเร’’ติ. (อิติวุ. อฏฺ. ๑๐๙; ที. นิ. ฏี. ๒.๓๕๙; อ. นิ. ฏี. ๒.๒.๖๖) –
เตสุ ¶ อิธ กุสลา ธมฺมา อธิปฺเปตา. เตน วุตฺตํ ‘‘กุสลจฺฉนฺเทนา’’ติ. เนกฺขมฺมจฺฉนฺเทน อุปนิสฺสยภูเตน, น อธิปติภูเตน. อิทํ วุตฺตํ โหติ – อโลภปฺปธาโน เจ จิตฺตุปฺปาโท โหติ, เนกฺขมฺมจฺฉนฺเทน อุปนิสฺสยภูเตน มโน ตสฺส ปุพฺพงฺคโม โหติ. เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโย.
ยทคฺเคน เตสํ ธมฺมานํ มโน ปุพฺพงฺคมํ, ตทคฺเคน เตสํ เชฏฺํ, ปธานฺจาติ วุตฺตํ ‘‘มโนเสฏฺาติ มโน เตสํ ธมฺมาน’’นฺติอาทิ. มโนมยตา มเนน กตาทิภาโว, โส จ มนสฺส เตสํ สหชาตาทินา ปจฺจยภาโว เอวาติ วุตฺตํ ‘‘มโนมยาติ…เป… ปจฺจโย’’ติ. เต ปนาติ เอตฺถ ปน-สทฺโท วิเสสตฺถทีปโก, เตเนตํ ทสฺเสติ – ยทิปิ เตสํ ธมฺมานํ ฉนฺทาทโยปิ ปจฺจยา เอว, อินฺทฺริยาทิปจฺจเยน ปน สวิเสสํ ปจฺจยภูตสฺส มนสฺเสว วเสเนว วุตฺตํ ‘‘มโนมยา’’ติ. ตตฺถ ฉนฺทสมุทานีตาติ ยถาวุตฺตเนกฺขมฺมาทิฉนฺเทน สมฺมา อุทฺธมุทฺธํ นีตา, ตโต สมุทาคตาติ อตฺโถ. ตโต เอว เนกฺขมฺมวิตกฺกาทิโต สมุปฺปนฺนตฺตา อนาวิลสงฺกปฺปสมุฏฺานา. ตชฺชามโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺเสน สหาธิฏฺานโต ผสฺสสโมธานา. ‘‘ผุฏฺโ, ภิกฺขเว, เวเทติ, ผุฏฺโ สฺชานาติ, ผุฏฺโ เจเตตี’’ติ (สํ. นิ. ๔.๙๓) หิ วุตฺตํ. อิทํ มโนกมฺมนฺติ กายงฺควาจงฺคโจปนํ อกตฺวา สทฺธาสมนฺนาคเตน ปสนฺเนน มนสา ปวตฺตํ อิทํ กุสลํ มโนกมฺมํ. ตํ ปน ¶ อนภิชฺฌาสหคตํ, อพฺยาปาทสหคตํ, สมฺมาทิฏฺิสหคตนฺติ ติวิธํ โหติ.
ภาสตีติ อวิสํวาทนาทินา วาจงฺคโจปนาวเสน ปวตฺเตนฺติยา วจีวิฺตฺติยา สาเธตพฺพํ สาเธตีติ อตฺโถ, เตน กายทฺวารโต ปวตฺตกุสลวจีกมฺมมฺปิ สงฺคหิตํ โหติ. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘วจีวิฺตฺติวิปฺผารโต, ตถา สาทิยนโต จ ภาสตี’’ติ. สพฺพมฺปิ วจีกมฺมํ สจฺจาทิวเสน จตุพฺพิธํ. กโรตีติ อตฺตโน, ปเรสฺจ หิตาหิตานิ การณาการเณหิ กายงฺคโจปนาวเสน ปวตฺเตนฺติยา กายวิฺตฺติยา สาเธตพฺพํ สาเธตีติ อตฺโถ, เตน วจีทฺวารโต ปวตฺตกุสลกายกมฺมมฺปิ สงฺคหิตํ โหติ. ตถา จ วกฺขติ ‘‘กายวิฺตฺติวิปฺผารโต, ตถา สาทิยนโต จ กโรตี’’ติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๗๖ มิสฺสกหารสมฺปาตวณฺณนา). กมฺมปถวเสน คยฺหมาเน ปาณาติปาตาทิวเสน ตํ ติวิธํ โหติ. เตนาห ‘‘อิติ ทสกุสลกมฺมปถาทสฺสิตา’’ติ. ทสปฺุกิริยวตฺถุวเสนาปิ คาถาย อตฺโถ ยุชฺชติ. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘โส ปสนฺนจิตฺโต’’ติอาทิ. ภาสติ วา กโรติ วา เกวลํ มนสา ปวตฺตตีติ อนิยมตฺโถ วา-สทฺโท. ตถา เจว สํวณฺณิตํ.
ทสวิธสฺส กุสลกมฺมสฺสาติ ทสวิธสฺส กุสลกมฺมปถกมฺมสฺส, วกฺขมานนเยน วา ทสปฺุกิริยวตฺถุสงฺขาตสฺส ¶ กุสลกมฺมสฺส. นนุ ตตฺถ ทานาทิมยํ ติวิธเมว ปฺุกิริยวตฺถุ วุตฺตนฺติ? สจฺจํ, ตํ ปน อิตเรสํ ตทนฺโตคธตฺตา.
‘‘สุขมนฺเวตี’’ติ สงฺเขเปน วุตฺตํ สุขานุคมํ วิตฺถาเรน ทสฺเสนฺโต ‘‘อิธสฺสุ ปุริโส’’ติอาทิมาห. ตตฺถ เอวํ สนฺตนฺติ เอวํ ภูตํ, อปฺปหีนานุสโย หุตฺวา สุขเวทนียผสฺสสมฺภูตนฺติ อตฺโถ.
ตตฺถ ‘‘ยํ มโน’’ติอาทินา คาถาตฺถวเสน จตุสจฺจํ นิทฺธาเรติ. อาทิโต ววตฺถาปิเตสุ ขนฺธาทีสุ ขนฺธมุเขน สจฺจานํ กถิตตฺตา สตฺตานํ ภินฺนรุจิภาวโต นานานเยหิ วิปสฺสนาภูมิโกสลฺลตฺถํ, ปุพฺพาปรสมฺพนฺธทสฺสนตฺถฺจ เอวํ วุตฺตํ ‘‘เอวํ…เป… นิทฺธาเรตพฺพานี’’ติ. สจฺจมุเขน อสฺสาทาทิเก นิทฺธาเรตฺวา เทสนาหารสมฺปาตํ โยเชตุํ ‘‘ตตฺถ สมุทเยนา’’ติอาทิมาห, ตํ วุตฺตนยเมว. ยฺเหตฺถ อฺมฺปิ อตฺถโต น วิภตฺตํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา, อุตฺตานตฺถตฺตา จาติ เวทิตพฺพํ.
มนนลกฺขเณติ ¶ มนนลกฺขณเหตุ. ‘‘มนนลกฺขเณนา’’ติ วา ปาโ. อีหาภาวโต พฺยาปาราภาวโต. เยน ปสาเทน สมนฺนาคตตฺตา มโน ‘‘ปสนฺโน’’ติ วุตฺโต, ตสฺส ปสาทสฺส กิจฺจํ มเน อาโรเปตฺวา อาห ‘‘อกาลุสิยโต, อารมฺมณสฺส โอกปฺปนโต จ ปสนฺเนนา’’ติ. ตถา สาทิยนโตติ วาจาย วตฺตพฺพํ อวตฺวาว ผสฺสสาทิยนโต อนุชานโต. ทุติเย ตถา สาทิยนโตติ กาเยน กาตพฺพํ ยถา กตํ โหติ, ตถา วาจาย สํวิธานโต. ตถา ปสุตตฺตาติ ยถา สุขมนฺเวติ, ตถา อุปจิตตฺตา เอวาติ อตฺโถ. ตโตติ ตโต การณา, มนสา ปสนฺเนน, ภาสเนน, กรเณน จ เหตุนาติ วุตฺตํ โหติ. อนฺตฺถาติ เอตสฺมึ ปน อตฺเถ. ตโตติ ตโต เอว. โย หิ ปสนฺนมโน เตน ยํ ภาสนํ, กรณฺจ, ตโต เอว นํ สุขมนฺเวตีติ วุตฺตํ โหติ. สาตภาวโตติ สาตเวทนาภาวโต. อิฏฺภาวโตติ มนาปภาวโต. กมฺมโต วิปากุปฺปตฺติผลทานสมตฺถภาเวน กมฺมสฺส นิพฺพตฺตตฺตา วิปากสฺเสว อนิพฺพตฺตตฺตาติ อาห ‘‘กตู…เป… อนฺเวตีติ วุตฺต’’นฺติ การณายตฺต วุตฺติโตติ กตภาวเหตุกตฺตา กมฺมสฺสาติ อธิปฺปาโย. อสงฺกนฺติโตติ ยสฺมึ สนฺตาเน กมฺมํ นิพฺพตฺตํ, ตทฺสนฺตานา สงฺกมนโต.
อาธิปจฺจโยคโตติ สหชาตาธิปติวเสน อาธิปจฺจยุตฺตตฺตา. สหชาตธมฺมานฺหิ ตํสมฺปยุตฺตสฺส มนสฺส วเสน ปุพฺพงฺคมตา อิธาธิปฺเปตา. ตโต เอวาติ อาธิปจฺจโยคโต เอว. มนสฺสาติ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ. เตสํ ธมฺมานนฺติ สมฺพนฺโธ. กุสลภาโว ยุชฺชติ ปสาทสฺส โยนิโสมนสิการเหตุกตฺตา ¶ . นนุ วิภชฺชพฺยากรเณสุ เตสํ สาวกานํ สทฺธา อุปฺปชฺชตีติ? นายํ สทฺธา, ตทาการา ปน อกุสลา ธมฺมา ตถา วุจฺจนฺตีติ เวทิตพฺพํ. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘นายํ ปสาโท’’ติอาทิ (เนตฺติ. อฏฺ. ๗๖ มิสฺสกหารสมฺปาตวณฺณนา). สุขํ อนฺเวตีติ ยุชฺชติ กมฺมสฺส ผลทาเน สมตฺถภาวโต. ยถา หิ กตํ กมฺมํ ผลทานสมตฺถํ โหติ, ตถา กตํ อุปจิตนฺติ วุจฺจตีติ.
มโนปวิจารา อิธ เนกฺขมฺมสิตา โสมนสฺสูปวิจารา, อุเปกฺขูปวิจารา จ เวทิตพฺพา กุสลาธิการตฺตา. เต ปน ยสฺมา จิตฺตํ นิสฺสาเยว ปวตฺตนฺติ, นานิสฺสาย, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘มโน มโนปวิจารานํ ปทฏฺาน’’นฺติ. กุสลปกฺขสฺส ปทฏฺานนฺติ เอตฺถ กุสโล ตาว ผสฺโส กุสลสฺส เวทนากฺขนฺธสฺส ¶ สฺากฺขนฺธสฺส สงฺขารกฺขนฺธสฺส สหชาตาทินา ปจฺจโย โหติ. ‘‘ผุฏฺโ, ภิกฺขเว, เวเทติ, ผุฏฺโ สฺชานาติ, ผุฏฺโ เจเตตี’’ติ (สํ. นิ. ๔.๙๓) วุตฺตํ. เอวํ เวทนาทีนมฺปิ เวทิตพฺพํ. สทฺธาทีนมฺปิ ปจฺจยภาเว วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. สพฺพสฺสาติ จตุภูมกสฺส. กามาวจรา หิ กุสลา ธมฺมา ยถารหํ จตุภูมกสฺสาปิ กุสลสฺส ปจฺจยา โหนฺติ, เอวํ อิตรภูมกาปิ.
‘‘ปสนฺเนน มนสา ภาสตี’’ติ วุตฺตตฺตา วิเสสโต สมฺมาวาจาปจฺจยํ ภาสนํ อิธาธิปฺเปตนฺติ วุตฺตํ ‘‘ภาสตีติ สมฺมาวาจา’’ติ. ตตฺถายมธิปฺปาโย ‘‘ภาสตีติ ยมิทํ ปทํ, อิมินา สมฺมาวาจา คหิตา โหตี’’ติ. กโรตีติ สมฺมากมฺมนฺโตติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. สุปริสุทฺเธ กายวจีกมฺเม ิตสฺส อาชีวปาริสุทฺธิ, น อิตรสฺสาติ วุตฺตํ ‘‘เต สมฺมาอาชีวสฺส ปทฏฺาน’’นฺติ. ตตฺถ เตติ สมฺมาวาจากมฺมนฺตา. ยสฺมา ปน อาชีวฏฺมเก สีเล ปติฏฺิตสฺส อุปฺปนฺนานุปฺปนฺนานํ อกุสลธมฺมานํ ปหานานุปฺปาทนานิ, อนุปฺปนฺนุปฺปนฺนานํ กุสลธมฺมานํ อุปฺปาทนปาริปูริยา จ สมฺภวนฺติ, ตถา สมฺมาวายาเม ิตสฺเสว กายาทีสุ สุภสฺาทิวิทฺธํสินี สมฺมาสติ สมฺภวติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สมฺมาอาชีโว…เป…ปทฏฺาน’’นฺติ. เชฏฺกสีลํ ปาติโมกฺขสํวโร, สทฺธาสาธโน จ โสติ อาห ‘‘ตํ สีลสฺส ปทฏฺาน’’นฺติ.
เตสนฺติ กายวจีกมฺมานํ. กมฺมปจฺจยตายาติ กุสลกมฺมเหตุกตาย.
ปทตฺโถ จ วุตฺตนเยนาติ ‘‘มนนโต อารมฺมณวิชานนโต’’ติอาทินา.
อยํ ¶ อาวฏฺโฏติ อยํ สภาควิสภาคธมฺมาวฏฺฏนวเสน อาวฏฺโฏ. เอตฺถ หิ กุสลมูลสมฺมตฺตมคฺคาทินิทฺธารณา สภาคธมฺมาวฏฺฏนา. อวิชฺชาภวตณฺหานํ นิทฺธารณา วิสภาคธมฺมาวฏฺฏนา.
วิภตฺติหาเร ปทฏฺานภูมิวิภาคา วุตฺตนยา, สุวิฺเยฺยา จาติ ธมฺมวิภาคเมว ทสฺเสนฺโต ‘‘นยิท’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ ‘‘นยิทํ ยถารุตวเสน คเหตพฺพ’’นฺติ สุตฺตสฺส เนยฺยตฺถตํ วตฺวา ‘‘โยหี’’ติอาทินา ตํ วิวรติ. ‘‘ทุกฺขเมว อนฺเวตี’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ ยตฺถ กตฺถจิ หิเตสิตา กุสลเมวาติ? นยิทมีทิสํ สนฺธาย วุตฺตํ, อธมฺมํ ปน ธมฺโมติ, ธมฺมฺจ ปน ¶ อธมฺโมติ ทีปเนน โลกสฺส สพฺพานตฺถพีชภูเตสุ สกลหิตสุขุปายปฏิกฺเขปเกสุ ติตฺถกเรสุ อสนฺตคุณสมฺภาวนวเสน ปวตฺตมิจฺฉาธิโมกฺขํ สนฺธาย วุตฺตํ. โย หิ โลเก อปฺปมตฺตกมฺปิ ปฺุํ กาตุกามํ ปาปิกํ ทิฏฺึ นิสฺสาย ปฏิพาหติ, โสปิ คารยฺโห, กิมงฺคํ ปน อริยวินเย สมฺมาปฏิปตฺตึ ปฏิพาหนฺเตสูติ ทุกฺขผลาว ตตฺถ สมฺภาวนาปสํสา ปยิรุปาสนา. ตถา หิ วุตฺตํ – ‘‘น โข อหํ, โมฆปุริส, อรหตฺตสฺส มจฺฉรายามิ, อปิจ ตุยฺเหเวตํ ปาปกํ ทิฏฺิคตํ…เป… ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตตี’’ติ (ที. นิ. ๓.๗), ‘‘โย นินฺทิยํ ปสํสติ (สุ. นิ. ๖๖๓; สํ. นิ. ๑.๑๘๐, ๑๘๑; อ. นิ. ๔.๓; เนตฺติ. ๙๒), สพฺพสฺสาปิ อนตฺถสฺส มูลํ พาลูปเสวนา’’ติ จ.
อิทฺหิ สุตฺตนฺติ ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา…เป…ปท’’นฺติ (ธ. ป. ๑, ๒) ปมํ คาถํ สนฺธาย วทติ. เอตสฺสาติ สํวณฺณิยมานสุตฺตสฺส.
กิจฺจปฺตฺตีติ อธิปติปจฺจยสงฺขาตสฺส กิจฺจสฺส ปฺาปนํ. ปธานปฺตฺตีติ ปธานภาวสฺส ปฺาปนา. สหชาตปฺตฺตีติ เตสํ ธมฺมานํ มนสา สหภาวปฺาปนา.
มหาภูตาตีติ อิติสทฺโท อาทิอตฺโถ, เตน มหาภูตาวินาภาวี สพฺโพ รูปธมฺโม สงฺคยฺหติ.
‘‘มโนปุพฺพงฺคมา’’ติ สมาสปเท ‘‘มโน’’ติ ปทํ ตทวยวมตฺตนฺติ อาห ‘‘เนว ปทสุทฺธี’’ติ. เตเนวาห ‘‘มโนปุพฺพงฺคมาติ ปทสุทฺธี’’ติ. ‘‘ฉายาว อนปายินี’’ติ อิทํ สุขานุคมสฺส อุทาหรณมตฺตํ, น ยถาธิปฺเปตตฺถปริสมาปนํ. ‘‘สุขมนฺเวตี’’ติ ปน ยถาธิปฺเปตตฺถปริสมาปนนฺติ วุตฺตํ ‘‘ปทสุทฺธิ เจว อารมฺภสุทฺธิ จา’’ติ.
เอกตฺตตาติ ¶ มโนปุพฺพงฺคมาทิสามฺํ สนฺธาย วทติ. เอวํ เสเสสุปิ. เวมตฺตตา ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา’’ติอาทินา สามฺโต วุตฺตธมฺเม ปสาโท ธารณาย นิวตฺเตตฺวา ปสนฺนสงฺขาเต วิเสเส อวฏฺาปนโต. เสเสสุปิ เอเสว นโย. ปสาโท สิเนหสภาโว, อสฺสทฺธิยํ วิย ลูขสภาวํ โทสํ วิโนเทตีติ อาห ‘‘พฺยาปาทวิกฺขมฺภนโต’’ติ. พหิทฺธาติ สทฺเธยฺยวตฺถุํ สนฺธายาห. โอกปฺปนโตติ อารมฺมณํ อนุปวิสิตฺวา อนุปกฺขนฺทิตฺวา สทฺทหนโต.
เทยฺยธมฺมาทโยติ ¶ เอตฺถ อาทิสทฺเทน สํเวคหิโรตฺตปฺปกสิณมณฺฑลาทโย สงฺคยฺหนฺติ. อิฏฺารมฺมณาทโยติ อาทิสทฺเทน อิฏฺมชฺฌตฺตารมฺมณา, ทฺวารธมฺมา, มนสิกาโรติ เอวมาทีนํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. ตถา ผสฺโสติ ยถา เวทนาทีนํ อิฏฺารมฺมณาทโย ปจฺจโย, เอวํ ผสฺโสปีติ ปจฺจยตาสามฺเมว อุปสํหรติ ตถา-สทฺโท. เวทนาทีนนฺติ หิ เวทนาทโย ตโย ขนฺธา คหิตา. วิฺาณสฺส เวทนาทโยติ นามรูปํ สนฺธาย วทติ.
‘‘สีลมยสฺส อโทโส ปทฏฺาน’’นฺติ วุตฺตํ ขนฺติปธานตฺตา สีลสฺส. อธิฏฺาตีติ อนุยฺุชติ อุปฺปาเทติ. โสติ เอวํ กุสลจิตฺตํ ภาเวนฺโต. ‘‘อนุปฺปนฺนาน’’นฺติอาทินา ภาวนาปหานสมาโรปนานิ ทสฺเสนฺโต นิพฺเพธภาคิยวเสน คาถาย อตฺถํ วิจินิตฺวา สมาโรเปติ, เอวมฺปิ สกฺกา โยเชตุนฺติ วาสนาภาคิยวเสน ปทฏฺานนิทฺเทเส อุทาหรียติ.
เอวํ ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา’’ติ คาถาย วเสน หารสมฺปาตโยชนาวิธึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ คาถานฺตเรน ทสฺเสตุํ ‘‘ตถา ททโต ปฺุ’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ ภาวนามยนฺติ ปฺาภาวนามยํ.
‘‘อโลโภ กุสลมูล’’นฺติอาทิ ทานาทีนํ อโลภาทิปธานตฺตา วุตฺตํ, สพฺพตฺถ จ ‘‘วุตฺต’’นฺติ ปทํ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํ. เตสนฺติ ราคาทีนํ. นิสฺสรณนฺติ จ ปรินิพฺพานเมว สนฺธาย วทติ.
ปริจฺจาคสีโล อโลภชฺฌาสโย กาเมสุ อาทีนวทสฺสาวี สมฺมเทว สีลํ ปริปูเรตีติ อาห ‘‘ททโต…เป… ปทฏฺาน’’นฺติ. อิธ โอฬาริกา นาม กิเลสา วีติกฺกมาวตฺถานํ, ตปฺปหานํ ตทงฺคปฺปหาเนน เวทิตพฺพํ. มชฺฌิมานนฺติ ปริยุฏฺานาวตฺถานํ. สุขุมานนฺติ อนุสยาวตฺถานํ. กตาวีภูมิ นฺติ ขีณาสวภูมึ.
ททโตติ มคฺคสหคเตน อโลเภน สเทวกสฺส โลกสฺส อภยทานํ ททโต. ปฺุนฺติ โลกุตฺตรกุสลํ. ¶ สํยมโตติ มคฺคปริยาปนฺเนหิ สมฺมาวาจากมฺมนฺตาชีเวหิ ทิฏฺเกฏฺาทิสํกิเลสโต มคฺคสํยเมน สํยมนฺตสฺส. เวรนฺติ ปาณาติปาตาทิปาปํ. กุสโลติ มคฺคสมฺมาทิฏฺิยา กุสโล วิจกฺขโณ. ชหาติ ปาปกนฺติ เตหิ เตหิ มคฺเคหิ ตํ ตํ ปหาตพฺพํ ปาปธมฺมํ โอธิโส ชหาติ สมุจฺฉินฺทติ. เตนาห ‘‘มคฺโค วุตฺโต’’ติ.
‘‘ททโต’’ติอาทินา ¶ ปุพฺเพ อวิภาเคน กุสลมูลานิ อุทฺธฏานีติ อิทานิ วิภาเคน ตานิ อุทฺธรนฺโต ‘‘โลกิยกุสลมูล’’นฺติอาทิมาห.
ปุถุชฺชนภูมิ เสกฺขภูมิ ทสฺสิตา ปหานสฺส วิปฺปกตภาวทีปนโต. อเสกฺขภูมิ ทสฺสิตา อนุปาทาปรินิพฺพานทีปนโต.
สคฺคคามินี ปฏิปทา ปุพฺพภาคปฺปฏิปตฺติ.
ปฺุเ กถิเต ปฺุผลมฺปิ กถิตเมว โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ททโต…เป… เทสนมาหา’’ติ. สจฺจกมฺมฏฺาเนน วินา สํกิเลสปฺปหานํ นตฺถีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กุสโล…เป… เทสนมาหา’’ติ.
เวรสทฺโท อทินฺนาทานาทิปาปธมฺเมสุปิ นิรุฬฺโหติ วุตฺตํ ‘‘เอวํ สพฺพานิปิ สิกฺขาปทานิ วิตฺถาเรตพฺพานี’’ติ. ทฺเวปิ วิมุตฺติโย เสกฺขาเสกฺขวิมุตฺติโย, สอุปาทิเสสอนุปาทิเสสวิมุตฺติโย จ. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘นิพฺพุโตติ ทฺเว นิพฺพานธาตุโย’’ติอาทิ (เนตฺติ. อฏฺ. ๗๖).
การณูปจาเรน, การณคฺคหเณน วา ผลํ คหิตนฺติ อาห ‘‘ทฺเว สุคติโย’’ติอาทิ. วฏฺฏวิวฏฺฏสมฺปตฺติโย อิมิสฺสา เทสนาย ผลํ, ตสฺส ทานํ สีลํ ภาวนา อุปาโย, ‘‘สมฺปตฺติทฺวยํ อิจฺฉนฺเตน ทานาทีสุ อปฺปมตฺเตน ภวิตพฺพ’’นฺติ อยเมตฺถ ภควโต อาณตฺตีติ อิมมตฺถํ สนฺธายาห ‘‘ผลาทีนิ ยถารหํ เวทิตพฺพานี’’ติ.
วิจโยติ วิจยหารสมฺปาโต, โส วุจฺจตีติ อตฺโถ. เอส นโย อิโต ปเรสุปิ. ‘‘ติวิธมฺปิ ทานมย’’นฺติอาทินา ปทตฺถวิจยํ ทสฺเสติ, เตน อสฺสาทาทโย, อิตเร จ วิจยหารปทตฺถา ¶ อตฺถโต วิจิตา เอว โหนฺตีติ. รูปาทิอารมฺมณสฺส ปริจฺจาโค วุตฺโตติ สมฺพนฺโธ. สพฺโพติ สกโล อนวเสสโต กิจฺจสฺส วุตฺตตฺตา.
ทานาภิรตสฺส จาคาธิฏฺานํ ปาริปูรึ คจฺฉตีติ วุตฺตํ ‘‘ททโต…เป… ปทฏฺาน’’นฺติ. วิรติสจฺเจ, วจีสจฺเจ จ ติฏฺโต สจฺจาธิฏฺานํ ปาริปูรึ คจฺฉตีติ วุตฺตํ ‘‘สํยม…เป… ปทฏฺาน’’นฺติ. โกสลฺลโยคโต จ ปาปปฺปหานโต จ ปฺาปาริปูรึ คจฺฉตีติ วุตฺตํ ‘‘กุสโล…เป… ปทฏฺาน’’นฺติ. อนวเสสราคาทีสุ ปหีเนสุ อุปสโม อุปฏฺิโต นาม โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ราค…เป… ปทฏฺาน’’นฺติ.
กุสโลติ ¶ ปุคฺคลาธิฏฺาเนน โกสลฺลสมฺมาทิฏฺิ วุตฺตาติ อาห ‘‘กุสโล…เป… มคฺคงฺคาทิภาเวน เอกลกฺขณตฺตา’’ติ. อาทิสทฺเทน โพธิปกฺขิยภาวาทึ สงฺคณฺหาติ. เขเปตพฺพภาเวนาติ ปหาตพฺพภาเวน.
อเวรตนฺติ อสปตฺตตํ. กุสลธมฺเมหีติ อนวชฺชธมฺเมหิ, ผลนิพฺพาเนหีติ อธิปฺปาโย. ทานสฺส มหปฺผลตา, สีลาทิคุเณหิ สตฺถุ อนุตฺตรทกฺขิเณยฺยภาโว, อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ อิเมสํ ปจฺจเวกฺขณา อิมสฺส ทานสฺส นิทานนฺติ อยมตฺโถ ปาฬิยํ นิรุฬฺโหว. นิพฺพจนนิทานสนฺธโย สุวิฺเยฺยาวาติ อาห ‘‘นิพฺพจนนิทานสนฺธโย วตฺตพฺพา’’ติ.
ปฏิปกฺขนิทฺเทเสน สมุทโยติ เทสนตฺถํ ปฏิปกฺขนิทฺเทสเนน นิทฺธาริโต อยํ มจฺฉริยาทิสํกิเลสปกฺขิโก สมุทโย. อโลเภน…เป… ทานาทีหีติ เยหิ อโลภาทีหิ ทานาทโย ธมฺมา สมฺภวนฺติ, ตานิ ทานาทิคฺคหเณเนว คหิตานีติ กุสลมูลานิ นิทฺธาเรติ ‘‘อิมานิ ตีณิ กุสลานี’’ติ. เตสนฺติ กุสลมูลานํ.
ภยเหตุ เทติ ปณฺณาการาทิวเสน. ราคเหตุ เทติ สภาควตฺถุสฺส. อามิสกิฺจิกฺขเหตุ เทติ ลฺชาทิวเสน. อนุกมฺปนฺโต วา กรุณาเขตฺเต. อปจยมาโน คุณเขตฺเต, อุปการเขตฺเต วา. ภยูปรโตติ ภเยน โอรโต. เตน ตถารูเปน สํยเมน เวรํ น จิยเตว. เอวํ สพฺพสฺส อกุสลสฺส ปาปโก วิปาโกติ โยชนา.
‘‘ททโต’’ติอาทินา ยถา ทานปฏิกฺเขเปน ปริวตฺตนํ ทสฺสิตํ, เอวํ ปหานปฏิกฺเขเปนปิ ปริวตฺตนํ ทสฺเสตพฺพนฺติ วุตฺตํ ‘‘อกุสโล ปน น ชหาตี’’ติ.
กมฺมผลํ ¶ สทฺทหนฺโต ทานกิริยายํ ปทหนฺโต เยน วิธินา ทานํ ทาตพฺพํ, ตตฺถ สตึ อุปฏฺเปนฺโต จิตฺตํ สมาทหนฺโต สมฺมาทิฏฺึ ปุรกฺขโรนฺโต ทาเน สมฺมาปฏิปนฺโน โหตีติ อาห ‘‘ทานํ นาม…เป… โหตี’’ติ.
ภาวนาปหานสมาโรปนานิ ปาฬิยํ สรูปโต วิฺายนฺตีติ ปทฏฺานเววจนสมาโรปนานิ ทสฺเสตุํ ‘‘ตํ สีลสฺส ปทฏฺาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ, ตํ สุวิฺเยฺยํ. อฺฺจ ยเทตฺถ อตฺถโต น วิภตฺตํ, ตํ วุตฺตนยตฺตา, อุตฺตานตฺถตฺตา จาติ เวทิตพฺพํ.
หารสมฺปาตวารวณฺณนา นิฏฺิตา.