📜
นยสมุฏฺานวารวณฺณนา
๗๙. ‘‘วิสยเภทโต’’ติ ¶ สงฺเขเปน วุตฺตมตฺถํ วิตฺถารโต วิวริตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ นยโตติ นยคฺคาหโต. น หิ ปฏิเวธาณํ วิย วิปสฺสนาาณํ ปจฺจกฺขโต ปวตฺตตีติ. อนุพุชฺฌิยมาโนติ อภิสมยาณสฺส อนุรูปํ พุชฺฌิยมาโน. ยถา เอกปฏิเวเธเนว มคฺคาณํ ปวตฺตติ, เอวํ ตทนุจฺฉวิกํ วิปสฺสนาาเณน คยฺหมาโนติ อตฺโถ. เอวฺจ กตฺวา นนฺทิยาวฏฺฏาทีนํ ติณฺณํ อตฺถนยภาโว สมตฺถิโต โหตีติ. ตถา หิ อตฺถวิเสสสรูปตาย ตโย นยา ‘‘สุตฺตตฺโถ’’ติ วุตฺตา, ปทตฺถวิจารภาเวปิ ปน หารา ‘‘พฺยฺชนวิจโย’’ติ. ยทิ เอวํ กถํ ตโยติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ปฏิวิชฺฌนฺตานํ ปนา’’ติอาทิ. ตตฺถ เอกเมโก สํกิเลสโวทานานํ วิภาคโต ทฺวิสงฺคโหติ โยชนา. จตุฉอฏฺทิโส จาติ น ปจฺเจกํ เต นนฺทิยาวฏฺฏาทโย จตุฉอฏฺทิสา, อถ โข ยถากฺกมนฺติ. ‘‘เอว’’นฺติอาทิ ยถาวุตฺตสฺส อตฺถสฺส นิคมนํ.
ตถา จาติ ยถาวุตฺตสฺส อตฺถสฺส อุปจเยน สมตฺถนา. ปุพฺพา โกฏิ น ปฺายตีติ เอตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรโต ปฏฺานกถายํ อาวิ ภวิสฺสติ. ‘‘อนฺธํ ตมํ ตทา โหติ, ยํ โลโภ สหเต นร’’นฺติอาทิ (จูฬนิ. ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทส ๑๒๘) วจนโต กามตณฺหาปิ ปฏิจฺฉาทนสภาวา, ยโต กามจฺฉนฺทํ ‘‘นีวรณ’’นฺติ วุตฺตํ. อวิชฺชาย ปน ภเวสุ อาทีนวปฺปฏิจฺฉาทนํ ¶ สาติสยนฺติ. ตถา อวิชฺชาปิ สํโยชนสภาวา, ยโต สา พหิทฺธา สํโยชนภาเวน วุตฺตา. เอวํ สนฺเตปิ ตณฺหาย พนฺธนฏฺโ สาติสโย อเปกฺขิตภาวโตติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตถาปิ…เป… วุตฺต’’นฺติ อาห.
‘‘สํยุตฺตา’’ติ ปทสฺส สมฺปยุตฺตาติ อตฺโถติ อาห ‘‘มิสฺสิตา’’ติ. ‘‘อวิชฺชาภิภูตา…เป… อภินิวิสนฺตา’’ติ เอเตน อวิชฺชาย อยาถาวคหณเหตุตํ ทสฺเสติ, ตโต โส อวินฺทิยํ วินฺทตีติ อวิชฺชาติ วุจฺจติ. กิลิสฺสนํ อุปตาปนนฺติ อาห ‘‘กิลิสฺสนปฺปโยคํ อตฺตปริตาปนปฏิปตฺติ’’นฺติ. อลฺลียนํ เสวนํ.
ทุกฺขนฺติ ¶ …เป… ชานนฺตีติ อตฺตนา อนุภูยมานํ ตถา ตถา อุปฏฺิตํ กายิกเจตสิกทุกฺขํ, อิตรมฺปิ วา เอกเทสํ ชานนฺติ. ตณฺหายปิ เอเสว นโย. สภาควิสภาคปฏิปชฺชิตพฺพาการโต ตตฺถ เตสํ าณํ นตฺเถวาติทสฺเสนฺโต ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติอาทิมาห. ปวตฺติปวตฺติเหตุมตฺตมฺปีติ ‘‘ปวตฺติ ปวตฺติเหตู’’ติ เอตฺตกมฺปิ. กา ปน กถาติ ปจุรชนสาธารเณ โลกิเยปิ นาม อตฺเถ เยสํ าณสฺส ปฏิฆาโต, ปรมคมฺภีเร อริยานํ เอว วิสยภูเต โลกุตฺตเร นิวตฺตินิวตฺติเหตุสงฺขาเต อตฺเถ กา นาม กถา, ฉินฺนา กถาติ อตฺโถ. อฏฺสมาปตฺติปเภทสฺส เกวลสฺส สมถสฺส ตาทิเส กาเล พาหิรกานฺจ อิชฺฌนโต ‘‘วิปสฺสนาธิฏฺาน’’นฺติ วิเสสิตํ. วูปสโม สมุจฺเฉโท, ปฏิปฺปสฺสทฺธิ จ.
‘‘สํสารสฺส อนุปจฺเฉทนโต’’ติ อิทํ ทิฏฺิคตานํ ทิฏฺิคติกมตทสฺสนํ. โส หิ ปุตฺตมุขทสฺสเน อสติ สํสาโร อุจฺฉิชฺเชยฺยาติ ภายติ. ยโต วุตฺตํ –
‘‘คณฺฑุปฺปาโท กิกี เจว, กุนฺตี พฺราหฺมณธมฺมิโก;
เอเต อภยํ ภายนฺติ, สมฺมูฬฺหา จตุโร ชนา’’ติ. (สุ. นิ. อฏฺ. ๒.๒๙๓; อ. นิ. ฏี. ๓.๕.๑๙๒);
ตทภิฺาติ ตํ ยถาวุตฺตอนฺตทฺวยํ อภิชานนฺติ คุณํ อาโรเปตฺวา ชานนฺตีติ ตทภิฺา. อตฺถภฺชนโต, โรคคณฺฑสลฺลสทิสตาย อตฺตภาวสํกิเลสานฺจ โรคคณฺฑสลฺลตา.
สกฺกายทสฺสเนติ เอตฺถ ทิฏฺิทสฺสนํ, สกฺกาโยว ทสฺสนํ สกฺกายทสฺสนนฺติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เตสนฺติ ทิฏฺิจริตานํ. อตฺตาภินิเวโส พลวา. ตสฺมา ยถาอุปฏฺิตํ รูปํ ‘‘อตฺตา’’อิจฺเจว ¶ คณฺหนฺตีติ อธิปฺปาโย. ตถา เวทนาทึ. ตณฺหาจริโต ปน ยถาอุปฏฺิตํ รูปํ ตณฺหาวตฺถุํ กตฺวา อตฺตนิยาภินิเวเสน อภินิวิสนฺตา ตทฺเมว อตฺตโต สมนุปสฺสนฺติ. เอวํ เวทนาทีสุ. เตนาห ‘‘ตณฺหาจริตา’’ติอาทิ. วิชฺชมาเนติ ปรมตฺถโต อุปลพฺภมาเน. กาเยติ สมูเห. ทิฏฺิยา ปริกปฺปิโต อตฺตาทิ เอว ปรมตฺถโต นุปลพฺภติ, ทิฏฺิ ปน ลพฺภเตวาติ อาห ‘‘สตี วา วิชฺชมานา’’ติ.
สกฺกายทสฺสนมุเขนาติ สกฺกายทิฏฺิมุเขน.
อุจฺเฉทสสฺสตนฺติ ¶ ตํสหจรณโต อุจฺเฉทสสฺสตทิฏฺิ วุตฺตา. ‘‘อุจฺเฉทสสฺสตวาทา’’ติปิ ปาโ.
กสิณายตนานีติ กสิณชฺฌานานิ.
เตเชตฺวาติ นิสาเนตฺวา.
๘๑. เอตฺตาวตา นนฺทิยาวฏฺฏสฺส ภูมิรจนวเสน สํกิเลสปกฺโข ทสฺสิโตติ อาห ‘‘ตตฺถ ทิฏฺิจริโตติอาทินา โวทานปกฺขํ ทสฺเสตี’’ติ. ‘‘ยสฺมา สลฺเลเข ติพฺพคารโว’’ติ อิมินา ตตฺถ ติพฺพคารวตฺตา สํเลขานุสนฺตตวุตฺตินา ภวตีติ ทสฺเสติ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. มิจฺฉาธิโมกฺโข สทฺธาปติรูปโก อวตฺถุสฺมึ ปสาโท.
ปุคฺคลาธิฏฺาเนน ธมฺมเมว วิภชตีติ อาห ‘‘สตฺตาปิ…เป… ทสฺเสตี’’ติ.
เย หิ เกจีติ เอตฺถ หิ-สทฺโท นิปาตมตฺตํ. ‘‘อิมาหิ เอว จตูหิ ปฏิปทาหี’’ติปิ ปาฬิ. ทุกฺขาปฏิปทาทิวิภาเคน มคฺโค เอว อิธ วุตฺโตติ อาห ‘‘ปฏิปทา หิ มคฺโค’’ติ จตุทฺทิสาสงฺขาตํ มคฺคนฺติ จตุทฺทิสาสงฺขาตํ ปวตฺตนุปายํ. ทฺเว ทิสา เอติสฺสาติ ทฺวิทิสา. นนฺทิยาวฏฺฏสฺสาติ นนฺทิยาวฏฺฏนยสฺส.
๘๒. วิวตฺตติ วฏฺฏํ เอตฺถาติ วิวตฺตํ, วิวตฺตํ เอว วิวฏฺฏํ, อสงฺขตธาตุ, นิพฺพุติ เอว วา. เตน วุตฺตํ ‘‘นิพฺพาน’’นฺติ.
‘‘กตฺถ ¶ ทฏฺพฺพ’’นฺติ วา ปาฬิ. อุปจเยติ อุปจยาวตฺถายนฺติ อตฺโถ. ทสนฺนนฺติ โลภาทิกิเลสวตฺถูนํ. วิปลฺลาสเหตุภาวโตติ สุภสฺาทิวิปลฺลาสเหตุกภาวโต. วิปริเยสคฺคาหวเสน หิ อาทีนเวสุ เอว สํโยชนิเยสุ ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิตา. น หิ ยถาภูตาเณ สติ ตถา สมฺภโว. เตน วุตฺตํ ‘‘ทสนฺนํ…เป… ภาวโต’’ติ. ทสวิธการเณติ ทสวิเธ การเณ, ทสวิธสฺส วา การเณ. อโยนิโสมนสิการปริกฺขตา ธมฺมา สุภารมฺมณาทโย.
ตพฺพิสยา กิเลสาติ อาหารปริฺาปริพนฺธภูตา กิเลสา. วิฺาณฏฺิตีสุปิ เอเสว นโย. กาเย ปวตฺตมาโน ปโม วิปลฺลาโส กายสมุทาเย, กาเยกเทเส จ กพฬีกาเร อาหาเร ปวตฺโต เอว โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ปเม อาหาเร วิสยภูเต ปโม วิปลฺลาโส ¶ ปวตฺตตี’’ติ. ตถา เวทนายํ ปวตฺตมาโน ทุติยวิปลฺลาโส ตปฺปจฺจเย ผสฺสาหาเร, จิตฺเต ปวตฺตมาโน ตติยวิปลฺลาโส ตปฺปจฺจเย มโนสฺเจตนาหาเร, ธมฺเมสุ ปวตฺตมาโน จตุตฺถวิปลฺลาโส ตปฺปจฺจเย วิฺาณาหาเร ปวตฺโต เอว โหตีติ วุตฺตํ ‘‘จตุตฺเถ อาหาเร จตุตฺโถ วิปลฺลาโส’’ติ. เตนาห ‘‘เสสาหาเรสุปิ เอเสว นโย’’ติ. อาหารสีเสน วา อาหารปฏิพทฺโธ ฉนฺทราโค คหิโต. วิฺาณฏฺิตีสุปิ เอเสว นโย. เตเนวาห ‘‘อาหารสีเสน ตพฺพิสยา กิเลสา อธิปฺเปตา’’ติ. ปเม อาหาเร วิสยภูเตติ จ ปเม อาหาเร ฉนฺทราคสฺส วิสยภาวํ ปตฺเต, ตพฺภาวํ อนติกฺกนฺเตติ อตฺโถ. อปฺปหีนจฺฉนฺทราคสฺส หิ ตตฺถ วิปลฺลาสา สมฺภวนฺติ, น อิตรสฺส. ตถา ทุติยวิปลฺลาสาทีสุ อปฺปหีเนสุ. อิตเร อุปาทานานิ ปวตฺตนฺเตว อปฺปหีนตฺตาติ อาห ‘‘เสสปเทสุปิ เอเสว นโย’’ติ. ยสฺมา จ อุปาทานาทีสุ อปฺปหีเนสุปิ โยคาทโย ปวตฺตนฺเตว ยถารหํ ตํสภาวตฺตา, ตเทกฏฺสภาวโต จ, ตสฺมา วุตฺตํ ปาฬิยํ ‘‘ปเม อุปาทาเน ปโม โยโค’’ติอาทิ. เตนาห ‘‘เสสปเทสุปิ เอเสว นโย’’ติ.
๘๓. อปริชานนฺตสฺสาติ าตปริฺาย, ตีรณปริฺาย, ปหานปริฺายาติ ตีหิ ปริฺาหิ ปริจฺฉินฺทิตฺวา อชานนฺตสฺส, เตสํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ อนวพุชฺฌนฺตสฺสาติ อตฺโถ. ติพฺโพ พหโล ฉนฺทราโค โหติ ตณฺหาจริตภาวโตติ อธิปฺปาโย. อิติ อุปกฺกิเลสสฺส ทิฏฺาภินิเวสสฺส เหตุภาวโตติ อิมมตฺถํ สนฺธายาห ‘‘วุตฺตนเยเนวา’’ติ. สุภสุขสฺากามุปาทานกามภวโยคอภิชฺฌากายคนฺถกามภวาสว- กามภโวฆราคสลฺลฉนฺทาคติคมนานิ ตณฺหาปกฺขิกตาย, ตณฺหาสภาวตาย จ ตณฺหาปธานานิ. สีลพฺพตุปาทานพฺยาปาทกายคนฺถโทสสลฺลโทสาคติคมนานิ ปน ตณฺหาภาเว ภาวโต ¶ , วิฺาณฏฺิติโย ตณฺหาวิสยโต, สพฺเพสํ วา ตณฺหาวิสยโต ตณฺหาปธานตา ลพฺภเตว. ปจฺฉิมกานํ ทิฏฺิปธานตา วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพา.
๘๔. กพฬีกาเร อาหาเรติ กพฬีการาหารวิสเย ฉนฺทราเค. ‘‘อปฺปหีเน’’ติอาทิกํ ปริยายกถํ มฺุจิตฺวา นิปฺปริยายเมว ทสฺเสนฺโต กพฬีการาหารสฺส ¶ ‘‘อสุภสภาวตฺตา, อสุภสมุฏฺานตฺตา จา’’ติ วุตฺตํ. ลพฺภมาเน หิ อุชุเก อตฺเถ กึ ปริยายกถายาติ. ฉนฺทราโค วา ตตฺถ อตฺถสิทฺโธติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ วุตฺโต. น หิ ตตฺถ อสติ ฉนฺทราเค วิปลฺลาโส สมฺภวติ. ทุกฺขสภาวตฺตาติ สงฺขารทุกฺขตาย ทุกฺขสภาวตฺตา. ทุกฺขปจฺจยตฺตาติ ติวิธทุกฺขตาลกฺขณสฺส ทุกฺขสฺส การณโต. วิฺาเณ นิจฺจสฺิโน. ตถา หิ สาติ นาม ภิกฺขุ เกวฏฺฏปุตฺโต ‘‘ตํเยว วิฺาณํ สนฺธาวติ สํสรตี’’ติ ตตฺถ นิจฺจาภินิเวสํ สํเวเทสิ. เยภุยฺเยน สงฺขาเรสุ อตฺตสฺิตา ทิฏฺิคติกานํ ‘‘เจตนา อตฺตา’’ติอาทิทิฏฺิปริทีปเนสุ เวทิตพฺพา. ‘‘ภววิสุทฺธี’’ติ ปทสฺส อตฺถวจนํ ‘‘นิพฺพุติสุข’’นฺติ. ‘‘สีลพฺพเตหิ…เป… สุขนฺติ ทฬฺหํ คณฺหาตี’’ติ อิมินา สีลพฺพตุปาทานํ อิธ ภวุปาทานนฺติ ทสฺเสติ. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘สีลพฺพตุปาทานสงฺขาเตน ภวุปาทาเนนา’’ติ.
ปจฺจยา โหนฺติ อุปนิสฺสยปจฺจยาทินา. ปเม โยเค ิโตติ ปเม โยเค ปติฏฺิโต. อปฺปหีนา หิ กิเลสา กมฺมวฏฺฏาทีนํ การณภูตา ตํสมงฺคิโน สตฺตสฺส ปติฏฺาติ วุจฺจนฺติ. ปรสฺส อภิชฺฌายนํ ปราภิชฺฌายนํ. ภวปตฺถนาย ภวทิฏฺิภวราควเสน ปิยายิตสฺส วตฺถุโน วิปริณามฺถาภาเว โทมนสฺสุปฺปตฺตึ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ภวราค…เป… ปทูเสนฺตี’’ติ.
คนฺถิตฺวาติ คนฺถึ กตฺวา. ทฺวิธาภูตํ รชฺชุอาทิเก วิย คนฺถิกรณฺหิ คนฺถนํ. จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺนฺตา อาสวานํ อุปฺปตฺติเหตุ โหนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ปริยุฏฺานปฺปตฺตา เอกจฺเจ กิเลสา วิเสสโต อาสวุปฺปตฺติเหตุ โหนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ อฏฺกถายํ อุปฺปฏิปาฏิวจนํ. ตปฺปฏิปกฺเข วิสเย ปตฺเถตีติ โยชนา. ตพฺพิสยพหุเล ภเว ปตฺเถตีติ ยถา มานุสเกหิ กาเมหิ นิพฺพินฺนรูปา เทวูปปตฺติ. ตํสภาวตฺตาติ ทิฏฺิสภาวตฺตา. อปราปรนฺติ อฺมฺํ. เอกจฺจา หิ ทิฏฺิ เอกจฺจสฺส ทิฏฺาภินิเวสสฺส การณํ โหติ, ยถา สกฺกายทิฏฺิ อิตราสํ. อภินิวิสนฺตสฺสาติ อภินิเวสนเหตุ. ‘‘อโยนิโสมนสิการโต…เป… อวิชฺชาสโว อุปฺปชฺชตี’’ติ อิทํ สจฺจาภินิเวสสฺส ผลภูตํ อวิชฺชาสวํ ทสฺเสติ เอกนฺตวสฺสิเมฆวุฏฺาเนน วิย มโหฆปฺปวตฺติ. อวิชฺชาสโว สิทฺโธ โหติ วุฏฺิเหตุกมโหฆสิทฺธิยา อุปริเมฆวุฏฺานํ วิย.
‘‘นนฺทีราคสหคตา’’ติอาทีสุ ¶ ¶ (มหาว. ๑๔) วิย ตพฺภาวตฺโถ สหคตสทฺโทติ อาห ‘‘อนุสย…เป… ภูตา วา’’ติ. จิตฺตสฺส อพฺภนฺตรสงฺขาตํ หทยนฺติ วิปากจิตฺตปฺปวตฺตึ สนฺธาย วทติ. วิปากวฏฺเฏปิ กิเลสวาสนาหิตา อตฺถิ กาจิ วิเสสมตฺตา.
โลภสหคตสฺส วิฺาณสฺส. อิตรสฺส โทสสหคตาทิกสฺส. พฺยฺชเนน วิย โภชนสฺส อารมฺมณสฺส อภิสงฺขรณํ วิเสสาปาทนํ อุปเสจนํ, นนฺที สปฺปีติกตณฺหา อุปเสจนํ เอตสฺสาติ นนฺทูปเสจนํ อุปเสจนภูตายปิ นนฺทิยา ราคสลฺลอุปนิสโต. อุปสิตฺเต ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ ทสฺเสตุํ ปาฬิยา ‘‘ราคสลฺเลน นนฺทูปเสจเนน วิฺาเณนา’’ติ วุตฺตนฺติ ตมตฺถํ ปากฏํ กาตุํ ‘‘เกน ปน ตํ นนฺทูปเสจน’’นฺติ ปุจฺฉติ.
ราคสลฺเลนาติ เหตุมฺหิ กรณวจนนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ราคสลฺเลน เหตุภูเตนา’’ติ อาห. อุปนิสฺสยปจฺจยตฺโถ เจตฺถ เหตฺวตฺโถ. อุปคนฺตพฺพโต วิฺาเณนาติ วิภตฺตึ ปริณาเมตฺวา โยเชตพฺพํ. ‘‘ปติฏฺาภาวโต’’ติ อิมินา วิฺาณสฺส นิสฺสยาทิปจฺจยตํ วทติ. เตนาห ‘‘รูปกฺขนฺธํ นิสฺสาย ติฏฺตี’’ติ. เอวํ ทุติยาทิวิฺาณฏฺิตีสุปิ นิสฺสยาทิปจฺจยตา วตฺตพฺพา ปติฏฺาวจนโต.
๘๕. ยทิปิ อกุสลมูลาทิเก ติปุกฺขลสฺส, ตณฺหาทิเก นนฺทิยาวฏฺฏสฺส ทิสาภาเวน วกฺขติ, ตถาปิ อฺมฺานุปฺปเวสโต เอกสฺมึ นเย สิทฺเธ อิตเรปิ สิทฺธา เอว โหนฺตีติ อิมสฺส วิเสสสฺส ทสฺสนตฺถํ ‘‘อาหาราทโย…เป… ววตฺถเปตุ’’นฺติ วุตฺตํ. วกฺขมาเน วา อกุสลมูลตณฺหาทิเก อาทิสทฺเทน สงฺคเหตฺวา ‘‘อาหาราทโย’’ติ วทนฺโต ‘‘นยาน’’นฺติ พหุวจนมาห. เอกสฺส อตฺถสฺสาติ ราคจริตสฺส อุปกฺกิเลสตาสงฺขาตสฺส เอกสฺส ปโยชนสฺส. พฺยฺชนตฺโถปิ คหิโต, น พฺยฺชนเมว คหิตนฺติ สุตฺตปทานิ อฺมฺปริยายวจนานิ ยถารหํ ตณฺหาวตฺถูนํ ตตฺถ กถิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘สวตฺถุกา ตณฺหา วุตฺตา’’ติ. โทสวตฺถูนํ, ทิฏฺิวตฺถูนฺจ ตตฺถ กถิตตฺตา ‘‘สวตฺถุโก โทโส, สวตฺถุกา ทิฏฺิ จ วุตฺตา’’ติ อิมมตฺถํ สนฺธายาห ‘‘วุตฺตนยานุสาเรนา’’ติ.
ทุกฺขากาเรน ¶ สห ทุกฺขาการํ คเหตฺวาติ อตฺโถ. เอวฺเจตนฺติ ยทิ ตํตํอนุปสฺสนาพหุลสฺส วเสน ปุริมาหารทฺวยาทีสุ วิโมกฺขมุขวิเสสนิทฺธารณํ กตํ, เอตํ เอวเมว เวทิตพฺพํ, น อฺถา. ตตฺถ การณํ วทนฺโต ‘‘น หี’’ติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ – ยถา ¶ อริยมคฺคานํ โอธิโส กิเลสปฺปชหนโต ปหาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ นิยโม อตฺถิ, น เอวํ วิปสฺสนาย ปริฺาปหานานํ อนิจฺจนฺติกตฺตาติ.
อปเร ปนาหุ – ปุริเม อาหารทฺวเย ปริกิเลสภาเวน, ทุกฺขปจฺจยตฺตา จ ทุกฺขลกฺขณํ สุปากฏํ. ตตฺถ ปุริเม วิฺาณฏฺิติทฺวยวิฺาณาหาเร ตติยวิฺาณฏฺิติยํ อนิจฺจลกฺขณํ, มโนสฺเจตนาหาเร จตุตฺถวิฺาณฏฺิติยํ อนตฺตลกฺขณํ สุปากฏนฺติ ติสฺสนฺนํ อนุปสฺสนานํ ปวตฺติมุขตาย เตหิ อปฺปณิหิตาทิวิโมกฺขมุเขหิ ปริฺํ คจฺฉนฺตีติ. ตถา วิปลฺลาสาทีสุ ปุริมทฺวยํ ทุกฺขานุปสฺสนาย อุชุวิปจฺจนีกํ, อิตรทฺวยํ อนิจฺจานตฺตานุปสฺสนานํ. อิติ ปวตฺติมุขตาย จ อุชุวิปจฺจนีกตาย จ อิเม ธมฺมา ยถารหํ อปฺปณิหิตาทิวิโมกฺขมุเขหิ ปริฺเยฺยา, ปหาตพฺพา จ วุตฺตา. ตตฺถ สุภสุขสฺากามุปาทานสีลพฺพตุปาทานกามโยคภวโยคอภิชฺฌากาย คนฺถกามาสวกาโมฆ ภโวฆ ราคสลฺลฉนฺทอคติคมนานิ สุขสฺสาทวเสน ปวตฺตนโต ทุกฺขานุปสฺสนาย ปฏิปกฺขภาวโต พฺยาปาทกายคนฺถโทสสลฺลโทสอคติคมนานิ ปวตฺติมุขตาย อปฺปณิหิตวิโมกฺขมุเขน ปหาตพฺพานิ. ตติยสฺาทโย นิจฺจาภินิเวสตนฺนิมิตฺตาหิ อนิจฺจานุปสฺสนาย ปฏิปกฺขภาวโต อนิมิตฺตวิโมกฺขมุเขน ปหาตพฺพา. จตุตฺถสฺาทโย อตฺตาภินิเวสตนฺนิตฺตาหิ อนตฺตานุปสฺสนาย ปฏิปกฺขภาวโต สฺุตวิโมกฺขมุเขน ปหาตพฺพา. ตตฺถ มานสลฺลภยอคติคมนานํ นิจฺจาภินิเวสนิมิตฺตตา เวทิตพฺพา. น หิ อนิจฺจโต ปสฺสโต มานชปฺปนํ, ภยํ วา สมฺภวติ. อวิชฺชาโยคาทีนํ อตฺตาภินิเวสนิมิตฺตตา ปากฏา เอวาติ.
๘๖. อปฺปมฺาวชฺชา รูปาวจรสมาปตฺติโย ทิพฺพวิหารา ‘‘เทวูปปตฺติสํวตฺตนิกกุสลสมาปตฺติโย จา’’ติ กตฺวา, สติปิ ตพฺภาเว ปรหิตปฏิปตฺติโต, นิทฺโทสตาย จ เสฏฺา วิหาราติ จตสฺโส อปฺปมฺา พฺรหฺมวิหารา, จตสฺโส ผลสมาปตฺติโย อริยวิหารา ‘‘อารกา กิเลเสหิ อริยานํ วิหารา’’ติ. จตสฺโส อารุปฺปสมาปตฺติโย อาเนฺชวิหารา ¶ , สติปิ เทวูปปตฺติสํวตฺตนิกกุสลสมาปตฺติภาเว อาเนฺชสนฺตตาหิ โลกิเยสุ สิขาปฺปตฺติโต.
อธิกรณเภเทนาติ วตฺถุเภเทน.
ยํ อภิณฺหํ น ปวตฺตติ, ตํ อจฺฉริยนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อนฺธสฺส…เป… อุปฺปชฺชนก’’นฺติ วุตฺตํ. อธิติฏฺติ สีลาทิ เอเตน สจฺเจน, เอตฺถ วา สจฺเจ นิมิตฺตภูเต, อธิฏฺานมตฺตเมว วา ตํ สจฺจนฺติ เอวํ กรณาธิกรณภาวตฺถา ปจฺจยวเสน เวทิตพฺพา สมานาธิกรณสมาสปกฺเข. ตถา ¶ อฺปทตฺถสมาสปกฺเข. อิตรสฺมึ ปน สมาเส กรณาธิกรณตฺถา เอว, เต จ โข สีลาทิวเสน จ เวทิตพฺพา. สุขนฺติ ฌานวิปสฺสนามคฺคผลนิพฺพานสุขํ. โลกิยวิปากสุขมฺปิ ลพฺภเตว. ‘‘นาฺตฺร โพชฺฌา…เป… ปาณิน’’นฺติ (สํ. นิ. ๑. ๙๘) หิ อิมาย คาถาย สงฺคหิตา อนตฺตปริหารมุเขน สตฺตานํ อภยา นิพฺพานสมฺปตฺติสุขาวหา จตฺตาโร ธมฺมา อิธ ‘‘สุขภาคิยา’’ติ วุตฺตาติ. อนวเสสปริยาทานโตติ ผรณวเสน อนวเสสคฺคหณโต.
ปมสฺส สติปฏฺานสฺส ปมปฏิปทาวเสน ปวตฺตสฺสาติ อธิปฺปาโย. เอวํ เสเสสุปิ. ‘‘ยถา หี’’ติอาทินา ยถาวุตฺตปฏิปทาสติปฏฺานานํ นานนฺตริยกตํ อุปมาย วิภาเวติ. สติปิ จ สพฺพาหิ ปฏิปทาหิ สพฺเพสํ สติปฏฺานานํ นิยมาภาเว นานนฺตริกภาเวน เทสนากฺกเมเนเวตฺถ เนสํ อยมนุกฺกโม กโตติ เวทิตพฺโพ. อถ วา กายเวทนาสุ สุภสุขสฺานํ ทุพฺพินิเวิยตาย อสุภทุกฺขานุปสฺสนานํ กิจฺจสิทฺธิโต ปุริเมน ปฏิปทาทฺวเยน ปุริมํ สติปฏฺานทฺวยํ โยชิตํ ตทภาวโต. อิตเรน อิตรํ. ตานิ หิ ปุริเมสุ สติปฏฺาเนสุ กตกมฺมสฺส อิจฺฉิตพฺพานิ. อถ วา ยถา ตณฺหาจริตทิฏฺิจริตานํ มนฺทติกฺขปฺานํ วเสน จตสฺโส ปฏิปทา โยชิตา, เอวํ จตฺตาริ สติปฏฺานานิ สมฺภวนฺตีติ ทสฺเสตุํ ปฏิปทาสติปฏฺานานํ อยมนุกฺกโม กโต.
‘‘ตถา’’ติ อิมินา ยถา สมานปฏิปกฺขตาย ปมสฺส สติปฏฺานสฺส ภาวนา ปมสฺส ฌานสฺส วิเสสาวหา, เอวํ ปีติสหคตาทิสมานตาย ทุติยสติปฏฺานาทิภาวนา ทุติยชฺฌานาทีนํ วิเสสาวหาติ อิมมตฺถํ อุปสํหรติ. ปีติปฏิสํเวทนาทีติ อาทิสทฺเทน สุขปฏิสํเวทนํ, จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวทนํ, ปสฺสมฺภนฺจ สงฺคณฺหาติ. จิตฺตสฺส อภิปฺปโมทนคฺคหณฺเจตฺถ ¶ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺพฺพํ ปฏิสํเวทนสมาทหนวิโมจนานมฺปิ วเสน ปวตฺติยา อิจฺฉิตพฺพตฺตา. อนิจฺจวิราคาทีติ อาทิสทฺเทน นิโรธปฏินิสฺสคฺคา สงฺคยฺหนฺติ.
รูปาวจรสมาปตฺตีนนฺติ เอตฺถ ปฏิลทฺธมตฺตํ ปมชฺฌานํ ปมชฺฌานสมาปตฺติยา ปคุณวสีภาวาปาทนสฺส ปจฺจโย โหติ, น อิตราสํ. อิตราสํ ปน อธิฏฺานภาเวน ปรมฺปราย ปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺพํ. พฺยาปาทวิหึสาวิตกฺกอรติราคา พฺยาปาทวิตกฺกาทโย. สุเขนาติ อกิจฺเฉน, อกสิเรนาติ อตฺโถ.
ทิพฺพวิหาราทิเก จตฺตาโร วิหาเร ปทฏฺานํ กตฺวา นานาสนฺตาเนสุ อุปฺปนฺนาย วุฏฺานคามินิวิปสฺสนาย ¶ ยถากฺกมํ อนุปฺปนฺนากุสลานุปฺปาทนาทิวเสน ปวตฺตวิสยํ สนฺธาย ปาฬิยํ ‘‘ปโม วิหาโร ภาวิโต พหุลีกโต’’ติอาทิ วุตฺตํ. สมฺมปฺปธานสทิสฺเหตฺถ สมฺมปฺปธานํ วุตฺตํ. อริยวิหาเร จ เหฏฺิเม นิสฺสาย อุปริมคฺคาธิคมาย วายมนฺตสฺส อยํ นโย ลพฺภติ. มคฺคปริยาปนฺนสฺเสว วา สมฺมปฺปธานสฺส นานาสนฺตานิกสฺส ยถาวุตฺตวิปสฺสนาคมเนน ตํตํกิจฺจาทิกสฺส วเสเนตํ วุตฺตํ. สกฺกา หิ วิปสฺสนาคมเนน สทฺธินฺทฺริยาทิติกฺขตาวิเสโส วิย วีริยสฺส กิจฺจวิเสสวิสโย มคฺโค วิฺาตุํ.
ตถา สิขาปฺปตฺตอุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิทิพฺพวิหารํ นิสฺสาย อุปฺปนฺนํ ปมํ สมฺมปฺปธานํ มานปฺปหานํ อุกฺกํเสติ, พฺรหฺมวิหารสนฺนิสฺสเย อุปฺปนฺนํ ทุติยํ สมฺมปฺปธานํ กามาลยสมุคฺฆาตํ, อริยวิหารสนฺนิสฺสเยน อุปฺปนฺนํ ตติยํ สมฺมปฺปธานํ อวิชฺชาปหานํ, สนฺตวิโมกฺขสนฺนิสฺสเยน อุปฺปนฺนํ จตุตฺถํ สมฺมปฺปธานํ ภวูปสมํ อุกฺกํเสตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปมํ สมฺมปฺปธาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.
ปหีนมาโน น วิสํวาเทยฺยาติ มานปฺปหานํ สจฺจาธิฏฺานํ วฑฺเฒติ วิสํวาทนนิมิตฺตสฺเสว อภาวโต. อปฺปหีนมาโน หิ มานนิสฺสเยน กิฺจิ วิสํวาเทยฺย. กามาลเย, ทิฏฺาลเย จ สมุคฺฆาฏิเต จาคปฏิปกฺขสฺส อวสโร เอว นตฺถีติ อาลยสมุคฺฆาโต จาคาธิฏฺานํ วฑฺเฒติ. อวิชฺชาย สมุจฺฉินฺนาย ปฺาพุทฺธิยา ปริพนฺโธว นตฺถิ, ภวสงฺขาเรสุ โอสฺสฏฺเสุ อภวูปสมสฺส โอกาโสว นตฺถีติ มานปฺปหานาทโย สจฺจาธิฏฺานาทิเก สํวฑฺเฒนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘มานปฺปหาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.
อวิสํวาทนสีโล ¶ ธมฺมจฺฉนฺทพหุโล ฉนฺทาธิปเตยฺยํ สมาธึ นิพฺพตฺเตติ. จาคาธิมุตฺโต เนกฺขมฺมชฺฌาสโย อโกสชฺชพหุลตาย วีริยาธิปเตยฺยํ, าณุตฺตโร จิตฺตํ อตฺตโน วเส วตฺเตนฺโต จิตฺตาธิปเตยฺยํ, วูปสนฺตสภาโว อุปสมเหตุภูตาย วีมํสาย วีมํสยโต วีมํสาธิปเตยฺยํ สมาธึ นิพฺพตฺเตตีติ สจฺจาธิฏฺานาทิปาริสุทฺธิฉนฺทสมาธิอาทีนํ ปาริปูริยา สํวตฺตตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘สจฺจาธิฏฺานํ ภาวิต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.
ธมฺมจฺฉนฺทพหุโล ฉนฺทสมาธิมฺหิ ิโต อิฏฺานิฏฺฉฬารมฺมณาปาเต อนวชฺชเสวี โหติ. อารทฺธวีริโย วีริยสมาธิมฺหิ ิโต สํกิเลสปกฺขสฺส สนฺตปนวเสเนว ปฺุํ ปริปูเรติ. จิตฺตํ อตฺตโน วเส วตฺเตนฺโต จิตฺตสมาธิมฺหิ ิโต ปฺาย อุปการานุปการเก ธมฺเม ปริคฺคณฺหนฺโต ¶ พุทฺธึ ผาตึ คมิสฺสติ. วีมํสาสมาธิมฺหิ ิโต ธมฺมวิจยพหุโล อุปธิปฏินิสฺสคฺคาวหเมว ปฏิปตฺตึ พฺรูเหตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ฉนฺทสมาธิ ภาวิโต’’ติอาทิ วุตฺตํ.
ทูราทูรปจฺจตฺถิกนิวารเณ พหูปกาโร อินฺทฺริยสํวโร เมตฺตาย วิเสสุปฺปตฺติเหตุโต เมตฺตํ วฑฺเฒติ. ตเปน สํกิเลสธมฺเม วิกฺขมฺเภนฺโต วีริยาธิโก ปรทุกฺขาปนยนกามตํ สาหตฺถิกํ กโรตีติ ตโป กรุณํ สํวฑฺเฒติ. ปฺา ปริโยทาปิตา สาวชฺชานวชฺชธมฺเม ปริคฺคณฺหนฺตี ปหาสนิปาตโต มุทิตํ รกฺขนฺตี ปริพฺรูเหติ. อุปธินิสฺสคฺโค ปกฺขนฺโท นินฺนโปณปพฺภาโรว สมฺมเทว สตฺตสงฺขาเรสุ อุทาสิโน โหตีติ โส อุเปกฺขาวิหารํ ปริวฑฺเฒตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อินฺทฺริยสํวโร ภาวิโต’’ติอาทิ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘โย ยสฺส วิเสสปจฺจโย, โส ตํ ปริปูเรตีติ วุตฺโต’’ติ.
๘๗. ทิสาภาเวนาติ นยานํ ทิสาภาเวนาติ โยเชตพฺพํ. อตฺโถปิสฺส ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. เยน จตุกฺเกน ยสฺส ราคจริตาทิปุคฺคลสฺส โวทานํ วิสุทฺธิ. ยถา อปริฺาตา, อปฺปหีนา จ ปมาหารวิปลฺลาสาทโย ราคจริตาทีนํ ปุคฺคลานํ อุปกฺกิเลสา, เอวํ ปมปฏิปทาทโย ภาวิตา พหุลีกตา เนสํ วิสุทฺธิโย โหนฺตีติ วุตฺตนยานุสาเรน สกฺกา วิฺาตุนฺติ อาห ‘‘เหฏฺา วุตฺตนยเมวา’’ติ.
อถ ¶ วา ปุริมาหิ ทฺวีหิ ปฏิปทาหิ สิชฺฌมานา วิปสฺสนา อตฺตโน กิจฺจวุตฺติสงฺขาตํ ปวตฺติทุกฺขมฺปิ สงฺคณฺหนฺตี ทุกฺขานุปสฺสนาพาหุลฺลวิเสสโต ทุกฺขลกฺขณํ ปฏิวิชฺฌนฺตี ‘‘อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุข’’นฺติ วุตฺตา. ตติยาย ปฏิปทาย สิชฺฌมานา สุขปฺปวตฺติกตาย สมฺมเทว สนฺตติฆนํ ภินฺทิตฺวา อนิจฺจลกฺขณํ วิภาเวนฺตี ‘‘อนิมิตฺตํ วิโมกฺขมุข’’นฺติ วุตฺตา. จตุตฺถาย ปน ปฏิปทาย สิชฺฌมานา สุขปฺปวตฺติกตาย, วิสทาณตาย จ สมูหกิจฺจารมฺมณฆนํ ภินฺทิตฺวา สมฺมเทว อนตฺตลกฺขณํ วิภาเวนฺตี ‘‘สฺุตํ วิโมกฺขมุข’’นฺติ วุตฺตา.
ตถา กายเวทนานุปสฺสนา วิเสสโต ทุกฺขลกฺขณํ วิภาเวนฺตี, จิตฺตานุปสฺสนา อนิจฺจลกฺขณํ, ธมฺมานุปสฺสนา อนตฺตลกฺขณนฺติ ตา ยถากฺกมํ ‘‘อปฺปณิหิตาทิวิโมกฺขมุข’’นฺติ วุตฺตา.
สปฺปีติกตาย อสฺสาทานิ ปมทุติยชฺฌานานิ วิรชฺชนวเสน วิเสสโต ทุกฺขโต ปสฺสนฺติยา ¶ วิปสฺสนาย วเสน ‘‘อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุข’’นฺติ วุตฺตานิ. ตติยํ สนฺตสุขตาย พาหิรกานํ นิจฺจาภินิเวสวตฺถุภูตํ สภาวโต ‘‘อนิจฺจ’’นฺติ ปสฺสนฺติยา วิปสฺสนาย วเสน ‘‘อนิมิตฺตํ วิโมกฺขมุข’’นฺติ วุตฺตํ. จตุตฺถํ อุปกฺกิเลสวิคมาทีหิ ปริสุทฺธํ สุสมาหิตํ ยถา ปเรสํ, เอวํ อตฺตโน จ ยถาภูตสภาวาวโพธเหตุตาย สมฺมเทว ‘‘สฺุ’’นฺติ ปสฺสนฺติยา วิปสฺสนาย วเสน ‘‘สฺุตํ วิโมกฺขมุข’’นฺติ วุตฺตํ.
เอวํ วิหารานํ วิปสฺสนาวเสเนว วิโมกฺขมุขตา, ตตฺถ ‘‘ทิพฺพพฺรหฺมวิหารานํ สนฺตสุขตาย อสฺสาทนียตา’’ติอาทินา อปฺปณิหิตวิโมกฺขมุขตา โยเชตพฺพา. อริยวิหารสฺส ปฺาธิกตฺตา วิเสสโต อนตฺตานุปสฺสนาสนฺนิสฺสยตาย สฺุตวิโมกฺขตา. อาเนฺชวิหารสฺส สนฺตวิโมกฺขตาย อนิจฺจลกฺขณปฺปฏิเวธสฺส วิเสสปจฺจยสภาวโต อนิมิตฺตวิโมกฺขมุขตา โยเชตพฺพา.
ตถา ปุริมานํ ทฺวินฺนํ สมฺมปฺปธานานํ สํกิเลสวิสยตฺตา กิเลสทุกฺขวีติกฺกมสฺส ทุกฺขานุปสฺสนาพาหุลฺลตฺตา อปฺปณิหิตวิโมกฺขมุขตา. ตติยสฺส อนุปฺปนฺนกุสลุปฺปาทเนน ธมฺมานํ อุทยวยวนฺตตาวิภาวนโต อนิจฺจลกฺขณํ ปากฏนฺติ อนิมิตฺตวิโมกฺขมุขตา. จตุตฺถสฺส อุปฺปนฺนานํ ิตตฺตํ พฺยาปาราปชฺชเนน ธมฺมานํ อวสวตฺติตาทีปนโต อนตฺตลกฺขณํ สุปากฏนฺติ สฺุตวิโมกฺขมุขตา.
มานปฺปหานาลยสมุคฺฆาตานํ ¶ สหายตณฺหาปหานตาย ตณฺหาปณิธิวิโสธนโต อปฺปณิหิตวิโมกฺขมุขตา. อวิชฺชาปหานสฺส ปฺากิจฺจาธิกตาย สฺุตวิโมกฺขมุขตา. ภวูปสมสฺส สงฺขารนิมิตฺตปฏิปกฺขตาย อนิมิตฺตวิโมกฺขมุขตา.
ปกติยา ทุกฺขสภาเว สงฺขาเร าณสจฺเจน อวิสํวาเทนฺโต ทุกฺขโต เอว ปสฺสติ, จาคาธิวิมุตฺตตาย ตณฺหํ วิทูรีกโรนฺโต ราคปฺปณิธึ วิโสเสตีติ ปุริมํ อธิฏฺานทฺวยํ ‘‘อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุข’’นฺติ วุตฺตํ. อิตรสฺส ปน อธิฏฺานทฺวยสฺส สฺุตานิมิตฺตวิโมกฺขมุขตา วุตฺตนยา เอว.
ฉนฺทาธิปเตยฺยา จิตฺเตกคฺคตา วิเสสโต ธมฺมจฺฉนฺทวโต เนกฺขมฺมวิตกฺกพหุลสฺส โหติ, วีริยาธิปเตยฺยา ปน กามวิตกฺกาทิเก วิโนเทนฺตสฺสาติ ตทุภยํ นิสฺสาย ปวตฺตา วิปสฺสนา วิเสสโต ราคาทิปฺปณิธีนํ วิโสสนโต ‘‘อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุข’’นฺติ วุตฺตา. จิตฺตาธิปเตยฺยํ ¶ , วีมํสาธิปเตยฺยฺจ นิสฺสาย ปวตฺตา ยถากฺกมํ อนิจฺจานตฺตานุปสฺสนาพาหุลฺลโต ‘‘อนิมิตฺตํ วิโมกฺขมุขํ, อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุข’’นฺติ จ วุตฺตา.
อภิชฺฌาวินยโน อินฺทฺริยสํวโร, กามสงฺกปฺปาทิวิโนทโน ตโป จ วุตฺตนเยเนว ปณิธิปฏิปกฺขโต อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุขํ, พุทฺธิ อนตฺตานุปสฺสนานิมิตฺตํ, อุปธิปฏินิสฺสคฺโค นิมิตฺตคฺคาหปฏิปกฺโขติ ตทุภยสนฺนิสฺสยา วิปสฺสนา ยถากฺกมํ ‘‘สฺุตํ, อนิมิตฺตํ วิโมกฺขมุข’’นฺติ วุตฺตา.
อาสนฺนปจฺจตฺถิกราคํ ปฏิพาหนฺตี เมตฺตา ราคปณิธิยา ปฏิปกฺโข, กรุณา ปรทุกฺขาปนยนาการวุตฺติกา ทุกฺขสหคตาย ทุกฺขานุปสฺสนาย วิเสสปจฺจโยติ ตทุภยสนฺนิสฺสยา วิปสฺสนา ‘‘อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุข’’นฺติ วุตฺตา. มุทิตา สตฺตานํ โมทคฺคหณพหุลา ตทนิจฺจตาทสฺสนโต อนิจฺจานุปสฺสนาย วิเสสปจฺจโยติ ตนฺนิสฺสยา วิปสฺสนา อนิมิตฺตํ วิโมกฺขมุขํ. อุเปกฺขา าณกิจฺจาธิกตาย อนตฺตานุปสฺสนาย วิเสสปจฺจโยติ ตนฺนิสฺสยา วิปสฺสนา ‘‘สฺุตํ วิโมกฺขมุข’’นฺติ วุตฺตาติ เอวเมตฺถ ปวตฺติอาการโต วิปสฺสโต นิสฺสยโต, กิจฺจโต จ ภินฺทิตฺวา วิโมกฺขมุขานิ โยชิตานีติ.
สมติกฺกมนํ ¶ ปริฺาปหานฺจ. สปรสนฺตาเนติ อตฺตโน, ปเรสฺจ สนฺตาเน, เตน กายิโก, วาจสิโก จ วิหาโร ‘‘วิกฺกีฬิต’’นฺติ วุตฺโตติ ทสฺเสติ ‘‘วิวิโธ หาโร’’ติ กตฺวา. ตสฺส ปน วิภาวนา อิธ อธิปฺเปตา นยสฺส ภูมิภาวโต. เยน ปฏิปกฺขภาเวน. เตสํ ปฏิปกฺขภาโวติ เตสํ อาหาราทีนํ ปฏิปกฺขภาโว ปหาตพฺพภาโว ปฏิปทาทีนํ ปฏิปกฺขภาโว ปหายกภาโวติ โยเชตพฺพํ. ตตฺถ ปฏิปทาคฺคหเณน วิปสฺสนา กถิตา. วิปสฺสนา จ จตฺตาโร อาหาเร ปริชานนฺตี ตปฺปฏิพทฺธฉนฺทราคํ ปชหตีติ อุชุกเมว เตสํ ปฏิปกฺขตา, เอวํ ฌานาทีนมฺปิ อุปาทานาทิปฏิปกฺขตา เวทิตพฺพา ตทุปเทเสน วิปสฺสนาย กถิตตฺตา. วิปลฺลาสสติปฏฺานานํ ปฏิปกฺขภาโว ปากโฏ เอว. นฺติ สีหวิกฺกีฬิตํ. วีสติยา จตุกฺเกหิ วิสภาคโต วิตฺถาเรน วิภตฺตนฺติ ตีหิ ปเทหิ สงฺคเหตฺวา กถิกตฺตา วุตฺตํ ‘‘สงฺเขเปน ทสฺเสนฺโต’’ติ.
อินฺทฺริยานนฺติ สทฺธาทิอินฺทฺริยานํ. ทสนฺนํ จตุกฺกานํ นิทฺธารณาติ โยชนา.
๘๘. นิคฺคจฺฉตีติ ¶ นิกฺขมติ. ตโต นิทฺธาเรตฺวา วุจฺจมาโน หิ นิคฺคจฺฉนฺโต วิย โหตีติ. จตฺตาโร ปุคฺคเลติ ‘‘ตณฺหาจริโต มนฺโท’’ติอาทินา (เนตฺติ. ๖) วุตฺเต จตฺตาโร ปุคฺคเล. ปุคฺคลาธิฏฺาเนน เจตฺถ ธมฺโม วุตฺโตติ อาห ‘‘ภูมึ นิทฺทิสิตฺวา’’ติ. ตโต เอวาติ ยถาวุตฺตปุคฺคลจตุกฺกโต เอว. อิตรตฺถาปีติ ‘‘สุขาย…เป… ปุคฺคลา’’ติ เอตฺถาปิ. สาธารณายาติ ปมจตุตฺถาหิปิ วิมิสฺสาย. ยถาวุตฺตาสูติ ทุติยตติยาสุ.
เหฏฺาติ เทสนาหารวิภงฺควิจยหารสมฺปาตวณฺณนาสุ.
เอเสว นโยติ กุสลมูลาทิทฺวาทสติกสงฺคโห อนวชฺชปกฺโข. ‘‘โวทายติ สุชฺฌติ เอเตนาติ โวทาน’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๑๑) วํ เนตพฺพตํ สนฺธายาห.
ยถา หารอุทฺเทโส กโต, เอวํ นยานํ อกรเณ การณํ, ปโยชนฺจ วิภาเวตุกาโม ‘‘กสฺมา ปนา’’ติอาทิมาห. นเยหิ นยนฺตเรหิ. สมฺภวทสฺสนตฺถนฺติ อุปปตฺติทสฺสนตฺถํ. ตตฺถ สมฺภโว อนุทฺเทสกฺกเมน นิทฺทิสเน กรณํ ทสฺสนํ ปโยชนํ. ยทิ หิ อิเม นยา อุปฺปตฺติฏฺานวเสน อสํกิณฺณา ภเวยฺยุํ, หารา วิย อุทฺเทสานุกฺกเมเนว นิทฺทิสิตพฺพา ¶ สิยุํ. ตถา หิ วุตฺตํ หารานํ อุทฺเทสาวสาเน ‘‘เอเต โสฬส หารา ปกิตฺติตา อตฺถโต อสํกิณฺณา’’ติ (เนตฺติ. ๑).
ยสฺมา ปเนเต มูลปเทหิ มูลปทนฺตรนิทฺธารเณน อฺมฺํ เต นิคฺคจฺฉนฺติ, ตสฺมา เอกสฺมึ นิทฺทิฏฺเ อิตโรปิ อตฺถโต นิทฺทิฏฺโเยว นาม โหตีติ อิมสฺส อตฺถสฺส ทสฺสนตฺถํ ‘‘อุทฺเทสานุกฺกเมน นิทฺเทโส น กโต’’ติ.
อิทานิ ตเมว สงฺเขเปน วุตฺตมตฺถํ วิตฺถาเรน ทสฺเสตุํ ‘‘ปมนยโต หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตณฺหาทิฏฺิจริตวเสน ทฺวิธา ปุคฺคเล วิภชิตฺวา เตสํ วเสน นนฺทิยาวฏฺฏนยํ นีหริตฺวา ปุน เต เอว ตณฺหาทิฏฺิจริเต จตุปฺปฏิปทาวิภาเคน วิภชิตฺวา สีหวิกฺกีฬิตสฺส นยสฺส สมฺภโว ทสฺสิโต, เต เอว จตุปฺปฏิปทาเภทภินฺเน ปุคฺคเล ปุน อุคฺฆฏิตฺุอาทิวิภาเคน ติธา วิภชิตฺวา ติปุกฺขลสฺส นยสฺส สมฺภโว ทสฺสิโต. ตํ สนฺธายาห ‘‘ปมนยโต…เป… นิทฺทิฏฺโ’’ติ.
ยสฺมา สุภสุขสฺาหิ โลโภ, นิจฺจสฺาย โทโส ‘‘อิมินา เม อนตฺโถ กโต’’ติ อาฆาตุปฺปตฺติโต ¶ , อตฺตสฺาย โมโห คหิโต โหติ. ตถา อสุภสฺาทีหิ อโลภาทโย, ตสฺมา ธมฺมาธิฏฺานวเสน ตติยนยโต ทุติยนยสฺส สมฺภโว. ยสฺมา ปน โลเภ สติ สมฺภวโต โลภคฺคหเณเนว โทโส คยฺหติ. โลโภ จ ตณฺหา, โมโห อวิชฺชา, ตปฺปฏิปกฺขโต อโลภาโทเสหิ สมโถ คยฺหติ, อโมเหน วิปสฺสนา, ตสฺมา ธมฺมาธิฏฺานวเสเนว ทุติยนยโต ปมนยสฺส สมฺภโวติ อิมํ วิเสสํ ทีเปตุํ อุทฺเทสานุกฺกเมน นิทฺเทโส น กโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ธมฺมาธิฏฺานวเสน ปนา’’ติอาทิมาห.
เตเนวาติ ตติยนยโต ทุติยนยสฺส วิย ทุติยนยโต ปมนยสฺสปิ สมฺภวโต. เอวํ ปาฬิยํ ปุคฺคลาธิฏฺานวเสน อาคตํ นิสฺสาย อฏฺกถายํ ธมฺมาธิฏฺานวเสเนว นยนิคฺคโม นิทฺธาริโตติ อยเมว วิเสโส. ยทิ เอวนฺติ ปาฬิยํ อาคตปฺปการโต อฺเนปิ ปกาเรน นยา นิทฺธาเรตพฺพา, เอวํ สนฺเต ยถา ปุคฺคลาธิฏฺานวเสน ปมนยโต ตติยนยสฺส, ตติยนยโต ทุติยนยสฺส ¶ สมฺภโว ทสฺสิโต, เอวํ ธมฺมาธิฏฺานวเสเนว ปมนยโต ตติยนยทุติยนยานํ, ธมฺมาธิฏฺานวเสเนว ทุติยนยโต ตติยนยสฺส สมฺภโว ทีเปตพฺโพติ อิมมตฺถมาห ‘‘ทฺเว หุตฺวา…เป… สิยา’’ติ.
ตตฺถ นโยติ ปจฺฉา วุตฺตทุติยนโย. อตฺถโตติ อตฺถาปตฺติโต, อตฺถโต ลพฺภมานตฺตา เอว สรูเปน น กถิโตติ อตฺโถ. อิทานิ ตํ อตฺถาปตฺตึ เอกนฺติกํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อนุปฺปเวโส อิจฺฉิโต ตํตํนยมูลปทานํ นยนฺตรมูลปเทสุ สมวรุชฺฌนโต. ตถา หิ ‘‘ยตฺถ สพฺโพ อกุสลปกฺโข สงฺคหํ สโมสรณํ คจฺฉติ, ยตฺถ สพฺโพ กุสลปกฺโข สงฺคหํ สโมสรณํ คจฺฉตี’’ติ (เนตฺติ. ๓) จ วุตฺตํ. อยฺจ อตฺโถติ ‘‘นยานํ อฺมฺอนุปฺปเวโส นิคฺคโม’’ติ อยํ ทุวิโธ อตฺโถ. ปิฏกานํ อตฺถกถนํ เปฏกํ, โส เอว อุปเทโสติ เปฏโกปเทโส, อุปเทสภูตา ปริยตฺติสํวณฺณนาติ อตฺโถ.
อาทิโต ปฏฺายาติ นยานํ อฺมฺอนุปฺปเวสนิคฺคมมตฺตเมว อวิภาเวตฺวา นยวิจารสฺส ปมาวยวโต ปภุติ วิภาวนา ทีปนา ปกาสนา.
โทสทิฏฺีติ อปฺปสฺสาทตาทิโทสคาหิกทิฏฺี, โทสทสฺสิโนติ อตฺโถ. เต หิ อสมูหตานุสยา, กาเมสุ จ อาทีนวทสฺสิโน. อิทฺหิ เนสํ องฺคทฺวยํ อตฺตกิลมถานุโยคสฺส การณํ วุตฺตํ. นตฺถิ อตฺโถติ โย ราคาภิภูเตหิ อนฺธพาเลหิ ปริกปฺปิโต ทิฏฺธมฺมิโก กาเมหิ อตฺโถ, โส มธุพินฺทุคิทฺธสฺส มธุลิตฺตสตฺถธาราวเลหนสทิโส อปฺปสฺสาโท พหุทุกฺโข พหุปายาโส พหุอาทีนโว ¶ สวิฆาโต สปริฬาโห สมฺปรายิโก ตเถวาติ สพฺพทาปิ วิฺูชาติกสฺส กาเมหิ ปโยชนํ น วิชฺชติ. อนชฺโฌสิตาติ อนภิภูตา วิหรนฺติ. เตน วุจฺจติ สุขา ปฏิปทาติ เตน มนฺทกิเลสภาเวน เตสํ ปุคฺคลานํ อกิจฺเฉน สิชฺฌมานา วิปสฺสนา ปฏิปทา ‘‘สุขา ปฏิปทา’’ติ วุจฺจติ. อชฺโฌสิตาติ อภินิวิฏฺา. อิเม สพฺเพ สตฺตาติ อิเม ตณฺหาทิฏฺิจริตภาเวน ทฺวิธา วุตฺตา อปริมาณปฺปเภทา สพฺเพปิ ปฏิปชฺชนฺตา สตฺตา.
สุเขน ¶ ปฏินิสฺสชฺชนฺตีติ กิเลเส อกิจฺเฉน ปชหนฺติ. ‘‘อิมา จตสฺโส ปฏิปทา’’ติอาทิ ปฏิปทานํ เอตฺตาวตายํ, วิสยภาวกิจฺเจสุ จ พฺยภิจาราภาวทสฺสนํ. อยํ ปฏิปทาติ นิคมนํ, อยํ ปฏิปทา ยาย วเสน สีหวิกฺกีฬิตสฺส นยสฺส ภูมิทสฺสนตฺถํ จตฺตาโร ปุคฺคลา นิทฺธาริตาติ อธิปฺปาโย. จตุกฺกมคฺเคน กิเลเส นิทฺทิสตีติ อนนฺตรํ วกฺขมาเนน อาหาราทิจตุกฺกมคฺเคน ทสวตฺถุเก กิเลสสมูเห นิทฺทิสติ. จตุกฺกมคฺเคน อริยธมฺเมสุ นิทฺทิสิตพฺพาติ ตปฺปฏิปกฺเขน ปฏิปทาทิจตุกฺกมคฺเคน อริยธมฺเมสุ โพธิปกฺขิเยสุ วิสยภูเตสุ นิทฺธาเรตฺวา กเถตพฺพา.
อิทฺจ ปมาณํ จตฺตาโร อาหาราติ อิเมสํ วิปลฺลาสานํ ปวตฺติยา ปมาณํ, ยทิทํ จตฺตาโร อาหารา. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยาวเทว จตฺตาโร อาหารา ปริฺํ น คจฺฉนฺติ, ตาวเทว จตฺตาโร วิปลฺลาเส วิภชนฺติ. ยาวเทว จตฺตาโร วิปลฺลาสา อปฺปหีนา, ตาวเทว จตฺตาริ อุปาทานานิ ปริพฺรูหนฺตีติ. เอวํ สพฺพตฺถ ยถารหํ วตฺตพฺพํ. เตนาห ‘‘เอวํ อิมานิ สพฺพานิ ทส ปทานี’’ติ. ‘‘โยเชตพฺพานี’’ติ จ วจนเสโส.
‘‘อภิชฺฌาย คนฺถตี’’ติ อิมินา อภิชฺฌายนเมว คนฺถนนฺติ ทสฺเสติ. เอส นโย เสเสสุปิ. ปปฺเจนฺโตติ ทิฏฺาภินิเวสํ วิตฺถาเรนฺโต.
วิปฺปฏิสารุปฺปตฺติเหตุภาโว กิเลสานํ อาสวนนฺติ อาห ‘‘อาสวนฺตี’’ติ. กึ วิปฺปฏิสาราติ เตน กิเลสานํ วีติกฺกมวตฺถุํ วทติ. ยสฺมา อปฺปหีนานุสยสฺเสว วิปฺปฏิสารา, น อิตรสฺส, ตสฺมา ‘‘เย วิปฺปฏิสารา, เต อนุสยา’’ติ วุตฺตํ. ปททฺวเยนปิ ผลูปจาเรน การณํ วุตฺตํ.
ปเมน ¶ ปเทนาติ ยถาวุตฺเตสุ ทสสุ สุตฺตปเทสุ ปเมน ปเทน. ปมาย ทิสายาติ ตทตฺถสงฺขาตาย สีหวิกฺกีฬิตสฺส สํกิเลสปกฺเข ปมาย ทิสาย.
อิตีติ เอวํ, วุตฺตนเยนาติ อตฺโถ. กุสลากุสลานนฺติ ยถาวุตฺตอนวชฺชสาวชฺชธมฺมานํ. ปกฺขปฏิปกฺขวเสนาติ โวทานปกฺขตปฺปฏิปกฺขวเสน. โยชนาติ ปมทิสาทิภาเวน ยุตฺเต กตฺวา มนสานุเปกฺขนา. ‘‘มนสา โวโลกยเต’’ติ (เนตฺติ. ๔) หิ วุตฺตํ.
ตสฺสาติ ¶ ทิสาโลกนสฺส. โสตาปตฺติผลาทีนํ ปริโยสานตา อินฺทฺริยวเสน เวทิตพฺพา. เยสฺหิ สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ วเสน สติปฏฺานาทีนิ สิชฺฌนฺติ, เตสํ วเสน โสตาปตฺติผลาทีนํ ปริโยสานตา. ตตฺถ โสตาปตฺติผเล สทฺธินฺทฺริยํ ปาริปูรึ คจฺฉติ. โสตาปนฺโน หิ สทฺธาย ปริปูริการี. สกทาคามิผเล วีริยินฺทฺริยํ ปาริปูรึ คจฺฉติ. สกทาคามี หิ อารทฺธวีริโย อุปริมคฺคาธิคมาย. อนาคามิผเล สมาธินฺทฺริยํ ปาริปูรึ คจฺฉติ. อนาคามี สมาธิสฺมึ ปริปูริการี. อคฺคผเล อรหตฺเต สตินฺทฺริยฺจ ปฺินฺทฺริยฺจ ปาริปูรึ คจฺฉติ. อรหา หิ สติเวปุลฺลปฺปตฺโต, ปฺาเวปุลฺลปฺปตฺโต จาติ.
อปเร ปนาหุ – สทฺธาพเลน สุภสฺาย ปหานํ. สทฺทหนฺโต หิ ปฏิกฺกูลมนสิกาเร กมฺมํ กโรติ. วีริยพเลน สุขสฺาย ปหานํ. วีริยวา หิ สุขสฺสาทํ อภิภวิตฺวา โยนิโสมนสิการมนุยฺุชติ. สมาธิพเลน นิจฺจสฺาย ปหานํ. สมาหิโต หิ สงฺขารานํ อุทยพฺพยํ ปริคฺคณฺหนฺโต อนิจฺจสฺํ ปฏิลภติ. ปฺาพเลน อตฺตสฺาย ปหานํ. ปฺวา หิ สงฺขารานํ อวสวตฺติตํ สลฺลกฺเขนฺโต อตฺตสฺุตํ ปฏิวิชฺฌติ. สติ ปน สพฺพตฺถาปิ อิจฺฉิตพฺพา. เตนาห ‘‘สตึ จ ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, สพฺพตฺถิกํ วทามี’’ติ (สํ. นิ. ๕.๒๓๔; มิ. ป. ๒.๑.๑๓). เอวํ จตุวิปลฺลาสปฺปหายีนํ จตุนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปาริปูริฏฺานํ จตฺตาริ สามฺผลานิ จตุวิปลฺลาสมุขานํ จตุนฺนํ ทิสานํ ปริโยสานานิ วุตฺตานีติ.
‘‘โลโภ อกุสลมูล’’นฺติอาทิ โลภาทีนํ เหตุผลภาเวน สมฺปยุตฺตตาย ทสฺสนํ.
ตตฺถ มนาปิเกนาติ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํ. อมนาปิเกนาปิ หิ อารมฺมเณน วิปริเยสวเสน โลโภ อุปฺปชฺชติ. มนาปิเกนาติ วา มนาปิกากาเรน. ผสฺสเวทนูปวิจารราควิตกฺกปริฬาหา ¶ สหชาตาปิ ลพฺภนฺติ, อสหชาตาปิ. ‘‘อุปฺปาโท’’ติ เอเตน อุปฺปชฺชมานสงฺขารคฺคหณนฺติ ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํ. อุปฺปาทลกฺขณสฺเสว ปน คหเณ ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ น วตฺตพฺพํ สิยา. น หิ อุปฺปาโท อุปฺปชฺชติ, ราคชปริฬาหเหตุกตา จ เตสํ ราคสฺส ตณฺหาสภาวตฺตา. ตณฺหา หิ ทุกฺขสฺส สมุทโย, ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ ทุกฺขนฺติ. ตถา จ วุตฺตํ ‘‘ตณฺหาสหชาตเวทนาย ¶ ปน โลโภ สหชาตาทิปจฺจเยหิ จ ปจฺจโย’’ติ. เอวํ อิฏฺารมฺมเณ อุปฺปนฺนโลภสหคตสุขเวทนาย อุทโย อิธ ‘‘อุปฺปาโท สงฺขตลกฺขณ’’นฺติ วุตฺโต, ตสฺสา วิปริณาโม ‘‘วิปริณามทุกฺขตา’’ติ. วิปริณามาวตฺถา จ อุทยาวตฺถํ วินา น โหตีติ สา ตํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนฺตี วิย วุตฺตา ‘‘อุปฺปาทํ…เป… ทุกฺขตา’’ติ.
โทโส อกุสลมูลนฺติอาทีสุปิ วุตฺตนยานุสาเรน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อยํ ปน วิเสโส – ิตสฺส อฺถตฺตํ นาม ชรา, ตํ นิสฺสาย โทมนสฺสสฺส อุปฺปชฺชนโต วุตฺตํ ‘‘ิตสฺส…เป… ทุกฺขทุกฺขตา’’ติ. โทสชปริฬาหเหตุกตา ชราย โทสพหุลสฺส ปุคฺคลสฺส นจิเรน ชีรณโต เวทิตพฺพา.
วโยติ สงฺขารานํ นิโรโธ. อนิจฺจตาวเสน จ สงฺขตธมฺมานํ สงฺขารทุกฺขตาติ วุตฺตํ ‘‘วย…เป… สงฺขารทุกฺขตา’’ติ. เตนาห ภควา ‘‘ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺข’’นฺติ (สํ. นิ. ๓.๑๕, ๔๕, ๗๖; ปฏิ. ม. ๒.๑๐). โมหชปริฬาหเหตุกตา วยลกฺขณสฺส เยภุยฺเยน สมฺโมหนิมิตฺตตฺตา, มรณสฺส อวิชฺชาปจฺจยตฺตา จ สํสารปฺปวตฺติยา เวทิตพฺพา.
อโลภาทีนํ ปฺาทิปาริปูริเหตุกตา ยถารหํ อุปนิสฺสยโกฏิสหชาตโกฏิยา จ ปจฺจยภาเวน เวทิตพฺพา. สพฺเพ หิ กุสลา ธมฺมา สพฺเพสํ กุสลานํ ธมฺมานํ ยถาสมฺภวํ ปจฺจยวิเสสา โหนฺติ เอวาติ. อพฺยาปาทวิตกฺกสนฺนิสฺสโย อุปวิจาโร อพฺยาปาทูปวิจาโร. อวิหึสูปจาเรปิ เอเสว นโย.
อยํ ติปุกฺขโล นาม ทุติโย นโย สทฺธึ ทิสาโลกนนเยน นิทฺทิฏฺโติ วจนเสโส. ‘‘อิเม จตฺตาโร’’ติอาทิ ปุคฺคลาธิฏฺาเนเนว นนฺทิยาวฏฺฏสฺส นยสฺส ภูมิทสฺสนตฺถํ อารทฺธํ. อิเม ยถาวุตฺตปฏิปทาจตุกฺกสฺส วเสน จตุพฺพิธา. วิเสเสนาติ ทิฏฺิตณฺหาสนฺนิสฺสยตาวิเสเสน. ทิฏฺิจริโต หิ ติกฺขปฺโ, มนฺทปฺโ จ สุขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิฺาย ¶ จ ทนฺธาภิฺาย จ นิยฺยาตีติ ทฺวิธา วุตฺโตติ. ตถา ตณฺหาจริโต ทุกฺขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิฺาย จ ทนฺธาภิฺาย จ นิยฺยาตีติ ทฺวิธา วุตฺโตติ ทสฺสิโต จายมตฺโถ. เตนาห ‘‘ทฺเว โหนฺติ ทิฏฺิจริโต จ ตณฺหาจริโต จา’’ติ.
จตฺตาโร ¶ หุตฺวาติ สีหวิกฺกีฬิตสฺส นยสฺส ภูมิทสฺสเน จตฺตาโร หุตฺวา ิตา, จตุปฺปฏิปทาวเสน จตฺตาโร กตฺวา วุตฺตาติ อตฺโถ. ตโย โหนฺตีติ ติปุกฺขลสฺส นยสฺส ภูมิทสฺสเน อุคฺฆฏิตฺุอาทิวเสน ตโย ภวนฺติ. ตโย หุตฺวาติ ตถา ตโย หุตฺวา ิตา ตโย กตฺวา กถิตา. ทฺเว โหนฺตีติ อิทานิ นนฺทิยาวฏฺฏสฺส นยสฺส ภูมิทสฺสเน ทฺเว ภวนฺติ. อชฺโฌสานนฺติ ทิฏฺิอชฺโฌสานํ. อภินิเวโสติ ตณฺหาภินิเวโส. อหํกาโรติ อหํมาโน ‘‘อห’’นฺติ วา กรณํ อหํกาโร. ทิฏฺิมานมฺนานํ วเสน ‘‘อหมสฺมี’’ติ สมนุปสฺสนา มมํกาโร, มมายนํ ตณฺหาคฺคาโห.
ทสปทานิ ‘‘ปมา ทิสา’’ติ กาตพฺพานีติ นนฺทิยาวฏฺฏสฺส นยสฺส ‘‘ปมา ทิสา’’ติ กรณียานิ, ‘‘ปมา ทิสา’’ติ ววตฺถเปตพฺพานีติ อตฺโถ. สํขิตฺเตน…เป… ปกฺขสฺสาติ อเนกปฺปเภทสฺสปิ กณฺหปกฺขสฺส สํกิเลสปกฺขสฺส อตฺถํ สํขิตฺเตน สงฺเขเปน ปฏิปกฺเข วตฺตมาเน โวทานธมฺเม อุทฺทิสฺส าเปนฺติ ปกาเสนฺติ, ปมา กาตพฺพาติ โยชนา. ทส ปทานิ ทุติยกานีติ ตณฺหาทิกา ทส โกฏฺาสา ‘‘ทุติยา ทิสา’’ติ กาตพฺพา. ‘‘สํขิตฺเตน…เป… กณฺหปกฺขสฺสา’’ติ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํ.
โยนิโสติ อุปายโส. โยนิโส มนสิกาโร อนิจฺจาทิวเสน ปมมนสิกาโร. ปฺาติ สุตจินฺตามยี ปฺา, ฌานาภิฺา จ. นิพฺพิทาติ นิพฺเพธาณํ. โสมนสฺสธมฺมูปสฺหิตํ ปโมทาทิสหคตํ เจตสิกสุขํ.
กุสลปกฺเข จาติ จ-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถ, เตน อุภยปกฺขโต สมุจฺจยวเสน จตสฺโส ทิสา, น ปจฺเจกนฺติ ทสฺเสติ.
เตสนฺติ ตณฺหาทีนํ, ตณฺหาย, ตณฺหาปกฺขิกานฺจาติ อตฺโถ. สติปิ อนวเสสโต ราเค ปหียมาเน อนวเสสโต อวิชฺชาปิ ปหียเตว, ราคสฺส ปน เจโตวิมุตฺติ อุชุปฏิปกฺโขติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ราควิราคา’’ติ วุตฺตํ. อวิชฺชาวิราคาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อยฺจ อตฺโถ ‘‘อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺติ’’นฺติอาทินา (ม. นิ. ๑.๔๓๘) อาคตปาฬิยา อตฺถวณฺณนาวเสน วุตฺตา, อิธ ปน ‘‘ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ เสกฺขผลํ, อวิชฺชาวิราคา ¶ ปฺาวิมุตฺติ อเสกฺขผล’’นฺติอาทินา (เนตฺติ. ๕๑) เววจนสมาโรปเน ¶ อาคตตฺตา ปุริมา อนาคามิผลํ. ตฺหิ กามราคสฺส อุชุวิปจฺจนีกโต สมาธิปาริปูริยาว วิเสสโต ‘‘ราควิราคา เจโตวิมุตฺตี’’ติ วุจฺจติ, ปจฺฉิมา อรหตฺตผลํ ตณฺหาย, อวิชฺชาย จ อนวเสสปฺปหานโต, ปฺาปาริปูริยา จ ‘‘อวิชฺชาวิราคา ปฺาวิมุตฺตี’’ติ วุจฺจติ.
ตตฺถาติ นนฺทิยาวฏฺฏนเย. เตสูติ ‘‘จตฺตาริ ปทานี’’ติ วุตฺเตสุ ตณฺหาทีสุ จตูสุ มูลปเทสุ. อิธ สโมสรณนฺติ สงฺคโห วุตฺโต, โส จ สภาวโต, สภาคโต จ โหตีติ ตณฺหาทีนิ จตฺตาริ ทสฺเสตฺวา ‘‘เตสุ อฏฺารส มูลปทานิ สโมสรนฺตี’’ติ วุตฺตํ. สมถํ ภชนฺติ สภาวโต, สภาคโต จาติ อธิปฺปาโย. วิปสฺสนํ ภชนฺตีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. นยาธิฏฺานานํ นยาธิฏฺาเน อนุปฺปเวโส นยานํ นเยสุ อนุปฺปเวโส เอว นาม โหตีติ อาห ‘‘ติปุกฺขโล…เป… อนุปฺปวิสนฺตี’’ติ.
อโลภาโมหปกฺขํ อภชาเปตฺวา อโทสปกฺขํ ภชาเปตพฺพสฺส นนฺทิยาวฏฺฏสีหวิกฺกีฬิตมูลปทสฺส อภาวโต อโทโส เอกสุตฺตโกฏิยา เอกโกว โหตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อโทโส อโทโส เอวา’’ติ. โทโส โทโส เอวาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. สโมสรนฺติ สภาคโต จ สภาวโต จ สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ อตฺโถ.
ภูมิ โคจโรติ จ มูลปทานิ เอว สนฺธาย วทติ. เอเกกํ นยํ อนุปฺปวิสติ ตํตํมูลปทานุปฺปเวสโต. กุสเล วา วิฺาเต อกุสโล ปฏิปกฺโข, อกุสเล วา กุสโล ปฏิปกฺโข อนฺเวสิตพฺโพ สํวณฺณิยมานสุตฺตปทานุรูปโต อุปปริกฺขิตพฺโพ. อนฺเวสนา อุปปริกฺขา ‘‘ทิสาโลกน’’นฺติ วุจฺจติ. โส นโย นิทฺทิสิตพฺโพติ ตถา อนฺเวสิตฺวา เตหิ ธมฺเมหิ ทิสา ววตฺถเปตฺวา โส โส นโย นิทฺธาเรตฺวา โยเชตพฺโพ. ยถา มูลปเทสุ มูลปทานํ อนุปฺปเวโส สํวณฺณิโต, อิมินาว นเยน มูลปทโต มูลปทานํ นิทฺธารณาติ เวทิตพฺพาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา เอกมฺหิ…เป… นิทฺทิสิตพฺพานี’’ติ อาห. ‘‘เอเกกสฺมิฺหี’’ติอาทิ การณวจนํ.
ตตฺถ ตตฺถาติ เอเกกสฺมึ นเย. เอกสฺมึ ธมฺเม วิฺาเตติ ตณฺหาทิเก เอกสฺมึ มูลปทธมฺเม สรูปโต, นิทฺธารณวเสน วา วิฺาเต. สพฺเพ ¶ ธมฺมา วิฺาตา โหนฺตีติ ตทฺมูลปทภูตา สพฺเพ โลภาทโย วิฺาตา นยสฺส ภูมิจรณาโยคฺยตาย ปกาสา ปากฏา โหนฺติ ¶ . ‘‘อิเมส’’นฺติอาทิ นยตฺตยทิสาภูตธมฺมานํ มตฺถกปาปเนน ติณฺณํ นยานํ กูฏคฺคหณํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว.
ปุน ‘‘อิเมสู’’ติอาทิ กมฺมนยทฺวยสฺส วิภาควิภาวนํ, ตํ วิฺเยฺยเมว.
นยสมุฏฺานวารวณฺณนา นิฏฺิตา.