📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
ขุทฺทกนิกาเย
เปฏโกปเทสปาฬิ
๑. อริยสจฺจปฺปกาสนปมภูมิ
นโม สมฺมาสมฺพุทฺธานํ ปรมตฺถทสฺสีนํ
สีลาทิคุณปารมิปฺปตฺตานํ.
๑. ทุเว ¶ ¶ ¶ เหตู ทุเว ปจฺจยา สาวกสฺส สมฺมาทิฏฺิยา อุปฺปาทาย – ปรโต จ โฆโส สจฺจานุสนฺธิ, อชฺฌตฺตฺจ โยนิโส มนสิกาโร. ตตฺถ กตโม ปรโต โฆโส? ยา ปรโต เทสนา โอวาโท อนุสาสนี สจฺจกถา สจฺจานุโลโม. จตฺตาริ สจฺจานิ – ทุกฺขํ สมุทโย นิโรโธ มคฺโค. อิเมสํ จตุนฺนํ สจฺจานํ ยา ¶ เทสนา สนฺทสฺสนา วิวรณา วิภชนา อุตฺตานีกิริยา [อุตฺตานิกิริยา (ก.)] ปกาสนา – อยํ วุจฺจติ สจฺจานุโลโม โฆโสติ.
๒. ตตฺถ กตโม อชฺฌตฺตํ โยนิโส มนสิกาโร?
อชฺฌตฺตํ โยนิโส มนสิกาโร นาม โย ยถาเทสิเต ธมฺเม พหิทฺธา อารมฺมณํ อนภินีหริตฺวา โยนิโส มนสิกาโร – อยํ วุจฺจติ โยนิโส มนสิกาโร.
ตํอากาโร โยนิโส ทฺวาโร วิธิ อุปาโย. ยถา ปุริโส สุกฺเข กฏฺเ วิคตสฺเนเห สุกฺขาย อุตฺตรารณิยา ถเล อภิมนฺถมานํ ภพฺโพ โชติสฺส อธิคมาย ¶ . ตํ กิสฺส เหตุ. โยนิโส อคฺคิสฺส อธิคมาย. เอวเมวสฺส ยมิทํ ทุกฺขสมุทยนิโรธมคฺคานํ อวิปรีตธมฺมเทสนํ มนสิกโรติ – อยํ วุจฺจติ โยนิโส มนสิกาโร.
ยถา ¶ ติสฺโส อุปมา ปุพฺเพ อสฺสุตา จ อสฺสุตปุพฺพา จ ปฏิภนฺติ. โย หิ โกจิ กาเมสุ อวีตราโคติ…เป… ทุเว อุปมา อโยนิโส กาตพฺพา ปจฺฉิเมสุ วุตฺตํ. ตตฺถ โย จ ปรโต โฆโส โย จ อชฺฌตฺตํ โยนิโส มนสิกาโร – อิเม ทฺเว ปจฺจยา. ปรโต โฆเสน ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา – อยํ วุจฺจติ สุตมยี ปฺา. ยา อชฺฌตฺตํ โยนิโส มนสิกาเรน อุปฺปชฺชติ ปฺา – อยํ วุจฺจติ จินฺตามยี ปฺาติ. อิมา ทฺเว ปฺา เวทิตพฺพา. ปุริมกา จ ทฺเว ปจฺจยา. อิเม ทฺเว เหตู ทฺเว ปจฺจยา สาวกสฺส สมฺมาทิฏฺิยา อุปฺปาทาย.
๓. ตตฺถ ปรโต โฆสสฺส สจฺจานุสนฺธิสฺส เทสิตสฺส อตฺถํ อวิชานนฺโต อตฺถปฺปฏิสํเวที ภวิสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. น จ อตฺถปฺปฏิสํเวที โยนิโส มนสิกริสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. ปรโต โฆสสฺส สจฺจานุสนฺธิสฺส เทสิตสฺส อตฺถํ วิชานนฺโต อตฺถปฺปฏิสํเวที ภวิสฺสตีติ านเมตํ วิชฺชติ. อตฺถปฺปฏิสํเวที จ โยนิโส มนสิกริสฺสตีติ านเมตํ วิชฺชติ. เอส เหตุ เอตํ อารมฺมณํ เอโส อุปาโย สาวกสฺส นิยฺยานสฺส, นตฺถฺโ. โสยํ น จ สุตฺตสฺส อตฺถวิชานนาย สห ยุตฺโต นาปิ โฆสานุโยเคน ปรโต โฆสสฺส อตฺถํ อวิชานนฺเตน สกฺกา อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ อลมริยาณทสฺสนํ อธิคนฺตุํ, ตสฺมา นิพฺพายิตุกาเมน สุตมเยน อตฺถา ปริเยสิตพฺพา. ตตฺถ ¶ ปริเยสนาย อยํ อนุปุพฺพี ภวติ โสฬส หารา, ปฺจ นยา, อฏฺารส มูลปทานิ.
ตตฺถายํ ¶ อุทฺทานคาถา
โสฬสหารา เนตฺตี, ปฺจนยา สาสนสฺส ปริเยฏฺิ;
อฏฺารสมูลปทา, กจฺจายนโคตฺตนิทฺทิฏฺา.
เทสนา วิจโย ยุตฺติ ปทฏฺานํ ลกฺขณํ จตุพฺยูโห อาวฏฺโฏ วิภตฺติ ปริวตฺตโน เววจโน ปฺตฺติ โอตรโณ โสธโน อธิฏฺาโน ปริกฺขาโร สมาโรปโน – อิเม โสฬส หารา.
ตตฺถ อุทฺทานคาถา
เทสนา ¶ วิจโย ยุตฺติ, ปทฏฺาโน จ ลกฺขโณ [ปทฏฺานฺจ ลกฺขณํ (ปี.)];
จตุพฺยูโห จ อาวฏฺโฏ, วิภตฺติ ปริวตฺตโน.
เววจโน จ ปฺตฺติ, โอตรโณ จ โสธโน;
อธิฏฺาโน ปริกฺขาโร, สมาโรปโน โสฬโส – [โสฬส หารา (ปี. ก.)];
นนฺทิยาวฏฺโฏ ติปุกฺขโล สีหวิกฺกีฬิโต ทิสาโลจโน องฺกุโสติ.
ตตฺถ อุทฺทานคาถา
ปโม นนฺทิยาวฏฺโฏ, ทุติโย จ ติปุกฺขโล;
สีหวิกฺกีฬิโต นาม, ตติโย โหติ โส นโย.
ทิสาโลจนมาหํสุ, จตุตฺโถ นยลฺชโก;
ปฺจโม องฺกุโส นาม [ปฺจมํ องฺกุสํ อาหุ (ปี. ก.)], สพฺเพ ปฺจ นยา คตา.
๖. ตตฺถ กตมานิ อฏฺารส มูลปทานิ?
อวิชฺชา ¶ ตณฺหา โลโภ โทโส โมโห สุภสฺา สุขสฺา นิจฺจสฺา อตฺตสฺา สมโถ ¶ วิปสฺสนา อโลโภ อโทโส อโมโห อสุภสฺา ทุกฺขสฺา อนิจฺจสฺา อนตฺตสฺา, อิมานิ อฏฺารส มูลปทานิ. ตตฺถ นว ปทานิ อกุสลานิ ยตฺถ สพฺพํ อกุสลํ สโมสรติ. นว ปทานิ กุสลานิ ยตฺถ สพฺพํ กุสลํ สโมสรติ.
กตมานิ นว ปทานิ อกุสลานิ ยตฺถ สพฺพํ อกุสลํ สโมสรติ?
อวิชฺชา ยาว อตฺตสฺา, อิมานิ นว ปทานิ อกุสลานิ, ยตฺถ สพฺพํ อกุสลํ สโมสรติ.
กตมานิ นว ปทานิ กุสลานิ ยตฺถ สพฺพํ กุสลํ สโมสรติ?
สมโถ ยาว อนตฺตสฺา, อิมานิ นว ปทานิ กุสลานิ ยตฺถ สพฺพํ กุสลํ สโมสรติ. อิมานิ อฏฺารส มูลปทานิ.
ตตฺถ อิมา อุทฺทานคาถา
ตณฺหา ¶ จ อวิชฺชา โลโภ, โทโส ตเถว โมโห จ;
จตฺตาโร จ วิปลฺลาสา, กิเลสภูมิ นว ปทานิ.
เย จ สติปฏฺานา สมโถ, วิปสฺสนา กุสลมูลํ;
เอตํ สพฺพํ กุสลํ, อินฺทฺริยภูมิ นวปทานิ.
สพฺพํ กุสลํ นวหิ ปเทหิ ยุชฺชติ, นวหิ เจว อกุสลํ;
เอกเก นว มูลปทานิ, อุภยโต อฏฺารส มูลปทานิ.
อิเมสํ อฏฺารสนฺนํ มูลปทานํ ยานิ นว ปทานิ อกุสลานิ, อยํ ทุกฺขสมุทโย; ยานิ นว ปทานิ กุสลานิ, อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา. อิติ สมุทยสฺส ทุกฺขํ ผลํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย นิโรธํ ผลํ. อิมานิ ¶ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ภควตา พาราณสิยํ เทสิตานิ.
๗. ตตฺถ ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส อปริมาณานิ อกฺขรานิ ปทานิ พฺยฺชนานิ อาการานิ ¶ นิรุตฺติโย นิทฺเทสา เทสิตา เอตสฺเสวตฺถสฺส สงฺกาสนาย ปกาสนาย วิวรณาย วิภชนาย อุตฺตานีกมฺมตาย ปฺาปนายาติ ยา เอวํ สพฺเพสํ สจฺจานํ. อิติ เอกเมกํ สจฺจํ อปริมาเณหิ อกฺขรปทพฺยฺชนอาการนิรุตฺตินิทฺเทเสหิ ปริเยสิตพฺพํ, ตฺจ พฺยฺชนํ อตฺถปุถุตฺเตน ปน อตฺเถว พฺยฺชนปุถุตฺเตน.
โย หิ โกจิ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เอวํ วเทยฺย ‘‘อหํ อิทํ ทุกฺขํ ปจฺจกฺขาย อฺํ ทุกฺขํ ปฺเปสฺสามี’’ติ ตสฺส ตํ วาจาวตฺถุกเมวสฺส ปุจฺฉิโต จ น สมฺปายิสฺสติ. เอวํ สจฺจานิ. ยฺจ รตฺตึ ภควา อภิสมฺพุทฺโธ, ยฺจ รตฺตึ อนุปาทาย ปรินิพฺพุโต, เอตฺถนฺตเร ยํ กิฺจิ ภควตา ภาสิตํ สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ คาถา อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลํ, สพฺพํ ตํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ. น กิฺจิ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ ¶ ธมฺมเทสนาย ธมฺมจกฺกโต พหิทฺธา, ตสฺส สพฺพํ สุตฺตํ อริยธมฺเมสุ ปริเยสิตพฺพํ. ตตฺถ ปริคฺคณฺหนาย อาโลกสภานิ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ถาวรานิ อิมานิ.
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? ชาติ ชรา พฺยาธิ มรณํ สํขิตฺเตน ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา. ตตฺถายํ ลกฺขณนิทฺเทโส, ปาตุภาวลกฺขณา ¶ ชาติ, ปริปากลกฺขณา ชรา, ทุกฺขทุกฺขตาลกฺขโณ พฺยาธิ, จุติลกฺขณํ มรณํ, ปิยวิปฺปโยควิปริณามปริตาปนลกฺขโณ โสโก, ลาลปฺปนลกฺขโณ ปริเทโว, กายสมฺปีฬนลกฺขณํ ทุกฺขํ, จิตฺตสมฺปีฬนลกฺขณํ โทมนสฺสํ, กิเลสปริทหนลกฺขโณ อุปายาโส, อมนาปสโมธานลกฺขโณ อปฺปิยสมฺปโยโค, มนาปวินาภาวลกฺขโณ ปิยวิปฺปโยโค, อธิปฺปายวิวตฺตนลกฺขโณ อลาโภ, อปริฺาลกฺขณา ปฺจุปาทานกฺขนฺธา, ปริปากจุติลกฺขณํ ชรามรณํ, ปาตุภาวจุติลกฺขณํ จุโตปปตฺติ, ปฏิสนฺธินิพฺพตฺตนลกฺขโณ สมุทโย, สมุทยปริชหนลกฺขโณ นิโรโธ, อนุสยสมุจฺเฉทลกฺขโณ มคฺโค. พฺยาธิลกฺขณํ ทุกฺขํ, สฺชานนลกฺขโณ สมุทโย, นิยฺยานิกลกฺขโณ มคฺโค, สนฺติลกฺขโณ นิโรโธ. อปฺปฏิสนฺธิภาวนิโรธลกฺขณา อนุปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ, ทุกฺขฺจ สมุทโย จ, ทุกฺขฺจ นิโรโธ จ, ทุกฺขฺจ มคฺโค จ, สมุทโย จ ทุกฺขฺจ, สมุทโย จ นิโรโธ จ, สมุทโย จ มคฺโค จ, นิโรโธ จ สมุทโย จ, นิโรโธ จ ทุกฺขฺจ, นิโรโธ จ มคฺโค จ, มคฺโค จ นิโรโธ จ, มคฺโค จ สมุทโย จ, มคฺโค จ ทุกฺขฺจ.
‘‘ยเมกรตฺตึ ¶ [ชาตก ๑ วีสตินิปาเต อโยฆรชาตเก] ปมํ, คพฺเภ วสติ มาณโว;
อพฺภุฏฺิโตว โส ยาติ, ส คจฺฉํ น นิวตฺตตี’’ติ.
อฏฺิมา, อานนฺท, ทานุปปตฺติโย เอกุตฺตริเก สุตฺตํ – อยํ ชาติ.
ตตฺถ กตมา ชรา?
อจริตฺวา ¶ [ธ. ป. ๑๕๕] พฺรหฺมจริยํ, อลทฺธา โยพฺพเน ธนํ;
ชิณฺณโกฺจาว ฌายนฺติ, ขีณมจฺเฉว ปลฺลเล.
ปฺจ ปุพฺพนิมิตฺตานิ เทเวสุ – อยํ ชรา.
ตตฺถ ¶ กตโม พฺยาธิ?
สามํ เตน กุโต ราช, ตุวมฺปิ ชรายนฺติ เวเทสิ;
ขตฺติย กมฺมสฺส ผโล, โลโก น หิ กมฺมํ ปนยติ.
ตโย คิลานา – อยํ พฺยาธิ.
ตตฺถ กตมํ มรณํ?
ยถาปิ [ทีฆนิกาเย อโธลิขิตคาถา] กุมฺภการสฺส, กตํ มตฺติกภาชนํ;
ขุทฺทกฺจ มหนฺตฺจ, ยํ ปกฺกํ ยฺจ อามกํ;
สพฺพํ เภทนปริยนฺตํ, เอวํ มจฺจาน ชีวิตํ.
มมายิเต ปสฺสถ ผนฺทมาเน [หฺมาเน (ปี) ปสฺส สุ. นิ. ๗๘๓], มจฺเฉว อปฺโปทเก ขีณโสเต;
เอตมฺปิ ทิสฺวา อมโม จเรยฺย, ภเวสุ อาสตฺติมกุพฺพมาโน.
อุทกปฺปนสุตฺตํ – อิทํ มรณํ.
ตตฺถ กตโม โสโก?
อิธ ¶ โสจติ เปจฺจ โสจติ, ปาปการี อุภยตฺถ โสจติ;
โส โสจติ โส วิหฺติ, ทิสฺวา กมฺมกิลิฏฺมตฺตโน [กมฺมกิลิฏฺํ อตฺถโน (ปี.) ปสฺส ธ. ป. ๑๕].
ตีณิ ทุจฺจริตานิ – อยํ โสโก.
ตตฺถ กตโม ปริเทโว?
กาเมสุ [สุ. นิ. ๗๘๐] คิทฺธา ปสุตา ปมูฬฺหา, อวทานิยา เต วิสเม นิวิฏฺา;
ทุกฺขูปนีตา ¶ ปริเทวยนฺติ, กึสุ ภวิสฺสาม อิโต จุตาเส.
ติสฺโส วิปตฺติโย – อยํ ปริเทโว.
ตตฺถ ¶ กตมํ ทุกฺขํ?
สตํ อาสิ อโยสงฺกู [อโยสงฺกุ (ปี. ก.) ปสฺส เถรคา. ๑๑๙๗], สพฺเพ ปจฺจตฺตเวทนา;
ชลิตา ชาตเวทาว, อจฺจิสงฺฆสมากุลา.
มหา วต โส ปริฬาโห [ปริทาโฆ (ปี. ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๕.๑๑๑๓] สํยุตฺตเก สุตฺตํ สจฺจสํยุตฺเตสุ – อิทํ ทุกฺขํ.
ตตฺถ กตมํ โทมนสฺสํ?
สงฺกปฺเปหิ ปเรโต [ปรโต (ก.) ปสฺส สุ. นิ. ๘๒๔] โส, กปโณ วิย ฌายติ;
สุตฺวา ปเรสํ นิคฺโฆสํ, มงฺกุ โหติ ตถาวิโธ.
ทฺเวเม ตปนียา ธมฺมา – อิทํ โทมนสฺสํ.
ตตฺถ กตโม อุปายาโส?
กมฺมารานํ ยถา อุกฺกา, อนฺโต ฑยฺหติ โน พหิ;
เอวํ ฑยฺหติ เม หทยํ, สุตฺวา นิพฺพตฺตมมฺพุชํ.
ตโย อคฺคี – อยํ อุปายาโส.
ตตฺถ กตโม อปฺปิยสมฺปโยโค?
อยสาว ¶ [ธ. ป. ๒๔๐] มลํ สมุฏฺิตํ, ตตุฏฺาย ตเมว ขาทติ;
เอวํ อติโธนจารินํ, สานิ กมฺมานิ นยนฺติ ทุคฺคตึ.
ทฺเวเม ตถาคตํ อพฺภาจิกฺขนฺติ, เอกุตฺตริเก สุตฺตํ ทุเกสุ – อยํ อปฺปิยสมฺปโยโค.
ตตฺถ ¶ กตโม ปิยวิปฺปโยโค?
สุปิเนน ยถาปิ สงฺคตํ, ปฏิพุทฺโธ ปุริโส น ปสฺสติ;
เอวมฺปิ ปิยายิตํ [มมายิตํ (ปี. ก.) ปสฺส สุ. นิ. ๘๑๓] ชนํ, เปตํ กาลงฺกตํ [กาลกตํ (ปี.)] น ปสฺสติ.
เต เทวา จวนธมฺมํ วิทิตฺวา ตีหิ วาจาหิ อนุสาสนฺติ. อยํ ปิยวิปฺปโยโค.
ยมฺปิจฺฉํ ¶ น ลภติ, ติสฺโส มารธีตโร;
ตสฺส เจ กามยานสฺส [กามยมานสฺส (ก.) ปสฺส สุ. นิ. ๗๗๓], ฉนฺทชาตสฺส ชนฺตุโน;
เต กามา ปริหายนฺติ, สลฺลวิทฺโธว รุปฺปติ.
สํขิตฺเตน ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา.
จกฺขุ โสตฺจ ฆานฺจ, ชิวฺหา กาโย ตโต มนํ;
เอเต โลกามิสา โฆรา, ยตฺถ สตฺตา ปุถุชฺชนา.
ปฺจิเม ภิกฺขเว ขนฺธา – อิทํ ทุกฺขํ.
ตตฺถ กตมา ชรา จ มรณฺจ?
อปฺปํ วต ชีวิตํ อิทํ, โอรํ วสฺสสตาปิ มียเต [มียติ (สุ. นิ. ๘๑๐)];
อถ วาปิ อกิจฺฉํ ชีวิตํ, อถ โข โส ชรสาปิ มียเต.
สํยุตฺตเก ปเสนทิสํยุตฺตเก สุตฺตํ อยฺยิกา เม กาลงฺกตา – อยํ ชรา จ มรณฺจ.
ตตฺถ กตมา จุติ จ อุปปตฺติ จ?
‘‘สพฺเพ ¶ สตฺตา มริสฺสนฺติ, มรณนฺตํ หิ ชีวิตํ;
ยถากมฺมํ คมิสฺสนฺติ, อตฺตกมฺมผลูปคา’’ติ [ปฺุปาปผลูปคาติ (สํ. นิ. ๑.๑๓๓)]. –
อยํ จุติ จ อุปปตฺติ จ.
อิเมหิ สุตฺเตหิ เอกสทิเสหิ จ อฺเหิ นววิธํ สุตฺตํ ตํ อนุปวิฏฺเหิ ¶ ลกฺขณโต ทุกฺขํ ตฺวา สาธารณฺจ อสาธารณฺจ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ นิทฺทิสิตพฺพํ. คาถาหิ คาถา อนุมินิตพฺพา, พฺยากรเณหิ วา พฺยากรณํ – อิทํ ทุกฺขํ.
กาเมสุ สตฺตา กามสงฺคสตฺตา [กามปสงฺคสตฺตา (ปี.) ปสฺส อุทา. ๖๓], สํโยชเน วชฺชมปสฺสมานา;
น หิ ชาตุ สํโยชนสงฺคสตฺตา, โอฆํ ตเรยฺยุํ วิปุลํ มหนฺตํ.
จตฺตาโร อาสวา สุตฺตํ – อยํ ทุกฺขสมุทโย.
ตตฺถ ¶ กตโม ทุกฺขนิโรโธ?
ยมฺหิ น มายา วสตี น มาโน,
โย วีตโลโภ อมโม นิราโส,
ปนุณฺณโกโธ [ปนุนฺนโกโธ (ปี.) ปสฺส อุทา. ๒๖] อภินิพฺพุตตฺโต;
โส พฺราหฺมโณ โส สมโณ ส ภิกฺขุ.
ทฺเวมา วิมุตฺติโย, ราควิราคา จ เจโตวิมุตฺติ; อวิชฺชาวิราคา จ ปฺาวิมุตฺติ – อยํ นิโรโธ.
ตตฺถ กตโม มคฺโค?
เอเสว มคฺโค นตฺถฺโ, ทสฺสนสฺส วิสุทฺธิยา;
อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, มารสฺเสตํ ปโมหนํ.
สตฺติเม, ภิกฺขเว, โพชฺฌงฺคา – อยํ มคฺโค.
ตตฺถ ¶ กตมานิ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ?
‘‘เย ธมฺมา [มหาว. ๖๐] เหตุปฺปภวา, เตสํ เหตุํ ตถาคโต อาห;
เตสฺจ โย นิโรโธ, เอวํวาที มหาสมโณ’’ติ.
เหตุปฺปภวา ¶ ธมฺมา ทุกฺขํ, เหตุสมุทโย, ยํ ภควโต วจนํ. อยํ ธมฺโม โย นิโรโธ, เย หิ เกจิ สํโยชนิเยสุ ธมฺเมสุ อสฺสทานุปสฺสิโน วิหรนฺติ. กิเลสา ตณฺหา ปวฑฺฒติ, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ. ตตฺถ ยํ สํโยชนํ – อยํ สมุทโย. เย สํโยชนิยา ธมฺมา เย จ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ – อิทํ ทุกฺขํ. ยา สํโยชนิเยสุ ธมฺเมสุ อาทีนวานุปสฺสนา – อยํ มคฺโค. ปริมุจฺจติ ชาติยา ชราย พฺยาธีหิ มรเณหิ โสเกหิ ปริเทเวหิ ยาว อุปายาเสหิ – อิทํ นิพฺพานํ. อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ.
ตตฺถ กตมา อนุปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ?
อตฺถงฺคตสฺส น ปมาณมตฺถิ, ตํ หิ วา นตฺถิ เยน นํ ปฺเปยฺย;
สพฺพสงฺคานํ สมูหตตฺตา วิทู, สิตา วาทสตสฺสุ [วาทสตสฺส (ปี. ก.)] สพฺเพ.
สํยุตฺตเก โคธิกสํยุตฺตํ.
อิมานิ ¶ อสาธารณานิ สุตฺตานิ. ยหึ ยหึ สจฺจานิ นิทฺทิฏฺานิ, ตหึ ตหึ สจฺจลกฺขณโต โอตาเรตฺวา [โอหาเรตฺวา (ปี. ก.)] อปริมาเณหิ พฺยฺชเนหิ โส อตฺโถ ปริเยสิตพฺโพ. ตตฺถ อตฺถานุปริวตฺติ พฺยฺชเนน ปุน พฺยฺชนานุปริวตฺติ อตฺเถน ตสฺส เอกเมกสฺส อปริมาณานิ พฺยฺชนานิ อิเมหิ สุตฺเตหิ ยถานิกฺขิตฺเตหิ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ นิทฺทิสิตพฺพานิ. ปฺจนิกาเย อนุปวิฏฺาหิ คาถาหิ คาถา อนุมินิตพฺพา, พฺยากรเณน พฺยากรณํ. อิมานิ อสาธารณานิ สุตฺตานิ.
เตสํ ¶ อิมา อุทฺทานคาถา
ยเมกรตฺตึ ปมํ, อฏฺ ทานูปปตฺติโย;
ปฺจ ปุพฺพนิมิตฺตานิ, ขีณมจฺฉํว ปลฺลลํ.
สามํ ¶ เตน กุโต ราช, ตโย เทวา คิลานกา;
ยถาปิ กุมฺภการสฺส, ยถา นทิทกปฺปนํ.
อิธ โสจติ เปจฺจ โสจติ, ตีณิ ทุจฺจริตานิ จ;
กาเมสุ คิทฺธา ปสุตา, ยาว ติสฺโส วิปตฺติโย.
สตํ อาสิ [สตมายุ (สี.), สตธาตุ (ปี.)] อโยสงฺกู, ปริฬาโห มหตฺตโร;
สงฺกปฺเปหิ ปเรโต โส, ตตฺถ ตปนิเยหิ จ.
กมฺมารานํ ยถา อุกฺกา, ตโย อคฺคี ปกาสิตา;
อยโต มลมุปฺปนฺนํ, อพฺภกฺขานํ ตถาคเต.
ติวิธํ เทวานุสาสนฺติ, สุปิเนน สงฺคโม ยถา;
ติสฺโส เจว มารธีตา, สลฺลวิทฺโธว รุปฺปติ.
จกฺขุ โสตฺจ ฆานฺจ, ปฺจกฺขนฺธา ปกาสิตา;
อปฺปํ วต ชีวิตํ อิทํ, อยฺยิกา เม มหลฺลิกา.
สพฺเพ สตฺตา มริสฺสนฺติ, อุปปตฺติ จุติจยํ;
กาเมสุ สตฺตา ปสุตา, อาสเวหิ จตูหิ จ.
ยมฺหิ น มายา วสติ, ทฺเวมา เจโตวิมุตฺติโย;
เอเสว มคฺโค นตฺถฺโ, โพชฺฌงฺคา จ สุเทสิตา.
อตฺถงฺคตสฺส ¶ น ปมาณมตฺถิ, โคธิโก ปรินิพฺพุโต;
เย ธมฺมา เหตุปฺปภวา, สํโยชนานุปสฺสิโน.
อิมา ทส เตสํ อุทฺทานคาถา.
๑๐. ตตฺถิมานิ ¶ สาธารณานิ สุตฺตานิ เยสุ สุตฺเตสุ สาธารณานิ สจฺจานิ เทสิตานิ อนุโลมมฺปิ ปฏิโลมมฺปิ โวมิสฺสกมฺปิ. ตตฺถ อยํ อาทิ.
อวิชฺชาย ¶ นิวุโต โลโก, [อชิตาติ ภควา]
วิวิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสติ;
ชปฺปาภิเลปนํ [ชปฺปานุเลปนํ (ก.) ปสฺส สุ. นิ. ๑๐๓๙] พฺรูมิ, ทุกฺขมสฺส มหพฺภยํ.
ตตฺถ ยา อวิชฺชา จ วิวิจฺฉา จ, อยํ สมุทโย. ยํ มหพฺภยํ, อิทํ ทุกฺขํ. อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ – ทุกฺขฺจ สมุทโย จ. ‘‘สํโยชนํ สํโยชนิยา จ ธมฺมา’’ติ สํยุตฺตเก จิตฺตสํยุตฺตเกสุ พฺยากรณํ. ตตฺถ ยํ สํโยชนํ, อยํ สมุทโย. เย สํโยชนิยา ธมฺมา, อิทํ ทุกฺขํ. อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ – ทุกฺขฺจ สมุทโย จ.
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขฺจ นิโรโธ จ?
อุจฺฉินฺนภวตณฺหสฺส, เนตฺติจฺฉินฺนสฺส [สนฺตจิตฺตสฺส (สุ. นิ. ๗๕๑)] ภิกฺขุโน;
วิกฺขีโณ ชาติสํสาโร, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว.
ยํ จิตฺตํ, อิทํ ทุกฺขํ. โย ภวตณฺหาย อุปจฺเฉโท, อยํ ทุกฺขนิโรโธ. วิกฺขีโณ ชาติสํสาโร, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโวติ นิทฺเทโส. อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ – ทุกฺขฺจ นิโรโธ จ. ทฺเวมา, ภิกฺขเว, วิมุตฺติโย; ราควิราคา จ เจโตวิมุตฺติ, อวิชฺชาวิราคา จ ปฺาวิมุตฺติ. ยํ จิตฺตํ, อิทํ ทุกฺขํ. ยา วิมุตฺติ, อยํ นิโรโธ. อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ – ทุกฺขฺจ นิโรโธ จ.
ตตฺถ ¶ กตมํ ทุกฺขฺจ มคฺโค จ?
กุมฺภูปมํ [ธ. ป. ๔๐] กายมิมํ วิทิตฺวา, นครูปมํ จิตฺตมิทํ เปตฺวา;
โยเธถ มารํ ปฺาวุเธน, ชิตฺจ รกฺเข อนิเวสโน สิยา.
ตตฺถ ¶ ยฺจ กุมฺภูปโม กาโย ยฺจ นครูปมํ จิตฺตํ, อิทํ ทุกฺขํ. ยํ ปฺาวุเธน มารํ โยเธถาติ อยํ มคฺโค. อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ. ยํ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหิตพฺพํ. ยา สํโยชนา, อยํ มคฺโค. เย เต ธมฺมา อนตฺตนิยา ปหาตพฺพา, รูปํ ยาว วิฺาณํ, อิทํ ทุกฺขฺจ มคฺโค จ.
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขฺจ สมุทโย จ นิโรโธ จ?
เย ¶ เกจิ โสกา ปริเทวิตา วา, ทุกฺขา จ [ทุกฺขฺจ (ปี. ก.) ปสฺส อุทา. ๗๐] โลกสฺมิมเนกรูปา;
ปิยํ ปฏิจฺจปฺปภวนฺติ เอเต, ปิเย อสนฺเต น ภวนฺติ เอเต.
เย โสกปริเทวา, ยํ จ อเนกรูปํ ทุกฺขํ, ยํ เปมโต ภวติ, อิทํ ทุกฺขํ. ยํ เปมํ, อยํ สมุทโย. โย ตตฺถ ฉนฺทราควินโย ปิยสฺส อกิริยา, อยํ นิโรโธ. อิมานิ ตีณิ สจฺจานิ. ติมฺพรุโก ปริพฺพาชโก ปจฺเจติ ‘‘สยํกตํ ปรํกต’’นฺติ. ยเถสา วีมํสา, อิทํ ทุกฺขํ. ยา ¶ เอเต ทฺเว อนฺเต อนุปคมฺม มชฺฌิมา ปฏิปทา อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา ยาว ชาติปจฺจยา ชรามรณํ, อิทมฺปิ ทุกฺขฺจ สมุทโย จ. วิฺาณํ นามรูปํ สฬายตนํ ผสฺโส เวทนา ภโว ชาติ ชรามรณํ, อิทํ ทุกฺขํ. อวิชฺชา สงฺขารา ตณฺหา อุปาทานํ, อยํ สมุทโย. อิติ อิทํ สยํกตํ วีมํเสยฺยาติ [วีมํสียติ (ปี. ก.)] ยฺจ ปฏิจฺจสมุปฺปาเท ทุกฺขํ, อิทํ เอโส สมุทโย นิทฺทิฏฺโ. อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ จ ยาว จ ชรามรณนิโรโธติ อยํ นิโรโธ. อิมานิ ตีณิ สจฺจานิ ทุกฺขฺจ สมุทโย จ นิโรโธ จ.
๑๑. ตตฺถ กตมํ ทุกฺขฺจ สมุทโย จ มคฺโค จ?
‘‘โย ทุกฺขมทฺทกฺขิ [สํ. นิ. ๑.๑๕๗] ยโตนิทานํ, กาเมสุ โส ชนฺตุ กถํ นเมยฺย;
กามา หิ โลเก สงฺคาติ ตฺวา, เตสํ สตีมา วินยาย สิกฺเข’’ติ.
โย ¶ ทุกฺขมทฺทกฺขิ, อิทํ ทุกฺขํ. ยโต ภวติ, อยํ สมุทโย. สนฺทิฏฺํ ยโต ภวติ ยาว ตสฺส วินยาย สิกฺขา, อยํ มคฺโค. อิมานิ ตีณิ สจฺจานิ.
เอกาทสงฺคุตฺตเรสุ โคปาลโกปมสุตฺตํ.
ตตฺถ ยาว รูปสฺุตฺตา ยฺจ สฬายตนํ ยถา วณํ ปฏิจฺฉาเทติ ยฺจ ติตฺถํ ยถา จ ลภติ ธมฺมูปสฺหิตํ อุฬารํ ปีติปาโมชฺชํ จตุพฺพิธํ จ อตฺตภาวโต ¶ จ วตฺถุ, อิทํ ทุกฺขํ. ยาว อาสาฏิกํ หาเรตา [สาเฏตา (สี. ปี.) ปสฺส องฺคุตฺตรนิกาเย] โหติ, อยํ สมุทโย. รูปสฺุตฺตา อาสาฏกหรณํ [อาสาฏิกสาฏนา (ปี.)] วณปฏิจฺฉาทนํ วีถิฺุตา โคจรกุสลฺจ, อยํ มคฺโค. อวเสสา ธมฺมา อตฺถิ เหตู อตฺถิ ปจฺจยา อตฺถิ นิสฺสยา สาวเสสโทหิตา อเนกปูชา จ กลฺยาณมิตฺตตปฺปจฺจยา ธมฺมา วีถิฺุตา จ เหตุ, อิมานิ ตีณิ สจฺจานิ.
ตตฺถ ¶ กตมํ ทุกฺขฺจ มคฺโค จ นิโรโธ จ?
สติ กายคตา อุปฏฺิตา, ฉสุ ผสฺสายตเนสุ สํวุโต [สํวโร (ปี. ก.) ปสฺส อุทา. ๒๕];
สตตํ ภิกฺขุ สมาหิโต, ชฺา [ชาเนยฺย (ปี. ก.)] นิพฺพานมตฺตโน.
ตตฺถ ยา จ กายคตา สติ ยฺจ สฬายตนํ ยตฺถ สพฺพฺเจตํ ทุกฺขํ. ยา จ กายคตา สติ โย จ สีลสํวโร โย จ สมาธิ ยตฺถ ยา สติ, อยํ ปฺากฺขนฺโธ. สพฺพมฺปิ สีลกฺขนฺโธ สมาธิกฺขนฺโธ, อยํ มคฺโค. เอวํวิหารินา าตพฺพํ นิพฺพานํ. อยํ นิโรโธ, อิมานิ ตีณิ สจฺจานิ. สีเล ปติฏฺาย ทฺเว ธมฺมา ภาเวตพฺพา สมโถ จ วิปสฺสนา จ. ตตฺถ ยํ จิตฺตสหชาตา ธมฺมา, อิทํ ทุกฺขํ. โย จ สมโถ ¶ ยา จ วิปสฺสนา, อยํ มคฺโค. ราควิราคา จ เจโตวิมุตฺติ, อวิชฺชาวิราคา จ ปฺาวิมุตฺติ, อยํ นิโรโธ. อิมานิ ตีณิ สจฺจานิ.
ตตฺถ ¶ กตโม สมุทโย จ นิโรโธ จ?
อาสา จ ปีหา อภินนฺทนา จ, อเนกธาตูสุ สรา ปติฏฺิตา;
อฺาณมูลปฺปภวา ปชปฺปิตา, สพฺพา มยา พฺยนฺติกตา สมูลิกา.
อฺาณมูลปฺปภวาติ ปุริมเกหิ สมุทโย. สพฺพา มยา พฺยนฺติกตา สมูลิกาติ นิโรโธ. อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ. จตุนฺนํ ธมฺมานํ อนนุโพธา อปฺปฏิเวธา วิตฺถาเรน กาตพฺพํ. อริยสฺส สีลสฺส สมาธิโน ปฺาย วิมุตฺติยา. ตตฺถ โย อิเมสํ จตุนฺนํ ธมฺมานํ อนนุโพธา อปฺปฏิเวธา, อยํ สมุทโย. ปฏิเวโธ ภวเนตฺติยา, อยํ นิโรโธ. อยํ สมุทโย จ นิโรโธ จ.
ตตฺถ กตโม สมุทโย จ มคฺโค จ?
ยานิ [สุ. นิ. ๑๐๔๑] โสตานิ โลกสฺมึ, [อชิตาติ ภควา]
สติ เตสํ นิวารณํ;
โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ, ปฺาเยเต ปิธียเร.
ยานิ ¶ โสตานีติ อยํ สมุทโย. ยา จ ปฺา ยา จ สติ นิวารณํ ปิธานฺจ, อยํ มคฺโค. อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ. สฺเจตนิยํ สุตฺตํ ทฬฺหเนมิยานากาโร ฉหิ มาเสหิ นิทฺทิฏฺโ. ตตฺถ ยํ กายํ กายกมฺมํ สวงฺกํ สโทสํ สกสาวํ ยา สวงฺกตา ¶ สโทสตา สกสาวตา, อยํ สมุทโย. เอวํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมํ อวงฺกํ อโทสํ อกสาวํ, ยา อวงฺกตา อโทสตา อกสาวตา, อยํ มคฺโค. เอวํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมํ. อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ สมุทโย จ มคฺโค จ.
ตตฺถ กตโม สมุทโย จ นิโรโธ จ มคฺโค จ?
‘‘นิสฺสิตสฺส จลิตํ, อนิสฺสิตสฺส จลิตํ นตฺถิ, จลิเต อสติ ปสฺสทฺธิ, ปสฺสทฺธิยา สติ นติ น โหติ, นติยา อสติ [อสติยา (ปี.) ปสฺส อุทา. ๗๔] อาคติคติ น โหติ, อาคติคติยา อสติ จุตูปปาโต น โหติ, จุตูปปาเต อสติ เนวิธ น หุรํ น อุภยมนฺตเรน. เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสา’’ติ.
ตตฺถ ¶ ทฺเว นิสฺสยา, อยํ สมุทโย. โย จ อนิสฺสโย, ยา จ อนติ, อยํ มคฺโค. ยา อาคติคติ น โหติ จุตูปปาโต จ โย เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสาติ, อยํ นิโรโธ. อิมานิ ตีณิ สจฺจานิ. อนุปฏฺิตกายคตา สติ…เป… ยํ วิมุตฺติาณทสฺสนํ, อยํ สมุทโย. เอการสอุปนิสฺสยา วิมุตฺติโย ยาว อุปนิสฺสยอุปสมฺปทา อุปฏฺิตกายคตาสติสฺส วิหรติ. สีลสํวโร โสสานิโย โหติ, ยฺจ วิมุตฺติาณทสฺสนํ, อยํ มคฺโค. ยา จ วิมุตฺติ, อยํ นิโรโธ. อิมานิ ตีณิ สจฺจานิ. สมุทโย จ นิโรโธ จ มคฺโค จ.
๑๒. ตตฺถ กตโม นิโรโธ จ มคฺโค จ?
สยํ ¶ กเตน สจฺเจน, เตน อตฺตนา อภินิพฺพานคโต วิติณฺณกงฺโข;
วิภวฺจ ตฺวา โลกสฺมึ, ตาว ขีณปุนพฺภโว ส ภิกฺขุ.
ยํ สจฺเจน, อยํ มคฺโค. ยํ ขีณปุนพฺภโว, อยํ นิโรโธ. อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ. ปฺจ วิมุตฺตายตนานิ สตฺถา วา ธมฺมํ เทเสสิ อฺตโร วา วิฺู สพฺรหฺมจารีติ วิตฺถาเรน กาตพฺพา. ตสฺส อตฺถปฺปฏิสํเวทิสฺส ปาโมชฺชํ ชายติ, ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ, ยาว นิพฺพินฺทนฺโต ¶ วิรชฺชติ, อยํ มคฺโค. ยา วิมุตฺติ, อยํ นิโรโธ. เอวํ ปฺจ วิมุตฺตายตนานิ วิตฺถาเรน. อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ นิโรโธ จ มคฺโค จ.
อิมานิ สาธารณานิ สุตฺตานิ. อิเมหิ สาธารเณหิ สุตฺเตหิ ยถานิกฺขิตฺเตหิ ปฏิเวธโต จ ลกฺขณโต จ โอตาเรตฺวา อฺานิ สุตฺตานิ นิทฺทิสิตพฺพานิ อปริหายนฺเตน. คาถาหิ คาถา อนุมินิตพฺพา, พฺยากรเณหิ พฺยากรณํ. อิเม จ สาธารณา ทส ปริวฑฺฒกา เอโก จ จตุกฺโก นิทฺเทโส สาธารโณ. อยฺจ ปกิณฺณกนิทฺเทโส. เอกํ ปฺจ ฉ จ สเวกเทโส สพฺพํ. อิเม ทฺเว ปริวชฺชนา ปุริมกา จ ทส. อิเม ทฺวาทส ปริวฑฺฒกา สจฺจานิ. เอตฺตาวตา สพฺพํ สุตฺตํ นตฺถิ, ตํ พฺยากรณํ วา คาถา วิย. อิเมหิ ทฺวาทสหิ ปริวฑฺฒเกหิ น โอตริตุํ อปฺปมตฺเตน ปริเยสิตฺวา นิทฺทิสิตพฺพา.
ตตฺถายํ สงฺเขโป. สพฺพํ ทุกฺขํ สตฺตหิ ปเทหิ สโมสรณํ คจฺฉติ. กตเรหิ สตฺตหิ? อปฺปิยสมฺปโยโค จ ปิยวิปฺปโยโค จ, อิเมหิ ทฺวีหิ ¶ ปเทหิ สพฺพํ ทุกฺขํ นิทฺทิสิตพฺพํ. ตสฺส ทฺเว นิสฺสยา – กาโย จ จิตฺตฺจ ¶ . เตน วุจฺจติ ‘‘กายิกํ ทุกฺขํ เจตสิกฺเจ’’ติ, นตฺถิ ตํ ทุกฺขํ น กายิกํ วา น เจตสิกํ, สพฺพํ ทุกฺขํ ทฺวีหิ ทุกฺเขหิ นิทฺทิสิตพฺพํ กายิเกน จ เจตสิเกน จ. ตีหิ ทุกฺขตาหิ สงฺคหิตํ ทุกฺขทุกฺขตาย สงฺขารทุกฺขตาย วิปริณามทุกฺขตาย. อิติ ตํ สพฺพํ ทุกฺขํ ตีหิ ทุกฺขตาหิ สงฺคหิตํ. อิติ อิทฺจ ทุกฺขํ ติวิธํ. ทุวิธํ ทุกฺขํ กายิกฺจ เจตสิกฺจ. ทุวิธํ อปฺปิยสมฺปโยโค จ ปิยวิปฺปโยโค จ. อิทํ สตฺตวิธํ ทุกฺขํ.
ตตฺถ ติวิโธ สมุทโย อจตุตฺโถ อปฺจโม. กตโม ติวิโธ? ตณฺหา จ ทิฏฺิ จ กมฺมํ. ตตฺถ ตณฺหา จ ภวสมุทโย กมฺมํ. ตถา [ตตฺถ (ปี.)] นิพฺพตฺตสฺส หีนปณีตตา [หีนปณีตตาย (ปี.)], อยํ สมุทโย. อิติ ยาปิ ภวคตีสุ หีนตา จ ปณีตตา จ, ยาปิ ตีหิ ทุกฺขตาหิ สงฺคหิตา, โยปิ ทฺวีหิ มูเลหิ สมุทานีโต อวิชฺชาย นิวุตสฺส ภวตณฺหาสํยุตฺตสฺส สวิฺาณโก กาโย, โสปิ ตีหิ ทุกฺขตาหิ สงฺคหิโต.
ตถา วิปลฺลาสโต ทิฏฺิภวคนฺตพฺพา. สา สตฺตวิธา นิทฺทิสิตพฺพา. เอโก วิปลฺลาโส ตีณิ นิทฺทิสียติ, จตฺตาริ วิปลฺลาสวตฺถูนิ. ตตฺถ กตโม เอโก วิปลฺลาโส? โย วิปรีตคฺคาโห ปฏิกฺเขเปน, โอตรณํ ยถา ‘‘อนิจฺเจ นิจฺจ’’มิติ วิปรีตํ คณฺหาติ. เอวํ จตฺตาโร วิปลฺลาสา. อยเมโก วิปลฺลาสียติ สฺา จิตฺตํ ทิฏฺิ. กตมานิ จตฺตาริ วิปลฺลาสวตฺถูนิ ¶ ? กาโย ¶ เวทนา จิตฺตํ ธมฺมา. เอวํ วิปลฺลาสคตสฺส อกุสลฺจ ปวฑฺเฒติ. ตตฺถ สฺาวิปลฺลาโส โทสํ อกุสลมูลํ ปวฑฺเฒติ. จิตฺตวิปลฺลาโส โลภํ อกุสลมูลํ ปวฑฺเฒติ. ทิฏฺิวิปลฺลาโส โมหํ อกุสลมูลํ ปวฑฺเฒติ. ตตฺถ โทสสฺส อกุสลมูลสฺส ตีณิ มิจฺฉตฺตานิ ผลํ – มิจฺฉาวาจา มิจฺฉากมฺมนฺโต มิจฺฉาอาชีโว; โลภสฺส อกุสลมูลสฺส ตีณิ มิจฺฉตฺตานิ ผลํ – มิจฺฉาสงฺกปฺโป มิจฺฉาวายาโม มิจฺฉาสมาธิ; โมหสฺส อกุสลมูลสฺส ทฺเว มิจฺฉตฺตานิ ผลํ – มิจฺฉาทิฏฺิ จ มิจฺฉาสติ จ. เอวํ อกุสลํ สเหตุ สปฺปจฺจยํ วิปลฺลาสา จ ปจฺจโย, อกุสลมูลานิ สเหตู เอเตเยว ปฏิปกฺเขน อนูนา อนธิกา ทฺวีหิ ปจฺจเยหิ นิทฺทิสิตพฺพา. นิโรเธ จ มคฺเค จ วิปลฺลาสมุปาทาย ปรโต [ปริโต (ปี.)] ปฏิปกฺเขน จตสฺโส.
ตตฺถิมา อุทฺทานคาถา
อวิชฺชาย ¶ นิวุโต โลโก, จิตฺตํ สํโยชนมฺปิ;
สา ปจฺฉินฺนภวตณฺหา, ทฺเวมา เจว วิมุตฺติโย.
กุมฺภูปมํ กายมิมํ, ยํ น ตุมฺหากํ ตํ ปชห [ชหา (ปี. ก.)];
เย เกจิ โสกปริเทวา, ติมฺพรุโก จ สยํกตํ.
ทุกฺขํ ทิฏฺิ จ อุปฺปนฺนํ, ยฺจ โคปาลโกปมํ;
สติ กายคตา มาหุ, สมโถ จ วิปสฺสนา.
อาสา ปิหา จ อภินนฺทนา จ, จตุนฺนมนนุโพธนา;
ยานิ ¶ โสตานิ โลกสฺมึ, ทฬฺหํ เนมิยานากาโร.
ยํ นิสฺสิตสฺส จลิตํ, อนุปฏฺิตกายคตาสติ;
สยํ กเตน สจฺเจน, วิมุตฺตายตเนหิ จ.
เปฏโกปเทเส มหากจฺจายเนน ภาสิเต ปมภูมิ อริยสจฺจปฺปกาสนา นาตํ ชีวตา ภควตา มาทิเสน สมุทฺทเนน ตถาคเตนาติ.