📜
๒. สาสนปฏฺานทุติยภูมิ
๑๓. ตตฺถ ¶ ¶ กตมํ สาสนปฺปฏฺานํ? สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ, วาสนา ภาคิยํ สุตฺตํ, นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํ, อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํ, สํกิเลสภาคิยฺจ วาสนาภาคิยฺจ, สํกิเลสภาคิยฺจ นิพฺเพธภาคิยฺจ, สํกิเลสภาคิยฺจ นิพฺเพธภาคิยฺจ อเสกฺขภาคิยฺจ, วาสนาภาคิยฺจ นิพฺเพธภาคิยฺจ. อาณตฺติ, ผลํ, อุปาโย, อาณตฺติ จ ผลฺจ, ผลฺจ อุปาโย จ, อาณตฺติ จ ผลฺจ อุปาโย จ. อสฺสาโท, อาทีนโว, นิสฺสรณํ, อสฺสาโท จ อาทีนโว จ, อสฺสาโท จ นิสฺสรณฺจ, อาทีนโว จ นิสฺสรณฺจ, อสฺสาโท จ อาทีนโว จ นิสฺสรณฺจ. โลกิกํ, โลกุตฺตรํ, โลกิกฺจ โลกุตฺตรฺจ. กมฺมํ, วิปาโก, กมฺมฺจ วิปาโก จ. นิทฺทิฏฺํ, อนิทฺทิฏฺํ, นิทฺทิฏฺฺจ อนิทฺทิฏฺฺจ. าณํ, เยฺยํ, าณฺจ เยฺยฺจ. ทสฺสนํ, ภาวนา, ทสฺสนฺจ ภาวนา จ. วิปากกมฺมํ, น วิปากกมฺมํ, เนววิปากนวิปากกมฺมํ ¶ . สกวจนํ, ปรวจนํ, สกวจนฺจ ปรวจนฺจ. สตฺตาธิฏฺานํ, ธมฺมาธิฏฺานํ, สตฺตาธิฏฺานฺจ ธมฺมาธิฏฺานฺจ. ถโว, สกวจนาธิฏฺานํ, ปรวจนาธิฏฺานํ, สกวจนาธิฏฺานฺจ ปรวจนาธิฏฺานฺจ. กิริยํ, ผลํ, กิริยฺจ ผลฺจ. อนฺุาตํ, ปฏิกฺขิตฺตํ, อนฺุาตฺจ ปฏิกฺขิตฺตฺจ. อิมานิ ฉ ปฏิกฺขิตฺตานิ.
๑๔. ตตฺถ ¶ กตมํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ?
กามนฺธา ชาลสฺฉนฺนา, ตณฺหาฉทนฉาทิตา;
ปมตฺตพนฺธุนา พทฺธา, มจฺฉาว กุมินามุเข;
ชรามรณมนฺเวนฺติ, วจฺโฉ ขีรปโกว [ขีรูปโกว (ก.) ปสฺส อุทา. ๖๔] มาตรํ.
ปฺจิเม, ภิกฺขเว, นีวรณา.
ตตฺถ กตมํ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ?
มโนปุพฺพงฺคมา ¶ ธมฺมา, มโนเสฏฺา มโนมยา;
มนสา เจ ปสนฺเนน, ภาสติ วา กโรติ วา;
ตโต นํ สุขมนฺเวติ, ฉายาว อนปายินี.
สํยุตฺตเก สุตฺตํ.
มหานามสฺส สกฺกสฺส อิทํ ภควา สกฺยานํ กปิลวตฺถุมฺหิ นคเร นยวิตฺถาเรน สทฺธาสีลปริภาวิตํ สุตฺตํ ภาวฺเน ปริภาวิตํ ตํ นาม ปจฺฉิเม กาเล.
ตตฺถ กตมํ นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํ?
อุทฺธํ อโธ [อุทา. ๖๑] สพฺพธิ วิปฺปมุตฺโต, อยํ อหสฺมีติ อนานุปสฺสี;
เอวํ วิมุตฺโต อุทตาริ โอฆํ, อติณฺณปุพฺพํ อปุนพฺภวาย.
สีลานิ นุ โข ภวนฺติ กิมตฺถิยานิ อานนฺโท ปุจฺฉติ สตฺถารํ.
ตตฺถ ¶ กตมํ อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํ?
‘‘ยสฺส เสลูปมํ จิตฺตํ, ิตํ นานุปกมฺปติ;
วิรตฺตํ ¶ รชนีเยสุ, โกปเนยฺเย [โกปนีเย (ก.) ปสฺส อุทา. ๓๔] น กุปฺปติ;
ยสฺเสวํ ภาวิตํ จิตฺตํ, กุโต ตํ ทุกฺขเมสฺสตี’’ติ.
สาริปุตฺโต นาม ภควา เถรฺตโร โส มํ อาสชฺช อปฺปฏินิสฺสชฺช จาริกํ ปกฺกมติ, สาริปุตฺตสฺส พฺยากรณํ กาตพฺพํ. ยสฺส นูน ภควา กายคตา สติ อภาวิตา อสฺส อพหุลีกตา วิตฺถาเรน กาตพฺพํ.
๑๕. ตตฺถ กตมํ สํกิเลสภาคิยฺจ วาสนาภาคิยฺจ?
ฉนฺนมติวสฺสติ [อุทา. ๔๕], วิวฏํ นาติวสฺสติ;
ตสฺมา ฉนฺนํ วิวเรถ, เอวํ ตํ นาติวสฺสติ.
ฉนฺนมติวสฺสตีติ ¶ สํกิเลโส. วิวฏํ นาติวสฺสตีติ วาสนา. ตโม ตมปรายโนติ วิตฺถาเรน. ตตฺถ โย จ ตโม โย จ ตมปรายโน, อยํ สํกิเลโส. โย จ โชติ โย จ โชติปรายโน, อยํ วาสนา.
ตตฺถ กตมํ สํกิเลสภาคิยฺจ นิพฺเพธภาคิยฺจ สุตฺตํ?
น ตํ ทฬฺหํ พนฺธนมาหุ ธีรา, ยทายสํ ทารุชปพฺพชฺจ [ทารุชํ ปพฺพชฺจ (ปี.) ธ. ป. ๓๔๕; สํ. นิ. ๑.๑๒๑];
สารตฺตรตฺตา มณิกุณฺฑเลสุ, ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขา.
น ตํ ทฬฺหํ พนฺธนมาหุ ธีรา, ยทา ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขา, อยํ สํกิเลโส. เอตมฺปิ ¶ เฉตฺวา ปริพฺพชนฺติ ธีรา อนเปกฺขิโน สพฺพกาเม ปหายาติ, อยํ นิพฺเพโธ. ยํ เจตยิตํ ปกปฺปิตํ ยา จ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ โหติ. อิเมหิ จตูหิ ปเทหิ สํกิเลโส. ปจฺฉิมเกหิ จตูหิ นิพฺเพโธ.
ตตฺถ กตมํ สํกิเลสภาคิยฺจ นิพฺเพธภาคิยฺจ อเสกฺขภาคิยฺจ สุตฺตํ?
อยํ ¶ โลโก สนฺตาปชาโต, ผสฺสปเรโต โรคํ [โรทํ (ปี.) ปสฺส อุทา. ๓๐] วทติ อตฺตโต;
เยน เยน หิ มฺนฺติ, ตโต ตํ โหติ อฺถา.
อฺถาภาวี ภวสตฺโต โลโก, ภวปเรโต ภวเมวาภินนฺทติ;
ยทภินนฺทติ ตํ ภยํ, ยสฺส ภายติ ตํ ทุกฺขํ;
ภววิปฺปหานาย โข ปนิทํ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ.
เย หิ เกจิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ภเวน ภวสฺส วิปฺปโมกฺขมาหํสุ, สพฺเพเต ‘‘อวิปฺปมุตฺตา ภวสฺมา’’ติ วทามิ. เย วา ปน เกจิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา วิภเวน ภวสฺส นิสฺสรณมาหํสุ, สพฺเพเต ‘‘อนิสฺสฏา ภวสฺมา’’ติ วทามิ. อุปธึ หิ ปฏิจฺจ ทุกฺขมิทํ สมฺโภติ, สพฺพุปาทานกฺขยา นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโว, โลกมิมํ ¶ ปสฺส, ปุถู อวิชฺชาย ปเรตา ภูตา ภูตรตา ภวา อปริมุตฺตา. เย หิ เกจิ ภวา สพฺพธิ สพฺพตฺถตาย สพฺเพเต ภวา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมาติ.
‘‘เอวเมตํ ¶ ยถาภูตํ, สมฺมปฺปฺาย ปสฺสโต;
ภวตณฺหา ปหียติ, วิภวํ นาภินนฺทติ;
สพฺพโส ตณฺหานํ ขยา, อเสสวิราคนิโรโธ นิพฺพานํ.
‘‘ตสฺส นิพฺพุตสฺส ภิกฺขุโน, อนุปาทา ปุนพฺภโว น โหติ;
อภิภูโต มาโร วิชิตสงฺคาโม, อุเปจฺจคา สพฺพภวานิ ตาที’’ติ.
อยํ โลโก สนฺตาปชาโต ยาว ทุกฺขนฺติ ยํ ตณฺหา สํกิเลโส.
ยํ ปุนคฺคหณํ เย หิ เกจิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ภเวน ภวสฺส วิโมกฺขมาหํสุ, สพฺเพเต ‘‘อวิมุตฺตา ภวสฺมา’’ติ วทามิ. เย วา ปน เกจิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา วิภเวน ภวสฺส นิสฺสรณมาหํสุ ‘‘อนิสฺสฏา ภวสฺมา’’ติ วทามิ. อยํ ทิฏฺิสํกิเลโส, ตํ ทิฏฺิสํกิเลโส ¶ จ ตณฺหาสํกิเลโส จ, อุภยเมตํ สํกิเลโส. ยํ ปุนคฺคหณํ ภววิปฺปหานาย พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ, ยาว สพฺพโส อุปาทานกฺขยา สมฺภวา, อิทํ นิพฺเพธภาคิยํ. ตสฺส ¶ นิพฺพุตสฺส ภิกฺขุโน ยาว อุปจฺจคา สพฺพภวานิ ตาทีติ อิทํ อเสกฺขภาคิยํ. จตฺตาโร ปุคฺคลา อนุโสตคามี สํกิเลโส ิตตฺโต จ ปฏิโสตคามี จ นิพฺเพโธ. ถเล ติฏฺตีติ อเสกฺขภูมิ.
๑๖. ตตฺถ กตมํ วาสนาภาคิยฺจ นิพฺเพธภาคิยฺจ สุตฺตํ?
‘‘ททโต [อุทา. ๗๕; ที. นิ. ๒.๑๙๗] ปฺุํ ปวฑฺฒติ, สํยมโต เวรํ น จียติ;
กุสโล จ ชหาติ ปาปกํ, ราคโทสโมหกฺขยา สนิพฺพุโต’’ติ.
‘‘ททโต ปฺุํ ปวฑฺฒติ, สํยมโต เวรํ น จียตี’’ติ วาสนา. ‘‘กุสโล จ ชหาติ ปาปกํ, ราคโทสโมหกฺขยา สนิพฺพุโต’’ติ นิพฺเพโธ.
โสตานุคเตสุ ธมฺเมสุ วจสา ปริจิเตสุ มนสานุเปกฺขิเตสุ ทิฏฺิยา สุปฺปฏิวิทฺเธสุ ปฺจานิสํสา ปาฏิกงฺขา. อิเธกจฺจสฺส พหุสฺสุตา ธมฺมา โหนฺติ ธาตา อปมุฏฺา วจสา ปริจิตา มนสานุเปกฺขิตา ทิฏฺิยา สุปฺปฏิวิทฺธา, โส ยฺุชนฺโต ฆเฏนฺโต วายมนฺโต ทิฏฺเว ธมฺเม วิเสสํ ปปฺโปติ. โน เจ ทิฏฺเว ธมฺเม วิเสสํ ปปฺโปติ, คิลาโน ปปฺโปติ. โน เจ คิลาโน ¶ ปปฺโปติ, มรณกาลสมเย ปปฺโปติ. โน เจ มรณกาลสมเย ปปฺโปติ, เทวภูโต ปาปุณาติ. โน เจ เทวภูโต ปาปุณาติ, เตน ธมฺมราเคน ตาย ธมฺมนนฺทิยา ปจฺเจกโพธึ ปาปุณาติ.
ตตฺถายํ ทิฏฺเว ธมฺเม ปาปุณาติ, อยํ นิพฺเพโธ. ยํ ¶ สมฺปราเย ปจฺเจกโพธึ ปาปุณาติ, อยํ วาสนา. อิมานิ โสฬส สุตฺตานิ สพฺพสาสนํ อติคฺคณฺหนฺโต ติฏฺนฺติ. อิเมหิ โสฬสหิ สุตฺเตหิ นววิโธ สุตฺตนฺโต วิภตฺโต ภวติ. โส จ ปฺวโต โน ทุปฺปฺสฺส, ยุตฺตสฺส โน อยุตฺตสฺส, อกมฺมสฺส วิหาริสฺส ปกติยา โลเก สํกิเลโส ¶ จรติ. โส สํกิเลโส ติวิโธ – ตณฺหาสํกิเลโส ทิฏฺิสํกิเลโส ทุจฺจริตสํกิเลโส. ตโต สํกิเลสโต อุฏฺหนฺโต สํกิเลโส ธมฺเมสุ ปติฏฺหติ, โลกิเยสุ ปติฏฺหตีติ. ตตฺถากุสโล ทิฏฺโต สเจ ตํ สีลฺจ ทิฏฺิฺจ ปรามสติ, ตสฺส โส ตณฺหาสํกิเลโส โหติ. สเจ ปนสฺส เอวํ โหติ ‘‘อิมินาหํ สีเลน วา วเตน วา พฺรหฺมจริเยน วา เทโว วา ภวิสฺสํ [ภวิสฺสามิ (ปี.)] เทวฺตโร วา’’ติ ยสฺส โหติ มิจฺฉาทิฏฺิ, เอตสฺส มิจฺฉาทิฏฺิสํกิเลโส ภวติ. สเจ ปน สีเล ปติฏฺิโต อปรามฏฺสฺส หิ สีลวตํ โหติ, ตสฺส ตํ สีลวโต โยนิโส คหิตํ อวิปฺปฏิสารํ ชเนติ ยาว วิมุตฺติาณทสฺสนํ, ตฺจ ตสฺส ทิฏฺเว ธมฺเม กาลงฺกตสฺส วา ตมฺหิเยว วา ปน อปราปริยาเยน วา, อฺเสุ ขนฺเธสุ เอวํ สุตํ ‘‘สุจริตํ วาสนาย สํวตฺตตี’’ติ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ วุจฺจติ. ตตฺถ สีเลสุ ิตสฺส วินีวรณํ จิตฺตํ, ตํ ตโต สกฺกายทิฏฺิปฺปหานาย ภควา ธมฺมํ เทเสติ. โส อจฺจนฺตนิฏฺํ นิพฺพานํ ปาปุณาติ; ยทิ วา สาสนนฺตเร, อจฺจนฺตํ นิพฺพานํ ปาปุณาติ, ยทิ วา เอกาสเน ฉ อภิฺเ. ตตฺถ ¶ ทฺเว ปุคฺคลา อริยธมฺเม ปาปุณนฺติ สทฺธานุสารี จ ธมฺมานุสารี จ. ตตฺถ ธมฺมานุสารี อุคฺฆฏิตฺู, สทฺธานุสารี เนยฺโย. ตตฺถ อุคฺฆฏิตฺู ทุวิโธ – โกจิ ติกฺขินฺทฺริโย โกจิ มุทินฺทฺริโย. ตตฺถ เนยฺโยปิ ทุวิโธ – โกจิ ติกฺขินฺทฺริโย โกจิ มุทินฺทฺริโย. ตตฺถ โย จ อุคฺฆฏิตฺู มุทินฺทฺริโย, โย จ เนยฺโย ติกฺขินฺทฺริโย, อิเม ปุคฺคลา อสมินฺทฺริยา โหนฺติ. ตตฺถ อิเม ปุคฺคลา สมินฺทฺริยา ปริหายนฺติ จ อุคฺฆฏิตฺุโต, วิปฺจิตฺู เนยฺยโต, อิเม มชฺฌิมา ภูมิคตา วิปฺจิตฺู โหติ. อิเม ตโย ปุคฺคลา.
๑๗. ตตฺถ จตุตฺถา ปน ปฺจมา อุคฺฆฏิตฺู วิปฺจิตฺู เนยฺโย จ, ตตฺถ อุคฺฆฏิตฺู ปุคฺคโล อินฺทฺริยานิ ปฏิลภิตฺวา ทสฺสนภูมิยํ ิโต โสตาปตฺติผลฺจ ปาปุณาติ, เอกพีชี โหติ ปโม โสตาปนฺโน. ตตฺถ วิปฺจิตฺู ปุคฺคโล อินฺทฺริยานิ ปฏิลภิตฺวา ทสฺสนภูมิยํ ิโต โสตาปตฺติผลฺจ ปาปุณาติ, โกลํโกโล จ โหติ ทุติโย โสตาปนฺโน ¶ . ตตฺถ เนยฺโย ปุคฺคโล อินฺทฺริยานิ ปฏิลภิตฺวา ทสฺสนภูมิยํ ิโต โสตาปตฺติผลฺจ ปาปุณาติ, สตฺตกฺขตฺตุปรโม จ โหติ ¶ , อยํ ตติโย โสตาปนฺโน. อิเม ตโย ปุคฺคลา อินฺทฺริยเวมตฺตตาย โสตาปตฺติผเล ิตา.
อุคฺฆฏิตฺู เอกพีชี โหติ, วิปฺจิตฺู โกลํโกโล โหติ, เนยฺโย สตฺตกฺขตฺตุปรโม โหติ. อิทํ นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํ. สเจ ¶ ปน ตทุตฺตริ วายมติ, อจฺจนฺตนิฏฺํ นิพฺพานํ ปาปุณาติ. ตตฺถ อุคฺฆฏิตฺู ปุคฺคโล โย ติกฺขินฺทฺริโย, เต ทฺเว ปุคฺคลา โหนฺติ – อนาคามิผลํ ปาปุณิตฺวา อนฺตราปรินิพฺพายี จ อุปหจฺจปรินิพฺพายี จ. ตตฺถ วิปฺจิตฺู ปุคฺคโล โย ติกฺขินฺทฺริโย, เต ทฺเว ปุคฺคลา โหนฺติ – อนาคามิผลํ ปาปุณนฺติ อสงฺขารปรินิพฺพายี จ สสงฺขารปรินิพฺพายี จ. ตตฺถ เนยฺโย อนาคามิผลํ ปาปุณนฺโต อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามี โหติ, อุคฺฆฏิตฺู จ วิปฺจิตฺู จ, อินฺทฺริยนานตฺเตน อุคฺฆฏิตฺู ปุคฺคโล ติกฺขินฺทฺริโย อนฺตราปรินิพฺพายี โหติ, อุคฺฆฏิตฺู มุทินฺทฺริโย อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามี โหติ. อุคฺฆฏิตฺู จ วิปฺจิตฺู จ อินฺทฺริยนานตฺเตน อุคฺฆฏิตฺู ปุคฺคโล ติกฺขินฺทฺริโย สสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ, ติกฺขินฺทฺริโย อนฺตราปรินิพฺพายี โหติ, อุคฺฆฏิตฺู มุทินฺทฺริโย อุปหจฺจปรินิพฺพายี โหติ. วิปฺจิตฺู ติกฺขินฺทฺริโย อสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ, วิปฺจิตฺู มุทินฺทฺริโย สสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ, เนยฺโย อุปหจฺจปรินิพฺพายี โหติ, วิปฺจิตฺู ติกฺขินฺทฺริโย อสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ. วิปฺจิตฺู มุทินฺทฺริโย สสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ, เนยฺโย อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามี โหติ. อิติ ปฺจ อนาคามิโน, ฉฏฺโ สกทาคามี, ตโย จ โสตาปนฺนาติ อิเม นว เสกฺขา.
ตตฺถ อุคฺฆฏิตฺู ปุคฺคโล ติกฺขินฺทฺริโย อรหตฺตํ ปาปุณนฺโต ทฺเว ปุคฺคลา โหนฺติ อุภโตภาควิมุตฺโต ปฺาวิมุตฺโต จ. ตตฺถ อุคฺฆฏิตฺู ปุคฺคโล มุทินฺทฺริโย อรหตฺตํ ปาปุณนฺโต ทฺเว ปุคฺคลา โหนฺติ, ิตกปฺปี [ิตกปฺปิ (ปี. ก.) ปสฺส ปุ. ป. ๑๗] จ ปฏิเวธนภาโว ปุคฺคโล จ ติกฺขินฺทฺริโย โส อรหตฺตํ ปาปุณนฺโต ทฺเว ปุคฺคลา โหนฺติ เจตนาภพฺโพ จ รกฺขณาภพฺโพ จ. ตตฺถ วิปฺจิตฺู มุทินฺทฺริโย อรหตฺตํ ปาปุณนฺโต ทฺเว ปุคฺคลา โหนฺติ, สเจ เจเตติ น ปรินิพฺพายี, โน เจ เจเตติ ปรินิพฺพายีติ. สเจ อนุรกฺขติ น ปรินิพฺพายี, โน เจ อนุรกฺขติ ปรินิพฺพายีติ. ตตฺถ เนยฺโย ปุคฺคโล ภาวนานุโยคมนุยุตฺโต ปริหานธมฺโม ¶ โหติ กมฺมนิยโต วา สมสีสิ วา, อิเม นว อรหนฺโต อิทํ จตุพฺพิธํ สุตฺตํ สํกิเลสภาคิยํ อเสกฺขภาคิยํ. อิเมสุ ปุคฺคเลสุ ตถาคตสฺส ทสวิธํ พลํ ปวตฺตติ.
๑๘. กตมํ ¶ ทสวิธํ? อิธ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ อปฺปวตฺติเต ธมฺมจกฺเก มเหสกฺขา เทวปุตฺตา ยาจนาย อภิยาตา [อติยาตา (ปี. ก.)] โหนฺติ ‘‘เทเสตุ สุคโต ธมฺม’’นฺติ. โส อนุตฺตเรน พุทฺธจกฺขุนา โวโลเกนฺโต อทฺทสาสิ สตฺตานํ ตโย ราสีนํ สมฺมตฺตนิยโต มิจฺฉตฺตนิยโต อนิยโต. ตตฺถ สมฺมตฺตนิยโต ราสิ มิจฺฉาสตึ อาปชฺเชยฺยาติ เนตํ านํ วิชฺชติ, อสตฺถุโก ปรินิพฺพาเยยฺยาติ เนตํ านํ วิชฺชติ, สมาปตฺตึ อาปชฺเชยฺยาติ านเมตํ วิชฺชติ. ตตฺถ มิจฺฉตฺตนิยโต ราสิ อริยสมาปตฺตึ ปฏิปชฺชิสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ, อนริยมิจฺฉาปฏิปตฺตึ ปฏิปชฺชิสฺสตีติ านเมตํ วิชฺชติ. ตตฺถ ¶ อนิยโต ราสิ สมฺมาปฏิปชฺชมานํ สมฺมตฺตนิยตราสึ คมิสฺสตีติ านเมตํ วิชฺชติ, มิจฺฉาปฏิปชฺชมาโน สมฺมตฺตนิยตราสึ คมิสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. สมฺมาปฏิปชฺชมานํ สมฺมตฺตนิยตราสึ คมิสฺสตีติ านเมตํ วิชฺชติ, มิจฺฉาปฏิปชฺชมานํ มิจฺฉตฺตนิยตราสึ คมิสฺสตีติ านเมตํ วิชฺชติ. อิเม ตโย อนุตฺตเรน พุทฺธจกฺขุนา โวโลเกนฺตสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เม สโต อิเม ธมฺมา อนภิสมฺพุทฺธาติ เอตฺตวตา มํ โกจิ สหธมฺเมน ปฏิโจทิสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ, วีตราคสฺส เต ปฏิชานโต อขีณาสวตาย สหธมฺเมน โกจิ ปฏิโจทิสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. ยโต ปน อิมสฺส อนิยตสฺส ราสิสฺส ธมฺมเทสนา, สา น ทิสฺสติ ตกฺกรสฺส สมฺมาทุกฺขกฺขยายาติ เนตํ านํ วิชฺชติ, ตถา โอวทิโต ยํ ปน เม อนิยตราสิ สาวโก ปุพฺเพนาปรํ วิเสสํ น สจฺฉิกริสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ.
๑๙. ยํ โข มุนิ นานปฺปการสฺส นานานิรุตฺติโย เทวนาคยกฺขานํ ทเมติ ธมฺเม ววตฺถาเนน วตฺวา การณโต อฺํ ปารํ คมิสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. ธมฺมปฏิสมฺภิทา. ยโต ปนิมา นิรุตฺติโต สตฺต สตฺต นิรุตฺติโย นาภิสมฺภุเนยฺยาติ เนตํ านํ วิชฺชติ. นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. นิรุตฺติ โข ปน อภิสมคฺครตานํ สาวกานํ ตมตฺถมวิฺาปเยติ เนตํ านํ วิชฺชติ. อตฺถปฏิสมฺภิทา ¶ . มเหสกฺขา เทวปุตฺตา อุปสงฺกมิตฺวา ปฺเห ปุจฺฉึสุ ¶ . กายิเกน วา มานสิเกน วา ปริปีฬิตสฺส หตฺถกุณีติ วา ปาเท วา ขฺเช ทนฺธสฺส [ทนฺตสฺส (ปี. ก.)] โส อตฺโถ น ปริภาชิยตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. ยมฺหิ ตํ เตสํ โหติ ตมฺหิ อสนฺตํ ภวตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. ยํ หิ นาสํ เตสํ น ภวติ, ตมฺหิ นาสํ เตสํ ภวิสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. เอวํ สมุทยสฺส นิโรธาย ทส อกุสลกมฺมปถา. มาโร วา อินฺโท วา พฺรหฺมา วา ตถาคโต วา จกฺกวตฺตี วา โส วต นาม มาตุคาโม ภวิสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ, ปุริโส อสฺส ราชา จกฺกวตฺตี สกฺโก เทวานมินฺโท ภวิสฺสตีติ านเมตํ วิชฺชติ. อิติสฺส เอวรูปํ พลํ เอวรูปํ าณํ, อิทํ วุจฺจติ านาฏฺานาณํ ปมํ ตถาคตพลํ ตํ นิทฺทิสิตพฺพํ. ตีหิ ราสีหิ จตูหิ เวสารชฺเชหิ จตูหิ ปฏิสมฺภิทาหิ ¶ ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส ปวตฺติยํ นิวตฺติยํ ภาคิยฺจ. กุสลํ กุสลวิปาเกสุ จ อุปปชฺชติ ยฺจ อิตฺถิปุริสานํ. อิทํ ปมํ พลํ ตถาคโต เอวํ ชานาติ.
เยสํ ปน สมฺมตฺตนิยโต ราสิ, นายํ สพฺพตฺถคามินี ปฏิปทา, นิพฺพานคามินีเยวายํ ปฏิปทา. ตตฺถ สิยา มิจฺฉตฺตนิยโต ราสิ, เอสาปิ น สพฺพตฺถคามินี ปฏิปทา. สกฺกายสมุทยคามินีเยวายํ ปฏิปทา ¶ โหตุ, อยํ ตตฺถ ตตฺถ ปฏิปตฺติยา ิโต คจฺฉติ นิพฺพานํ, คจฺฉติ อปายํ, คจฺฉติ เทวมนุสฺสสฺส. ยํ ยํ วา ปฏิปทํ ปฏิปชฺเชยฺย สพฺพตฺถ คจฺเฉยฺย, อยํ สพฺพตฺถคามินี ปฏิปทา. ยํ เอตฺถ าณํ ยถาภูตํ, อิทํ วุจฺจติ สพฺพตฺถคามินี ปฏิปทาาณํ ทุติยํ ตถาคตพลํ.
สา โข ปนายํ สพฺพตฺถคามินี ปฏิปทา นานาธิมุตฺตา เกจิ กาเมสุ เกจิ ทุกฺกรการิยํ เกจิ อตฺตกิลมถานุโยคมนุยุตฺตา เกจิ สํสาเรน สุทฺธึ ปจฺเจนฺติ เกจิ อนชฺชาภาวนาติ. เตน เตน จริเตน วินิพนฺธานํ สตฺตานํ ยํ าณํ ยถาภูตํ นานาคตํ โลกสฺส อเนกาธิมุตฺตคตํ ยถาภูตํ ปชานาติ. อิทํ ตติยํ ตถาคตพลํ.
ตตฺถ สตฺตานํ อธิมุตฺตา ภวนฺติ อาเสวนฺติ ภาเวนฺติ พหุลีกโรนฺติ. เตสํ กมฺมุปสยานํ ตทาธิมุตฺตานํ. สา เจว ธาตุ สํวหติ. กตรา ปเนสา ธาตุ เนกฺขมฺมธาตุ พลธาตุ กาจิ สมฺปตฺติ กาจิ มิจฺฉตฺตฺจ ธาตุ อธิมุตฺตา ภวนฺติ. อฺตรา อุตฺตริ น สมนุปสฺสนฺติ. เต ตเทวฏฺานํ มยา ¶ ชรามรณสฺส อภินิวิสฺส โวหรนฺติ ‘‘อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ. ยถา ภควา สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส ภาสิตํ. ยํ ตตฺถ ยถาภูตํ าณํ. อิทํ วุจฺจติ จตุตฺถํ ตถาคตพลํ.
ตตฺถ ยํเยว ธาตุ [ยํ ยเทว ธาตุํ (ก.)] เสฏฺนฺติ ตํ ตํ กาเยน จ วาจาย จ อารมฺภนฺติ เจตสิโก. อารมฺโภ เจตนา กมฺมํ กายิกา ¶ วาจสิกา อารมฺโภ เจตสิกตฺตา กมฺมนฺตรํ ตถาคโต เอวํ ปชานาติ ‘‘อิมินา สตฺเตน เอวํ ธาตุเกน เอวรูปํ กมฺมํ กตํ, ตํ อตีตมทฺธานํ อิมินา เหตุนา ตสฺส เอวรูโป วิปาโก วิปจฺจติ เอตรหิ วิปจฺจิสฺสติ วา อนาคตมทฺธาน’’นฺติ. เอวํ ปจฺจุปฺปนฺนมทฺธานํ ปชานาติ ‘‘อยํ ปุคฺคโล เอวํธาตุโก อิทํ กมฺมํ กโรติ’’. ตณฺหาย จ ทิฏฺิยา จ อิมินา เหตุนา น ตสฺส วิปาโก ทิฏฺเเยว ธมฺเม นิพฺพตฺติสฺสติ, อุปปชฺเช วา’’ติ อปรมฺหิ วา ปริยาเย เอวํ ปชานาติ ‘‘อยํ ปุคฺคโล เอวรูปํ กมฺมํ กริสฺสติ อนาคตมทฺธานํ, อิมินา เหตุนา ตสฺส เอวรูโป วิปาโก นิพฺพตฺติสฺสติ, อิมินา เหตุนา ยานิ จตฺตาริ ¶ กมฺมฏฺานานิ อิทํ กมฺมฏฺานํ ปจฺจุปฺปนฺนสุขํ อายตึ จ สุขวิปากํ’’ …เป… อิติ อยํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมสมาทานานํ เหตุโส านโส วิปากเวมตฺตตํ ปชานาติ อุจฺจาวจา หีนปณีตตา, อิทํ วุจฺจติ กมฺมวิปากาณํ ปฺจมํ ตถาคตพลํ.
ตถา สตฺตา ยํ วา กมฺมสมาทานํ สมาทิยนฺตา ตตฺถ เอวํ ปชานาติ อิมสฺส ปุคฺคลสฺส กมฺมาธิมุตฺตสฺส ราคจริตสฺส เนกฺขมฺมธาตูนํ ปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, ตสฺส ราคานุคเต สฺุมานสฺส ปมํ ฌานํ สํกิลิสฺสติ, สเจ ปุน อุตฺตริ วายามโต ฌานโวทานคเต มานเส วิเสสภาคิยํ ปฏิปทํ อนุยฺุชิยติ. ตสฺส หิ ฌานภาคิยํเยว ปมชฺฌาเน ิตสฺส ทุติยํ ฌานํ โวทานํ คจฺฉติ, ตติยฺจ ¶ ฌานํ สมาปชฺชิตุกามสฺส โสมนสฺสินฺทฺริยํ จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺติ, ตสฺส สา ปีติ อวิเสสภาคิยํ ตติยํ ฌานํ อาทิสฺส ติฏฺติ. สเจ ตสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ ปชานาติ. ตถาคตสฺส จตุตฺถชฺฌานํ โวทานํ คจฺฉติเยว, จตุตฺถสฺส ฌานสฺส หานภาคิยา ธมฺมา, เต จ ธมฺมา ยตฺถ ปชายนฺติ เยหิ จตุตฺถชฺฌานํ โวทานํ ทิสฺสติ. เอวํ อชฺฌาสยสมาปตฺติยา ยา จตสฺโส สมาปตฺติโย ตีณิ วิโมกฺขมุขานิ อฏฺ วิโมกฺขฌานานีติ จตฺตาริ ฌานานิ วิโมกฺขาติ. อฏฺ จ วิโมกฺขา ตีณิ จ วิโมกฺขมุขานิ. สมาธีติ จตฺตาโร ¶ สมาธี – ฉนฺทสมาธิ วีริยสมาธิ จิตฺตสมาธิ วีมํสาสมาธีติ. สมาปตฺติโย จตสฺโส อชฺฌาสยสมาปตฺติโย อิติ อิเมสํ ฌานานํ วิโมกฺขสมาปตฺตีติ เอวรูโป สํกิเลโส ราคจริตสฺส ปุคฺคลสฺส. เอวํ โทสจริตสฺส. โมหจริตสฺส. ราคจริตสฺส ปุคฺคลสฺส เอวรูปํ โวทานํ อิติ ยํ เอตฺถ าณํ ยถาภูตํ อสาธารณํ สพฺพสตฺเตหิ. อิทํ วุจฺจติ ฉฏฺํ ตถาคตพลํ.
ตตฺถ ตถาคโต เอวํ ปชานาติ โลกิกา ธมฺมา โลกุตฺตรา ธมฺมา ภาวนาภาคิยํ อินฺทฺริยํ นามํ ลภนฺติ. อาธิปเตยฺยภูมึ อุปาทาย พลํ นามํ ลภนฺติ ถามคตํ มโน มนินฺทฺริยํ ตํ อุปาทาย. วีริยํ นามํ ลภนฺติ อารมฺภธาตุํ อุปาทาย. อิติสฺส เทว เอวรูปํ าณํ อิเมหิ จ ธมฺเมหิ อิเม ปุคฺคลา สมนฺนาคตาติปิ ธมฺมเทสนํ อกาสิ. อาการโต จ โวการโต จ อาสยชฺฌาสยสฺส ¶ อธิมุตฺติสมนฺนาคตานํ. อิทํ วุจฺจติ ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ อินฺทฺริยพลวีริยเวมตฺตตํ าณํ สตฺตมํ ตถาคตพลํ.
ตตฺถ จ ตถาคโต โลกาทีสุ จ ภูมีสุ สํโยชนานฺจ เสกฺขานํ ทฺวีหิ พเลหิ คตึ ปชานาติ, ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติยา อตีเต สํสาเร เอตรหิ จ ปจฺจุปฺปนฺเน ทิพฺพจกฺขุนา จุตูปปาตํ อิติ อิมานิ ทฺเว พลานิ ทิพฺพจกฺขุโต อภินีหิตานิ. โส อตีตมทฺธานํ ทิพฺพสฺส ¶ จกฺขุโน โคจโร โส เอตรหิ สติ โคจโร อิติ อตฺตโน จ ปเรสํ จ ปุพฺเพนิวาสาณํ อเนกวิธํ นานปฺปการกํ ปจฺจุปฺปนฺนมทฺธานํ ทิพฺเพน จกฺขุนา อิมานิ ทฺเว ตถาคตพลานิ, อฏฺมํ ปุพฺเพนิวาโส, นวมํ ทิพฺพจกฺขุ.
ปุน จปรํ ตถาคโต อริยปุคฺคลานํ ฌานํ โวทานํ นิพฺเพธภาคิยํ ปชานาติ อยํ ปุคฺคโล อิมินา มคฺเคน อิมาย ปฏิปทาย อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ อิติ อตฺตโน จ อาสวานํ ขยํ าณํ ทิฏฺเกฏฺานํ จตุภูมิมุปาทาย ยาว นวนฺนํ อรหนฺตานํ อาสวกฺขโย โอธิโส เสกฺขานํ อโนธิโส อรหนฺตานํ. ตตฺถ เจโตวิมุตฺติ ทฺวีหิ อาสเวหิ อนาสวา กามาสเวน จ ภวาสเวน จ, ปฺาวิมุตฺติ ทฺวีหิ อาสเวหิ อนาสวา ทิฏฺาสเวน จ อวิชฺชาสเวน จ, อิมาสํ ทฺวินฺนํ วิมุตฺตีนํ ยถาภูตํ ¶ าณํ, อิทํ วุจฺจติ อาสวกฺขเย าณํ. ทสมํ ตถาคตพลํ.
๒๐. อิเมสุ ¶ ทสสุ พเลสุ ิโต ตถาคโต ปฺจวิธํ สาสนํ เทเสติ สํกิเลสภาคิยํ วาสนาภาคิยํ ทสฺสนภาคิยํ ภาวนาภาคิยํ อเสกฺขภาคิยํ. ตตฺถ โย ตณฺหาสํกิเลโส, อิมสฺส อโลโภ นิสฺสรณํ. โย ทิฏฺิสํกิเลโส, อิมสฺส อโมโห นิสฺสรณํ. โย ทุจฺจริตสํกิเลโส, อิมสฺส ตีณิ กุสลานิ นิสฺสรณํ. กึ นิทานํ? ตีณิ อิมานิ [ตีณิ หิ อิมานิ (ปี.)] มโนทุจฺจริตานิ – อภิชฺฌา พฺยาปาโท มิจฺฉาทิฏฺิ. ตตฺถ อภิชฺฌา มโนทุจฺจริตํ กายกมฺมํ อุปฏฺเปติ, อทินฺนาทานํ สพฺพฺจ ตทุปนิพฺพทฺธํ วาจากมฺมํ อุปฏฺเปติ, มุสาวาทฺจ สพฺพวิตถํ สพฺพํ วาจมภาวํ สพฺพมกฺขํ ปลาสํ อภิชฺฌา อกุสลมูลนฺติ, สุจริเต สุจริตํ มุสาวาทา อทินฺนาทานา อภิชฺฌาย เจตนา, ตตฺถ พฺยาปาโท มโนทุจฺจริตํ กายกมฺมํ อุปฏฺเปติ, ปาณาติปาตํ สพฺพฺจ เมตํ อากฑฺฒนํ ปริกฑฺฒนํ นิพฺพทฺธํ โรจนํ วาจากมฺมํ อุปฏฺเปติ, ปิสุณวาจํ ผรุสวาจํ มิจฺฉาทิฏฺิ มโนทุจฺจริตฺจ อภิชฺฌํ พฺยาปาทํ มิจฺฉาทิฏฺึ ปโยเชติ, ตสฺส โย โกจิ มิจฺฉาทิฏฺิ จาโค ราคโช วา โทสโช วา สพฺพโส มิจฺฉาทิฏฺิ สมฺภูโต อิมินา การเณน มิจฺฉาทิฏฺึ อุปฏฺเปติ, กาเมสุมิจฺฉาจารํ วจีกมฺมํ อุปฏฺเปติ สมฺผปฺปลาปํ. อิมานิ ¶ ตีณิ ทุจฺจริตานิ อกุสลมูลานิ.
ยา อภิชฺฌา, โส โลโภ. โย พฺยาปาโท, โส โทโส. ยา มิจฺฉาทิฏฺิ, โส โมโห. ตานิ อฏฺ มิจฺฉตฺตานิ อุปฏฺเปนฺติ. เตสุ คหิเตสุ ตีสุ อกุสลมูเลสุ ทสวิธํ อกุสลมูลํ ปาริปูรึ คจฺฉติ, ตสฺส ติวิธสฺส ทุจฺจริตสํกิเลสสฺส วาสนาภาคิยฺจ สุตฺตํ นิสฺสรณํ. ตตฺถ ¶ โย พหุสิโต นิทฺเทโส ยถา โลโภ โทโส โมโหปิ, ตตฺถ อสิตุํ เอตฺถ โลโภ อุสฺสโท เตน การเณน เตสุ วา ธมฺเมสุ โลโภ ปฺปิยติ. ตตฺถายํ โมโห อกุสลํ โมโห อยํ อวิชฺชา, สา จตุพฺพิธา รูเป อภินิวิฏฺา, รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, อวิชฺชาคโต รูปวนฺตํ อตฺตานํ, อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมึ วา อตฺตานํ. ตตฺถ กตมํ ปทํ สกฺกายทิฏฺิยา อุจฺเฉทํ วทติ ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติ นตฺถิกทิฏฺิ อธิจฺจสมุปฺปนฺนทิฏฺิ จ อฺโ จ กโรติ, อฺโ ปฏิสํเวทิยติ. ปจฺฉิมสฏฺิกปฺปานํ ตีณิ ปทานิ สกฺกายทิฏฺิยา สสฺสตํ ภชนฺติ ‘‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’’นฺติ อกิริยฺจ ตํ ทุกฺขมิจฺฉโต อเหตุกา จ ปตนฺติ อนชฺฌาภาโว จ กมฺมานํ สพฺพฺจ มานยิ [มานติ (ปี.)]. ตตฺถ ‘‘อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ สํสาเรน ¶ สุทฺธิ อาชีวกา ฉฬาสีติ ปฺเปนฺติ. ยถารูเป สกฺกายทิฏฺิยา จตุวตฺถุกา, เอวํ ปฺจสุ ขนฺเธสุ วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺิยา สสฺสตํ ภชติ. อฺาชีวกา จ สสฺสตวาทิเก จ สีลพฺพตํ ภชนฺติ ปรามสนฺติ ¶ อิมินา ภวิสฺสามิ เทโว วา เทวฺตโร วา, อยํ สีลพฺพตปรามาโส. ตตฺถ สกฺกายทิฏฺิยา โส รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’มิติ ตํ กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ นาธิมุจฺจติ นาภิปฺปสีทติ ปุพฺพนฺเต อปรนฺเต ปุพฺพนฺตาปรนฺเต…เป… อิติ วาสนาภาคิเยสุ ิตสฺส อยํ อุปกฺกิเลโส.
๒๑. ตตฺถ สทฺธินฺทฺริเยน สพฺพํ วิจิกิจฺฉิตํ ปชหติ, ปฺินฺทฺริเยน อุทยพฺพยํ ปสฺสติ, สมาธินฺทฺริเยน จิตฺตํ เอโกทิ กโรติ วีริยินฺทฺริเยน อารภติ. โส อิเมหิ ปฺจหิ อินฺทฺริเยหิ สทฺธานุสารี อเวจฺจปฺปสาเท นิรโต อนนฺตริยํ สมาธึ อุปฺปาเทติ. อินฺทฺริเยหิ สุทฺเธหิ ธมฺมานุสารี อปฺปจฺจยตาย อนนฺตริยํ สมาธึ อุปฺปาเทติ. โส ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ. สจฺจานิ อิทํ ทสฺสนภาคิยํ สุตฺตํ. ตสฺส ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ตีณิ สํโยชนานิ ทสฺสนปหาตพฺพานิ สพฺเพน สพฺพํ ปหีนานิ ทฺเว ปุคฺคลกตานิ. ตตฺถ ตีณิ อกุสลมูลานิ ภาวนาปหาตพฺพานิ อุปริกฺขิตฺตานิ ฉ ภเว นิพฺพตฺเตนฺติ. ตตฺถ เตสุ อภิชฺฌาย จ พฺยาปาเทสุ ตนุกเตสุ ฉ ภวา ปริกฺขยา มริยาทํ คจฺฉนฺติ, ทฺเว ภวา อวสิฏฺา. ตสฺส อภิชฺฌา จ พฺยาปาโท จ สพฺเพน สพฺพํ ปริกฺขีณา โหนฺติ. เอโก ภโว อวสิฏฺโ โหติ. โส จ มานวเสน นิพฺพตฺเตติ. กิฺจาปิ เอตฺถ อฺเปิ จตฺตาโร กิเลสา รูปราโค ภวราโค อวิชฺชา อุทฺธจฺจํ เกตุสฺมิมานภูตา นปฺปฏิพลา อสฺมิมานํ วินิวตฺเตตุํ, สพฺเพปิ ¶ เต อสฺมิมานสฺส ปหานํ อารภเต. ขีเณสุ น จ เตสุ อิทมุตฺตริทสฺสนภูมิยํ ปฺจสุ เสกฺขปุคฺคเลสุ ตีสุ จ ปฏิปฺปนฺนเกสุ ทฺวีสุ จ ผลฏฺเสุ ภาวนาภาคิยํ สุตฺตํ. ตทุตฺตริ อเสกฺขภาคิยสุตฺตํ, กตฺถจิ ภูมิ นิปีฬิยติ. อิทฺจ ปฺจมํ สุตฺตํ. ติณฺณํ ปุคฺคลานํ เทสิตํ ปุถุชฺชนสฺส เสกฺขสฺส อเสกฺขสฺส สํกิเลสภาคิยํ วาสนาภาคิยํ. ปุถุชฺชนสฺส ¶ ทสฺสนภาคิยํ. ภาวนาภาคิยํ ปฺจนฺนํ เสกฺขานํ. ยํ ปมนิทฺทิฏฺํ อเสกฺขภาคิยํ สพฺเพสํ อรหนฺตานํ. สา ปน ปฺจวิธา สตฺตวีสอากาเร [สตฺตวีสํ อากาเร (ปี.)] ปริเยสิตพฺพํ. เอเตสุ ตสฺส คตีนํ ตโต อุตฺตริ. ตฺจ โข สงฺเขเปน ปฺาสาย อากาเรหิ ¶ สมฺปตติ, เย ปฺาส อาการา สาสเน นิทฺทิฏฺา, เต สงฺขิปิยนฺตา ทสหิ อากาเรหิ ปตนฺติ. เย อริยสจฺจํ นิกฺเขเปน ิเต สงฺขิปิยตฺตา อฏฺสุ อากาเรสุ ปตนฺติ. จตูสุ จ สาธารเณสุ สุตฺเตสุ ยา หารสมฺปาตสฺส ภูมิ, เต สงฺขิปิยนฺตา ปฺจสุ สุตฺเตสุ ปตนฺติ. สํกิเลสภาคิเย วาสนาภาคิเย ภาวนาภาคิเย นิพฺเพธภาคิเย อเสกฺขภาคิเย จ. เต สงฺขิปิยนฺตา จตูสุ สุตฺเตสุ ปตนฺติ. สํกิเลสภาคิเย วาสนาภาคิเย นิพฺเพธภาคิเย อเสกฺขภาคิเย จ. เต สงฺขิปิยมานา ตีสุ สุตฺเตสุ ปตนฺติ, ปุถุชฺชนภาคิเย เสกฺขภาคิเย อเสกฺขภาคิเย จ. เต สงฺขิปิยนฺตา ทฺวีสุ สุตฺเตสุ ปตนฺติ นิพฺเพธภาคิเย จ ปุพฺพโยคภาคิเย จ. ยถา วุตฺตํ ¶ ภควตา ทฺเว อตฺถวเส สมฺปสฺสมานา ตถาคตา อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา ธมฺมํ เทเสนฺติ สุตฺตํ เคยฺยํ…เป… สตฺถา ปุพฺพโยคสมนฺนาคเต อปฺปกสิเรน มฺมานา วสิยนฺติ ปุพฺพโยคา จ ภวิสฺสนฺติ สนฺตานํ มฺมานาธราย. ตตฺถ ปฺาเวมตฺตตํ อตฺตโน สมนุปสฺสมาเนน อฏฺวิเธ สุตฺตสงฺเขเป, ยตฺถ ยตฺถ สกฺโกติ, ตตฺถ ตตฺถ โยเชตพฺพํ. ตตฺถ ตตฺถ โยเชตฺวา สุตฺตสฺส อตฺโถ นิทฺทิสิตพฺโพ. น หิ สติ เวทนา มโน ธาเรตฺวา สกฺกา เยน เกนจิ สุตฺตสฺส อตฺโถ ยถาภูตํ นิทฺทิสิตุํ.
ตตฺถ ปุริมกานํ สุตฺตานํ อิมา อุทฺทานคาถา
กามนฺธา ชาลสฺฉนฺนา, ปฺจ นีวรณานิ จ;
มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา, มหานาโม จ สากิโย.
อุทฺธํ อโธ วิปฺปมุตฺโต, ยฺจ สีลกิมตฺถิยา;
ยสฺส เสลูปมํ จิตฺตํ, อุปติสฺส ปุจฺฉาทิกา.
ยสฺส กายคตาสติ, ฉนฺนํ ตโมปรายโณ;
น ตํ ทฬฺหํ เจตสิกํ, อยํ โลโกติอาทิกํ.
จตฺตาโร เจว ปุคฺคลา, ททโต ปฺุํ ปวฑฺฒิตํ;
โสตานุคตธมฺเมสุ, อิมา เตสํ อุทฺทานคาถา.
๒๒. ตตฺถ ¶ กตมา อาณตฺติ?
สเจ ภายถ [อุทา. ๔๔] ทุกฺขสฺส, สเจ โว ทุกฺขมปฺปิยํ;
มากตฺถ ปาปกํ กมฺมํ, อาวิ วา ยทิ วา รโห.
‘‘อตีเต ¶ , ราธ, รูเป อนเปกฺโข โหหี’’ติ วิตฺถาเรน กาตพฺพา. ‘‘สีลวนฺเตน ¶ , อานนฺท, ปุคฺคเลน สทา กรณียา กินฺติเม อวิปฺปฏิสาโร อสฺสา’’ติ. อยํ วุจฺจติ อาณตฺติ.
ตตฺถ กตมํ ผลํ?
ธมฺโม หเว รกฺขติ ธมฺมจารึ, ฉตฺตํ มหนฺตํ ยถ วสฺสกาเล;
เอสานิสํโส ธมฺเม สุจิณฺเณ, น ทุคฺคตึ คจฺฉติ ธมฺมจารี.
อิทํ ผลํ.
ตตฺถ กตโม อุปาโย?
‘‘สพฺเพ ธมฺมา [ธ. ป. ๒๗๙] อนตฺตา’’ติ, ยทา ปฺาย ปสฺสติ;
อถ นิพฺพินฺทติ ทุกฺเข, เอส มคฺโค วิสุทฺธิยา.
‘‘สตฺตหงฺเคหิ สมนฺนาคโต โข, ภิกฺขุ, อปิ หิมวนฺตํ ปพฺพตราชานํ จาเลยฺย, โก ปน วาโท ฉวํ อวิชฺชํ สตฺตเกสุ’’ เวยฺยากรณํ กาตพฺพํ. อยํ อุปาโย.
ตตฺถ กตมา อาณตฺติ จ ผลฺจ?
สเจ ภายถ ทุกฺขสฺส, สเจ โว ทุกฺขมปฺปิยํ;
มากตฺถ ปาปกํ กมฺมํ, อาวิ วา ยทิ วา รโห.
สเจ หิ ปาปกํ กมฺมํ, กโรถ วา กริสฺสถ;
น โว ทุกฺขา ปโมกฺขาตฺถิ, อุปจฺจาปิ ปลายตํ [ปลายโต (ปี.)].
ปุริมิกาย ¶ คาถาย อาณตฺติ ปจฺฉิมิกาย ผลํ. สีเล ปติฏฺาย ทฺเว ธมฺมา ภาเวตพฺพา ยา จ จิตฺตภาวนา ยา จ ปฺาภาวนา ยา จ อาณตฺติ ราควิราคา จ ผลํ.
ตตฺถ ¶ กตมํ ผลฺจ อุปาโย จ?
สีเล ปติฏฺาย [สํ. นิ. ๑.๒๓] นโร สปฺโ, จิตฺตํ ปฺฺจ ภาวยํ;
อาตาปี นิปโก ภิกฺขุ, โส อิมํ วิชฏเย ชฏํ.
ปุริมิกาย อฑฺฒคาถาย อุปาโย, ปจฺฉิมิกาย อฑฺฒคาถาย ผลํ. นนฺทิโย [นนฺทิโก (ปี. ก.)] สกฺโก อิสิวุตฺถปุริริกามเอกรกฺเข [อิสิวุตฺต… (ปี.)] สุตฺตํ มูลโต อุปาทาย ยาว ¶ ฉสุ ธมฺเมสุ. อุตฺตริ ปฺจสุ ธมฺเมสุ ยาจโยโค [โย จ โยโค (ปี.)] กรณีโย, อยํ อุปาโย. อสหคตสฺส กามาสวาปิ จิตฺตํ มุจฺจตีติ. สพฺพาสุ ฉสุ ตีสุ. อยํ อุปาโย จ ผลฺจ.
ตตฺถ กตมา อาณตฺติ จ ผลฺจ อุปาโย จ?
สฺุโต โลกํ อเวกฺขสฺสุ, โมฆราช สทา สโต;
อตฺตานุทิฏฺึ อุหจฺจ [อูหจฺจ (สุ. นิ. ๑๑๒๕)], เอวํ มจฺจุตโร สิยา.
‘‘สฺุโต โลกํ อเวกฺขสฺสุ, โมฆราชา’’ติ อาณตฺติ. ‘‘สทา สโต’’ติ อุปาโย. ‘‘อตฺตานุทิฏฺึ อุหจฺจ, เอวํ มจฺจุตโร สิยา’’ติ ผลํ. สมาธึ, ภิกฺขเว, ภาเวถ, สมาหิโต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ รูปํ อนิจฺจนฺติ ปชานาติ. เอวํ ปสฺสํ อริยสาวโก ปริมุจฺจติ ชาติยาปิ…เป… อุปายาเสหิปิ อิธ ตีณิปิ’’.
กามํ กามยมานสฺส, ตสฺส เจตํ สมิชฺฌติ. อยํ อสฺสาโท.
‘‘ธมฺมจริยา ¶ สมจริยา กุสลจริยา เหตูหิ, พฺราหฺมณ, เอวมิเธกจฺเจ สตฺตา กายสฺส เภทา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชนฺติ’’. อยํ อสฺสาโท.
ตตฺถ ¶ กตโม อาทีนโว?
กาเมสุ เว หฺเต สพฺพา มุจฺเจว – อยํ อาทีนโว. ปเสนทิสํยุตฺตเก สุตฺเต ปพฺพโตปมา – อยํ อาทีนโว.
ตตฺถ กตมํ นิสฺสรณํ?
โย กาเม ปริวชฺเชติ, สปฺปสฺเสว ปทา สิโร;
โสมํ วิสตฺติกํ โลเก, สโต สมติวตฺตติ.
สํยุตฺตเก สุตฺตํ ปาริจฺฉตฺตโก ปณฺฑุปลาโส สนฺนิปลาโส – อิทํ นิสฺสรณํ.
ตตฺถ ¶ กตโม อสฺสาโท จ อาทีนโว จ?
ยานิ [ชา. ๑.๒.๑๔๔ ทุกนิปาเต] กโรติ ปุริโส, ตานิ อตฺตนิ ปสฺสติ;
กลฺยาณการี กลฺยาณํ, ปาปการี จ ปาปกํ.
ตตฺถ ยํ ปาปการี ปจฺจนุโภติ อยํ อสฺสาโท. ลาภาลาภอฏฺเกสุ พฺยากรณํ, ตตฺถ อลาโภ อยโส นินฺทา ทุกฺขํ, อยํ อาทีนโว. ลาโภ ยโส สุขํ ปสํสา, อยํ อสฺสาโท.
ตตฺถ กตมํ อสฺสาโท จ นิสฺสรณฺจ?
‘‘สุโข วิปาโก ปฺุานํ, อธิปฺปาโย จ อิชฺฌติ;
ขิปฺปฺจ ปรมํ สนฺตึ, นิพฺพานมธิคจฺฉตี’’ติ.
โย จ วิปาโก ปฺุานํ ยา จ อธิปฺปายสฺส อิชฺฌนา, อยํ อสฺสาโท. ยํ ขิปฺปฺจ ปรมํ สนฺตึ นิพฺพานมธิคจฺฉติ, อิทํ นิสฺสรณํ.
พาตฺตึสาย เจว มหาปุริสลกฺขเณหิ สมนฺนาคตสฺส มหาปุริสสฺส ทฺเวเยว คติโย โหนฺติ, สเจ ¶ อคารํ อชฺฌาวสติ, ราชา ¶ โหติ จกฺกวตฺตี ยาว อภิวิชินิตฺวา อชฺฌาวสติ อยํ อสฺสาโท. สเจ อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชติ สพฺเพน โอเฆน [โอสเธน (ปี. ก.)] นิสฺสรณํ อยํ อสฺสาโท จ นิสฺสรณฺจ.
ตตฺถ กตโม อาทีนโว จ นิสฺสรณฺจ?
อาทานสฺส [อาทินฺนสฺส (ก.)] ภยํ ตฺวา, ชาติมรณสมฺภวํ;
อนาทาตุํ นิพฺพตฺตติ, ชาติมรณสงฺขยา.
ปุริมิกาย อฑฺฒคาถาย ชาติมรณสมฺภโว อาทีนโว. อนาทาตุํ นิพฺพตฺตติ ชาติมรณสงฺขยาติ นิสฺสรณํ.
กิจฺฉํ วตายํ โลโก อาปนฺโน ยมิทํ ชายเต จ มียเต จ. ยาว กุทสฺสุนามสฺส ทุกฺขสฺส อนฺโต ภวิสฺสติ ปรโต วาติ เอตฺถ ยา อุปริกฺขา, อยํ อาทีนโว. โย เคธํ ตฺวา อภินิกฺขมติ ยาว ปุราณกาย ราชธานิยา, อิทํ นิสฺสรณํ. อยํ อาทีนโว จ นิสฺสรณฺจ.
ตตฺถ ¶ กตโม อสฺสาโท จ อาทีนโว จ นิสฺสรณฺจ?
กามา หิ จิตฺรา วิวิธา [มธุรา (เถรคา. ๗๘๗)] มโนรมา, วิรูปรูเปหิ มเถนฺติ จิตฺตํ;
ตสฺมา อหํ [เถรคา. ๗๘๗] ปพฺพชิโตมฺหิ ราช, อปณฺณกํ สามฺเมว เสยฺโย.
ยํ ‘‘กามา หิ จิตฺรา วิวิธา มโนรมา’’ติ อยํ อสฺสาโท. ยํ ‘‘วิรูปรูเปหิ มเถนฺติ จิตฺต’’นฺติ อยํ อาทีนโว. ยํ อหํ ¶ อคารสฺมา ปพฺพชิโตมฺหิ ราช อปณฺณกํ สามฺเมว เสยฺโยติ อิทํ นิสฺสรณํ.
พลวํ พาโลปมสุตฺตํ ยํ อาสาย วา เวทนียํ กมฺมํ คาหติ, ตถา เจปิ ยํ ยํ ปาปกมฺมํ อนุโภติ, ตตฺถ ทุกฺขเวทนีเยน กมฺเมน อภาวิตกาเยน จ ยาว ปริตฺตเจตโส จ อาทีนวํ ทสฺเสติ สุขเวทนีเยน กมฺเมน อสฺสาเทติ. ยํ ปุราสทิโส โหติ. ภาวิตจิตฺโต ภาวิตกาโย ภาวิตปฺโ มหานาโม อปริตฺตเจตโส, อิทํ นิสฺสรณํ.
๒๔. ตตฺถ ¶ กตมํ โลกิกํ สุตฺตํ?
น หิ ปาปํ กตํ กมฺมํ, สชฺชุขีรํว มุจฺจติ;
ฑหนฺตํ พาลมนฺเวติ, ภสฺมจฺฉนฺโนว [ภสฺมาฉนฺโนว (ก.) ปสฺส ธ. ป. ๗๑] ปาวโก.
จตฺตาริ อคติคมนานิ, อิทํ โลกิกํ สุตฺตํ.
ตตฺถ กตมํ โลกุตฺตรํ สุตฺตํ?
‘‘ยสฺสินฺทฺริยานิ สมถงฺคตานิ [สมถํ คตานิ (ปี.) ปสฺส ธ. ป. ๙๔], อสฺสา ยถา สารถินา สุทนฺตา;
ปหีนมานสฺส อนาสวสฺส, เทวาปิ ตสฺส ปิหยนฺติ ตาทิโน’’ติ.
‘‘อริยํ โว, ภิกฺขเว, สมฺมาสมาธึ เทเสสฺสามี’’ติ อิทํ โลกุตฺตรํ สุตฺตํ.
ตตฺถ ¶ กตมํ โลกิกํ โลกุตฺตรฺจ สุตฺตํ?
สตฺติยา วิย โอมฏฺโ, ทยฺหมาโนว มตฺถเก;
กามราคปฺปหานาย, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช.
‘‘สตฺติยา วิย โอมฏฺโ, ทยฺหมาโนว มตฺถเก’’ติ โลกิกํ;
‘‘กามราคปฺปหานาย, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติ โลกุตฺตรํ;
กพฬีกาเร ¶ อาหาเร อตฺถิ ฉนฺโทติ โลกิกํ. นตฺถิ ฉนฺโทติ โลกุตฺตรํ สุตฺตํ.
ตตฺถ กตมํ กมฺมํ?
โย ปาณมติปาเตติ, มุสาวาทฺจ ภาสติ;
โลเก อทินฺนํ อาทิยติ [อาทิยิ (ก.) ปสฺส อ. นิ. ๕.๑๗๔], ปรทารฺจ คจฺฉติ.
สุราเมรยปานฺจ, โย นโร อนุยฺุชติ;
อปฺปหาย ¶ ปฺจ เวรานิ, ทุสฺสีโล อิติ วุจฺจติ.
ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, ทุจฺจริตานิ. อิทํ กมฺมํ.
ตตฺถ กตโม วิปาโก?
สฏฺิวสฺสสหสฺสานิ, ยถารูปี วิปจฺจคา.
‘‘ทิฏฺา มยา, ภิกฺขเว [สํ. นิ. ๔.๑๓๕], ฉ ผสฺสายตนิกา นาม นิรยา. ทิฏฺา มยา, ภิกฺขเว, ฉ ผสฺสายตนิกา นาม สคฺคา’’. อยํ วิปาโก.
ตตฺถ กตมํ กมฺมฺจ วิปาโก จ?
อยสาว มลํ สมุฏฺิตํ, ตตุฏฺาย ตเมว ขาทติ;
เอวํ อติโธนจารินํ, สานิ กมฺมานิ นยนฺติ ทุคฺคตึ.
อยสาว มลํ สมุฏฺิตํ, ยาว สานิ กมฺมานีติ อิทํ กมฺมํ. นยนฺติ ทุคฺคตินฺติ วิปาโก.
จตูสุ สมฺมาปฏิปชฺชมาโน มาตริ ปิตริ ตถาคเต ตถาคตสาวเก ¶ ยา สมฺมาปฏิปตฺติ, อิทํ กมฺมํ. ยํ เทเวสุ อุปปชฺชติ, อยํ วิปาโก. อิทํ กมฺมฺจ วิปาโก จ.
๒๕. ตตฺถ ¶ กตมํ นิทฺทิฏฺํ สุตฺตํ?
เนลงฺโค เสตปจฺฉาโท, เอกาโร วตฺตตี [วตฺตเต (ก.) อุทา. ๖๕] รโถ;
อนีฆํ ปสฺส อายนฺตํ, ฉินฺนโสตํ อพนฺธนํ;
ยํ วา จิตฺตํ สมเณสุ, จิตฺตาคหปติ ทิสฺสติ.
เอวํ อิมาย คาถาย นิทฺทิฏฺโ อตฺโถ.
โคปาลโกปเม ¶ เอกาทส ปทานิ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ รูปฺู โหติ. ยา จ อติเรกปูชาย ปูเชตา โหตีติ. อิมานิ เอกาทส ปทานิ ยถาภาสิตานิ นิทฺทิฏฺโ อตฺโถ.
ตตฺถ กตโม อนิทฺทิฏฺโ อตฺโถ?
สุโข วิเวโก ตุฏฺสฺส, สุตธมฺมสฺส ปสฺสโต;
อพฺยาปชฺชํ [อพฺยาปชฺฌํ (ปี. ก.) ปสฺส อุทา. ๑๑] สุขํ โลเก, ปาณภูเตสุ สํยโมติ.
สุขา วิราคตา โลเก, กามานํ สมติกฺกโม;
อสฺมิมานสฺส โย วินโย, เอตํ เว ปรมํ สุขนฺติ.
อิทํ อนิทฺทิฏฺํ. อฏฺ มหาปุริสวิตกฺกา. อิทํ อนิทฺทิฏฺํ.
ตตฺถ กตมํ นิทฺทิฏฺฺจ อนิทฺทิฏฺฺจ?
ปสนฺนเนตฺโต [สุ. นิ. ๕๕๕] สุมุโข, พฺรหา อุชุ ปตาปวา;
มชฺเฌ สมณสงฺฆสฺส, อาทิจฺโจว วิโรจสิ.
ปสนฺนเนตฺโต ¶ ยาว อาทิจฺโจว วิโรจสีติ นิทฺทิฏฺโ. ปสนฺนเนตฺโต โย ภควา กถฺจ ปน ปสนฺนเนตฺตตา, กถํ สุมุขตา, กถํ พฺรหกายตา, กถํ อุชุกตา, กถํ ปตาปวตา, กถํ วิโรจตาติ อนิทฺทิฏฺโ. เผณปิณฺโฑปมํ เวยฺยากรณํ ยถา เผณปิณฺโฑ เอวํ รูปํ ยถา ปุพฺพุโฬ เอวํ เวทนา มายา วิฺาณํ ปฺจกฺขนฺธา ปฺจหิ อุปมาหิ นิทฺทิฏฺา. เกน การเณน เผณปิณฺโฑปมํ รูปํ สพฺพฺจ จกฺขุวิฺเยฺยํ ยํ วา จตูหิ อายตเนหิ? กถํ เวทนา ปุพฺพุฬูปมา? กตรา จ สา เวทนา สุขา ทุกฺขา อทุกฺขมสุขา? เอวเมสา อนิทฺทิฏฺา. เอวํ นิทฺทิฏฺฺจ อนิทฺทิฏฺฺจ.
๒๖. ตตฺถ ¶ กตมํ าณํ?
ปฺา หิ เสฏฺา โลกสฺมึ, ยายํ นิพฺเพธคามินี;
ยาย [ยายํ (ก.) ปสฺส อิติวุ. ๔๑] สมฺมา ปชานาติ, ชาติมรณสงฺขยํ.
ตีณิมานิ ¶ อินฺทฺริยานิ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ อฺินฺทฺริยํ อฺาตาวินฺทฺริยํ, อิทํ าณํ.
ตตฺถ กตมํ เนยฺยํ?
กาเมสุ [อุทา. ๖๓] สตฺตา กามสงฺคสตฺตา, สํโยชเน วชฺชมปสฺสมานา;
น หิ ชาตุ สํโยชนสงฺคสตฺตา, โอฆํ ตเรยฺยุํ วิปุลํ มหนฺตํ.
จตูหิ ¶ องฺเคหิ สมนฺนาคตา กายสฺส เภทา เทเวสุ อุปฺปชฺชนฺติ. อุทาเน กาปิยํ สุตฺตํ อปณฺณกปสาทนียํ – อิทํ เนยฺยํ.
ตตฺถ กตมํ าณฺจ เนยฺยฺจ?
สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตาติ, ยทา ปฺาย ปสฺสติ;
อถ นิพฺพินฺทติ ทุกฺเข, เอส มคฺโค วิสุทฺธิยา.
ยทา ปสฺสตีติ าณํ. โย สพฺพธมฺเม อนตฺตากาเรน อุปฏฺเปติ อิทํ เนยฺยํ.
จตฺตาริ อริยสจฺจานิ, ตตฺถ ตีณิ เนยฺยานิ มคฺคสจฺจํ สีลกฺขนฺโธ จ ปฺากฺขนฺโธ จ, อิทํ าณฺจ เนยฺยฺจ.
เอเสว มคฺโค [ธ. ป. ๒๗๔ ธมฺมปเท] นตฺถฺโ, ทสฺสนสฺส วิสุทฺธิยา;
เอตฺหิ ตุมฺเห ปฏิปชฺชถ, มารสฺเสตํ ปโมหนํ.
จตูหิ องฺเคหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก อตฺตนาว [อตฺตนาเยว (ก.) สํ. นิ. ๕.๑๐๐๓] อตฺตานํ พฺยากเรยฺย ‘‘ขีณนิรโยมฺหิ ยาว โสตาปนฺโนหมสฺมิ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’ติ. อิทํ ทสฺสนํ.
ยสฺสินฺทฺริยานิ สุภาวิตานิ, อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา จ สพฺพโลเก;
โส ปุคฺคโล มติ จ รูปสฺี, สุโมหคตา น ชานาติ [กึสุ โมหคตานุ ชานาติ (ก.)].
จตฺตาริ ธมฺมปทานิ – อนภิชฺฌา อพฺยาปาโท สมฺมาสติ สมฺมาสมาธิ. อยํ ¶ ภาวนา.
ตตฺถ กตมํ ทสฺสนฺจ ภาวนา จ?
วจสา มนสาถ กมฺมุนา จ, อวิรุทฺโธ สมฺมา วิทิตฺวา [วิทิตฺวาน (ก.) สุ. นิ. ๓๖๗] ธมฺมํ;
นิพฺพานปทาภิปตฺถยาโน, สมฺมา โส โลเก ปริพฺพเชยฺย.
โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกาตุกาเมน กตเม ธมฺมา มนสิกาตพฺพา, ภควา อาห ปฺจุปาทานกฺขนฺธา. อิทํ ทสฺสนฺจ ภาวนา จ.
ยานิ กโรติ ปุริโสติ วิตฺถาโร. ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, สุจริตานิ. อิเม วิปากธมฺมธมฺมา.
ตตฺถ กตเม นวิปากธมฺมธมฺมา?
รูปํ เวทยิตํ สฺา, วิฺาณํ ยา เจว เจตนา;
เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตา, อิติ ทิฏฺโ วิรชฺชติ.
ปฺจิเม, ภิกฺขเว, ขนฺธา – อิเม นวิปากธมฺมธมฺมา.
ตตฺถ กตโม เนววิปาโก นวิปากธมฺมธมฺโม?
‘‘เย ¶ เอวํ ปฏิปชฺชนฺติ, นยํ พุทฺเธน เทสิตํ;
เต ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสนฺติ, สตฺถุสาสนการกา’’ติ.
อิติ ยา จ สมฺมาปฏิปตฺติ โย จ นิโรโธ, อุภยเมตํ เนววิปาโก นวิปากธมฺโม. พฺรหฺมจริยํ ¶ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ, พฺรหฺมจริยผลานิ จ พฺรหฺมจริยฺจ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค พฺรหฺมจริยผลานิ โสตาปตฺติผลํ ยาว อรหตฺตํ.
๒๙. ตตฺถ ¶ กตมํ สกวจนํ?
สพฺพปาปสฺส อกรณํ, กุสลสฺส อุปสมฺปทา;
สจิตฺตปริโยทปนํ, เอตํ พุทฺธาน สาสนํ.
ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, วิโมกฺขมุขานิ. อิทํ สกวจนํ.
ตตฺถ กตมํ ปรวจนํ?
นตฺถิ ปุตฺตสมํ เปมํ, นตฺถิ โคณสมิตํ ธนํ;
นตฺถิ สูริยสมา อาภา, สมุทฺทปรมา สรา.
เหตุนา มาริสา โกสิยา สุภาสิเตน สงฺคามวิชโย โสปิ นาม, ภิกฺขเว, สกฺโก เทวานมินฺโท สกํ ผลํ ปริภฺุชมาโนติ วิตฺถาเรน กาตพฺพํ. อิทํ ปรวจนํ.
ตตฺถ กตมํ สกวจนฺจ ปรวจนฺจ?
‘‘ยํ ปตฺตํ ยฺจ ปตฺตพฺพํ, อุภยเมตํ รชานุกิณฺณํ;
เย เอวํวาทิโน นตฺถิ, เตสํ กาเมสุ โทโส’’ติ.
อิทํ ปรวจนํ. เย จ โข เต อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม วฏฺฏํ เตสํ นตฺถิ ปฺาปนาย. อิทํ สกวจนํ.
‘‘นนฺทติ ¶ ¶ ปุตฺเตหิ ปุตฺติมา, โคมา โคหิ [โภคิโก โภเคหิ (ปี.) สํ. นิ. ๑.๑๒] ตเถว นนฺทติ;
อุปธี หิ นรสฺส นนฺทนา, น หิ โส นนฺทติ โย นิรูปธี’’ติ – ปรวจนํ.
‘‘โสจติ ปุตฺเตหิ ปุตฺติมา, โคมา โคหิ ตเถว โสจติ;
อุปธี หิ นรสฺส โสจนา, น หิ โส โสจติ โย นิรูปธี’’ติ – สกวจนํ.
อิทํ สกวจนํ ปรวจนฺจ.
๓๐. ตตฺถ ¶ กตมํ สตฺตาธิฏฺานํ?
เย เกจิ ภูตา ภวิสฺสนฺติ เย วาปิ, สพฺเพ คมิสฺสนฺติ ปหาย เทหํ;
ตํ สพฺพชานึ กุสโล วิทิตฺวา, ธมฺเม [อาตาปิโย (อุทา. ๔๒)] ิโต พฺรหฺมจริยํ จเรยฺย.
ตโยเม, ภิกฺขเว, สตฺถาโร, ตถาคโต อรหํ เสกฺโข ปฏิปโท. อิทํ สตฺตาธิฏฺานํ.
ตตฺถ กตมํ ธมฺมาธิฏฺานํ?
ยฺจ กามสุขํ [อุทา. ๑๒] โลเก, ยฺจิทํ ทิวิยํ สุขํ;
ตณฺหกฺขยสุขสฺเสเต, กลํ นาคฺฆนฺติ โสฬสึ.
สตฺติเม ¶ , ภิกฺขเว, โพชฺฌงฺคา, อิทํ ธมฺมาธิฏฺานํ.
ตตฺถ กตมํ สตฺตาธิฏฺานฺจ ธมฺมาธิฏฺานฺจ? ทุทฺทสมนฺตํ สจฺจํ ทุทฺทโส ปฏิเวโธ พาเลหิ, ชานโต ปสฺสโต นตฺถิ นนฺทีติ วทามิ. ทุทฺทสมนฺตํ สจฺจํ ทุทฺทโส ปฏิเวโธ พาเลหีติ ธมฺมาธิฏฺานํ. ชานโต ปสฺสโต นตฺถิ นนฺทีติ สตฺตาธิฏฺานํ. ทารุกฺขนฺโธปมํ คงฺคาย ตีริยา โอริมฺจ ตีรํ ปาริมฺจ ตีรํ ถเล วา [ถเลว จ (ก.) สํยุตฺตนิกาเย] น จ อุสฺสีทนํ, มชฺเฌ จ น สํสีทนํ มนุสฺสคฺคาโห จ อมนุสฺสคฺคาโห จ อนฺโตปูติภาโว จ, อิทํ ธมฺมาธิฏฺานํ. เอวํ ปน ภิกฺขุ นิพฺพานนินฺโน ภวิสฺสติ นิพฺพานปรายโณติ สตฺตาธิฏฺานํ. อิทํ สตฺตาธิฏฺานฺจ ธมฺมาธิฏฺานฺจ.
ตตฺถ กตโม ถโว?
มคฺคานฏฺงฺคิโก ¶ เสฏฺโ, สจฺจานํ จตุโร ปทา;
วิราโค เสฏฺโ ธมฺมานํ, ทฺวิปทานฺจ จกฺขุมา.
ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, อคฺคานิ – พุทฺโธ สตฺตานํ, วิราโค ธมฺมานํ, สงฺโฆ คณานํ. อยํ ถโว.
๓๑. ตตฺถ ¶ กตมํ อนฺุาตํ?
กาเยน ¶ [ธ. ป. ๓๖๑] สํวโร สาธุ, สาธุ วาจาย สํวโร;
มนสา สํวโร สาธุ, สาธุ สพฺพตฺถ สํวุโต;
สพฺพตฺถ สํวุโต ภิกฺขุ, สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจติ.
อิทํ ภควตา อนฺุาตํ.
ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, กรณียานิ – กายสุจริตํ วจีสุจริตํ มโนสุจริตํ. อิทํ อนฺุาตํ.
ตตฺถ กตมํ ปฏิกฺขิตฺตํ?
นตฺถิ ปุตฺตสมํ เปมํ. วิตฺถาโร อิทํ ปฏิกฺขิตฺตํ.
ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, อกรณียานิ สยํ อภิฺาย เทสิตานิ. กตมานิ ตีณิ? กายทุจฺจริตํ วจีทุจฺจริตํ มโนทุจฺจริตํ. อิทํ ปฏิกฺขิตฺตํ.
ตตฺถ กตมํ อนฺุาตฺจ ปฏิกฺขิตฺตฺจ?
กาเยน กุสลํ กเร, อสฺส กาเยน สํวุโต;
กายทุจฺจริตํ หิตฺวา, กายสุจริตํ จเร.
ทฺวีหิ ปมปเทหิ จตุตฺเถน จ ปเทน อนุชานาติ. กายทุจฺจริตํ หิตฺวาติ ตติเยน ปเทน ปฏิกฺขิตฺตนฺติ. มหาวิภงฺโค อจิรตปานาโท.
ตตฺถิมา อุทฺทานคาถา
สเจ ¶ ภายสิ ทุกฺขสฺส, มาภินนฺทิ อนาคตํ;
วสฺสกาเล ยถา ฉตฺตํ, กุสลานิ กมตฺถเก.
สพฺเพ ¶ ธมฺมา อนตฺตาติ, สมาคตํ วิจาลเย;
น โว ทุกฺขา ปโมกฺขาตฺถิ, สมโถ จ วิปสฺสนา.
กามจฺฉนฺทํ อุปาทาย, โย โส วิตกฺเกหิ ขชฺชติ;
สุภาวิตตฺเต โพชฺฌงฺเค, โส อิมํ วิชฏเย ชฏํ.
สฺุโต โลกํ อเวกฺขสฺสุ, สมาธิภาวิ ภาวเส;
กามํ กามยมานสฺส, ธมฺมจริยาย สุคตึ.
หฺเต สพฺพา มุจฺเจว, นิปฺโปเนฺโต จตุทฺทิสา;
โย กาเม ปริวชฺเชติ, ปาริฉตฺโตปเมว จ.
ยานิ ¶ กโรติ ปุริโส, โลกธมฺมา ปกาสิตา;
สุโข วิปาโก ปฺุานํ, ตติยํ อฺํ น วิชฺชติ.
อาทานสฺส ภยํ ตฺวา, ชายเต ชียเตปิ จ;
กามา หิ จิตฺรา วิวิธา, อถ โลณสลฺโลปมํ.
น หิ ปาปํ กตํ กมฺมํ, อคตีหิ จ คจฺฉติ;
ยสฺสินฺทฺริยานิ สมถงฺคตานิ, ตเถว ปฺจาณิโก.
สตฺติยา วิย โอมฏฺโ, วิฺาณฺจ ปติฏฺิตา;
โย ปาณมติปาเตติ, ตีณิ ทุจฺจริตานิ จ.
สฏฺิวสฺสสหสฺสานิ, ขณํ ลทฺธาน ทุลฺลภํ;
อยสาว มลํ สมุฏฺิตํ, จตูสุ ปฏิปตฺติสุ.
เนลงฺโค ¶ เสตปจฺฉาโท, อถ โคปาลโกปมํ;
สุโข วิเวโก ตุฏฺสฺส, วิตกฺกา จ สุเทสิตา.
เผณปิณฺโฑปมํ รูปํ, พฺรหา อุชุ ปตาปวา;
ปฺา หิ เสฏฺา โลกสฺมึ, อนฺา ตีณิ อินฺทฺริยานิ.
กาเมสุ ¶ สตฺตา กามสงฺคสตฺตา, อถ วณฺโณ รหสฺสวา;
สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตาติ, อริยสจฺจฺจ เทสิตํ.
เอเสว มคฺโค นตฺถฺโ, โสตาปนฺโนติ พฺยากเร;
ยสฺสินฺทฺริยานิ สุภาวิตานิ, อถ ธมฺมปเทหิ จ.
วจสา มนสา เจว, ปฺจกฺขนฺธา อนิจฺจโต;
ยานิ กโรติ ปุริโส, ตีณิ สุจริตานิ จ.
รูปํ เวทยิตํ สฺา, ปฺจกฺขนฺธา ปกาสิตา;
โย เอวํ ปฏิปชฺชติ, พฺรหฺมา เจว ผลานิ จ.
สพฺพปาปสฺส อกรณํ, วิโมกฺขา ตํ หิ เทสิตา;
นตฺถิ ปุตฺตสมํ เปมํ, เทวานํ อสุราน จ.
ยํ ปตฺตํ ยฺจ ปตฺตพฺพํ, นนฺทติ โสจติ นิจฺจํ;
เย เกจิ ภูตา ภวิสฺสนฺติ, สตฺถาโร จ ปกาสิตา.
ยฺจ ¶ กามสุขํ โลเก, โพชฺฌงฺคา จ สุเทสิตา;
มคฺคานฏฺงฺคิโก เสฏฺโ, ตโย จ อคฺคปตฺติโย.
กาเยน สํวโร สาธุ, กรณียฺจ เทสิตํ;
นตฺถิ อตฺตสมํ เปมํ, อริยา ตีณิ จ เทสิตา.
กาเยน ¶ กุสลํ อภิรโต, วินยฺจ กามสุขํ โลเก;
โพชฺฌงฺคา จ สุเทสิตา, ทุทฺทสํ อนตํ เจว ปราปรํ จ;
เปฏโกปเทเส สาสนปฺปฏฺานํ นาม ทุติยภูมิ สมตฺตา.