📜
๓. สุตฺตาธิฏฺานตติยภูมิ
๓๒. ตตฺถ ¶ ¶ กตมํ สุตฺตาธิฏฺานํ?
โลภาธิฏฺานํ โทสาธิฏฺานํ โมหาธิฏฺานํ อโลภาธิฏฺานํ อโทสาธิฏฺานํ อโมหาธิฏฺานํ กายกมฺมาธิฏฺานํ วาจากมฺมาธิฏฺานํ มโนกมฺมาธิฏฺานํ สทฺธินฺทฺริยาธิฏฺานํ วีริยินฺทฺริยาธิฏฺานํ สตินฺทฺริยาธิฏฺานํ สมาธินฺทฺริยาธิฏฺานํ ปฺินฺทฺริยาธิฏฺานํ.
ตตฺถ กตมํ โลภาธิฏฺานํ?
วิตกฺกมถิตสฺส [วิตกฺกนิมฺมถิตสฺส (ก.) ธ. ป. ๓๔๙] ชนฺตุโน, ติพฺพราคสฺส สุภานุปสฺสิโน;
ภิยฺโย ตณฺหา ปวฑฺฒติ, เอส โข คาฬฺหํ กโรติ พนฺธนํ.
วิตกฺกมถิตสฺสาติ กามราโค. สุภานุปสฺสิโนติ กามราควตฺถุ. ภิยฺโย ตณฺหา ปวฑฺฒตีติ กามตณฺหา. เอส คาฬฺหํ กโรติ พนฺธนนฺติ ราคํ, อิติ โย โย ธมฺโม มูลนิกฺขิตฺโต, โส เยเวตฺถ ธมฺโม อุคฺคาวหิตพฺโพ [อุคฺคาปยิตพฺโพ (ปี. ก.)]. น ภควา เอกํ ธมฺมํ อารพฺภ อฺํ ธมฺมํ เทเสติ. ยสฺส วิตกฺเกติ กามวิตกฺโก ตเมว วิตกฺกํ กามวิตกฺเกน นิทฺทิสียติ. ติพฺพราคสฺสาติ ตสฺเสว วิตกฺกสฺส วตฺถุํ นิทฺทิสติ. สุภานุปสฺสิโน ภิยฺโย ตณฺหา ปวฑฺฒตีติ ตเมว ราคํ กามตณฺหาติ ¶ นิทฺทิสติ. เอส คาฬฺหํ กโรติ พนฺธนนฺติ ตเมว ตณฺหาสํโยชนํ นิทฺทิสติ. เอวํ คาถาสุ อนุมินิตพฺพํ. เอวํ สเวยฺยากรเณสุ.
ตตฺถ ¶ ภควา เอกํ ธมฺมํ ติวิธํ นิทฺทิสติ, นิสฺสนฺทโต เหตุโต ผลโต.
ททํ ปิโย [ปสฺส สํยุตฺตนิกาเย] โหติ ภชนฺติ นํ พหู, กิตฺติฺจ ปปฺโปติ ยโส จ วฑฺฒติ;
อมงฺกุภูโต ปริสํ วิคาหติ, วิสารโท โหติ นโร อมจฺฉรี.
ททนฺติ ¶ ยํ ยํ ทานํ, อิทํ ทานมยิกํ ปฺุกฺริยํ. ตตฺถ เหตุ. ยํ เจตํ. ภชนฺติ นํ พหู, กิตฺตินฺติ โย จ กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท โลเก อพฺภุคฺคจฺฉติ, ยํ พหุกสฺส ชนสฺส ปิโย ภวติ มนาโป จ. ยฺจ อวิปฺปฏิสารี กาลงฺกโรติ อยํ นิสฺสนฺโท. ยํ กายสฺส เภทา เทเวสุ อุปปชฺชตีติ อิทํ ผลํ. อิทํ โลภาธิฏฺานํ.
โย ปาณมติปาเตติ, มุสาวาทฺจ ภาสติ;
โลเก อทินฺนํ อาทิยติ, ปรทารฺจ คจฺฉติ;
สุราเมรยปานฺจ, โย นโร อนุยฺุชติ [อภิคิชฺฌติ (ปี. ก.) ปสฺส อ. นิ. ๕.๑๗๔].
อปฺปหาย ปฺจ เวรานิ, ทุสฺสีโล อิติ วุจฺจติ;
กายสฺส เภทา ทุปฺปฺโ, นิรยํ โสปปชฺชติ.
โย ปาณมติปาเตตีติ ทุฏฺโ ปาณมติปาเตติ. มุสาวาทฺจ ภาสตีติ โทโสปฆาตาย มุสาวาทฺจ ภาสติ. สุราเมรยปานฺจ, โย นโร อนุยฺุชตีติ โทโส นิทานํ. โย ¶ จ สุราเมรยปานํ อนุยฺุชติ ยถาปรทารวิหารี [ยถาปมุทิตวิหารี (ก.)] อมิตฺตา ชนยนฺติ.
ปฺจ เวรานิ อปฺปหายาติ ปฺจนฺนํ ภิกฺขาปทานํ สมติกฺกมนํ สพฺเพสํ โทสชานํ สา ปณฺณตฺติ, เตเนว โทสชนิเตน กมฺเมน ทุสฺสีโล อิติ วุจฺจติ โสปิ ธมฺโม เหตุนา นิทฺทิสิตพฺโพ, นิสฺสนฺเทน ผเลน จ.
ตีณิ พาลสฺส พาลลกฺขณานิ – ทุพฺภาสิตภาสี [ทุพฺภาสิตภาสิตา (ปี. ก.) ปสฺส อ. นิ. ๓.๓] จ โหติ, ทุจฺจินฺติตจินฺตี จ ทุกฺกฏกมฺมการี จ. ตตฺถ ยํ กาเยน จ วาจาย จ ปรกฺกมติ, อิทมสฺส ทุกฺกฏกมฺมการี. ตายํ ยถา จ มุสาวาทํ ภาสติ ยถา ปุพฺพนิทฺทิฏฺํ ¶ , อิทมสฺส ทุพฺภาสิตา. ยฺจ สงฺกปฺเปติ มโนทุจฺจริตํ พฺยาปาทํ, อิทมสฺส ทุจฺจินฺติตจินฺติตา. ยํ โส อิเมหิ ตีหิ พาลลกฺขเณหิ สมนฺนาคโต ตีณิ ตชฺชานิ ทุกฺขานิ โทมนสฺสานิ อนุภวติ, โส จ โหติ สภคฺคโต วา ปริสคฺคโต วา ตชฺชํ กถํ กถนฺติ. ยทา ภวติ โส จ ปาณาติปาตาทิทสอกุสลกมฺมปถา, โส ตโตนิทานํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทตีติ. ปุน จปรํ ยทา ปสฺสติ โจรํ ราชาปราธิกํ รฺา คหิตํ ชีวิตา โวโรเปตํ, ตสฺเสวํ ภวติ สเจ มมมฺปิ ราชา ชาเนยฺย ¶ มมมฺปิ ราชา คาหาเปตฺวา ชีวิตา โวโรเปยฺยาติ, โส ตโตนิทานํ ทุกฺขํ ¶ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ. ปุน จปรํ พาโล ยทา ภวติ อาสนา สมารูฬฺโห ยาว ยา เม คติ ภวิสฺสติ อิโต เปจฺจ ปรํ มรณาติ โส ตโตนิทานํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ อิติ พาลลกฺขณํ เหตุ. ตีณิ ตชฺชานิ ทุกฺขานิ นิสฺสนฺโท. กายสฺส เภทา นิรเยสุ อุปปชฺชติ, อิทํ ผลํ. อิทํ โทสาธิฏฺานํ.
สตฺเจว สหสฺสานํ, กปฺปานํ สํสริสฺสติ;
อถวา ปิ ตโต ภิยฺโย, คพฺภา คพฺภํ คมิสฺสถ.
อนุปาทาย พุทฺธวจนํ, สงฺขาเร อตฺตโต อุปาทาย;
ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสนฺติ, านเมตํ น วิชฺชติ.
โย ยํ อนมตคฺคสํสารํ สมาปนฺโน ชายเต จ มียเต จ, อยํ อวิชฺชาเหตุกา. ยานิปิ จ สงฺขารานํ ปโยชนานิ, ตานิปิ อวิชฺชาปจฺจยานิ, ยํ อทสฺสนํ พุทฺธวจนสฺส, อยํ อวิชฺชาสุตฺเตเยว นิทฺทิฏฺํ. โย จ สงฺขาเร อตฺตโต หรติ ปฺจกฺขนฺเธ ปฺจ ทิฏฺิโย อุปคจฺฉติ. ‘‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’ติ อิทํ สุตฺตํ อวิชฺชาย นิกฺขิตฺตํ, อวิชฺชาย นิกฺขิปิตํ. เอวํ สตฺถา สุตฺเต นเยน [สุตนเยน (ปี.)] ธมฺเมน นิทฺทิสติ. อสาธารเณน ตํเยว ตตฺถ นิทฺทิสิตพฺพํ. น อฺํ.
เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ นปฺปชานนฺติ จตฺตาริ สจฺจานิ วิตฺถาเรน, ยํ ตตฺถ อปฺปชานนา, อิทํ ทุกฺขํ, อยํ เหตุ. อปฺปชานนฺโต วิวิเธ สงฺขาเร อภิสงฺขโรติ, อยํ นิสฺสนฺโท. ยฺจ ทิฏฺิคตานิ ปรามสติ ‘‘อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ อยํ นิสฺสนฺโท. ยํ ¶ ปุนพฺภวํ ¶ นิพฺพตฺเตติ, อิทํ ผลํ. อยมฺปิ ธมฺโม สนิทฺทิฏฺโ เหตุโต จ ผลโต จ นิสฺสนฺทโต จ.
เอตฺถ ปน เกจิ ธมฺมา สาธารณา ภวนฺติ. เหตุ ขลุ อาทิโตเยว สุตฺเต นิกฺขิปิสฺสนฺติ. ยถา กึ ภเว จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, อคติคมนานิ. ตตฺถ ยฺจ ฉนฺทาคตึ คจฺฉติ ยฺจ ภยาคตึ คจฺฉติ, อยํ โลโภ อกุสลมูลํ. ยํ โทสา, อยํ โทโสเยว ¶ . ยํ โมหา, อยํ โมโหเยว. เอวํ อิมานิ ตีณิ อกุสลมูลานิ อาทิโตเยว อุปปริกฺขิตพฺพานิ. ยตฺถ เอกํ นิทฺทิสิตพฺพํ, ตตฺถ เอกํ นิทฺทิสียติ. ตถา ทฺเว ยถา ตีณิ, น หิ อาทีหิ อนิกฺขิตฺเต เหตุ วา นิสฺสนฺโท วา ผลํ วา นิทฺทิสิตพฺพํ.
อยฺเจตฺถ คาถา –
ฉนฺทา โทสา ภยา โมหา, โย ธมฺมํ อติวตฺตติ;
นิหียติ [นิหียเต (ปี. ก.) ปสฺส อ. นิ. ๔.๑๗] ตสฺส ยโส, กาฬปกฺเขว จนฺทิมา.
กตฺถ ฉนฺทา จ อยํ โลโภ ยถา นิทฺทิฏฺํ ปุพฺเพ. อิทํ โมหาธิฏฺานํ.
‘‘อสุภานุปสฺสึ [อสุภานุปสฺสี (ปี.) ปสฺส ธ. ป. ๘] วิหรนฺตํ, อินฺทฺริเยสุ สุสํวุตํ;
โภชนมฺหิ จ มตฺตฺุํ, สทฺธํ อารทฺธวีริยํ;
ตํ เว นปฺปสหติ มาโร, วาโต เสลํว ปพฺพต’’นฺติ.
ตตฺถ ยา อสุภาย อุปปริกฺขา, อยํ กาเมสุ อาทีนวทสฺสเนน ปริจฺจาโค. อินฺทฺริเยสุ สุสํวุโต ตสฺเสว อโลภสฺส ปาริปูริยํ มม อายตนโสจิตํ อนุปาทาย. โภชนมฺหิ จ มตฺตฺุนฺติ รสตณฺหาปหานํ. อิติ อยํ อโลโภ อสุภานุปสฺสิตาย วตฺถุโต ธารยติ, โส อโลโภ ¶ เหตุ. อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตาย โคจรโต ธารยติ, โภชเนมตฺตฺุตาย ปรโต ธารยติ, อยํ นิสฺสนฺโท. ตํ เว นปฺปสหติ มาโร, วาโต เสลํ ว ปพฺพตนฺติ, อิทํ ผลํ. อิติ โยเยว ธมฺโม อาทิมฺหิ นิกฺขิตฺโต, โสเยว มชฺเฌ เจว อวสาเน จ.
นาหํ, ภิกฺขเว, อฺํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ อสมุปฺปนฺนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส อนุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา ปหานาย, ยถยิทํ [ยทิทํ (ปี. ก.) ปสฺส อ. นิ. ๑.๑๗] อสุภนิมิตฺตํ. ตตฺถ อสุภนิมิตฺตํ ¶ มนสิกโรนฺตสฺส อนุปฺปนฺโน เจว กามจฺฉนฺโท น อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ กามจฺฉนฺโท ปหียติ. อิทํ อโลภสฺส วตฺถุ. ยํ ปุน อนุปฺปนฺโน กามราโค ปริยาทิยติ รูปราคํ อรูปราคํ, อิติ ผลํ. อิติ อยมฺปิ จ ธมฺโม นิทฺทิฏฺโ เหตุโต จ นิสฺสนฺทโต จ ผลโต จ. อิทํ อโลภาธิฏฺานํ.
ตตฺถ ¶ กตมํ อโทสาธิฏฺานํ?
เอกมฺปิ เจ ปาณมทุฏฺจิตฺโต, เมตฺตายติ กุสโล [กุสลี (ก.) ปสฺส อิติวุ. ๒๗] เตน โหติ;
สพฺเพ จ ปาเณ มนสานุกมฺปํ [อนุกมฺปมาโน (ปี.)], ปหูตมริโย ปกโรติ ปฺุํ.
เอกมฺปิ เจ ปาณมทุฏฺจิตฺโต เมตฺตายตีติ อยํ อโทโส. นิคฺฆาเตน อสฺสาโท, กุสโล เตน โหตีติ เตน กุสเลน ธมฺเมน สํยุตฺโต ธมฺมปฺตฺตึ คจฺฉติ. กุสโลติ ยถา ปฺาย ปฺโ ปณฺฑิจฺเจน ปณฺฑิโต. ปหูตมริโย ปกโรติ ปฺุนฺติ ตสฺสาเยว วิปาโก อยํ โลกิยสฺส, น หิ โลกุตฺตรสฺส. ตตฺถ ¶ ยา เมตฺตายนา, อยํ เหตุ. ยํ กุสโล ภวติ อยํ นิสฺสนฺโท. ยาว อพฺยาปชฺโช ภูมิยํ พหุปฺุํ ปสวติ, อิทํ ผลํ. อิติ อโทโส นิทฺทิฏฺโ เหตุโต จ นิสฺสนฺทโต จ ผลโต จ.
เอกาทสานิสํสา เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา. ตตฺถ ยา เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ, อยํ อริยธมฺเมสุ ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ, โลกิกาย ภูมิกา เหตุ, ยํ สุขํ อายตึ มนาโป โหติ มนุสฺสานํ, อิเม เอกาทส ธมฺมา นิสฺสนฺโท. ยฺจ อกตาวี พฺรหฺมกาเย อุปปชฺชติ. อิทํ ผลํ. อิทํ อโทสาธิฏฺานํ.
ปฺา หิ เสฏฺา โลกสฺมึ, ยายํ นิพฺเพธคามินี [นิพฺเพธภาคินี (ปี. ก.) ปสฺส อิติวุ. ๔๑];
ยาย สมฺมา ปชานาติ, ชาติมรณสงฺขยํ.
ปฺา ¶ หิ เสฏฺาติ วตฺถุํ. นิพฺเพธคามินีติ นิพฺพานคามินิยํ ยถาภูตํ ปฏิวิชฺฌติ. สมฺมา ปชานาติ, ชาติมรณสงฺขยนฺติ อโมโห. ปฺาติ เหตุ. ยํ ปชานาติ อยํ นิสฺสนฺโท. โย ชาติมรณสงฺขโย, อิทํ ผลํ. อิติ อโมโห นิทฺทิฏฺโ เหตุนา จ นิสฺสนฺเทน จ ผเลน จ.
ตีณิมานิ, ภิกฺขเว [อิติวุ. ๖๒ ติกนิปาเต], อินฺทฺริยานิ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ อฺินฺทฺริยํ อฺาตาวินฺทฺริยํ. ตตฺถ กตมํ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อนภิสเมตสฺส ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส อภิสมยาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ, วีริยํ อารภติ ¶ , จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. เอวํ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ กาตพฺพํ. ตตฺถ กตมํ อฺินฺทฺริยํ? อิธ ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ‘‘อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจ’’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ยา จ มคฺโค, อิทํ อฺินฺทฺริยํ. อาสวกฺขยา อนาสโว โหติ, อิทํ วุจฺจติ อฺาตาวินฺทฺริยํ. ตถายํ ปฺา, อยํ เหตุ. ยํ ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ, ยา ปชานาติ, อยํ นิสฺสนฺโท. เยน สพฺพโส อาสวานํ ขยา เหตุ, ยํ ขเย าณมุปฺปชฺชติ, อนุปฺปาเท าณฺจ, อยํ นิสฺสนฺโท. ยํ อรหตฺตํ, อิทํ ผลํ. ตตฺถ ขีณา เม ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียนฺติ, อิทํ ขเย าณํ. นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานามีติ อิทํ อนุปฺปาเท าณํ. อิติ อิมานิ อินฺทฺริยานิ อโมโห นิทฺทิฏฺโ เหตุนา จ นิสฺสนฺเทน จ ผเลน จ. อิมานิ อสาธารณานิ นิทฺทิฏฺานิ.
ตตฺถ กตมานิ กุสลมูลานิ สาธารณานิ? กุสลฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ กุสลมูลฺเจว. ตตฺถ กตมํ กุสลมูลํ? อโลโภ อโทโส อโมโห. ตตฺถ กตมํ กุสลํ? อฏฺ สมฺมตฺตานิ สมฺมาทิฏฺิ ยาว สมฺมาสมาธิ. ตตฺถ ยานิ กุสลมูลานิ, อยํ เหตุ. ยฺจ อโลโภ ตีณิ กมฺมานิ สมุฏฺาเปติ สงฺกปฺปํ วายามํ สมาธิฺจ, อยํ อโลภสฺส นิสฺสนฺโท. ตตฺถ โย อโทโส, อยํ เหตุ. ยํ ตโย ธมฺเม ปฏฺเปติ สมฺมาวาจํ สมฺมากมฺมนฺตํ สมฺมาอาชีวฺจ, อยํ นิสฺสนฺโท. ตตฺถ ¶ โย อโมโห เหตุ, ยํ ทฺเว ธมฺเม อุปฏฺเปติ อวิปรีตทสฺสนมฺปิ จ อนภิลาปนํ, อยํ นิสฺสนฺโท. อิมสฺส พฺรหฺมจริยสฺส ยํ ผลํ, ตา ทฺเว วิมุตฺติโย ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ อวิชฺชา วิราคา จ ปฺาวิมุตฺติ, อิทํ ผลํ. อิติ อิมานิ ตีณิ กุสลมูลานิ นิทฺทิฏฺานิ เหตุโต ¶ จ นิสฺสนฺทโต จ ผลโต จ. เอวํ สาธารณานิ กุสลานิ ปฏิวิชฺฌิตพฺพานิ.
ยตฺถ ทุเว ยตฺถ ตีณิ. อยฺเจตฺถ คาถา.
‘‘ตุลมตุลฺจ สมฺภวํ, ภวสงฺขารมวสฺสชิ มุนิ;
อชฺฌตฺตรโต สมาหิโต, อภินฺทิ กวจมิวตฺตสมฺภว’’นฺติ.
ตุลมตุลฺจ สมฺภวนฺติ ตุลสงฺขตํ อตุลสงฺขตํ. ตตฺถ เย สงฺขตา ตุลํ, เต ทฺเว ธมฺมา อสฺสาโท จ อาทีนโว จ ตุลิตา ภวนฺติ. เอตฺตโก กาเมสุ อสฺสาโท. เอตฺตโก อาทีนโว อิมสฺส, อิทํ นิสฺสรณนฺติ อิติ นิพฺพานํ ปชานาติ. ทฺวีหิ การเณหิ อตุลํ น จ สกฺกา ตุลยิตุํ. เอตฺตกํ เอตํ เนตํ ปรมตฺถีติ เตน อตุลํ. อถ ปาปุณา รตนํ กริตฺวา อจฺฉริยภาเวน ¶ อตุลํ. ตตฺถ กุสลสฺส จ อภิสมฺภวา ชานนา ปสฺสนา, อยํ อโมโห. ยํ ตตฺถ าตา โอสิรณา ภวสงฺขารานํ, อยํ อโลโภ. ยํ อชฺฌตฺตรโต สมาหิโตติ วิกฺเขปปฏิสํหรณา, อยํ อโทโส. อิติ อิมานิ ตีณิ กุสลมูลานิ. ตุลมตุลสมฺภวนฺติ ¶ อยํ อโมโห. โย ภวสงฺขารานํ สโมสรณํ โลโภ สมฺมาสมาธีนํ อสฺสาโท, อยํ เหตุ. ยํ อชฺฌตฺตรโต อวิชฺชณฺฑโกสํ สมฺเภโท, อยํ นิสฺสนฺโท. สา ปวตฺติ อิมานิ ตีณิ นิทฺทิฏฺานิ กุสลมูลานิ เหตุโต จ นิสฺสนฺทโต จ ผลโต จ.
เอตฺตาวตา เอสา ปวตฺติ จ นิวตฺติ จ อกุสลมูเลหิ ปวตฺตติ, กุสลมูเลหิ นิวตฺตตีติ อิเมหิ จ ตีหิ สพฺพํ อกุสลมูลํ สโมสรณํ คจฺฉติ. โส ธมฺเม วา วจนโต นิทฺทิฏฺโ ตณฺหาติ วา โกโธติ วา อสมฺปชฺนฺติ วา อนุสโยติ วา มกฺโขติ วา ปฬาโสติ วา อสฺสตีติ วา อิสฺสาติ วา มจฺฉริยนฺติ วา อฺาณนฺติ วา, เตหิ เย จ วตฺถูหิ นิทฺทิสิตพฺพํ. ยสฺสิมานิ ทฺเว วจนานิ ธมฺมปทานิ นิทฺทิฏฺานิ น โส อตฺถิ กิเลสา, โย อิเมสุ นวสุ ปเทสุ สโมธานํ สโมสรณํ คจฺฉติ. อยํ กิเลโส, น จ โลโภ, น จ โทโส, น จ โมโห.
ยถา อกุสลมูลานิ, เอวํ กุสลานิ ปฏิกฺเขเปน นิทฺทิสิตพฺพานิ.
อิทํ อโมหาธิฏฺานํ.
๓๗. ตตฺถ ¶ กตมํ กายกมฺมาธิฏฺานํ?
กาเยน กุสลํ กเร, อสฺส กาเยน สํวุโต;
กายทุจฺจริตํ หิตฺวา, กาเยน สุจริตํ จเร.
ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, สุจริตานิ [อิติวุ. ๖๙ สุจริตสุตฺเต]. ปาณาติปาตา เวรมณี, อทินฺนาทานา เวรมณี, กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณี, อิทํ กายกมฺมาธิฏฺานํ.
ตตฺถ กตมํ วาจากมฺมาธิฏฺานํ?
สุภาสิตํ ¶ [สุ. นิ. ๔๕๒ สุตฺตนิปาเต] อุตฺตมมาหุ สนฺโต, ธมฺมํ ภเณ นาธมฺมํ ตํ ทุติยํ;
ปิยํ ภเณ นาปฺปิยํ ตํ ตติยํ, สจฺจํ ภเณ นาลิกํ ตํ จตุตฺถํ.
จตฺตาริมานิ ¶ จ วจีสุจริตานิ อิทํ วาจากมฺมาธิฏฺานํ.
ตตฺถ กตมํ มโนกมฺมาธิฏฺานํ?
มเนน กุสลํ กมฺมํ, มนสา สํวุโต ภเว;
มโนทุจฺจริตํ หิตฺวา, มนสา สุจริตํ จเร.
ตีณิมานิ มโนสุจริตานิ, อนภิชฺฌา, อพฺยาปาโท, สมฺมาทิฏฺิ, อิทํ มโนกมฺมาธิฏฺานํ. อิมานิ อสาธารณานิ สุตฺตานิ.
ตตฺถ กตมานิ สาธารณานิ สุตฺตานิ?
วาจานุรกฺขี มนสา สุสํวุโต, กาเยน จ นากุสลํ กยิรา [อกุสลํ น กยิรา (ปี. ก.) ปสฺส ธ. ป. ๒๘๑];
เอเต ตโย กมฺมปเถ วิโสธเย, อาราธเย มคฺคมิสิปฺปเวทิตํ.
ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, ปาริสุทฺธิโย – กายกมฺมปาริสุทฺธิ, วาจากมฺมปาริสุทฺธิ, มโนกมฺมปาริสุทฺธิ.
ตตฺถ กตมา กายกมฺมปาริสุทฺธิ? ปาณาติปาตา เวรมณี, อทินฺนาทานา เวรมณี, กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณี. ตตฺถ กตมา วจีกมฺมปาริสุทฺธิ? มุสาวาทา เวรมณี…เป… สมฺผปฺปลาปา เวรมณี. ตตฺถ กตมา มโนกมฺมปาริสุทฺธิ? อนภิชฺฌา อพฺยาปาโท สมฺมาทิฏฺิ. อิทํ สาธารณสุตฺตํ.
อิติ ¶ สาธารณานิ จ สุตฺตานิ อสาธารณานิ จ สุตฺตานิ ปฏิวิชฺฌิตพฺพานิ. ปฏิวิชฺฌิตฺวา วาจาย กาเยน จ สุตฺตสฺส อตฺโถ นิทฺทิสิตพฺโพ.
๓๘. ตตฺถ กตมํ สทฺธินฺทฺริยาธิฏฺานํ?
ยสฺส ¶ ¶ สทฺธา [สํ. นิ. ๑.๒๖๐; เถรคา. ๕๐๗ อฏฺกนิปาเต จ ปสฺสิตพฺพํ] ตถาคเต, อจลา สุปฺปติฏฺิตา;
สีลฺจ ยสฺส กลฺยาณํ, อริยกนฺตํ ปสํสิตํ.
สงฺเฆ ปสาโท ยสฺสตฺถิ, อุชุภูตฺจ ทสฺสนํ;
อทลิทฺโทติ ตํ อาหุ, อโมฆํ ตสฺส ชีวิตํ.
สทฺธา เว นนฺทิกา อาราธิโก, โน ตสฺส สทฺโธติ;
สพฺพํ สิยาติ ภควนฺตํ, ตถารูโป ธมฺมสมฺปสาโท.
อิทํ สทฺธินฺทฺริยาธิฏฺานํ.
ตตฺถ กตมํ วีริยาธิฏฺานํ?
อารมฺภถ [อารภถ (ปี.) ปสฺส สํ. นิ. ๑.๑๘๕] นิกฺกมถ, ยฺุชถ พุทฺธสาสเน;
ธุนาถ มจฺจุโน เสนํ, นฬาคารํว กฺุชโร.
จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, สมฺมปฺปธานา, อิทํ วีริยาธิฏฺานํ.
ตตฺถ กตมํ สตินฺทฺริยาธิฏฺานํ?
สตีมโต สทา ภทฺทํ, ภทฺทมตฺถุ สตีมโต;
สตีมโต สทา [สุเว (สํ. นิ. ๑.๒๓๘)] เสยฺโย, สตีมา สุขเมธติ.
จตฺตาโร สติปฏฺานา วิตฺถาเรน กาตพฺพา, อิทํ สตินฺทฺริยาธิฏฺานํ.
ตตฺถ กตมํ สมาธินฺทฺริยาธิฏฺานํ?
อากงฺขโต เต นรทมฺมสารถิ, เทวา มนุสฺสา มนสา วิจินฺติตํ;
สพฺเพน ชฺา กสิณาปิ ปาณิโน, สนฺตํ สมาธึ อรณํ นิเสวโต.
ตโยเม ¶ , ภิกฺขเว, สมาธี – สวิตกฺโก สวิจาโร, อวิตกฺโก วิจารมตฺโต, อวิตกฺโก อวิจาโร. อิทํ สมาธินฺทฺริยาธิฏฺานํ.
ตตฺถ ¶ ¶ กตมํ ปฺินฺทฺริยาธิฏฺานํ?
ปฺา หิ เสฏฺา โลกสฺมินฺติ วิตฺถาเรน.
ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, ปฺา – สุตมยี, จินฺตามยี, ภาวนามยี, อิทํ ปฺินฺทฺริยาธิฏฺานํ สุตฺตํ, อิมานิ อินฺทฺริยาธิฏฺานานิ อสาธารณานิ สุตฺตานิ.
๓๙. ตตฺถ กตมานิ สาธารณานิ อินฺทฺริยาธิฏฺานานิ สุตฺตานิ?
อวีตราโค [อ. นิ. ๖.๕๔] กาเมสุ, ยสฺส ปฺจินฺทฺริยา มุทู;
สทฺธา สติ จ วีริยํ, สมโถ จ วิปสฺสนา;
ตาทิสํ ภิกฺขุมาสชฺช, ปุพฺเพว อุปหฺติ.
ปฺจิมานิ อินฺทฺริยานิ. สทฺธินฺทฺริยาทิอินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ. ตีสุ อเวจฺจปฺปสาเท วิตฺถาเรน สุตฺตํ กาตพฺพํ. อิมานิ สาธารณานิ อินฺทฺริยาธิฏฺานานิ สุตฺตานิ. ยํ ยสฺส สมฺพนฺธํ กุสลสฺส วา อกุสลสฺส วา เตน เตน อธิฏฺาเนน ตํ สุตฺตํ นิทฺทิสิตพฺพํ, นตฺถฺโ ธมฺโม นิทฺทิสิตพฺโพ. ตตฺถ สาธารณํ กุสลํ นาปิ กุสลํ อกุสลํ ยถา สาธารณานิ จ กุสลมูลานิ สาธารณานิ จ อกุสลมูลานิ อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ ปชหติ…เป… จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา กุสลํ อกุสลฺจ.
ตตฺถิมา อุทฺทานคาถา
วิตกฺโก หิ มมตฺถิโก [ปมตฺถิโก (ปี.)], ททํ ปิโย นโร อิติ;
โย ¶ ปาณมติปาเตติ, ตีณิ ตสฺส พาลลกฺขณํ.
สตฺเจว สหสฺสานํ, เย จ สมณพฺราหฺมณา;
ฉนฺทา โทสา ภยา โมหา, จตูหิ อคตีหิ จ.
อสุภานุปสฺสึ วิหรนฺตํ, นิมิตฺเตสุ อสุภา จ;
เอกมฺปิ เจ ปิยํ ปาณํ, มิตฺตา สเจ สุภาสิตา.
ปฺา หิ เสฏฺา โลกสฺมึ, อนฺุา ตีณิ อินฺทฺริยานิ;
กุสลากุสลมูลานิ จ, ตุลมตุลฺจ สมฺภวํ.
กาเยน กุสลํ กเร, ตีณิ สุจริตานิ จ;
สุภาสิตํ อุตฺตมมาหุ, สนฺโต วจีสุจริตานิ จ.
กาเยน ¶ จ กุสลํ กยิรา, มโนทุจฺจริตานิ จ;
กายานุรกฺขี จ สทา, ติสฺโส จ ปาริสุทฺธิโย.
ยสฺส สทฺธา ตถาคเต, สมุปฺปาเท จ เทสิโต;
อารมฺภถ นิกฺกมถ, ยา จ สมฺมปฺปธานตา.
สตีมโต สทา ภทฺทํ, สติปฏฺานภาวนา;
อากงฺขโต จ อนฺาณํ, เย จ ตีณิ สมาธโย.
ปฺา ¶ หิ เสฏฺา โลกสฺมึ, ติสฺโส ปฺา ปกาสิตา;
อวีตราโค กาเมสุ, ตเถว ปฺจินฺทฺริยา.
อิติ เถรสฺส มหากจฺจายนสฺส
ชมฺพุวนวาสิโน เปฏโกปเทเส
ตติยภูมิ สุตฺตาธิฏฺานํ นาม.