📜
๔. สุตฺตวิจยจตุตฺถภูมิ
๔๐. ตตฺถ ¶ กตโม สุตฺตวิจโย?
ตตฺถ ¶ กุสเลหิ ธมฺเมหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ ปุพฺพาปรโส สาธุกํ อุปปริกฺขิยติ. กึนุ โข อิทํ สุตฺตํ อารภิ…เป… เตหิ สุตฺเตหิ สห อธิสนฺนฏฺเหิ ยุชฺชติ อุทาหุ น ยุชฺชตีติ?
ยถา ภควา กิเลเส อาทิมฺหิ ตตฺถ เทเสติ. กึ เทสิตํ? เตสํ กิเลสานํ ปหานํ อุทาหุ โน เทสิตนฺติ อุปปริกฺขิตพฺพํ. ยทิ น เทสิตํ ภควติ เตสํ กิเลสานํ ปหานํ กุสลา ธมฺมา ปริเยสิตพฺพา ยตฺถ เต อกุสลา ปหานํ คจฺฉนฺติ. สเจ สมนฺเนหมาโน น ลภติ. ตตฺถ อกุสลา ธมฺมา อปกฑฺฒิตพฺพา วีมํสิตพฺพา, สํกิเลสภาคิยสุตฺตํ, ยทิ กิเลสา อปกฑฺฒิยนฺตา. เย วา น เทนฺติ ตตฺถ อุปปริกฺขิตพฺพา อริยมคฺคธมฺมา ตาสุ ภูมีสุ กิเลสา ปหานํ คจฺฉนฺติ, อุทาหุ น คจฺฉนฺตีติ. ยตฺตกา ปน กิเลสา เทสิตา. น ตตฺตกา อริยธมฺมา เทสิตา. ยตฺถ กิเลสา ปหานํ คจฺฉนฺติ, ตตฺถ เย กิเลสา อริยธมฺมานํ ปฏิปกฺเขน น ยุชฺชนฺติ, เต อปกฑฺฒิตพฺพา, สเจ อปกฑฺฒิยนฺตา โยชนํ เทติ. ตตฺถ เอวํ วีมํสิตพฺพํ. ทฺเว ตีณิ วา ตทุตฺตริ วา กิเลสา เอเกน อริยมคฺเคน ปหานํ คจฺฉนฺตีติ. สเจ เอวํ วีมํสิยนฺตา โยชนํ เทติ, ตตฺถ อุปปริกฺขิตพฺพํ. ปรมฺปราย วา ปิฏกสมฺปทาเนน วา สุตฺตสฺส อตฺโถ จ นตฺโถ จ. ยํ วา น สกฺกา สุตฺตํ ¶ นิทฺทิสิตุํ เนว สุตฺตํ วิจิกิจฺฉิตพฺพํ. เอวํ ยถา อาทิมฺหิ กุสลา ธมฺมา โหนฺติ. เย กิเลสา ¶ เต ปหีเนยฺยาติ. เต อุปปริกฺขิตพฺพา. ปุโร วา กุสโล ปฏิปกฺเขน วา ปุโร เทสนา, อนูนา อนธิกา อุคฺคเหตพฺพา. ยถา ปโม อุตฺติโล เยสมิทานิ กิเลสานํ เย อริยธมฺมา เทสิตา อิเม กิเลสา อิเมหิ อริยธมฺเมหิ ปหียนฺติ, อุทาหุ นปฺปหียนฺตีติ วิจินิตพฺพา. ยทิ อุปปริกฺขิยมานา ยุชฺชนฺติ, คเหตพฺพา. อถ น ยุชฺชนฺติ, เย กิเลสา อปฏิปกฺขา โหนฺติ, เต กิเลสา อปริปกฺขิตพฺพา. เย จ อริยธมฺมา ปฏิปกฺขา โหนฺติ, เต อริยธมฺมา อปกฑฺฒิตพฺพา ¶ . น หิ อริยธมฺมา อนาคามิกิเลสปฺปหานํ คจฺฉนฺติ, นาปิ อริยธมฺมา สพฺพกิเลสานํ ปหานาย สํวตฺตนฺติ. ยถา กุสลา เมตฺตา อกุสโล ราโค น ตุ กุสลา เมตฺตาติ กาเรตฺวา อกุสลสฺส ราคสฺส ปหานาย สมฺภวติ พฺยาปาโท เมตฺตาย ปหานํ คจฺฉติ. ตสฺมา อุโภ กิเลสา อุปปริกฺขิตพฺพา. โย โย จ ธมฺโม อุปทิสิยติ กุสโล วา อกุสโล วา โส อปกฑฺฒิตพฺโพ. สเจ เต ยุชฺชนฺติ อปกฑฺฒิยมาโน นตฺถิ อุปปริกฺขิตพฺพํ. ทฺเว วา กิเลสา เอเกน อริยธมฺเมน ปหีเนยฺยาติ ทฺวีหิ วา อริยธมฺเมหิ เอโก วา กิเลโส ปหียตีติ.
อถ วา เอวมฺปิ อุปปริกฺขิยมานํ ยุชฺชติ, ตตฺถ วีมํสิตพฺพํ วา ยถา ยุชฺชติ ตตฺถ วีมํสิตพฺพํ วา, ยถา นนุ สกฺกา สุตฺตํ นิทฺทิสิตุํ, น หิ สุตฺเต วิจิกิจฺฉิตพฺพํ. กิเลโส ¶ มํ อริยธมฺเมสุ เทสิเตสุ อุภยโต อุปปริกฺขิตพฺพํ. กิร เย วา อิเม กิเลสา เทสิตา เย จ อริยธมฺมา เทสิตา คาถาย วา พฺยากรเณน วา, กึ นุ โข อิเม กิเลสา อิเมหิ อริยธมฺเมหิ ปหียนฺติ, อุทาหุ นปฺปหียนฺติ? อิเม วา อริยธมฺมา อิเมสํ กิเลสานํ ปหานาย สํวตฺตนฺตีติ. กิฺจาปิ กุสเลหิ ธมฺเมหิ อกุสลา ธมฺมา ปหานํ คจฺฉนฺติ. น ตุ สพฺเพหิ อริยธมฺเมหิ สพฺพากุสลา ปหานํ คจฺฉนฺติ. ยถา เมตฺตา กุสโล อกุสโล จ ราโค น ตุ กุสลา เมตฺตา อกุสโล ราโคติ กาเรตฺวา เมตฺตาย ราโค ปหานํ, พฺยาปาโท เมตฺตาย ปหานํ คจฺฉนฺติ. เอวํ กิเลโสติ กาเรตฺวา สุตฺเตน ปหานํ คจฺฉติ. น สุตฺโต ธมฺโมติ กาเรตฺวา สพฺพํ กิเลสสฺส ปหานาย สํวตฺตติ. ยํ ตุ สุตฺตสฺส อริยธมฺโม สํกิเลสปฏิปกฺโข, โส เตน ปหานํ คจฺฉตีติ.
๔๑. ตตฺถ กุสเล เทสิเต สุตฺเต พฺยากรเณ วา สํกิเลสา น ยุชฺชนฺติ อริยธมฺมา วา, เต มหาปเทเส นิทฺทิสิตพฺพาวยเวน อปกฑฺฒิตพฺพา ¶ . ตตฺถ กิเลเสหิ จ เทสิเตหิ อริยธมฺเมสุ จ ยทิปิ เตน อริยธมฺเมน เต กิเลสา ปหานํ คจฺฉนฺติ. ตตฺถปิ อุตฺตริ อุปปริกฺขิตพฺพํ. เกน การเณน เอเต กิเลสา ปชหิตพฺพา, เกน การเณน อริยธมฺมา เทสิตาติ? เยน เยน วา อากาเรน อริยธมฺมา เทสิตา, เตน เตน ปกาเรน อยํ กิเลโส ิโต. อตฺถิ หิ เอโก กิเลโส, เตน วา อริยธมฺมา น อฺถา อฺถา ปหาตพฺโพ, ยถา ทิฏฺิ ราโค อวิชฺชา จ ทสฺสเนน ปหาตพฺพา. สา เจ เอวฺจ อวิชฺชา ภาวนาย ภูมิ วา ธมฺมา ภาวนาย ปหาตพฺพา. สาเยว อุทฺธํภาคิยํ อสงฺขตทสฺสนาย วิมุตฺติยา อนิมิตฺเตน เจโตสมาธินา ¶ อมนสิกาเรน ปหียติ. เอวํ สาตฺถํ สพฺยฺชนํ อุปปริกฺขิตพฺพํ. เย ทสฺสเนน ปหาตพฺพา กิเลสา ทสฺสนากาเรน อริยธมฺโม เทสิโต, ภาวนาย ¶ ปหาตพฺพา ภาวนากาเรน อริยธมฺโม เทสิโต, ปติเสวนา ปหาตพฺพา ปติเสวนากาเรน อริยธมฺโม เทสิโต, เอวํ วิโนทนปหาตพฺพา ยาว สตฺต อาสวา กาตพฺพา, ยาวฺถา. อฺถา เหส ธมฺโม ปหาตพฺโพ อฺเนากาเรน อริยธมฺโม เทสิโต, โส อริยธมฺโม อฺถา ปริเยสิตพฺโพ. ยทิ อยํ ธมฺโม ปริเยสโต โย จ เทเสติ เยน เยนากาเรน, โส อริยธมฺโม ปริเยสิตพฺโพ, เตนากาเรน กิเลโส ปหียติ. โส ตตฺถ อุปปริกฺขิตพฺโพ. อถ น ยุชฺชติ ยทิ หิ เตน สุตฺเตน วิหิตํ สุตฺตํ วีมํสิตพฺพํ. ยถา ยุชฺชติ, ตถา คเหตพฺพํ. ยถา น ยุชฺชติ, ตถา น คเหตพฺพํ, อทฺธา เอตํ ภควตา น ภาสิตํ, อายสฺมตา วา ทุคฺคหิตํ, ยถา มหาปเทเส นิทฺทิสิตพฺพํ, ภควตา ยถาภูตํ เทสิตํ, โย จ ธมฺโม เทสิโต กุสโล จ อกุสโล จ ตสฺส ธมฺมสฺส ปจฺจโย ปริเยสิตพฺโพ. น หิ ปจฺจยา วินา ธมฺโม อปฺปจฺจโย อุปฺปชฺชติ. ตตฺถ โก อากาโร ปริเยสนาย?
ตตฺถ ตถารูปํ สเหตุ สปฺปจฺจยํ โสยํ ธมฺโม วุตฺโตติ อิทํ วีมํสิตพฺพํ. โส จ ปจฺจโย ติวิโธ – มุทุ มชฺโฌ อธิมตฺโต. ตตฺถ มุทุมฺหิ ปจฺจเย มุทุธมฺโม คเหตพฺโพ, เอวํ สตฺเยส ปจฺจโย ทุวิโธ ปรํปราปจฺจโย จ สมนนฺตรปจฺจโย จ. โส ปจฺจโย มุทุเตน พฺยาธิมตฺตํ ปริเยสิตพฺพํ. กึ การณํ? อฺตโรปิ ปจฺจโย อฺเหิ ปจฺจเยหิ ปริยตฺตึ วา ปาริปูรึ วา คจฺฉติ ¶ . ตตฺถ โย ธมฺโม เทสิโต, ตสฺส ธมฺมสฺส ¶ เอเตน วา การเณน วา เหตุ ปริเยสิตพฺโพ. ยถา ปจฺจโย เหตุนา ปจฺจเยน จ, โส ตสฺส ธมฺมสฺส นิสฺสนฺโท ปริเยสิตพฺโพ. ยถา นิทฺทิฏฺโ อธิฏฺาเน ปธานํ ปริเยสติ, โส ปจฺจโย ปริเยสิตพฺโพ. น หิ มุทุสฺส ธมฺมสฺส อธิมตฺโต นิสฺสนฺโท อธิมตฺตสฺส วา นิสฺสนฺทสฺส มุทุธมฺโม, อถ มุทุสฺส มุทุ มชฺฌาย มชฺโฌ อธิมตฺตสฺส อธิมตฺโต ยุชฺชติ, ตํ คเหตพฺพํ, อถ น ยุชฺชติ น คเหตพฺพํ. ยฺจ ภควา อารภติ ธมฺมํ เทเสตุํ, ตํเยว ธมฺมํ มชฺฌนฺตปริโยสานํ เทเสติ, ยถา สุตฺตาธิฏฺาเน ธมฺมา อาทิมฺหิ นิทฺทิสติ, ตํเยว พหุ ตสฺส สุตฺตสฺส ปริโยสานํ. ตสฺส หิ ธมฺมสฺส วเสน ตํ สุตฺตํ โหติ คาถา วา พฺยากรณํ ขุทฺทกํ มหนฺตํ วา, ยถา ปน ทุวิธา อนุรูปนฺติ วา ถปนา จ เทสนาถปนา. รูปนฺติปิ ธมฺมสฺส ปริเยสิตพฺพา. ยถา จ ภควตา ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สํวรณํ เทสิตํ ตณฺหาย นิคฺคหณตฺถํ อิจฺฉาว โหติ. เทเสติ ยถา โคปาลโกปเม สุตฺเต อฺเหิปิ สุตฺเตหิ ภควา ภาสติ อิจฺฉาว โหติ มชฺฌิมนิกาเย วิตกฺโก อยํ ภควโต เทสนานุรูปนฺติ อิติ โส ธมฺโม อฺเสุปิ เวยฺยากรเณสุ ปริเยสิตพฺโพ. น หิ เอกํ หิ สุตฺเต ทฏฺพฺโพ. ยุชฺชนํ ตํ คเหตพฺพํ.
๔๒. ตตฺถ กตมํ อนฺุาตํ? ยํ กิฺจิ สุตฺตํ ภควตา น ภาสิตํ ตฺจ สุตฺเตสุเยว ¶ นฺทิสฺสติ, เอวเมตํ ธาเรตพฺพํ. ยถา อสุเกน ภาสิตนฺติ, ตํ สุตฺตํ วีมํสิตพฺพํ. กึ นุ โข อิมํ สุตฺตํ ¶ อนฺุาตํ ขมํ ภควโต อุทาหุ นานฺุาตํ ขมํ, กิฺจิ รูปฺจ สุตฺตํ ภควโต อนฺุาตํ ขมํ กิฺจิ รูปฺจ นานฺุาตํ ขมํ? ยํ สพฺพโส อโนตาเรตฺวา ทสพโล โคจรํ เทเสติ, ตํ สพฺพํ สุตฺตํ ภควโต นานฺุาตํ ขมํ. อตฺถิปิ โส สาวโก ทสพลานํ โคจรํ ชานาติ โอธิโส อโนธิโส, ตํ ปน พลํ สพฺพโส น ชานาติ อฺถา นาม สวเนน, ยถา อายสฺมตา สาริปุตฺเตน เยน พฺราหฺมโณ โอวทิโต, ตสฺส อายสฺมโต นตฺถิ อินฺทฺริยพลเวมตฺตาณํ, เตน ปุคฺคลปโร [ปุคฺคโล ปโรปรฺจ (ปี.)] ปรฺจ ตํ อชานนฺโต สติ อุตฺตริกรณีเย อุปฺปาทิโต, โส ภควตา อปสาทิโต. ยถาว อายสฺมา มหากสฺสโป ภาคิเนยฺยํ โอวทติ อนนฺตริยสมนฺนาคโต อิทฺธิปาฏิหีเรน องฺคุลิโย อทีเปตฺวา ¶ ยํ สพฺเพสํ ธมฺมานํ กมฺมสมาทานานํ เหตุโส านโส ยถาภูตํ าณํ, ตสฺส อายสฺมโต สํวิชฺชเต, เตน นํ โอวทติ, ตํ ภควา กโรติ.
‘‘สเจปิ ทส ปชฺโชเต, ธารยิสฺสสิ กสฺสป;
เนว ทกฺขติ รูปานิ, จกฺขุ ตสฺส น วิชฺชตี’’ติ.
อปิ จ โข ยถา ทูโต ราชวจเนน สตฺตมนุสาสติ, เอวํ เสสานุโค อฺาตกํ โฆสํ ปเรสํ เทเสติ. อนฺุาตขมสุตฺตํ คเหตพฺพํ. อนนฺุาตขมํ น คเหตพฺพํ.
ตตฺถ กตโม สุตฺตสงฺกโร? ปฺจวิธํ ¶ สุตฺตํ, สํกิเลสภาคิยํ วาสนาภาคิยํ ทสฺสนภาคิยํ ภาวนาภาคิยํ อเสกฺขภาคิยํ. อฺํ อาราเธยฺย อฺํ เทเสติ อฺสฺส จ สุตฺตสฺส อตฺถํ อฺมฺหิ สุตฺเต นิทฺทิสติ. สุตฺตสฺส วา หิ อเนกาการํ อตฺถํ นิทฺทิสติ. อริยธมฺมสาธเน อตฺถํ วิวรติ. วาสนาภาคิยสฺส อตฺถํ ทสฺสนภาคิเยสุ นิทฺทิสติ. โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ อตฺถํ อุทฺธํภาคิเยสุ นิทฺทิสติ. มุทุมชฺฌานํ อินฺทฺริยานํ อธิมตฺเตสุ สุตฺเตสุ นิทฺทิสติ. อิติ อยํ สุตฺตํ สมฺเภทํ เหตุนา จ นิสฺสนฺเทน จ ผเลน จ นิทฺเทเสน จ มุทุมชฺฌาธิมตฺตตายปิ จ อตฺเถน จ พฺยฺชเนน จ โย สมฺเภโท, อยํ วุจฺจติ สุตฺตสงฺกโร. โย อสมฺเภโท, อยํ วุจฺจติ สุตฺตวิจโย.
ตตฺถายํ อุทฺทานคาถา
ปุริมานํ ¶ อกฺขณฺฑํ, ยถาภูตสฺส ปจฺจโย;
นิสฺสนฺโท วาสนาสทฺธิ, อนฺุา สุตฺตสงฺกโร.
เถรสฺส มหากจฺจายนสฺส
สุตฺตวิจโย นาม จตุตฺถภูมิ.