📜
๕. ปฺจมภูมิ
๔๓. ตตฺถ ¶ ¶ กตโม หารวิภงฺโค? ยตฺถ โสฬส หารา อกฺขรโส เภทํ คจฺฉนฺติ. ตตฺถ อาทิมฺหิ เทสนาหาโร. ตตฺถ อยํ คาถา กุสลา วา อกุสลา วา สจฺจานิ วา สจฺเจกเทโส วา. กึ เทสิตนฺติ? สุตฺเต วีมํสา เทสนาหาโร. ยถา อริยสจฺจานิ นิกฺเขโป จตฺตาริ สจฺจานิ ¶ สาธารณานิ อสาธารณานิ จ. ยานิ จ อฏฺารส ปทานิ ทุกฺขโต สตฺต ปทานิ สงฺเขเปน กายิเกน เจตสิเกน ทุกฺเขน, อปฺปิยสมฺปโยเคน ปิยวิปฺปโยเคน จ ตีหิ จ สงฺขตาหิ. ตตฺถ ตีณิ สงฺขตลกฺขณานิ ติสฺโส ทุกฺขตา อุปฺปาโท สงฺขตลกฺขณํ, สงฺขารทุกฺขตาย ทุกฺขตา จ สงฺขตลกฺขณํ, วิปริณามทุกฺขตาย ทุกฺขตาติ อฺถตฺถํ จ สงฺขตลกฺขณํ, ทุกฺขทุกฺขตาย จ ทุกฺขตา, อิเมสํ ติณฺณํ สงฺขตลกฺขณานํ ตีสุ เวทนาภูมีสุ อทุกฺขมสุขา เวทนา อุปฺปาโท สงฺขตลกฺขณํ, สงฺขารทุกฺขตาย จ ทุกฺขตา ตโย สงฺขตลกฺขณํ, สุขา เวทนาย จ วิปริณามทุกฺขตาย จ ทุกฺขตาติ อฺถตฺตํ สงฺขตลกฺขณํ, ทุกฺขาเวทนา ทุกฺขทุกฺขตา จ ทุกฺขตา อิมมฺหิ อิเมสุ นวปเทสุ ปมเกสุ สตฺตสุ ปเทสุ โสฬสสุ ปเทสุ ทุกฺขา ปริเยสิตพฺพา, เอกาทส ทุกฺขตาย จ ลกฺขณํ ¶ นิทฺเทเส นิทฺทิฏฺํ. ปาตุภาวลกฺขณา ชาติยา จ ปาตุภาวจุติลกฺขโณ จุโตติ วิตฺถาเรน ปนฺนรสปทานิ กตฺตพฺพานิ, เอวํ สาธารณานิ อสาธารณานิ จ สตฺตสุ ทสสุ ปเทสุ สฺาส ติวิเธ จ สาสนปฺปฏฺาเน อฏฺารสวิเธสุ จ สุตฺตาธิฏฺาเนสุ ทสวิเธสุ จ สุตฺตวิเธยฺเยสุ โสฬสวิเธสุ จ หาเรสุ เอกวีสติวิธาย จ ปวิจยวีมํสายาติ อิทํ เทสิตํ. ยถาภูตฺจ เทสิตนฺติ, อยํ วุจฺจติ เทสนาหาโร.
ปทํ ปฺหา จ ปุจฺฉา จ, กึ ปุพฺพํ กิฺจ ปจฺฉิมํ;
อนุคีติ สา จ วิจโย, หาโร วิจโยติ นิทฺทิฏฺโ.
ปทนฺติ ¶ ปมํ ปทํ. ตสฺส โก อตฺโถ? ยํ ภควา ปุฏฺโ อายสฺมตา อชิเตน ตํ คเหตพฺพํ, กติปทานิ ปุฏฺานิ ยถากึ เกนสฺสุ นิวุโต โลโกติ คาถา, อิมานิ กติปทานิ จตฺตาริ อิติ วิสชฺชนาย ปุจฺฉา. ยตฺตเกหิ ปเทหิ ภควตา วิสชฺชิตานิ ปทานิ อิติ ปุจฺฉาย จ ยา ปทานํ สงฺกาสนา, อิทํ วุจฺจติ ปทนฺติ.
ปฺหาติ อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ. กติ ปฺหา? เอโก วา ทฺเว วา ตทุตฺตริ วา อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ เอโก ปฺโห, อตฺถานุปริวตฺติ พฺยฺชนํ โหติ, สมฺพหุลานิปิ ปทานิ เอกเมวตฺถํ ปุจฺฉติ. อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ อนุปริวตฺตีนิ ตํ พฺยฺชเนน เอโก ปฺโหว โหติ. เกนสฺสุ ¶ นิวุโต โลโกติ ¶ โลกํ สนฺธาย ปุจฺฉติ, เกนสฺสุ นปฺปกาสติ กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสีติ ตํเยว ปุจฺฉติ. กึสุ ตสฺส มหพฺภยนฺติ ตํเยว ปุจฺฉติ. เอวํ อตฺถานุปริวตฺติ พฺยฺชนํ เอโก ปฺโห โหติ, โส ปฺโห จตุพฺพิโธ เอกํสพฺยากรณีโย วิภชฺชพฺยากรณีโย ปฏิปุจฺฉาพฺยากรณีโย ปนิโยติ. ตตฺถ จกฺขุ อนิจฺจนฺติ เอกํสพฺยากรณีโย, ยํ อนิจฺจํ ตํ ทุกฺขนฺติ วิภชฺชพฺยากรณีโย, สิยา อนิจฺจํ น จกฺขุ, ยานิปิ อายตนานิ จ น จกฺขุ, ตานิปิ อนิจฺจนฺติ น จกฺขุเยว, อยํ วิภชฺชพฺยากรณีโย, ยํ จกฺขุ ตํ จกฺขุนฺทฺริยํ เนติ ปฏิปุจฺฉาพฺยากรณีโย, ตํ จกฺขุ ตถาคโตติ ปนิโย. อฺตฺร จกฺขุนาติ ปนิโย ปฺโห. อิทํ ปฺหํ ภควา กึ ปุจฺฉิโต, โลกสฺส สํกิเลโส ปุจฺฉิโต. กึ การณํ? ติวิโธ หิ สํกิเลโส ตณฺหาสํกิเลโส จ ทิฏฺิสํกิเลโส จ ทุจฺจริตสํกิเลโส จ. ตตฺถ อวิชฺชาย นิวุโตติ อวิชฺชํ ทสฺเสติ, ชปฺปาติ ตณฺหํ ทสฺเสติ, มหพฺภยนฺติ อกุสลสฺส กมฺมสฺส วิปากํ ทสฺเสติ, โสตํ นาม สุขเวทนียสฺส กมฺมสฺส ทุกฺขเวทนีโย วิปาโก ภวิสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชตีติ ภควา วิสชฺเชติ, จตูหิ โย ปเทหิ อวิชฺชาย นิวุโต โลโกติ…เป… เอวํ วุจฺจติ.
๔๕. ตทุตฺตริ ปฏิปุจฺฉติ, สวนฺติ สพฺพธิ โสตาติ คาถา, จตฺตาริ ปทานิ ปุจฺฉติ ตํ ภควา ทฺวีหิ ปเทหิ วิสชฺเชติ.
ยานิ ¶ โสตานิ โลกสฺมึ, สติ เตสํ นิวารณํ;
โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ, ปฺาเยเต ปิธียเร.
อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ ทฺวีหิ ปเทหิ วิสชฺเชติ. อิทํ ปทนฺติ ปุจฺฉิโต, ตสฺส สํกิลิฏฺสฺส ¶ โลกสฺส โวทานํ ปุจฺฉิโต, โสตานิ ฉ ตณฺหากายา พหุลาธิวจเนน นิทฺทิฏฺา ภวนฺติ สพฺเพหิ อายตเนหิ. ตานิ โสตานิ เกน นิวาริยนฺตีติ ปริยุฏฺานปหานํ ปุจฺฉติ, เกน โสตา ปิธียเรติ อนุสยสมุคฺฆาตํ ปุจฺฉติ. ตตฺถ ภควา ฉสุ ทฺวาเรสุ สติยา เทเสติ, โย หิ สมฺปชาโน วิหรติ สติโทวาริเก จ ตสฺส อินฺทฺริยานิ คุตฺตานิ สมฺภวนฺติ. ตตฺถ คุตฺเตสุ อินฺทฺริเยสุ ยา ยา วิปสฺสนา, สา สา เตสํ เตสํ โสตานํ ตสฺสา จ อวิชฺชาย โย โลโก นิวุโต อจฺจนฺตปหานาย สํวตฺตติ. เอวํ โสตานิ ปิหิตานิปิ ภวนฺติ ตโต อุตฺตริ ปุจฺฉติ.
ปฺา ¶ จ สติ จ นามรูปสฺส โข ตสฺส ภควนฺตํ ปุฏฺุมาคมฺม กตฺเถตํ อุปสมฺมติ อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ ภควา เอเกน ปเทน วิสชฺเชติ.
ยเมตํ ปฺหํ อปุจฺฉิ [ปุจฺฉเส ปฺหํ (ปี. ก.) ปสฺส สุ. นิ. ๑๐๔๓], อชิต ตํ วทามิ เต…เป…;
วิฺาณสฺส นิโรเธน, เอตฺเถตํ อุปสมฺมติ.
อิมินา ปฺเหน กึ ปุจฺฉติ? อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุํ ปุจฺฉติ, ตํ ภควา อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา วิสชฺเชติ. ตตฺถ ¶ ปเมน ปฺเหน สํกิเลสํ ปุจฺฉติ. ทุติเยน ปฺเหน โวทานํ ปุจฺฉติ. ตติเยน ปฺเหน โสปาทิเสสนิพฺพานธาตุํ ปุจฺฉติ. จตุตฺเถน ปฺเหน อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุํ ปฏิปุจฺฉติ ตโต อุตฺตริ ปฏิปุจฺฉติ.
เย จ สงฺขาตธมฺมาเส, เย จ เสขา [เสกฺขา (ก.) ปสฺส สุ. นิ. ๑๐๔๔] ปุถู อิธ;
เตสํ เม นิปโก อิริยํ, ปุฏฺโ ปพฺรูหิ มาริส.
อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ ปุจฺฉติ. กติ จ ปน เต ปฺเห สงฺขาตธมฺมา จ อรหนฺตา เสกฺขา จ? กึ ปุพฺพํ กิฺจ ปจฺฉิมนฺติ อยมตฺโถ. ตตฺถ กตรํ ปมํ ปุจฺฉติ, กตรํ ปจฺฉา? อรหนฺตํ ปมํ ปุจฺฉติ. เสกฺขธมฺเม ตตฺถ เกน ปเทน สงฺขาตธมฺมาติ อรหนฺโต คหิตา, ปุถูติ เสกฺขา คหิตา. เตสํ เม นิปโกติ สาธารณํ ปทํ ภควนฺตํ ปุจฺฉติ. ตสฺส สาธารณานิ จ อสาธารณานิ จ ปฺเหสุ ปุจฺฉิตพฺพานิ. ตํ ภควา วิสชฺเชติ. น ตถา ปุฏฺํ, ปมํ ปุฏฺํ, ตํ ปจฺฉา วิสชฺเชติ. ยํ ปจฺฉา ปุจฺฉิตํ ปมํ วิสชฺเชติ. กิฺจ อิทํ ปุจฺฉิตํ วิสุทฺธานํ วิสุชฺฌนฺตานฺจ กา อิริยาติ อิทํ ปุจฺฉิ, ตํ กาเมสุ นาภิคิชฺเฌยฺย. มนสานาวิโล สิยาติ ปริยุฏฺานานิ วิตกฺเกน จ ภควา นิวาเรติ, ทฺเว ปน วิตกฺกอนาวิลตาย ¶ ปริยุฏฺานํ, ยถา นีวรเณสุ นิทฺทิฏฺํ. กุสลา สพฺพธมฺเมสูติ อรหนฺตํ วิสชฺเชติ.
เกนสฺสุ ตรติ โอฆนฺติ คาถา, อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ. จตฺตาโรเยว ปฺหา. กึ ¶ การณํ, น หิ เอตฺถ อตฺถานุปริวตฺติ พฺยฺชนํ [ยถานุปริวตฺถิวชฺชํ (ปี. ก.)] ยถา ปมํ อชิตปฺเหสุ, ตสฺส น เอกํเสน พหูนิ วิสชฺชนานิ, พหุกา ปฺหา, เอโกว น จาปิ, สพฺเพ ปุจฺฉติ, ปุพฺเพ วิสชฺชิโต, ยถา จตุตฺโถ อชิโตปฺเห, ยํ ¶ เอตฺถ ยถาภูตํ ปริเยสนาปทพนฺเธน วิสชฺชนาโย เอวํ ยถาภูตํ ปริเยสติ. โย ปุน เอตฺถ ยํ เอวํ ปุจฺฉติ ตตฺถ อยมากาโร ปุจฺฉนายํ อนฺโตชฏา พหิชฏาติ คาถา [สํ. นิ. ๑.๒๙] ปุจฺฉิตวิสชฺชนาย มคฺคิตพฺพา. กถํ วิสชฺชิตาติ ภควาติ วิสชฺเชติ? สีเล ปติฏฺาย นโร สปฺโติ คาถา. ตตฺถ จิตฺตภาวนาย สมถา, ปฺาภาวนาย วิปสฺสนา. ตตฺถ เอวํ อนุมียติ, เย ธมฺมา สมเถน จ วิปสฺสนาย จ ปหียนฺติ, เต อิเม อนฺโตชฏา พหิชฏา. ตตฺถ วิสชฺชนํ สมเถน ราโค ปหียติ, วิปสฺสนาย อวิชฺชา. อชฺฌตฺตวตฺถุโก ราโค อนฺโตชฏา, พาหิรวตฺถุโก ราโค พหิชฏา. อชฺฌตฺตวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺิ, อยํ อนฺโตชฏา. เอกสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ จ พาหิรวตฺถุกานิ พหิชฏา, ยา หิ อชฺฌตฺตวตฺถุกา ยา ทิฏฺิภาคิเยน ภวิสฺสติ, อยํ ชฏา. ตถา สํขิตฺเตน ยา กาจิ อชฺฌตฺตวตฺถุกา ตณฺหา จ ทิฏฺิ จ, อยํ อนฺโตชฏา. ยา กาจิ พาหิรวตฺถุกา ตณฺหา จ ทิฏฺิ จ, อยํ พหิชฏา.
ยถา เทวตา ภควนฺตํ ปุจฺฉติ ‘‘จตุจกฺกํ นวทฺวาร’’นฺติ คาถา [สํยุตฺตนิกาเย]. ตตฺถ ภควา วิสชฺเชติ ‘‘เฉตฺวา นทฺธึ วรตฺตํ จา’’ติ คาถา, อิทํ ภควา ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ วิสชฺเชติ. อิมาย วิสชฺชนาย ภควา อนุมียติ ¶ กิเลเส เอตฺถ ปุริมาย คาถาย นิทฺทิสิตพฺเพน. ตํ หิ จตุจกฺกนฺติ จตฺตาโร วา หตฺถปาทา. นวทฺวารนฺติ นว วณมุขานิ. ยถา จตุจกฺกนฺติ จตฺตาโร อุปาทานา, อุปาทานปฺปจฺจยา ภโว, อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ. นวทฺวารนฺติ นว มานวิธา, มานชาติกาย หิ ทุกฺขํ เสยฺเยนมฺหิ ปรโส ตีณิ ติกานิ ปุณฺณํ. ติเกน สํยุตฺตํ หิ ปฺจกามคุณิโก ราโค. ตตฺถ นทฺธีติ ตณฺหา วิสชฺชียติ. วรตฺตนฺติ มานํ วิสชฺเชติ, อิจฺฉา โลโภ จ ปาปโกติ ปฺจกามคุณิโก ราโค. ตตฺถ วิสมโลโภ ปาปโกติ นิทฺทิสิยติ สมูลตณฺหนฺติ. อฺาณมูลกา ตณฺหาติ อฺาณมูลกา ตณฺหา, ตณฺหาย จ ทิฏฺิยา จ ปหานํ. เย จ ปุน อฺเปิ เกจิ จตุจกฺกโยเคน เตเนว การเณน จ ยุชฺชนฺติ, สํสารคามิโน ธมฺมา สพฺเพ นิทฺทิสิตพฺพา. ตตฺถายํ คาถา วิสชฺชนา ปุจฺฉาย ¶ จ วิสชฺชนาย สเมติ [สมํติ (ปี.)]. ยํ ยทิ สนฺเทน อถ สห พฺยากรเณน อนุคีติยํ จ โส วิจโยติ ภควา ยตฺตกานิ ปทานิ นิกฺขิปติ, ตตฺตเกหิ อนุคายติ.
๔๖. อฏฺหิ ¶ , ภิกฺขเว, องฺเคหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ ทูเตยฺยํ คนฺตุมรหติ [กาตุมรหติ (ปี. ก.) ปสฺส อ. นิ. ๘.๑๖]. อิมานิ อฏฺ ปทานิ นิกฺขิตฺตานิ. ฉหิ ปเทหิ ภควา อนุคายติ.
‘‘โย เว น พฺยถติ [พฺยาถติ (ก.)] ปตฺวา, ปริสํ อุคฺควาทินึ;
น จ หาเปติ วจนํ, น จ ฉาเทติ สาสนํ.
‘‘อสนฺทิทฺธึ จ ภณติ, ปุจฺฉิโต น จ กุปฺปติ;
ส เว ตาทิสโก ภิกฺขุ, ทูเตยฺยํ คนฺตุมรหตี’’ติ.
ตตฺถ ปน ภควา ยตฺตกานิ ปทานิ นิกฺขิปติ, ตตฺตเกหิ อนุคายติ. สตฺตหิ, ภิกฺขเว, องฺเคหิ สมนฺนาคโต กลฺยาณมิตฺโต ปิโย ครุภาวนีโยติ วิตฺถาเรน, อิทํ ภควา สตฺตหิ ปเทหิ อนุคายติ. อิติ พหุสฺสุตวา อนุคายติ, อปฺปตรกถํ ปทํ วา นิกฺเขโป, พหุสฺสุตวา นว ปทานิ นิกฺเขโป, อปฺปตริกา อนุคีติยา พหุตริกา อนุคายติ. อยํ วุจฺจติ เต อนุคีติ จ วิจโย, อยํ ¶ วิจโย นาม หาโร.
ตตฺถ กตโม ยุตฺติหาโร?
สพฺเพสํ หารานํ, ยา ภูมี โย จ โคจโร เตสํ;
ยุตฺตายุตฺติ ปริกฺขา, หาโร ยุตฺตีติ นิทฺทิฏฺโ.
หารานํ โสฬสนฺนํ ยถา เทสนา ยถา วิจโย โย จ นิทฺทิสิยติ, อยํ นิทฺเทโส. อยํ ปุจฺฉา สุตฺเตสุ น ยุชฺชตีติ ยา ตตฺถ วีมํสา, อยํ ยุตฺติ.
ยถา หิ สเหตู สปฺปจฺจยา สตฺตา สํกิลิสฺสนฺติ, อตฺถิ เหตุ อตฺถิ ปจฺจโย สตฺตานํ สํกิเลสาย, สเหตู สปฺปจฺจยา สตฺตา วิสุชฺฌนฺติ, อตฺถิ เหตุ อตฺถิ ปจฺจโย สตฺตานํ วิสุทฺธิยา. สีลวตา, อานนฺท, ปุคฺคเลน น เวยฺยากรณิยา กินฺติ เม วิปฺปฏิสาโร อุปฺปาเทยฺย…เป… อพฺยากรณํ กตฺตพฺพํ, อยํ วิสุทฺธิยา มคฺโค. ตสฺส เหตุ โก ปจฺจโย, สีลกฺขนฺธสฺส ¶ จตฺตาริ จตฺตาริ เหตุ จ ปจฺจโย จ. สปฺปุริสสํเสโว โย จ ปติรูปเทสวาโส จ, อยํ อุปาทาปจฺจยตา สปฺปจฺจโย. ยํ โปราณกมฺมํ อสฺส วิปาโก ปจฺจโย, ตาย ปจฺจยาย อตฺตสมฺมาปณิธิ, อยํ ¶ เหตุ. อิติ สีลกฺขนฺโธ สเหตุ สปฺปจฺจโยติ อิทํ โลกิกํ สีลํ.
ยํ ปน โลกุตฺตรํ สีลํ, ตสฺส ตีณิ อินฺทฺริยานิ ปจฺจโย – สทฺธินฺทฺริยํ วีริยินฺทฺริยํ สมาธินฺทฺริยํ – อยํ ปจฺจโย. สตินฺทฺริยฺจ ปฺินฺทฺริยฺจ เหตุ. ปฺาย นิพฺเพธคามินิยา, ยํ สีลํ ชายติ. โสตาปนฺนสฺส จ สีลํ เตนายํ เหตุ อยํ ปจฺจโย. ยํ ปุน สมาธิโน ปสฺสทฺธิ จ ปีติ จ ปาโมชฺชํ ปจฺจโย. ยํ สุขํ เหตุ เตน สมาธิกฺขนฺโธ สเหตุ สปฺปจฺจโย. ยํ ¶ สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ ปฺา. ตสฺส ปรโตโฆโส อชฺฌตฺตํ จ โยนิโส มนสิกาโร เหตุ จ ปจฺจโย จ, อิติ อิเม ตโย ขนฺธา สเหตู สปฺปจฺจยา เอวํ สตฺต ปฺา. สตฺตพฺยากรณีสุ จ สุตฺเตสุ น ยุชฺชติ. อยํ ยุตฺติหาโร. โส จตูสุ มหาปเทเสสุ ทฏฺพฺโพ.
ธมฺมํ เทเสติ ชิโน, ตสฺส จ ธมฺมสฺส ยํ ปทฏฺานํ;
อิติ ยาว สพฺพธมฺมา, เอโส หาโร ปทฏฺาโน.
ตตฺถ ปฺจกามคุณา กามราคสฺส ปทฏฺานํ. เยสํ เกสฺจิ กามราโค อุปฺปชฺชติ อุปฺปนฺโน วา อุปฺปชฺชิสฺสติ วา, เอเตสุ เยปิ ปฺจสุ รูเปสุ อายตเนสุ นาฺตฺร เอเตหิ กามราคสฺส ปทฏฺานนฺติ. วุจฺจเต, เตน ปฺจ กามคุณา กามราคสฺส ปทฏฺานํ. ปฺจินฺทฺริยานิ รูปราคสฺส ปทฏฺานํ. มนินฺทฺริยํ ภวราคสฺส ปทฏฺานํ. ปฺจกฺขนฺธา สกฺกายทิฏฺิยา ปทฏฺานํ. เอกสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ ทิฏฺิราคสฺส ปทฏฺานํ. กามธาตุ กามราคสฺส ปทฏฺานํ. อรูปธาตุ อรูปราคสฺส ปทฏฺานํ. สุขสฺา กามราคสฺส ปทฏฺานํ. พฺยาปาทสฺา พฺยาปาทสฺส ปทฏฺานํ. อสมฺปชฺตา สมฺโมหสฺส ปทฏฺานํ. นว อาฆาตวตฺถูนิ พฺยาปาทสฺส ปทฏฺานํ. นววิธํ มานํ [นวมานํ วิธมานสฺส (ปี. ก.)] มานสฺส ปทฏฺานํ. สุขา เวทนา ราคานุสยสฺส ปทฏฺานํ. ทุกฺขา เวทนา ปฏิฆานุสยสฺส ปทฏฺานํ. อทุกฺขมสุขา เวทนา อวิชฺชานุสยสฺส ปทฏฺานํ. อตฺตวาทุปาทานฺจ มุสาวาโท จ โลภสฺส ปทฏฺานํ. ปาณาติปาโต จ ปิสุณวาจา จ ผรุสวาจา จ พฺยาปาทสฺส ปทฏฺานํ. มิจฺฉตฺตฺจ สมฺผปฺปลาโป จ โมหสฺส ปทฏฺานํ. ภวํ โภคฺจ ¶ โวกาโร อหํการสฺส ปทฏฺานํ. พาหิรานํ ปริคฺคโห ¶ มมํการสฺส ¶ ปทฏฺานํ. กายสฺส สงฺคํ [กายวงฺกํ (ปี.)] ทิฏฺิยา ปทฏฺานํ. กายิกโทโส โทสสฺส ปทฏฺานํ. กายิกกาสาโว โลภสฺส ปทฏฺานํ. โย โย วา ปน ธมฺโม เยน เยน อารมฺมเณน อุปฺปชฺชติ สจฺจาธิฏฺาเนน วา ธมฺมาธิฏฺาเนน วา อนุสยเนน วา, โส ธมฺโม ตสฺส ปทฏฺานํ. เตน สารมฺมเณน โส ธมฺโม อุปฺปชฺชติ.
ยถา มนุสฺโส ปุริมสฺส ปทสฺส ปทฏฺานํ อลภนฺโต ทุติยํ ปทํ อุทฺธรติ, โส ปจฺฉานุปทํ สํหรติ. ยทิ ปน โย น ทุติยปทสฺส ปทฏฺานํ ลภติ, อปรํ ปทํ อุทฺธรติ. ตสฺส โย เจโส ปจฺจโย ภวติ. เอวํ ธมฺโม กุสโล วา อกุสโล วา อพฺยากโต วา ปทฏฺานํ อลภนฺโต น ปวตฺตติ. ยถา ปยุตฺตสฺส ธมฺมสฺส โยนิลาโภ [โยนิโส ลาโภ (ปี.)], อยํ วุจฺจติ ปทฏฺาโน หาโร.
วุตฺตมฺหิ เอกธมฺเม, เย ธมฺมา เอกลกฺขณา เตน;
สพฺเพ ภวนฺติ วุตฺตา, โส หาโร ลกฺขโณ นาม.
เยสฺจ สุสมารทฺธา, นิจฺจํ กายคตาสตีติ คาถาย วุตฺตาย กายคตาสติยา วุตฺตา เวทนาคตา จิตฺตคตา ธมฺมคตา จ สติ จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ เอเกน สติปฏฺาเนน. น หิ จิตฺตํ เอกสฺมึ วิฺาณฏฺิติยา ปวตฺตติ, นานาสุ คตีสุ ปวตฺตติ, กายคตาสติยา วุตฺตาย วุตฺตา เวทนาคตา จิตฺตธมฺมคตา จ. น หิ กายคตาสติยา ภาวิตาย สติปฏฺานา จตฺตาโร ภาวนาปาริปูรึ น คจฺฉนฺติ. เอวํ ¶ ตสฺสทิเสสุ ธมฺเมสุ วุตฺเตสุ สพฺพธมฺมา วุตฺตา จ ภวนฺติ.
สจิตฺตปริโยทาปนํ, เอตํ พุทฺธาน สาสนนฺติ คาถา เจตสิกา ธมฺมา วุตฺตา, จิตฺเต รูปํ วุตฺตํ. อิทํ นามรูปํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ. ตโต สจิตฺตปริโยทาปนา ยํ ยํ โอทเปติ, ตํ ทุกฺขํ. เยน โอทเปติ, โส มคฺโค. ยโต โอทปนา, โส นิโรโธ. จกฺขุํ จ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณํ, ตตฺถ สหชาตา เวทนา สฺา เจตนา ผสฺโส มนสิกาโร เอเต เต ธมฺมา เอกลกฺขณา อุปฺปาทลกฺขเณน. โย จ รูเป นิพฺพินฺทติ, เวทนาย โส นิพฺพินฺทติ, สฺาสงฺขารวิฺาเณสุปิ โส นิพฺพินฺทติ. อิติ ¶ เย เอกลกฺขณา ธมฺมา, เตสํ เอกมฺหิ ธมฺเม นิทฺทิฏฺเ สพฺเพ ธมฺมา นิทฺทิฏฺา โหนฺติ, อยํ วุจฺจติ ลกฺขโณ หาโร.
ตตฺถ ¶ กตโม จตุพฺยูโห หาโร?
นิรุตฺติ อธิปฺปาโย จ, พฺยฺชนา เทสนาย จ;
สุตฺตตฺโถ ปุพฺพาปรสนฺธิ, เอโส หาโร จตุพฺยูโห.
ตตฺถ กตมา นิรุตฺติ, สา กถํ ปริเยสิตพฺพา [ปสฺสิตพฺพา (ปี. ก.)]? ยถา วุตฺตํ ภควตา เอกาทสหิ องฺเคหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ ขิปฺปํ ธมฺเมสุ มหตฺตํ ปาปุณาติ, อตฺถกุสโล จ โหติ, ธมฺมกุสโล จ โหติ, นิรุตฺติกุสโล จ โหติ, อิตฺถาธิวจนกุสโล จ โหติ, ปุริสาธิวจนกุสโล จ, วิปุริสาธิวจนกุสโล จ, อตีตาธิวจนกุสโล จ, อนาคตาธิวจนกุสโล จ, ปจฺจุปฺปนฺนาธิวจนกุสโล จ. เอกาธิปฺปาเยน กุสโล นานาธิปฺปาเยน กุสโล. กิมฺหิ ¶ เทสิตํ, อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ. อิตฺถาธิวจเนน ปุริสาธิวจเนน วิปุริสาธิวจเนน สพฺพํ ยถาสุตฺตํ นิทฺทิฏฺํ. ตํ พฺยฺชนโต นิรุตฺติโกสลฺลโต โย ยํ สุตฺตสฺส สุนิรุตฺติทุนฺนิรุตฺติตํ อเวกฺขติ, อิทํ เอวํ นิโรปยิตพฺพํ. อิทมฺปิ น นิโรปยิตพฺพํ. อิทํ วุจฺจเต นิรุตฺติโกสลฺลํ.
๔๙. ตตฺถ กตมํ อธิปฺปายโกสลฺลํ? ยถาเทสิตสฺส สุตฺตสฺส สพฺพสฺส วารํ คจฺฉติ อิเมน ภควตา เทสิตพฺพนฺติ. ยถา กึ อปฺปมาโท อมตํ ปทํ, ปมาโท มจฺจุโน ปทนฺติ คาถา. เอตฺถ ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย อสีติเมว อากงฺขนฺติ เต อปฺปมตฺตา วิหริสฺสนฺติ, อยํ อธิปฺปาโย.
โยคสฺส กาลํ น นิวตฺตติ ยา จ, โส น ตตฺถ ปาปินฺตเว ภวนฺติ;
เวทนามคฺคอิสินา [เวทนามคฺคํ อิสินา (ปี.)] ปเวทิตํ, ธุตรชาสวา ทุกฺขา ปโมกฺขาตา.
เอตฺถ ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย ทุกฺเข นาสฺสาทกา [ทุกฺเขน สาธกา (ปี.)], เต วีริยมารภิสฺสนฺติ ทุกฺขกฺขยายาติ. อยํ ตตฺถ ภควโต อธิปฺปาโย. อิติ คาถาย วา พฺยากรเณน วา เทสิเต อิมินา สุตฺเตน สาธกา, โย ¶ เอวํ ธมฺมานุธมฺมํ ปฏิปชฺชตีติ โส อธิปฺปาโย, อยํ วุจฺจติ เทสนาธิปฺปาโย.
ตตฺถ กตโม ปุพฺพาปรสนฺธิ? ยํ ¶ คาถายํ วา สุตฺเตสุ วา ปทานิ อสีติ ตานิ ภวนฺติ เอวํ วา เอวเมติ ตสฺสา คาถาย สุตฺตสฺส วา ยานิ ปุริมานิ ปทานิ ยานิ จ ปจฺฉิมกานิ ¶ , ตานิ สโมสาเรตพฺพานิ. เอวํ โส ปุพฺพาปเรน สนฺธิ ายติ. ยา เอกา สมารทฺธา คาถา ทฺเว ตีณิ วา ตสฺส เมกเทเส ภาสิตานํ อภาสิตาหิ คาถาหิ อนิทฺทิฏฺโ อตฺโถ ภวติ ตทุปธาริตพฺพํ. ยํว สพฺพา [ยํ วตฺตพฺพํ (ปี.)] อิติสฺส ปริเยสมานสฺส ปริเยสนา กงฺขา, ตสฺส วา ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีนํ อปเร ปริเยสิตพฺพํ. อิทํ วุจฺจเต ปุพฺพาปเรน สนฺธิ. โกสลฺลนฺติ วตฺถุโต นิทานโกสลฺลํ. พฺยฺชนโต นิรุตฺติโกสลฺลํ. เทสนาธิปฺปายโกสลฺลํ. ปุพฺพาปเรน สนฺธิโกสลฺลํ. ตตฺถ ตสฺส คาถา ปริเยสิตา นิทานํ วา. อุปลพฺภิตุํ น อตฺโถ นิทฺทิสิตพฺโพ วตฺถุโต นิทานโกสลฺลํ อตฺถโกสลฺลํ อิเมหิ จตูหิ ปเทหิ อตฺโถ ปริเยสิยนฺโต ยถาภูตํ ปริยิฏฺโ โหติ. อถ จ สพฺโพ วตฺถุโต วา นิทาเนน วา โย อธิปฺปาโย พฺยฺชโน นิรุตฺติ สนฺธิ จ อนุตฺตโร เอโส ปุพฺพาปเรน เอวํ สุตฺตตฺเถน เทสิตพฺพํ. อยํ จตุพฺยูโห หาโร.
เอกมฺหิ ปทฏฺาเน, ปริเยสติ เสสกํ ปทฏฺานํ;
อาวฏฺฏติ ปฏิปกฺเข, อาวฏฺโฏ นาม โส หาโร.
ยถา กึ อุนฺนฬานํ ปมตฺตานนฺติ คาถาโย. ยํ ปมาโท, อิทํ กิสฺส ปทฏฺานํ? กุสลานํ ธมฺมานํ โอสคฺคสฺส. กุสลธมฺโมสคฺโค ปน กิสฺส ปทฏฺานํ ¶ ? อกุสลธมฺมปฏิเสวนาย. กิสฺส ปทฏฺานํ, กุสลธมฺมปฏิเสวนาย? กิสฺส ปทฏฺานํ, กิเลสวตฺถุปฏิเสวนาย? อิติ ปมาเทน โมหปกฺขิยา ทิฏฺิ อวิชฺชา ฉนฺทราคปกฺขิยา. ตตฺถ ตณฺหา จ ทิฏฺิ จตฺตาโร อาสวา ตณฺหา กามาสโว จ ภวาสโว จ ทิฏฺาสโว จ อวิชฺชาสโว จ. ตตฺถ จิตฺเต อตฺถีติ ทิฏฺิ เจตสิเกสุ นิจฺจนฺติ ปฺจสุ กามคุเณสุ อชฺฌาวหเนน กามาสโว, อุปปตฺตีสุ อาสตฺติ ภวาสโว. ตตฺถ รูปกาโย ¶ กามาสวสฺส ภวาสวสฺส จ ปทฏฺานํ. นามกาโย ทิฏฺาสวสฺส อวิชฺชาสวสฺส จ ปทฏฺานํ.
ตตฺถ อลฺลิยนาย อชฺฌตฺตวาหนํ กามาสวสฺส ลกฺขณํ. ปตฺถนคนฺถนอภิสงฺขารกายสงฺขารณํ ภวาสวสฺส ลกฺขณํ, อภินิเวโส จ ปรามาโส จ ทิฏฺาสวสฺส ลกฺขณํ. อปฺปฏิเวโธ ธมฺเมสุ อสมฺปชฺา จ อวิชฺชาสวสฺส ลกฺขณํ. อิเม จตฺตาโร อาสวา จตฺตาริ อุปาทานานิ. กามาสโว กามุปาทานํ, ภวาสโว ภวุปาทานํ, ทิฏฺาสโว ทิฏฺุปาทานํ, อวิชฺชาสโว อตฺตวาทุปาทานํ, อิเมหิ จตูหิ อุปาทาเนหิ ปฺจกฺขนฺธา. ตตฺถ อวิชฺชาสโว จิตฺเต ปหาตพฺโพ, โส จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสิสฺส ปหียติ. ทิฏฺาสโว ธมฺเมสุ ปหาตพฺโพ, โส ธมฺเมสุ ¶ ธมฺมานุปสฺสิสฺส ปหียติ. ภวาสโว อาสตฺติยา ปหาตพฺโพ, โส เวทนาสุ เวทนานุปสฺสิสฺส ปหียติ. กามาสโว ปฺจสุ กามคุเณสุ ปหาตพฺโพ, โส กาเย กายานุปสฺสิสฺส ปหียติ. ตตฺถ กายานุปสฺสนา ทุกฺขมริยสจฺจํ ภชติ. เวทนานุปสฺสนา ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปจฺจโย สุขินฺทฺริยสฺส ¶ ทุกฺขินฺทฺริยสฺส โสมนสฺสินฺทฺริยสฺส โทมนสฺสินฺทฺริยสฺส อุเปกฺขินฺทฺริยสฺส, สตฺตกิเลโสปจาโร เตน สมุทยํ ภชติ. จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสนา นิโรธํ ภชติ. ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนา มคฺคํ ภชติ. เตนสฺส จตูสุ จ ทสฺสเนน ตสฺเสว สพฺเพ ปหียนฺติ, เยน นิทฺทิฏฺา ปมํ อุนฺนฬานํ ปมตฺตานํ เตสํ วฑฺฒนฺติ อาสวา. ชานโต หิ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย ทุกฺขํ สมุทโย นิโรโธ มคฺโค หิ อกุสลา ธมฺมา. เอวํ ปริเยสิตพฺพา. ยาว ตสฺส อกุสลสฺส คติ ตโต ปฏิปกฺเขน อกุสเล ธมฺเม ปริเยสติ เตสํ กิเลสานํ หาเรน อาวฏฺฏติ. อยํ วุจฺจเต อาวฏฺโฏ หาโร. เอวํ สุกฺกาปิ ธมฺมา ปริเยสิตพฺพา. อกุสลธมฺเม อาคมิสฺส.
ตตฺถ อาวฏฺฏสฺส หารสฺส อยํ ภูมิ สติ อุปฏฺานา จ วิปลฺลาสา จ จตฺตาริ าณานิ สกฺกายสมุปฺปาทายคามินี จ ปฏิปทา สกฺกายนิโรธคามินี ปฏิปทา.
๕๑. ตตฺถ กตโม วิภตฺติ หาโร? ยํ กิฺจิ วิภชฺชพฺยากรณียํ วุจฺจติ วิภตฺติ หาโร. ยถา กึ อาคนฺตฺวา จ ปุน ปุคฺคโล โหติ, โน วาคตํ ¶ น ปริภาสติ [โน วา น ปริภาสติ (ปี.), น ตาวายํ ปริภาสิ (ก.)] ปริปุจฺฉตาย ปฺหาย อติยนํ เอกสฺส กิฺจิ – อยํ วุจฺจเต วิภตฺติ หาโร.
ตตฺถ กตโม ปริวตฺตโน หาโร. ยํ กิฺจิ ปฏิปกฺขนิทฺเทโส, อยํ วุจฺจติ ปริวตฺตโน หาโร. ยถา วุตฺตํ ¶ ภควตา สมฺมาทิฏฺิกสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส มิจฺฉาทิฏฺิ นิชฺชิณฺณา โหตีติ วิตฺถาเรน สพฺพานิ มคฺคงฺคานิ. อยํ วุจฺจเต ปริวตฺตโน หาโร.
ตตฺถ กตโม เววจโน หาโร?
เววจเนหิ อเนเกหิ, เอกํ ธมฺมํ ปกาสิตํ;
สุตฺเต โย ชานาติ สุตฺตวิทู, เววจโน นาม โส หาโร.
ยถา อายสฺมา สาริปุตฺโต เอกมฺหิ วตฺถุมฺหิ เววจเนน นานาวุตฺเตน ภควตา ปสํสิโต ‘‘มหาปฺโ สาริปุตฺโต หาสปฺโ ชวนปฺโ’’ติ อิทํ ปฺาย เววจนํ. ยถา จ มคฺควิภงฺเค ¶ นิยฺยานตฺโถ เอกเมกํ มคฺคงฺคํ เววจเนหิ นิทฺทิฏฺํ. เอวํ อวิชฺชาย เววจนา. เอกํ อกุสลมูลํ ตเทว สนฺตํ เตสุ เตสุ ชนปเทสุ เตน เตน ปชานนฺติ. น หิ อเนน ตเทวปิ อาลปิยนฺติ อฺํ ภชติ. สพฺพกามชหสฺส ภิกฺขุโนติ กามา อาลปิตา. ยสฺส นิตฺถิณฺโณ สงฺโกติ เตเยว กาเม สงฺกาติ อาลปติ. สุณมานสฺส ปุเรตรํ รชฺชนฺติ เตเยว กาเม รชฺชนฺติ อาลปติ. เอวํ สุตฺตมฺหิ โย ธมฺโม เทสิยติ ตสฺส ปริเยฏฺิ ‘‘กตมสฺส ธมฺมสฺส อิทํ นามํ กตมสฺส อิทํ เววจน’’นฺติ. สพฺพฺู หิ เยสํ เยสํ ยา นิรุตฺติ โหติ, ยถาคามิ เตน เตน เทเสตีติ ตสฺส เววจนํ ปริเยสิตพฺพํ. อยํ เววจโน หาโร.
๕๒. ตตฺถ กตโม ปฺตฺติ หาโร? จตฺตาริ ¶ อริยสจฺจานีติ สุตฺตํ นิทฺทิสติ, นิกฺเขปปฺตฺติ. ยา สมุทยปฺตฺติ. กพฬีกาเร อาหาเร อตฺถิ ฉนฺโท อตฺถิ ราโค ยาว ปติฏฺิตํ. ตตฺถ วิฺาณํ ปภวปฺตฺตึ ปฺเปติ. กพฬีกาเร อาหาเร นตฺถิ ฉนฺโท…เป… สมุคฺฆาติ ปฺตฺติ.
ตสฺส กามาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ภวาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, อวิชฺชาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ ปหานปฺตฺตึ ปฺเปติ. ตณฺหา ยสฺส ปุรกฺขตา ปฺา ¶ ปริวตฺตติ คาถา มนาปปฺตฺตึ ปฺเปติ. เอวํ ปน มนาปปฺตฺตีติ เอกธมฺมํ ภควา ปฺเปติ. น หิ ตณฺหา ทุกฺขสมุทโยติ กาเรตฺวา สพฺพตฺถ ตณฺหาสมุทโย นิทฺทิสิตพฺโพ. ยถา อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสติ วิโนเทติ ปชหตีติ ปฏิกฺเขปปฺตฺติ. เอวํ สพฺเพสํ ธมฺมานํ กุสลานฺจ อกุสลานฺจ ยฺจสฺส ธมฺมกฺเขตฺตํ ภวติ, โส เจว ธมฺโม ตตฺถ ปวตฺตติ. ตทวสิฏฺา ธมฺมา ตสฺสานุวตฺตกา โหนฺติ. สา ทุวิธา ปฺตฺติ – ปราธีนปฺตฺติ จ สาธีนปฺตฺติ จ. กตมา สาธีนปฺตฺติ? สมาธึ, ภิกฺขเว [ปสฺส สํ. นิ. ๓.๕], ภาเวถ, สมาหิโต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ยถาภูตํ ปชานาติ. ‘‘รูปํ อนิจฺจ’’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ สาธีนปฺตฺติ ปราธีนปฺตฺติ จ, สา ปฺตฺติ ปฺาย จ สีลสฺส จ, ยถา จตฺตาริ ฌานานิ ภาเวถ. ตสฺส อตฺถิ สมาธินฺทฺริยํ มุทูนิ จตฺตาริ อินฺทฺริยานิ ตานิ จตุปราธีนานิ, ตีณิ อเวจฺจปฺปสาเทติ ¶ ปราธีนํ สมาธินฺทฺริยํ จตฺตาริ อินฺทฺริยานิ ปราธีนาติ จตูสุ อริยสจฺเจสุ อปราธีนํ ปฺินฺทฺริยํ สติปฏฺาเนสุ สมฺมปฺปธาเนสุ วีริยินฺทฺริยํ. อิติ สเก ปทฏฺาเน สเก เขตฺตสาธีโน โส ธมฺโม, โส จ ตตฺถ ปฺาเปตพฺโพ. ตสฺส ปฏิปกฺขา นิฆาโต นิทฺทิสิตพฺโพ. เอตฺถายํ อเนกาการปฺตฺติ เกน การเณน อยํ ธมฺโม ปฺตฺโตติ. อยํ วุจฺจเต ปฺตฺติ.
๕๓. ตตฺถ ¶ กตโม โอตรโณ หาโร? ฉสุ ธมฺเมสุ โอตาเรตพฺพํ. กตเมสุ ฉสุ? ขนฺเธสุ ธาตูสุ อายตเนสุ อินฺทฺริเยสุ สจฺเจสุ ปฏิจฺจสมุปฺปาเทสุ. นตฺถิ ตํ สุตฺตํ วา คาถา วา พฺยากรณํ วา. อิเมสุ ฉนฺนํ ธมฺมานํ อฺตรสฺมึ น สนฺทิสฺสติ. เอตฺตาวตา เอส สพฺพา เทสนา ยา ตา ขนฺธา วา ธาตุโย วา อายตนานิ วา สจฺจานิ วา ปฏิจฺจสมุปฺปาโท วา, ตตฺถ ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ เวทนากฺขนฺโธ ราคโทสโมหานํ ปทฏฺานํ. ตตฺถ ติสฺโส เวทนาโย ตสฺส สุขาย เวทนาย โสมนสฺโส สวิจาโร, ทุกฺขาย เวทนาย โทมนสฺโส สวิจาโร, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย อุเปกฺโข สวิจาโร. ยํ ปุน ตตฺถ เวทยิตํ อิทํ ทุกฺขสจฺจํ, ขนฺเธสุ สงฺขารกฺขนฺโธ ตตฺถ กาโย ปมตฺตํ สอุปวตฺตติ, ตฺจ สงฺขารคโต ทฺวิธา จ ภวงฺโคตรณํ กมฺมํ ตีณิ จ สงฺขารานิ ¶ ปฺุาภิสงฺขารา วา อปฺุา วา อาเนฺชา วา เหตุ สพฺพสราคสฺส โน วีตราคสฺส, โทสสฺส อภิสงฺขารานิ จ อวีตราโค เจเตติ จ ปกปฺเปติ จ, วีตราโค ¶ ปน เจเตติ จ โน อภิสงฺขโรติ, ยํ อุณฺหํ วชิรํ กฏฺเ วา รุกฺเข วา อฺตฺถ วา ปตนฺตํ ภินฺทติ จ ฑหติ จ, เอวํ สราคเจตนา เจเตติ จ อภิสงฺขโรติ จ. ยถา สตํ วชิรํ น ภินฺทติ น จ ฑหติ, เอวํ วีตราคเจตนา เจเตติ น จ อภิสงฺขโรติ. ตตฺถ ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ เอโก ขนฺโธ อนินฺทฺริยสรีรํ สฺากฺขนฺโธ.
ตตฺถ ธาตูนํ อฏฺารส ธาตุโย. ตตฺถ ยา รูปี ทส ธาตุโย, ตาสุ เทสิยมานาสุ รูปกฺขนฺโธ นิทฺทิสิตพฺโพ, ทุกฺขํ อริยสจฺจํ. เยปิ จ ฉ วิฺาณกายา มโนธาตุสตฺตมา, ตตฺถ วิฺาณกฺขนฺโธ จ นิทฺทิสิตพฺโพ, ทุกฺขํ อริยสจฺจํ. ธมฺมธาตุ ปน ธมฺมสโมสรณา, โส ธมฺโม เหตุนา จ นิสฺสนฺเทน จ ผเลน จ กิจฺเจน จ เววจเนน จ เยน เยน อุปลพฺภติ, เตน เตน นิทฺทิสิตพฺโพ. ยทิ วา กุสลา ยทิ วา อกุสลา ยทิ วา อพฺยากตา ยทิ วา อสงฺขตา. ทฺวาทสนฺนํ อายตนานํ ทส อายตนานิ รูปานิ ตํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ นิทฺทิสิตพฺพํ. รูปกฺขนฺโธ จ มนายตนฺจ วิฺาณกฺขนฺเธน นิทฺทิสิตพฺพํ, ทุกฺขํ อริยสจฺจํ. ธมฺมายตนํ นานาธมฺมสโมสรณํ. ตตฺถ เย ธมฺมา อินฺทฺริยานํ อินฺทฺริเยสุ นิทฺทิสิตพฺพา, เย อนินฺทฺริยานํ อนินฺทฺริเยสุ นิทฺทิสิตพฺพา. ปริยายโต จ ¶ โอตาเรตพฺพา. ยถา สา ธมฺมธาตุ ตถา ธมฺมายตนํ ปริเยสิตพฺพํ. ยาเยว หิ ธมฺมธาตุ ตเทว ธมฺมายตนํ อนูนํ อนธิกํ.
ตตฺถ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อตฺถิ ติวิโธ, อตฺถิ จตุพฺพิโธ, อตฺถิ ทุวิโธ. ตตฺถ ติวิโธ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท เหตุผลนิสฺสนฺโท. อวิชฺชา สงฺขารา ตณฺหา อุปาทานํ จ อยํ เหตุ, วิฺาณํ ¶ นามรูปํ สฬายตนํ ผสฺโส เวทนา จ อยํ ปจฺจโย, โย ภโว อยํ วิปาโก, ยา ชาติ มรณํ อยํ นิสฺสนฺโท.
กถํ จตุพฺพิโธ เหตุ ปจฺจโย วิปาโก นิสฺสนฺโท จ? อวิชฺชา จ ตณฺหาสงฺขารา จ อุปาทานํ จ – อยํ เหตุ. วิฺาณํ นามรูปสฺส ปจฺจโย. นามรูปํ อุปปชฺชติ, ตถา อุปปนฺนสฺส สฬายตนํ ผสฺโส เวทนา จ – อยํ ปจฺจโย. โย ภโว อยํ วิปาโก. ยา ชาติ ยา จ ชรามรณํ – อยํ นิสฺสนฺโท.
กถํ ทุวิโธ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท? อวิชฺชา สงฺขารา ตณฺหา อุปาทานํ – อยํ สมุทโย. วิฺาณํ นามรูปํ สฬายตนํ ผสฺโส เวทนา ภโว ชาติ มรณฺจ ¶ – อิทํ ทุกฺขํ. ยํ ปน อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ อิมานิ ตปฺปฏิปกฺเขน ทฺเว สจฺจานิ. ตสฺมา ปฏิจฺจสมุปฺปาโท เยน อากาเรน นิทฺทิฏฺโ, เตน เตน นิทฺทิสิตพฺโพ.
ตถา พาวีสติ อินฺทฺริยานิ. ทฺวาทส อินฺทฺริยานิ จกฺขุนฺทฺริยานิ จกฺขุนฺทฺริยํ เยน โทมนสฺสินฺทฺริยํ, อิทํ ทุกฺขํ. ปุริสินฺทฺริยํ จ ทิฏฺิยา จ ตณฺหาปทฏฺานํ. ยโต ปุริโส ปุริสกานํ ตํ เอวํ กาตพฺพตา. อถ อชฺฌตฺตํ สารชฺชติ. อยํ อหํกาโร ตํ ยสา สารตฺโต พหิทฺธา ปริเยสติ, อยํ มมํกาโร เอวํ อิตฺถี, ตตฺถ ¶ สุขินฺทฺริยํ จ โสมนสฺสินฺทฺริยํ จ ปุริสินฺทฺริยสฺสานุวตฺตกา โหนฺติ. ตสฺส อธิปฺปายปริปุณฺณา โลภธมฺมา กุสลมูเล ปวฑฺเฒนฺติ. ตสฺส เจ อยมธิปฺปาโย น ปาริปูรึ คจฺฉติ. ตสฺส ทุกฺขินฺทฺริยํ จ โทมนสฺสินฺทฺริยํ จ วตฺตติ. โทโส จ อกุสลมูลํ ปวฑฺฒติ. สเจ ปน อุเปกฺขา ภาเวติ อุเปกฺขินฺทฺริยสฺส อนุวตฺตกามา ภวติ. อโมโห จ กุสลมูลํ ปวฑฺฒติ. อิติ สตฺต อินฺทฺริยานิ กิเลสวตฺถุมุปาทาย อนนฺเวมานิ อวมานิ สพฺพสฺส เวทนา อิตฺถินฺทฺริยํ ปุริสินฺทฺริยํ. ตตฺถ อฏฺ อินฺทฺริยานิ สทฺธินฺทฺริยํ ยาว อฺาตาวิโน อินฺทฺริยํ, อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา. ทสนฺนํ ปฺินฺทฺริยานํ กามราคสฺส ปทฏฺานํ. มนินฺทฺริยํ ภวราคสฺส ปทฏฺานํ. ปฺินฺทฺริยานิ รูปราคสฺส ปทฏฺานํ. อิตฺถินฺทฺริยํ จ ปุริสินฺทฺริยํ จ สตฺต ปฺตฺติยา ปทฏฺานํ. ตตฺถ เยน เยน อินฺทฺริเยน ยุตฺตํ วา คาถาย โอตาเรตุํ สกฺโกติ, เตน เตน นิทฺทิสิตพฺโพ. เอวํ ขนฺเธสุ ธาตูสุ อายตเนสุ สจฺเจสุ ปฏิจฺจสมุปฺปาเทสุ อยํ โอตรโณ หาโร.
๕๔. ตตฺถ กตโม โสธโน หาโร? โย คาถา เอเกน อารมฺโภ ภาสิสฺสนฺติ. ตตฺถ เอกิสฺสา ภาสิตาย อวสิฏฺาสุ ภาสิตาสุ โส อตฺโถ น นิทฺทิสิตพฺโพ. กึ การณํ? น หิ ¶ ตาว โส อตฺโถ ภาสิโต, โส อภาสิโต น สกฺกา นิทฺทิสิตุํ. ยถา ¶ กึ อปฺปมาโท อมตํ ปทนฺติ คาถา อยเมกา คาถา นิทฺทิสิตพฺพา. กึ การณํ, อตฺถิกฺขาตาว อิมสฺส อารมฺภสฺส อนภาสิตํ?
เอวํ [เอตํ (ปี.) ปสฺส ธ. ป. ๒๒] วิเสสโต ตฺวา, อปฺปมาทมฺหิ ปณฺฑิตา;
อปฺปมาเท ปโมทนฺติ, อริยานํ โคจเร รตาติ.
อิทํ ¶ อภาสิตํ. อิมิสฺสาปิ คาถาย ภาสิตาย อตฺโถ นิทฺทิสิตพฺโพ. กึ การณํ, อตฺถิ ตตฺถ อวสิฏฺํ? เต ฌายิโน [ธ. ป. ๒๓] สาตติกา, นิจฺจํ ทฬฺหปรกฺกมาติ คาถา, เอวํ อิมา คาถาโย อุปธาริตา ยทา ภวนฺติ, ตทา อตฺโถ นิทฺทิสิตพฺโพ. เอวํ อสฺสุตปุพฺเพสุ สุตฺเตสุ พฺยากรเณสุ วา เอกุทฺเทโส ภาสิโต. ยา วีมํสา ตุลนา อิทํ อตฺถิ กิจฺจํ, อิทํ สุตฺตํ ภาสิตํ ตสฺส เววจนํ นิทฺทิฏฺํ วา น วาติ. ตตฺถ ยา วีมํสา, อยํ วุจฺจเต โสธโน หาโร.
๕๕. ตตฺถ กตโม อธิฏฺาโน หาโร? เอกตฺตตา จ เวมตฺตตา จ. ตตฺถ กิตปฺตฺติ จ กิจฺจปฺตฺติ จ. สา เอกตฺตตา จ เวมตฺตตา จ ยถา ปฺตฺติ เอกเววจเนน เวมตฺตตา ปชานาตีติ ปฺา, สา จ อาธิปเตยฺยฏฺเน ปฺตฺติ. ยํ อโนมตฺติยฏฺเน ปฺตฺตนฺติ. ตํ อโนมตฺติยฏฺเน ปฺาพลํ. ตนุภูตา ¶ โคจรตฺตวสา เสวสติ ตีสุ รตเนสุ อนุสฺสติ พุทฺธานุสฺสติ ธมฺมานุสฺสติ สงฺฆานุสฺสติ อวิปรีตานุสฺสรณตาย. สมฺมาทิฏฺิ ธมฺมานํ ปวิจเยน ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค อภินีหารโต อภิฺาติ. สงฺเขเปน มคฺคา กา วตฺถุ อวิโกปนตาย เอกตฺตา, ยถา อุณฺเหน สํสฏฺํ อุณฺโหทกํ, สีเตน สํสฏฺํ สีโตทกํ ขาโรทกํ คุฬฺโหทกนฺติ, อิทํ เอกตฺตตา เวมตฺตตา จ.
อตฺถิ ¶ ปุน ธมฺโม นานาธมฺมสงฺฆโต เอกโต ยถารูปํ จตฺตาโร วาเรตพฺพา, ตฺจ รูปนฺติ เอกตฺตตา. ปถวีธาตุ อาโป เตโช วาโยธาตูติ เวมตฺตตา. เอวํ สพฺพา จตสฺโส ธาตุโย รูปนฺติ เอกตฺตตา, ปถวีธาตุ อาโป เตโช วาโยธาตูติ เวมตฺตตา. ปถวีธาตูติ ลกฺขณโต เอกตฺตตา, สํกิณฺณวตฺถุโต เวมตฺตตา. ยํ กิฺจิ กกฺขฬลกฺขณํ, สพฺพํ ตํ ปถวีธาตูติ เอกตฺตตา. เกสา โลมา นขา ทนฺตา ฉวิ จมฺมนฺติ เวมตฺตตา. เอวํ สพฺพํ จตสฺโส ธาตุโย รูปนฺติ เอกตฺตํ. สทฺทา คนฺธา รสา โผฏฺพฺพาติ เวมตฺตตา.
อตฺถิ ปุน ธมฺโม เวมตฺตตา อฺโ นามํ ลภติ. ยถา กายานุปสฺสนาย นวสฺา วินีลกสฺา อุทฺธุมาตกสฺา, อยํ อสุภสฺา, ยา เอกตฺตตา อารมฺมณโต เวมตฺตโต, สา เอวํ สฺาเวทนาสุ อาทีนวํ สมนุปสฺสโต ตถาธิฏฺานํ สมาธินฺทฺริยํ จ สาเยว ¶ ธมฺเมสุ ตตฺถ สฺาภาวนา วีริยินฺทฺริยํ จ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนา จิตฺเต อตฺตสฺํ ปชหโต ปฺินฺทฺริยํ จ จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสนา. (อิติ) [( ) นตฺถิ ปี. โปตฺถเก] โย โกจิ าณปจาโร สพฺพโส ¶ ปฺาย โคจโร ปฺา, อยํ เวมตฺตตา, ยถา กามราโค ภวราโค ทิฏฺิราโคติ เวมตฺตตา ตณฺหาย. อิติ ยํ เอกตฺตตาย จ เวมตฺตตาย จ าณํ วีมํสนา ตุลนา. อยํ อธิฏฺาโน หาโร.
๕๖. ตตฺถ กตโม ปริกฺขาโร หาโร? สเหตุ สปฺปจฺจยํ โวทานฺจ สํกิเลโส จ, ยํ ตทุภยํ ปริเยฏฺิ, ส ปริกฺขาโร หาโร. อิติ ธมฺมานํ สเหตุกานํ เหตุ ปริเยสิตพฺโพ, สปฺปจฺจยานํ ปจฺจโย ปริเยสิตพฺโพ.
ตตฺถ กึ นานากรณํ, เหตุสฺส จ ปจฺจยสฺส จ? สภาโว เหตุ, ปรภาโว ปจฺจโย. ปรภาวสฺส ปจฺจโย เหตุปิ, สภาวสฺส เหตุยา ปรภาวสฺส กสฺสจิ ปจฺจโย อวุตฺโต เหตุ, วุตฺโต ปจฺจโย. อชฺฌตฺติโก เหตุ, พาหิโร ปจฺจโย. สภาโว เหตุ, ปรภาโว ปจฺจโย. นิพฺพตฺตโก เหตุ, ปฏิคฺคาหโก [ปริคฺคาหโก (ก.)] ปจฺจโย. เนวาสิโก เหตุ, อาคนฺตุโก ปจฺจโย. อสาธารโณ เหตุ, สาธารโณ ปจฺจโย. เอโกเยว เหตุ, อปราปโร ปจฺจโย.
เหตุสฺส อุปกรณํ สมุทาเนตพฺโพ. สมุทานํ เหตุ, ตตฺถ ทุวิโธ เหตุ. ทุวิโธ ปจฺจโย – สมนนฺตรปจฺจโย จ ปรมฺปรปจฺจโย จ. เหตุปิ ทุวิโธ – สมนนฺตรเหตุ จ ปรมฺปรเหตุ จ. ตตฺถ กตโม ปรมฺปรปจฺจโย? อวิชฺชา นามรูปสฺส ปรมฺปรปจฺจโย, วิฺาณํ สมนนฺตรปจฺจยตาย ปจฺจโย. ยทิ อาทิมฺหิ อวิชฺชานิโรโธ ภวติ นามรูปสฺส นิโรโธปิ. ตตฺถ สมนนฺตรํ กึ การณํ ปรมฺปรปจฺจโย สมนนฺตรปจฺจโย สมุทฺทานิโต, อยํ ปจฺจยโต. ตตฺถ ¶ กตโม ปรมฺปรเหตุ? วิชานนฺตสฺส ปรมฺปรเหตุตาย เหตุ, อฺากาโร สมนนฺตรเหตุตาย เหตุ. ยสฺส หิ ยํ สมนนฺตรํ นิพฺพตฺตติ, โส ตสฺส เหตุปิ ชาตินิโรธา พหิ อาการนิโรโธ, อาการนิโรธา ทณฺฑนิโรโธ, ทณฺฑนิโรธา ขณฺฑนิโรโธ. เอวํ เหตุปิ ทฺวิธา โส ตาหิ ปสฺสิตพฺโพ.
ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ¶ ยถา อวิชฺชาปจฺจโย ตสฺส ปุน กึปจฺจโย, อโยนิโส มนสิกาโร. โส กสฺส ปจฺจโย สงฺขารานํ, อิติ ปจฺจโย จ สมุปฺปนฺนํ จ ตสฺส โก เหตุ อวิชฺชาเยว ¶ . ตถา หิ ปุริมา โกฏิ น ปฺายติ. ตตฺถ อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺานสฺส เหตุ ปุริมา เหตุ ปจฺฉา ปจฺจโย, สาปิ อวิชฺชาสงฺขารานํ ปจฺจโย จตูหิ การเณหิ สหชาตปจฺจยตาย สมนนฺตรปจฺจยตาย อภิสนฺทนปจฺจยตาย ปติฏฺานปจฺจยตาย.
๕๗. กถํ สหชาตปจฺจยตาย อวิชฺชาสงฺขารานํ ปจฺจโย? ยํ จิตฺตํ ราคปริยุฏฺํ, ตตฺถ อวิชฺชาปริยุฏฺาเนน สพฺพํ ปฺาย โคจรํ หนฺติ. ตตฺถ สงฺขารา ติปจฺจยฏฺิกา อทฺธาภูมิการมหตฺตสฺส [ลทฺธา ภูมิกรมหตฺตสฺส (ปี. ก.)] อยํ อวิชฺชาสหสมุปฺปนฺนํ วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลตมาปชฺชนฺตี จตูหิ การเณหิ ปฺา ปหียติ. กตเมหิ จตูหิ? อนุสโย ปริยุฏฺานํ สํโยชนํ อุปาทานํ. ตตฺถ อนุสโย ปริยุฏฺานํ ชาติ ปริยุฏฺิตา สํยุชฺชติ สํยุตฺตา อุปาทิยติ อุปาทานปจฺจยา ภโว. เอวํ ¶ เต สงฺขารา ติวิธา อุปฺปนฺนา ภูมิคตา นาสฺตฺถ อยํ มคฺเคน วินีตตฺตายาติ [วินิภตฺตาย (ปี.), วินิภตฺตตาย (ก.)] เต ถามคตา อปติวินีตาติปิ เต สงฺขาราติ วุจฺจติ, เอวํ สเหตุสมุปฺปนฺนฏฺเน อตฺถิ เมว ปจฺจยา สงฺขารานํ ปจฺจโย นิทฺทิฏฺํ อปเนตฺวา กุสลํ อกุสลํ กุสโล จ อกุสโล จ ปกฺขิปิตพฺโพ, วิปากธมฺมา อปเนตฺวา วจนียํ อวจนียํ วจนียฺจ อวจนียฺจ ปกฺขิปิตพฺพํ, ภวอเปวิริตฺตา, สพฺพสุตฺตํ ปริกฺขิปิตพฺพํ.
ทส ตถาคตพลานิ จตฺตาริ เวสารชฺชานิ ปฺุานิ อนฺากตํ อวิชฺชา สมนนฺตรปจฺจยตาย สงฺขารานํ ปจฺจโย เยน จิตฺเตน สห สมุปฺปนฺนา อวิชฺชา ตสฺส จิตฺตสฺส สมนนฺตรจิตฺตํ สมุปฺปนฺนนฺติ, ตสฺส ยํ สมนนฺตรจิตฺตํ สมุปฺปนฺนนฺติ, ตสฺส ปจฺฉิมสฺส จิตฺตสฺส ปุริมจิตฺตํ เหตุปจฺจยตาย ปจฺจโย, เตน อวิชฺชา เหตุ เตน จิตฺเตน อุปาทานํ อโนกาสกตา าณํ น อุปฺปชฺชนฺติ. ยา ตสฺส อปฺปมาทา ธาตุ อภิชฺฌาภิสนฺทิตา ตหึ วิปลฺลาสา อุปฺปชฺชนฺติ ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ ‘‘ทุกฺเข สุข’’นฺติ, ตตฺถ สงฺขารา อุปฺปชฺชนฺติ รตฺตา ทุฏฺา มูลสฺส เจตนา ราคปริยุฏฺาเนน พฺยาปาทปริยุฏฺาเนน อวิชฺชาปริยุฏฺาเนน ทิฏฺิวิปลฺลาโส วตฺถุนิทฺเทเส นิทฺทิสิตพฺโพ ¶ , ยํ วิปรีตจิตฺโต วิชานาติ อยํ จิตฺตวิปลฺลาโส, ยา วิปรีตสฺา อุปคฺคณฺหาติ อยํ สฺาวิปลฺลาโส. ยํ วิปรีตทิฏฺิ อภินิวิสติ อยํ ทิฏฺิวิปลฺลาโส. อฏฺ ¶ มิจฺฉตฺตานิ วฑฺฒนฺติ, ตีณิ อกุสลานิ อโยนิโส มนสิกาเร อุปฺปนฺนํ วิฺาณฺจ วิชฺชฺจ กโรนฺติ. อิติ ปุพฺพาปรนฺเต อกุสลานาตริตโร สงฺขารา วุทฺธึ เวปุลฺลตํ คจฺฉนฺติ. เต จ มหตา จ อปฺปฏิวิทิตา โปโนภวิกา [โปโนพฺภวิกา (ก.)] สงฺขารา ภวนฺติ. อิติ เอวํ อวิชฺชา สหชาตปจฺจยตาย สงฺขารานํ ปจฺจโย สมนนฺตรปจฺจยตาย จ.
๕๘. กถํ ¶ อภิสนฺทนากาเรน อวิชฺชา สงฺขารานํ ปจฺจโย? สา อวิชฺชา เต สงฺขาเร อภิสนฺเนติ ปริปฺผรติ. เสยฺยถาปิ นาม อุปฺปลํ วา ปทุมํ วา ตํ อุทเก วฑฺฒํ อสฺส, สีเตน วารินา อภิสนฺนํ ปริสนฺทนํ วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลตํ อาปชฺชติ. เอวํ อภิสนฺทนฏฺเน อวิชฺชา สงฺขารานํ ปจฺจโย.
กถํ ปติฏฺหนฏฺเน อวิชฺชา สงฺขารานํ ปจฺจโย? เต สงฺขารา อวิชฺชายํ นิสฺสาย วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลตํ อาปชฺชนฺติ. เสยฺยถาปิ นาม อุปฺปลํ วา ปทุมํ วา ปถวึ นิสฺสาย ปถวึ ปติฏฺาย วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลตํ อาปชฺชติ. เอเต สงฺขารา อวิชฺชายํ ปติฏฺิตา อวิชฺชายํ นิสฺสาย วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลตํ คจฺฉนฺติ. เอวํ ปติฏฺหนฏฺเน อวิชฺชา สงฺขารานํ ปจฺจโย.
ปุน ราคสหคตสฺส กมฺมสฺส วิปาเกน ปฏิสนฺธิมฺหิ ภโว นิพฺพตฺตติ, ตํ กมฺมสฺส [กามสฺส (ปี.)] สพฺพํ อภินิวิฏฺํ อฺาณวเสน โปโนภวิกา สงฺขาราติ วุจฺจนฺติ, เอวมฺปิ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา อตฺถิ. ปุน ¶ ปฺจสุ เย จ เสกฺขา ปุคฺคลา, เย จ อสฺิสมาปตฺตึ สมาปนฺนา, เย จ ภวคตา, เย จ อนฺโตคตาเยว สํเสทชา, เย จ วา ปน อฺโ หิ โกจิ อนาคามิภูตา น เจเตนฺติ น จ ปตฺเถนฺติ, เตสํ กึ ปจฺจยา สงฺขารา. ปุน ราคา อตฺถิ เตสํ สงฺขารานิ อุปาทานานิ จิตฺตมนุสฺสรนฺติเยว อวิปกฺกวิปากสมูหตา อสมุจฺฉินฺนปจฺจยา เตสํ ปุน จ คโต ภวติ. เอวมฺปิ หิ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา. ปุน สา เต น อุปาทานา นปิ สงฺขารา อตฺถิ, ปุน เตสํ สตฺต อนุสยา อสมูหตา อสมุจฺฉินฺนา ตทารมฺมณํ ภวติ. วิฺาณสฺส ปติฏฺาย วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ. เอวมฺปิ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา. ปุน สา ยํ กิฺจิ กมฺมํ อาจยคามิ สพฺพํ ตํ อวิชฺชาวเสน อภิสงฺขริยติ ¶ ตณฺหาวเสน จ อลฺลียติ อฺาณวเสน จ ตตฺถ อาทีนวมฺปิ น ชานาติ. ตเทว วิฺาณพีชํ ภวติ, สาเยว ตณฺหาสิเนโห ภวติ. สาเยว อวิชฺชา สมฺโมโหติ. เอวมฺปิ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา วตฺตพฺพา. อิติ อิเมหิ อากาเรหิ อวิชฺชา สงฺขารานํ ปจฺจโย.
ตตฺถ อวิชฺชาย เหตุ อโยนิโส มนสิกาโร ปจฺจโย โหติ. ตตฺถ อภิจฺเฉโท อยํ ตตฺถ ตติยํ พลํ [ผลํ (ปี.)] นิวตฺติ, อยํ ปฏิสนฺธิ. ตตฺถ ปุนพฺภโว โย อเวจฺเฉโท อสมุคฺฆาตนฏฺเน อยํ อนุสโย. ยถา ¶ ปฏากํ วา สาฏกํ วา ทฺเว ชนา ปีเฬสุ จ เอกา วา พลํ วา อสฺส นิวาฏสฺเสสุ, น ปน ปีเฬสุ โสเสยฺย. ตตฺถ ยํ สิเนหา อาโปธาตุ อนุปุลฺลนา โสเสตพฺพา. อุณฺหธาตุมาคมฺม สเจ ปุน ตํ อากาเส นิกฺขิเปยฺย ตํ อุสฺสาเวน เยภุยฺยตรํ สิเนหมาปชฺเชยฺย, ¶ น หิ อนาคมฺม เตโชธาตุํ ปริเสสํ คจฺเฉยฺย. เอวเมว ภวคฺคปรมาปิ สมาปตฺติ น อนุรูปสฺส สมุคฺฆาตาย สํวตฺตติ. เต หิ อาลยนฺติ สมฺมสนฺติ, น จ ตณฺหาย ตณฺหาปหานํ คจฺฉนฺติ. ตตฺถ โส อสมุคฺฆาโต. อวิชฺชาย อนุสโย จ จิตฺตสฺส สมฺปลิโพโธ, อิทํ ปริยุฏฺานํ. ยถาภูตํ วิฺาณสฺส อปฺปฏิเวโธ อยํ อวิชฺชาอาสโว อวิชฺชาวิฺาณพีชํ ภวติ. ยํ พีชํ โส เหตุ น สมุจฺฉิชฺชติ, อสมุจฺฉิชฺชนฺโต ปฏิสนฺเทหติ. ปฏิสนฺทหนฺโต น สมุคฺฆาตํ คจฺฉติ. อสมุคฺฆาตํ จิตฺตํ ปริโยนหติ, ปริโยนทฺธจิตฺโต ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อิติ สฺาณสฺส สาสวตฺโถ, อวิชฺชตฺโถ, เหตุอตฺโถ, อวจฺเฉทตฺโถ, อนิวตฺติอตฺโถ, ผลตฺโถ ปฏิสนฺธิอตฺโถ, ปุนพฺภวตฺโถ, อสมุคฺฆาตตฺโถ, อนุสยตฺโถ, ปริยุฏฺานตฺโถ, อปฏิเวธนตฺโถ. เอตฺตาวตา อวิชฺชาย เขตฺตํ นิทฺทิฏฺํ ภวติ. อยํ วุจฺจเต ปริกฺขาโร นาม หาโร.
๕๙. ตตฺถ กตโม สมาโรปโน หาโร? อุคฺฆฏิตมฺหิ ¶ ตมฺหิ สนฺตฺเจว จ นํ วิตฺถารํ ปน วตฺตพฺพํ. วิตฺถารวิธํ จิตฺตฺา อยํ สมาโรปโน หาโร. ตตฺถ นามนิทฺเทโส อุปฆฏกา [อุคฺฆฏกา (ปี.)] วตฺถุนิทฺเทโส เววจนํ วตฺถุภูโต วิตฺถาโร. ยถา กึ, ยา ภิกฺขูนํ วตฺตโต [นิวตฺตโต (ปี.)] ปหาตพฺโพ, อยํ อุปฆฏนา.
ตตฺถ ¶ กตโม สมาโรปโน? กิฺจิ น วตฺตพฺพํ, รูปราคํ วา นามวนฺตปหาตพฺพํ [นามมนฺตปหาตพฺพํ (ก.)]. ยาว วิฺาณนฺติ วิตฺถาเรน กาตพฺพานิ. อวิชฺชา ตา โอปมฺเมน ปฺาเปตพฺพา, อยํ สมาโรปโน. นิสฺสิตจิตฺตสฺส จ มตฺติโก จ นิสฺสโย ตณฺหา จ ทิฏฺิ จ. ตตฺถ ทิฏฺิ อวิชฺชา ตณฺหา สงฺขารา. ตตฺถ ทิฏฺิปจฺจยา ตณฺหา อิเม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา. ตตฺถ นิสฺสิตํ วิฺาณํ อิทํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ ยาว ชรามรณํ, อิทํ สํขิตฺเตน ภาสิเต อวสิฏฺํ ปโรปยติ.
อนิสฺสิตสฺส [ปสฺส อุทา. ๗๔] จลิตํ นตฺถีติ ตสฺส เอวํ ทิฏฺิยา ตณฺหาย จ ปหานํ ตตฺถ ทิฏฺิอวิชฺชานิโรธาย ภูตํ วิฺาณํ สราคฏฺานิเยสุ ธมฺเมสุ ตํ ตํ ธมฺมํ อุเปจฺจ อฺํ ธมฺมํ ธาวติ มกฺกโฏปมตาย, อถ ขฺวสฺส ปริตฺเตสุ ธมฺเมสุ สราคฏฺานิเยสุ ฉนฺทราโค นตฺถิ กุโต ตโต จลนา, อธิมตฺเตสุ สตฺเตสุ จิตฺตํ นิเวสฺสยติ ตํ อปติฏฺิตํ วิฺาณํ อนาหารํ นิรุชฺฌติ วิฺาณนิโรธา นามรูปนิโรโธ ยาว ชรามรณนิโรโธ. อยํ สมาโรปโน.
ตตฺถ ¶ ราควเสน วิฺาณสฺส จลิตํ สปริคฺคโห, ตสฺมึ จลิเต อสติ โย ปริกิเลโสปจาโร ¶ ติวิโธ อคฺคิ ปฏิปฺปสฺสทฺโธ ภวติ. เตนาห จลิเต อสนฺเต ปสฺสทฺธิ โหติ. ตตฺถ ยํ สมาโรปนา ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ. ยาว วิมุตฺติตมิติ าณทสฺสนํ ภวติ. โส อาสวานํ ขยา จ วิมุตฺติ โน อุปปชฺชติ. ตสฺส อุปปตฺติสฺส อาคติคติยา อสนฺติยา เนวิธ น หุรํ น อุภยมนฺตเรน. เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสาติ อนุปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ. อิทมสฺส สุตฺตสฺส มชฺเฌ สมาโรปิตํ ปฏิจฺจสมุปฺปาเท จ วิมุตฺติยํ จ โยโค น จ เอตํ ตสฺส สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภชฺชนฺติ. อยํ วุจฺจเต สมาโรปโน หาโร. น จ สํกิเลสภาคิเยน สุตฺเตน สํกิเลสภาคิโย เย จ ธมฺมา สมาโรปยิตพฺพา นาฺเ. เอวํ วาสนาภาคิเย นิพฺเพธภาคิเย, อยํ สมาโรปโน หาโร. อิเม โสฬส หารา.
สุวีรสฺส มหากจฺจายนสฺส ชมฺพุวนวาสิโน เปฏโกปเทเส
ปฺจมา ภูมิ.