📜
๖. สุตฺตตฺถสมุจฺจยภูมิ
๖๐. พุทฺธานํ ¶ ¶ ¶ ภควนฺตานํ สาสนํ ติวิเธน สงฺคหํ คจฺฉติ, ขนฺเธสุ ธาตูสุ อายตเนสุ จ. ตตฺถ ปฺจกฺขนฺธา รูปกฺขนฺโธ ยาว วิฺาณกฺขนฺโธ. ทส รูปอายตนานิ จกฺขุ รูปา จ ยาว กาโย โผฏฺพฺพา จ, อยํ รูปกฺขนฺโธ. ตตฺถ ฉ เวทนากายา เวทนากฺขนฺโธ จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา ยาว มโนสมฺผสฺสชา เวทนา, อยํ เวทนากฺขนฺโธ. ตตฺถ ฉ สฺากายา สฺากฺขนฺโธ, รูปสฺา ยาว ธมฺมสฺา อิเม ฉ สฺากายา, อยํ สฺากฺขนฺโธ. ตตฺถ ฉ เจตนากายา สงฺขารกฺขนฺโธ, รูปสฺเจตนา ยาว ธมฺมสฺเจตนา อิเม ฉ เจตนากายา, อยํ สงฺขารกฺขนฺโธ. ตตฺถ ฉ วิฺาณกายา วิฺาณกฺขนฺโธ, จกฺขุวิฺาณํ ยาว มโนวิฺาณํ อิเม ฉ วิฺาณกายา, อยํ วิฺาณกฺขนฺโธ. อิเม ปฺจกฺขนฺธา.
เตสํ กา ปริฺา? อนิจฺจํ ทุกฺขํ สฺา อนตฺตาติ เอสา เอเตสํ ปริฺา. ตตฺถ กตโม ขนฺธตฺโถ? สมูหตฺโถ ขนฺธตฺโถ, ปฺุชตฺโถ ขนฺธตฺโถ, ราสตฺโถ ขนฺธตฺโถ. ตํ ¶ ยถา ทพฺพกฺขนฺโธ วนกฺขนฺโธ ทารุกฺขนฺโธ อคฺคิกฺขนฺโธ อุทกกฺขนฺโธ วายุกฺขนฺโธ อิติ เอวํ ขนฺเธสุ สพฺพสงฺคโหว เอวํ ขนฺธตฺโถ.
ตตฺถ อฏฺารส ธาตุโย จกฺขุธาตุ รูปธาตุ จกฺขุวิฺาณธาตุ…เป… มโนธาตุ ธมฺมธาตุ มโนวิฺาณธาตุ. เอตาโย อฏฺารส ธาตุโย. ตาสํ ปริฺา อนิจฺจํ ทุกฺขํ สฺา อนตฺตาติ เอสา เอตาสํ ปริฺา. ตตฺถ โก ธาตุอตฺโถ? วุจฺจเต อวยวตฺโถ ธาตุอตฺโถ. อวยโวติ จกฺขุ โน ปสาโท จกฺขุธาตุ. เอวํ ปฺจสุ ธาตูสุ ปุน ราคววจฺเฉทตฺโถ ธาตุอตฺโถ. ววจฺฉินฺนา หิ จกฺขุธาตุ. เอวํ ปฺจสุ ปุนราห เอกนฺติปกตฺยตฺเถน ธาตุอตฺโถติ วุจฺจเต. ตํ ยถา, ปกติยา อยํ ปุริโส ปิตฺติโก เสมฺหิโก วาติโก สนฺนิปาติโกติ เอวํ ปกติจกฺขุธาตุ ทสนฺนํ ปิยา จ สพฺเพสุ อินฺทฺริเยสุ…เป… วิสภาคตฺโถ ธาตุอตฺโถ.
ตตฺถ ¶ ทฺวาทสายตนานิ กตมานิ? ฉ อชฺฌตฺติกานิ ฉ พาหิรานิ. จกฺขายตนํ ยาว มนายตนนฺติ อชฺฌตฺติกํ, รูปายตนํ ยาว ธมฺมายตนนฺติ พาหิรํ. เอตานิ ทฺวาทส อายตนานิ. เอเตสํ กา ปริฺา? อนิจฺจํ ทุกฺขํ สฺา อนตฺตาติ, เอสา เอเตสํ ปริฺา. อปิ ¶ ¶ จ ทฺวิธา ปริฺา าตปริฺา จ ปหานปริฺา จ. ตตฺถ าตปริฺา นาม อนิจฺจํ ทุกฺขํ สฺา อนตฺตาติ, เอสา าตปริฺา. ปหานปริฺา ปน ฉนฺทราคปฺปหานา, เอสา ปหานปริฺา. ตตฺถ กตโม อายตนตฺโถ? วุจฺจเต อาการตฺโถ อายตนตฺโถ. ยถา สุวณฺณากโร ทุพฺพณฺณากโร, ยถา ทฺวีหิ เตหิ อากาเรหิ เต เต คาวา อุตฺติฏฺนฺติ. เอวํ เอเตหิ จิตฺตเจตสิกา คาวา อุตฺติฏฺนฺติ กมฺมกิเลสา ทุกฺขธมฺมา จ. ปุนราห อายทานตฺโถ อายตนตฺโถ. ยถา รฺโ อายทาเนหิ อาโย ภวติ, เอวํ อายทานตฺโถ อายตนตฺโถ.
๖๑. จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ทุกฺขํ สมุทโย นิโรโธ มคฺโค จ. ทุกฺขํ ยถา สมาเสน ธมฺมาจริยํ มานสฺจ, สมุทโย สมาเสน อวิชฺชา จ ตณฺหา จ, นิโรโธ สมาเสน วิชฺชา จ วิมุตฺติ จ, มคฺโค สมาเสน สมโถ จ วิปสฺสนา จ.
ตตฺถ สตฺตตึส โพธิปกฺขิกา ธมฺมา กตเม? จตฺตาโร สติปฏฺานา ยาว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เอวเมเต สตฺตตึส โพธิปกฺขิกา ธมฺมา. เย ธมฺมา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ ปจฺเจกพุทฺธานํ สาวกานํ จ นิพฺพานาย สํวตฺตนฺตีติ, โส มคฺโค จตฺตาโร สติปฏฺานา. กตเม จตฺตาโร? อิธ ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ, สมฺมปฺปธานํ…เป… อิทฺธิปาทํ…เป… อินฺทฺริยานิ…เป… พลานิ…เป… ตตฺถ โก อินฺทฺริยตฺโถ? อินฺทตฺโถ ¶ อินฺทฺริยตฺโถ, อาธิปเตยฺยตฺโถ อินฺทฺริยตฺโถ, ปสาทตฺโถ อินฺทฺริยตฺโถ, อสาธารณํ กสฺส กิริยตฺโถ อินฺทฺริยตฺโถ อนวปริยตฺโถ พลตฺโถ, ถามตฺโถ พลตฺโถ, อุปาทายตฺโถ พลตฺโถ, อุปตฺถมฺภนตฺโถ พลตฺโถ.
ตตฺถ กตเม สตฺต โพชฺฌงฺคา? สติสมฺโพชฺฌงฺโค ยาว อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค. ตตฺถ กตโม อฏฺงฺคิโก มคฺโค? สมฺมาทิฏฺิ ยาว สมฺมาสมาธิ. ตตฺถ อฏฺงฺคิโก มคฺโคติ ขนฺโธ สีลกฺขนฺโธ จ สมาธิกฺขนฺโธ จ ปฺากฺขนฺโธ จ. ตตฺถ ยา จ สมฺมาวาจา โย จ สมฺมากมฺมนฺโต โย จ สมฺมาอาชีโว, อยํ สีลกฺขนฺโธ. ยา จ สมฺมาสติ โย จ สมฺมาวายาโม โย จ สมฺมาสมาธิ, อยํ สมาธิกฺขนฺโธ. โย จ สมฺมาสงฺกปฺโป ยา จ สมฺมาทิฏฺิ, อยํ ปฺากฺขนฺโธ. เอวํ ตาโย ติสฺโส สิกฺขา. เอวํ ตีหากาเรหิ ทส ปทานิ…เป….
ตตฺถ ¶ ¶ โยคาวจโร สีลกฺขนฺเธ ิโต โทสํ อกุสลํ น อุปาทิยติ, โทสานุสยํ สมูหนติ, โทสสลฺลํ อุทฺธรติ, ทุกฺขเวทนํ ปริชานาติ, กามธาตุํ สมติกฺกมติ. สมาธิกฺขนฺเธ ิโต โลภํ อกุสลํ น อุปาทิยติ, ราคานุสยํ สมูหนติ, โลภสลฺลํ อุทฺธรติ, สุขเวทนํ ปริชานาติ, รูปธาตุํ สมติกฺกมติ. ปฺากฺขนฺเธ ิโต โมหํ อกุสลํ น อุปาทิยติ, อวิชฺชานุสยํ สมูหนติ, โมหสลฺลํ ทิฏฺิสลฺลฺจ อุทฺธรติ, อทุกฺขมสุขเวทนํ ¶ ปริชานาติ, อรูปธาตุํ สมติกฺกมติ. อิติ ตีหิ ขนฺเธหิ ตีณิ อกุสลมูลานิ น อุปาทิยติ, จตฺตาริ สลฺลานิ อุทฺธรติ, ติสฺโส เวทนา ปริชานาติ, เตธาตุกํ สมติกฺกมติ.
๖๒. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ จตูสุ อริยสจฺเจสุ อฺาณนฺติ วิตฺถาเรน ยถา โส ปาณสชฺเชสุ กถํกถา กาตพฺพํ. ตตฺถ กตมํ วิฺาณํ? ฉ วิฺาณกายา เวทนา สฺา เจตนา ผสฺโส มนสิกาโร, อิทํ นามํ. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จาตุมหาภูติกํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทายรูปสฺส ปฺตฺตึ. อิติ ปุริมกฺจ นามํ อิทฺจ รูปํ ตทุภยํ นามรูปนฺติ วุจฺจติ. ตตฺถ ฉฬายตนนฺติ ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ, จกฺขุ อชฺฌตฺติกํ อายตนํ ยาว มโน อชฺฌตฺติกํ อายตนํ. ผสฺโสติ ฉ ผสฺสกายา จกฺขุสมฺผสฺโส ยาว มโนสมฺผสฺโสติ ผสฺโส. ฉ เวทนากายา เวทนา. ตณฺหาติ ฉ ตณฺหากายา ตณฺหา. อุปาทานนฺติ จตฺตาริ อุปาทานานิ กามุปาทานํ ทิฏฺุปาทานํ สีลพฺพตุปาทานํ อตฺตวาทุปาทานนฺติ อุปาทานํ. ภโวติ ตโย ภวา กามภโว รูปภโว อรูปภโว. ตตฺถ กตมา ชาติ? ยา ปมํ ขนฺธานํ ปมํ ธาตูนํ ปมํ อายตนานํ อุปฺปตฺติ ชาติ สฺชาติ โอกฺกนฺติ อภินิพฺพตฺติ ขนฺธานํ ปาตุภาโว, อยํ ชาติ. ตตฺถ ¶ กตมา ชรา? ชรา นาม ยํ ตํ ขณฺฑิจฺจํ ปาลิจฺจํ วลิตฺตจตา ปวิวิตฺตํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ วิวณฺณตํ ภคฺโค ตํ ชรา หียนา ปหียนา อายุโน หานิ สํหานิ อินฺทฺริยานํ ปริเภโท อุปนาโห ปริปาโก, อยํ ชรา. ตตฺถ กตมํ มรณํ? มรณํ นาม ยํ ตสฺมึ ตสฺมึ สตฺตนิกาเย เตสํ เตสํ สตฺตานํ จุติ จวนตา มรณํ กาลงฺกิริยา อุทฺธุมาตกานํ เภโท กายสฺส ชีวิตินฺทฺริยสฺส อุปจฺเฉโท, อิทํ มรณํ. อิติ ปุริมิกา จ ชรา อิทฺจ มรณํ ตทุภยํ ชรามรณํ.
ตตฺถ ¶ อนฺธการติมิสา ยถาภูตํ อปฺปชานนลกฺขณา อวิชฺชา สงฺขารานํ ปทฏฺานํ ห. อภิสงฺขรณลกฺขณา สงฺขารา, อุปจยปุนพฺภวาภิโรปนปจฺจุปฏฺานา. เต วิฺาณสฺส ปทฏฺานํ. วตฺถุ สวิฺตฺติลกฺขณํ วิฺาณํ, ตํ นามรูปสฺส ปทฏฺานํ. อเนกสนฺนิสฺสยลกฺขณํ นามรูปํ, ตํ สฬายตนสฺส ปทฏฺานํ. อินฺทฺริยววตฺถาปนลกฺขณํ สฬายตนํ, ตํ ผสฺสสฺส ปทฏฺานํ ¶ . สนฺนิปาตลกฺขโณ ผสฺโส, โส เวทนาย ปทฏฺานํ. อนุภวนลกฺขณา เวทนา, สา ตณฺหาย ปทฏฺานํ. อชฺโฌสานลกฺขณา ตณฺหา, สา อุปาทานสฺส ปทฏฺานํ. อาทานปริหนนลกฺขณํ อุปาทานํ, ตํ ภวสฺส ปทฏฺานํ ¶ . นานาคติวิกฺเขปลกฺขโณ ภโว, โส ชาติยา ปทฏฺานํ. ขนฺธานํ ปาตุภาวลกฺขณา ชาติ, สา ชราย ปทฏฺานํ. อุปนยปริปากลกฺขณา ชรา, สา มรณสฺส ปทฏฺานํ. อายุกฺขยชีวิตอุปโรธลกฺขณํ มรณํ, ตํ ทุกฺขสฺส ปทฏฺานํ. กายสมฺปีฬนลกฺขณํ ทุกฺขํ, ตํ โทมนสฺสสฺส ปทฏฺานํ. จิตฺตสมฺปีฬนลกฺขณํ โทมนสฺสํ, ตํ โสกสฺส ปทฏฺานํ. โสจนลกฺขโณ โสโก, โส ปริเทวสฺส ปทฏฺานํ. วจีนิจฺฉารณลกฺขโณ ปริเทโว, โส อุปายาสสฺส ปทฏฺานํ. เย อายาสา เต อุปายาสา.
นว ปทานิ ยตฺถ สพฺโพ อกุสลปกฺโข สงฺคหํ สโมสรณํ คจฺฉติ. กตมานิ นว ปทานิ? ทฺเว มูลกิเลสา, ตีณิ อกุสลมูลานิ, จตฺตาโร วิปลฺลาสา. ตตฺถ ทฺเว มูลกิเลสา อวิชฺชา จ ภวตณฺหา จ, ตีณิ อกุสลมูลานิ โลโภ โทโส โมโห จ. จตฺตาโร วิปลฺลาสา [อ. นิ. ๔.๔๙] – ‘‘อนิจฺเจ นิจฺจ’’นฺติ สฺาวิปลฺลาโส จิตฺตวิปลฺลาโส ทิฏฺิวิปลฺลาโส, ‘‘ทุกฺเข สุข’’นฺติ สฺาวิปลฺลาโส จิตฺตวิปลฺลาโส ทิฏฺิวิปลฺลาโส, ‘‘อนตฺตนิ อตฺตา’’ติ สฺาวิปลฺลาโส จิตฺตวิปลฺลาโส ทิฏฺิวิปลฺลาโส, ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ สฺาวิปลฺลาโส จิตฺตวิปลฺลาโส ทิฏฺิวิปลฺลาโส.
๖๓. ตตฺถ อวิชฺชา นาม จตูสุ อริยสจฺเจสุ ยถาภูตํ อฺาณํ, อยํ อวิชฺชา. ภวตณฺหา นาม โย ภเวสุ ราโค สาราโค อิจฺฉา มุจฺฉา ปตฺถนา นนฺที อชฺโฌสานํ อปริจฺจาโค, อยํ ภวตณฺหา.
ตตฺถ ¶ กตโม โลโภ อกุสลมูลํ?
โลโภ นาม โส เตสุ เตสุ ปรวตฺถูสุ ปรทพฺเพสุ ปรฏฺาเนสุ ปรสาปเตยฺเยสุ ปรปริคฺคหิเตสุ ¶ โลโภ ลุพฺภนา อิจฺฉา มุจฺฉา ปตฺถนา นนฺที อชฺโฌสานํ อปริจฺจาโค, อยํ โลโภ อกุสลมูลํ. กสฺเสตํ มูลํ? โลโภ โลภชสฺส อกุสลสฺส กายกมฺมสฺส วจีกมฺมสฺส มโนกมฺมสฺส จ, ตถา ยถา ตํสมฺปยุตฺตานํ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ มูลํ.
ตตฺถ ¶ กตโม โทโส อกุสลมูลํ?
โส สตฺเตสุ อาฆาโต อกฺขนฺติ อปฺปจฺจโย พฺยาปาโท ปโทโส อนตฺถกามตา เจตโส ปฏิฆาโต, อยํ โทโส อกุสลมูลํ.
กสฺเสตํ มูลํ?
โทสชสฺส กายกมฺมสฺส วจีกมฺมสฺส มโนกมฺมสฺส สมฺปยุตฺตานฺจ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ มูลํ.
ตตฺถ กตโม โมโห อกุสลมูลํ?
ยํ จตูสุ อริยสจฺเจสุ อนภิสมโย อสมฺปชฺชคฺคาโห อปฺปฏิเวโธ โมโห มุยฺหนา สมฺโมโห สมฺมุยฺหนา อวิชฺชา ตโม อนฺธกาโร อาวรณํ นีวรณํ ฉทนํ อจฺฉทนํ [อเวจฺฉทนํ (ปี. ก.)] อปสจฺฉาคมนํ กุสลานํ ธมฺมานํ, อยํ โมโห อกุสลมูลํ.
กสฺเสตํ มูลํ?
โมหชสฺส อกุสลสฺส กายกมฺมสฺส วจีกมฺมสฺส มโนกมฺมสฺส จ ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ มูลํ.
ตตฺถ ¶ วิปลฺลาสา ชานิตพฺพา, วิปลฺลาสานํ วตฺถุ ชานิตพฺพํ. ยํ วิปลฺลาสํ สิยา, ตํ ชานิตพฺพํ. ตตฺถ เอโก วิปลฺลาโส ตีณิ วิปลฺลาสานิ จตฺตาริ วิปลฺลาสวตฺถูนิ. กตโม เอโก วิปลฺลาโส จ, เยน ปฏิปกฺเขน วิปลฺลาสิตํ คณฺหาติ?
‘‘อนิจฺเจ นิจฺจ’’นฺติ, ‘‘ทุกฺเข สุข’’นฺติ, ‘‘อนตฺตนิ อตฺตา’’ติ, ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ, อยํ เอโก วิปลฺลาโส.
กตมานิ จตฺตาริ วิปลฺลาสวตฺถูนิ?
กาโย เวทนา จิตฺตํ ธมฺมา จ. อิมานิ จตฺตาริ วิปลฺลาสวตฺถูนิ.
กตมานิ ตีณิ วิปลฺลาสานิ?
สฺา จิตฺตํ ทิฏฺิ จ. อิมานิ ตีณิ วิปลฺลาสานิ.
ตตฺถ ¶ มนาปิเก วตฺถุมฺหิ อินฺทฺริยวตฺเถ วณฺณายตเน วา โย นิมิตฺตสฺส อุคฺคาโห, อยํ สฺาวิปลฺลาโส. ตตฺถ วิปรีตจิตฺตสฺส วตฺถุมฺหิ สติ วิฺตฺติ, อยํ จิตฺตวิปลฺลาโส. ตตฺถ วิปรีตจิตฺตสฺส ตมฺหิ รูเป ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ ยา ขนฺติ รุจิ อุเปกฺขนา นิจฺฉโย ทิฏฺิ นิทสฺสนํ สนฺตีรณา, อยํ ทิฏฺิวิปลฺลาโส. ตตฺถ วตฺถุเภเทน กาเยสุ ทฺวาทส วิปลฺลาสา ภวนฺติ. ตโย ¶ กาเย ตโย เวทนาย ตโย จิตฺเต ตโย ธมฺเม, จตฺตาโร สฺาวิปลฺลาสา จตฺตาโร จิตฺตวิปลฺลาสา จตฺตาโร ทิฏฺิวิปลฺลาสา, อายตนูปจยโต จกฺขุวิฺาณสฺาสมงฺคิสฺส รูเปสุ ทฺวาทส วิปลฺลาสา ยาว มโน สฺาสมงฺคิสฺส, ธมฺเมสุ ทฺวาทส วิปลฺลาสา ฉ ทฺวาทสกา จตฺตาริ วิปลฺลาสา ภวนฺติ. อารมฺมณนานตฺตโต ¶ หิ อปริมิตสงฺเขยฺยานํ สตฺตานํ [อตฺตานํ (ก.)] อปริมิตมสงฺเขยฺยา วิปลฺลาสา ภวนฺติ หีนุกฺกฏฺมชฺฌิมตาย.
๖๔. ตตฺถ ปฺจกฺขนฺธา จตฺตาริ อตฺตภาววตฺถูนิ ภวนฺติ. โย รูปกฺขนฺโธ, โส กาโย อตฺตภาววตฺถุ. โย เวทนากฺขนฺโธ, โส เวทนา อตฺตภาววตฺถุ. โย สฺากฺขนฺโธ จ สงฺขารกฺขนฺโธ จ, เต ธมฺมา อตฺตภาววตฺถุ. โย วิฺาณกฺขนฺโธ, โส จิตฺตํ อตฺตภาววตฺถุ. อิติ ปฺจกฺขนฺธา จตฺตาริ อตฺตภาววตฺถูนิ. ตตฺถ กาเย ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ วิปลฺลาโส ภวติ. เอวํ เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ จ อตฺตวิปลฺลาโส ภวติ. ตตฺถ จตุนฺนํ วิปลฺลาสานํ สมุคฺฆาตนตฺถํ ภควา จตฺตาโร สติปฏฺาเน เทเสติ ปฺเปติ กาเย กายานุปสฺสี วิหรโต ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ วิปลฺลาสํ สมุคฺฆาเตติ, เอวํ เวทนาสุ, จิตฺเต, ธมฺเมสุ จ กาตพฺพํ.
ตตฺถ อนฺธการติมิสา อปฺปฏิเวธลกฺขณา อวิชฺชา, ตสฺสา วิปลฺลาสปทฏฺานํ. อชฺโฌสานลกฺขณา ตณฺหา, ตสฺสา ปิยรูปสาตรูปํ ปทฏฺานํ. อตฺตาสยวฺจนาลกฺขโณ โลโภ, ตสฺส อทินฺนาทานํ ปทฏฺานํ. อิธ วิวาทลกฺขโณ โทโส, ตสฺส ปาณาติปาโต ปทฏฺานํ. วตฺถุวิปฺปฏิปตฺติลกฺขโณ โมโห, ตสฺส มิจฺฉาปฏิปตฺติ ปทฏฺานํ. สงฺขตานํ ธมฺมานํ อวินาสคฺคหณลกฺขณา นิจฺจสฺา, ตสฺสา สพฺพสงฺขารา ปทฏฺานํ. สาสวผสฺโสปคมนลกฺขณา สุขสฺา, ตสฺสา มมงฺกาโร ปทฏฺานํ. ธมฺเมสุ อุปคมนลกฺขณา อตฺตสฺา ¶ , ตสฺสา อหงฺกาโร ปทฏฺานํ. วณฺณสงฺคหณลกฺขณา สุภสฺา, ตสฺสา อินฺทฺริยอสํวโร ปทฏฺานํ. เอเตหิ นวหิ ปเทหิ อุทฺทิฏฺเหิ สพฺโพ อกุสลปกฺโข นิทฺทิฏฺโ ภวติ, โส จ โข พหุสฺสุเตน สกฺกา ชานิตุํ โน อปฺปสฺสุเตน, ปฺวตา โน ทุปฺปฺเน, ยุตฺเตน โน อยุตฺเตน.
นว ¶ ¶ ปทานิ กุสลานิ ยตฺถ สพฺโพ กุสลปกฺโข สงฺคโห สโมสรณํ คจฺฉนฺติ. กตมานิ นว ปทานิ? สมโถ วิปสฺสนา อโลโภ อโทโส อโมโห อนิจฺจสฺา ทุกฺขสฺา อนตฺตสฺา อสุภสฺา จ.
ตตฺถ กตโม สมโถ? ยา จิตฺตสฺส ิติ สณฺิติ อวฏฺิติ านํ ปฏฺานํ อุปฏฺานํ สมาธิ สมาธานํ อวิกฺเขโป อวิปฺปฏิสาโร วูปสโม มานโส เอกคฺคํ จิตฺตสฺส, อยํ สมโถ.
ตตฺถ กตมา วิปสฺสนา? ขนฺเธสุ วา ธาตูสุ วา อายตเนสุ วา นามรูเปสุ วา ปฏิจฺจสมุปฺปาเทสุ วา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ วา ธมฺเมสุ ทุกฺเขสุ วา สมุทเยสุ วา นิโรเธ วา มคฺเค วา กุสลากุสเลสุ วา ธมฺเมสุ สาวชฺชอนวชฺเชสุ วา กณฺหสุกฺเกสุ วา เสวิตพฺพอเสวิตพฺเพสุ วา โส ยถาภูตํ วิจโย ปวิจโย วีมํสา ปรวีมํสา คาหนา อคฺคาหนา ปริคฺคาหนา จิตฺเตน ปริจิตนา ตุลนา อุปปริกฺขา าณํ วิชฺชา วา จกฺขุ พุทฺธิ เมธา ปฺา โอภาโส อาโลโก อาภา ปภา ขคฺโค นาราโจ [นารชฺโช (ปี. ก.)] ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค ¶ สมฺมาทิฏฺิ มคฺคงฺคํ, อยํ วิปสฺสนา. เตเนสา วิปสฺสนา อิติ วุจฺจติ วิวิธา วา เอสา วิปสฺสนาติ, ตสฺมา เอสา วิปสฺสนาติ วุจฺจติ. ทฺวิธา เจสา หิ วิปสฺสนา ธมฺมวิปสฺสนาติ วุจฺจติ, ทฺวิธา อิมาย ปสฺสติ สุภฺจ อสุภฺจ กณฺหฺจ สุกฺกฺจ เสวิตพฺพฺจ อเสวิตพฺพฺจ กมฺมฺจ วิปากฺจ พนฺธฺจ วิโมกฺขฺจ อาจยฺจ อปจยฺจ ปวตฺติฺจ นิวตฺติฺจ สํกิเลสฺจ โวทานฺจ, เอวํ วิปสฺสนาติ วุจฺจติ. อถ วา วิอิติ อุปสคฺโค ปสฺสนาติ อตฺโถ ตสฺมา วิปสฺสนาติ วุจฺจเต, อยํ วิปสฺสนา.
๖๕. ตตฺถ ทฺเว โรคา สตฺตานํ อวิชฺชา จ ภวตณฺหา จ, เอเตสํ ทฺวินฺนํ โรคานํ นิฆาตาย ภควตา ทฺเว เภสชฺชานิ วุตฺตานิ สมโถ จ วิปสฺสนา จ. อิมานิ ทฺเว เภสชฺชานิ ปฏิเสเวนฺโต ทฺเว อโรเค สจฺฉิกโรติ ราควิราคํ เจโตวิมุตฺตึ อวิชฺชาวิราคฺจ ปฺาวิมุตฺตึ. ตตฺถ ตณฺหาโรคสฺส สมโถ เภสชฺชํ, ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ อโรคํ. อวิชฺชาโรคสฺส วิปสฺสนาเภสชฺชํ อวิชฺชาวิราคา ปฺาวิมุตฺติ อโรคํ. เอวฺหิ ภควา จาห, ‘‘ทฺเว ธมฺมา ปริฺเยฺยา [ปสฺส ที. นิ. ๓.๓๕๒] นามฺจ รูปฺจ, ทฺเว ธมฺมา ปหาตพฺพา อวิชฺชา จ ภวตณฺหา จ, ทฺเว ธมฺมา ภาเวตพฺพา สมโถ จ วิปสฺสนา ¶ จ, ทฺเว ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา วิชฺชา จ วิมุตฺติ จา’’ติ. ตตฺถ สมถํ ภาเวนฺโต รูปํ ปริชานาติ, รูปํ ปริชานนฺโต ตณฺหํ ปชหติ, ตณฺหํ ปชหนฺโต ราควิราคา ¶ เจโตวิมุตฺตึ สจฺฉิกโรติ, วิปสฺสนํ ภาเวนฺโต นามํ ปริชานาติ, นามํ ปริชานนฺโต อวิชฺชํ ปชหติ, อวิชฺชํ ปชหนฺโต อวิชฺชาวิราคา ปฺาวิมุตฺตึ ¶ สจฺฉิกโรติ. ยทา ภิกฺขุโน ทฺเว ธมฺมา ปริฺาตา ภวนฺติ นามฺจ รูปฺจ, ตถาสฺส ทฺเว ธมฺมา ปหีนา ภวนฺติ อวิชฺชา จ ภวตณฺหา จ. ทฺเว ธมฺมา ภาวิตา ภวนฺติ สมโถ จ วิปสฺสนา จ, ทฺเว ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา ภวนฺติ วิชฺชา จ วิมุตฺติ จ. เอตฺตาวตา ภิกฺขุ กตกิจฺโจ ภวติ. เอสา โสปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ. ตสฺส อายุปริยาทานา ชีวิตินฺทฺริยสฺส อุปโรธา อิทฺจ ทุกฺขํ นิรุชฺฌติ, อฺฺจ ทุกฺขํ น อุปฺปชฺชติ. ตตฺถ โย อิเมสํ ขนฺธานํ ธาตุอายตนานํ นิโรโธ วูปสโม อฺเสฺจ ขนฺธธาตุอายตนานํ อปฺปฏิสนฺธิ อปาตุภาโว, อยํ อนุปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ.
ตตฺถ กตมํ อโลโภ กุสลมูลํ? ยํธาตุโก อโลโภ อลุพฺภนา อลุพฺภิตตฺตํ อนิจฺฉา อปตฺถนา อกนฺตา อนชฺโฌสานํ. อยํ อโลโภ กุสลมูลํ. กสฺเสตํ มูลํ? อโลภชสฺส กุสลสฺส กายกมฺมสฺส วจีกมฺมสฺส มโนกมฺมสฺส ตํสมฺปยุตฺตานฺจ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ มูลํ. อถ วา อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค กุสลนฺติ วุจฺจติ, โส ติณฺณํ มคฺคงฺคานํ มูลํ. กตเมสํ ติณฺณํ, สมฺมาสงฺกปฺปสฺส สมฺมาวายามสฺส สมฺมาสมาธิสฺส จ อิเมสํ มูลนฺติ, ตสฺมา กุสลมูลนฺติ วุจฺจติ.
ตตฺถ กตมํ อโทโส กุสลมูลํ? ยา ¶ สตฺเตสุ วา สงฺขาเรสุ วา อนฆาโต อปฺปฏิฆาโต อพฺยาปตฺติ อพฺยาปาโท อโทโส เมตฺตา เมตฺตายนา อตฺถกามตา หิตกามตา เจตโส ปสาโท, อยํ อโทโส กุสลมูลํ. กสฺเสตํ มูลํ? อโทสชสฺส กุสลสฺส กายกมฺมสฺส วจีกมฺมสฺส มโนกมฺมสฺส ตํสมฺปยุตฺตานฺจ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ มูลํ. อถ วา ติณฺณํ มคฺคงฺคานํ มูลํ. กตเมสํ ติณฺณํ? สมฺมาวาจาย สมฺมากมฺมนฺตสฺส สมฺมาอาชีวสฺส จ อิเมสํ ติณฺณํ มคฺคงฺคานํ มูลํ, ตสฺมา กุสลมูลนฺติ วุจฺจติ.
ตตฺถ กตมํ อโมโห กุสลมูลํ? ยํ จตูสุ อริยสจฺเจสุ ยถาภูตํ าณทสฺสนํ อภิสมโย สมฺมา จ ปจฺจาคโม ปฏิเวโธ อโมโห อสมฺมุยฺหนา อสมฺโมโห วิชฺชาปกาโส อาโลโก อนาวรณํ ¶ เสกฺขานํ กุสลานํ ธมฺมานํ, อยํ อโมโห กุสลมูลํ. กสฺเสตํ มูลํ? อโมหชสฺส กุสลสฺส กายกมฺมสฺส วจีกมฺมสฺส มโนกมฺมสฺส ตํสมฺปยุตฺตานฺจ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ มูลํ. อถ วา ทฺวินฺนํ มคฺคงฺคานํ เอตํ มูลํ. กตเมสํ ทฺวินฺนํ? สมฺมาทิฏฺิยา จ สมฺมาสติยา จ อิเมสํ ทฺวินฺนํ มคฺคงฺคานํ มูลํ, ตสฺมา กุสลมูลนฺติ วุจฺจติ. เอวํ ¶ อิเมสํ ตีหิ กุสลมูเลหิ อฏฺงฺคิโก มคฺโค โยเชตพฺโพ.
๖๖. ตตฺถ ¶ กตมา อนิจฺจสฺา? ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อุปฺปาทวยธมฺมิโน’’ติ จ ยา สฺา สฺชานนา ววตฺถปนา อุคฺคาโห, อยํ อนิจฺจสฺา. ตสฺสา โก นิสฺสนฺโท? อนิจฺจสฺาย ภาวิตาย พหุลีกตาย อฏฺสุ โลกธมฺเมสุ จิตฺตํ นานุสนฺธติ น สนฺธติ น สณฺหติ, อุเปกฺขา วา ปฏิกฺกูลตา วา สณฺหติ, อยมสฺสา นิสฺสนฺโท.
ตตฺถ กตมา ทุกฺขสฺา? ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ ยา สฺา สฺชานนา ววตฺถปนา อุคฺคาโห, อยํ ทุกฺขสฺา. ตสฺสา โก นิสฺสนฺโท? ทุกฺขสฺาย ภาวิตาย พหุลีกตาย อาลสฺเส สํปมาเท วิมฺหเย จ จิตฺตํ นานุสนฺธติ น สนฺธติ น สณฺหติ, อุเปกฺขา วา ปฏิกฺกูลตา วา สณฺหติ, อยมสฺสา นิสฺสนฺโท.
ตตฺถ กตมา อนตฺตสฺา? ‘‘สพฺเพสุ ธมฺเมสุ อนตฺตา’’ติ ยา สฺา สฺชานนา ววตฺถปนา อุคฺคาโห, อยํ อนตฺตสฺา. ตสฺสา โก นิสฺสนฺโท, อนตฺตสฺาย ภาวิตาย พหุลีกตาย อหงฺกาโร จิตฺตํ นานุสนฺธติ น สนฺธติ, มมงฺกาโร น สณฺหติ, อุเปกฺขา วา ปฏิกฺกูลตา วา สณฺหติ, อยมสฺสา นิสฺสนฺโท.
ตตฺถ กตมา อสุภสฺา? ‘‘สตฺต สงฺขารา ¶ อสุภา’’ติ ยา สฺา สฺชานนา ววตฺถปนา อุคฺคาโห, อยํ อสุภสฺา. ตสฺสา โก นิสฺสนฺโท? อสุภสฺาย ภาวิตาย พหุลีกตาย สุภนิมิตฺเต จิตฺตํ นานุสนฺธติ น สนฺธติ น สณฺหติ, อุเปกฺขา วา ปฏิกฺกูลตา วา สณฺหติ, อยมสฺสา นิสฺสนฺโท.
ตตฺถ ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ ปริฺา ภควตา เทสิตา, โย ตตฺถ อสุภสฺา รูปกฺขนฺธสฺส ปริฺตฺตํ, ทุกฺขสฺา เวทนากฺขนฺธสฺส ปริฺตฺตํ, อนตฺตสฺา สฺากฺขนฺธสฺส สงฺขารกฺขนฺธสฺส ปริฺตฺตํ, อนิจฺจสฺา วิฺาณกฺขนฺธสฺส ปริฺตฺตํ. ตตฺถ สมเถน ตณฺหํ สมุคฺฆาเตติ, วิปสฺสนา อวิชฺชํ ¶ สมุคฺฆาเตติ, อโทเสน โทสํ สมุคฺฆาเตติ, อโมเหน โมหํ สมุคฺฆาเตติ, อนิจฺจสฺาย นิจฺจสฺํ สมุคฺฆาเตติ, ทุกฺขสฺาย สุขสฺํ สมุคฺฆาเตติ, อนตฺตสฺาย อตฺตสฺํ สมุคฺฆาเตติ, อสุภสฺาย สุภสฺํ สมุคฺฆาเตติ.
จิตฺตวิกฺเขปปฏิสํหรณลกฺขโณ สมโถ, ตสฺส ฌานานิ ปทฏฺานํ. สพฺพธมฺมํ ยถาภูตํ ปฏิเวธลกฺขณา วิปสฺสนา, ตสฺสา สพฺพเนยฺยํ ปทฏฺานํ. อิจฺฉาปฏิสํหรณลกฺขโณ อโลโภ, ตสฺส อทินฺนาทานา เวรมณี ปทฏฺานํ. อพฺยาปาทลกฺขโณ อโทโส, ตสฺส ปาณาติปาตา เวรมณี ¶ ปทฏฺานํ. วตฺถุอปฺปฏิหตลกฺขโณ อโมโห, ตสฺส สมฺมาปฏิปตฺติ ปทฏฺานํ. สงฺขตานํ ธมฺมานํ วินาสคฺคหณลกฺขณา อนิจฺจสฺา, ตสฺสา อุทยพฺพโย ปทฏฺานํ. สาสวผสฺสสฺชานนลกฺขณา ทุกฺขสฺา, ตสฺสา เวทนา ปทฏฺานํ. สพฺพธมฺมอนุปคมนลกฺขณา อนตฺตสฺา, ตสฺสา ธมฺมสฺา ¶ ปทฏฺานํ. วินีลกวิปุพฺพกอุทฺธุมาตกสมุคฺคหณลกฺขณา อสุภสฺา, ตสฺสา นิพฺพิทา ปทฏฺานํ. อิเมสุ นวสุ ปเทสุ อุปทิฏฺเสุ สพฺโพ กุสลปกฺโข อุปทิฏฺโ ภวติ, โส จ พหุสฺสุเตน สกฺกา ชานิตุํ โน อปฺปสฺสุเตน, ปฺวตา โน ทุปฺปฺเน, ยุตฺเตน โน อยุตฺเตนาติ.
๖๗. ตตฺถ นิจฺจสฺาธิมุตฺตสฺส อปราปรํ จิตฺตํ ปณาเมนฺโต สติมปจฺจเวกฺขโต อนิจฺจสฺา น อุปฏฺาติ, ปฺจสุ กามคุเณสุ สุขสฺสาทาธิมุตฺตสฺส อิริยาปถสฺส อคติมปจฺจเวกฺขโต ทุกฺขสฺา น อุปฏฺาติ, ขนฺธธาตุอายตเนสุ อตฺตาธิมุตฺตสฺส นานาธาตุอเนกธาตุวินิพฺโภคมปจฺจเวกฺขโต อนตฺตสฺา น อุปฏฺาติ, วณฺณสณฺานาภิรตสฺส กาเย สุภาธิมุตฺตสฺส จ วิปฺปฏิจฺฉนฺนา อสุภสฺา น อุปฏฺาติ.
อวิปฺปฏิสารลกฺขณา สทฺธา, สทฺทหนา ปจฺจุปฏฺานํ. ตสฺส จตฺตาริ โสตาปตฺติยงฺคานิ ปทฏฺานํ. เอวฺหิ วุตฺตํ ภควตา [ปสฺส สํยุตฺตนิกาเย] สทฺธินฺทฺริยํ ภิกฺขเว, กุหึ ทฏฺพฺพํ, จตูสุ โสตาปตฺติยงฺเคสุ กุสเลสุ ธมฺเมสุ.
สูราอปฏิกฺเขปนลกฺขณํ วีริยินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยารมฺโภ ปจฺจุปฏฺานํ. ตสฺส อตีตา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา ปทฏฺานํ. ยถา วุตฺตํ ภควตา [ปสฺส สํยุตฺตนิกาเย] วีริยินฺทฺริยํ, ภิกฺขเว, กุหึ ทฏฺพฺพํ, จตูสุ สมฺมปฺปธาเนสุ.
สติ ¶ สรณลกฺขณา, อสมฺโมหปจฺจุปฏฺานา. ตสฺส อตีตา จตฺตาโร สติปฏฺานา ปทฏฺานํ. ยถา วุตฺตํ ภควตา ¶ สตินฺทฺริยํ ภิกฺขเว, กุหึ ทฏฺพฺพํ, จตูสุ สติปฏฺาเนสุ.
เอกคฺคลกฺขโณ สมาธิ, อวิกฺเขปปจฺจุปฏฺาโน, ตสฺส จตฺตาริ าณานิ ปทฏฺานํ. ยถา วุตฺตํ ภควตา สมาธินฺทฺริยํ, ภิกฺขเว, กุหึ ทฏฺพฺพํ, จตูสุ ฌาเนสุ.
ปชานนลกฺขณา ปฺา, ภูตตฺถสนฺตีรณา ปจฺจุปฏฺานา, ตสฺส จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ปทฏฺานํ. ยถา วุตฺตํ ภควตา [ปสฺส สํยุตฺตนิกาเย] ปฺินฺทฺริยํ, ภิกฺขเว, กุหึ ทฏฺพฺพํ, จตูสุ อริยสจฺเจสุ.
จตฺตาริ ¶ จกฺกานิ [ปสฺส อ. นิ. ๔.๓๑] ปติรูปเทสวาโส จกฺกํ, สปฺปุริสูปนิสฺสโย จกฺกํ, อตฺตสมฺมาปณิธานํ จกฺกํ, ปุพฺเพ กตปฺุตา จกฺกํ. ตตฺถ อริยสนฺนิสฺสยลกฺขโณ ปติรูปเทสวาโส, โส สปฺปุริสูปนิสฺสยสฺส ปทฏฺานํ. อริยสนฺนิสฺสยลกฺขโณ สปฺปุริสฺสูปนิสฺสโย, โส อตฺตสมฺมาปณิธานสฺส ปทฏฺานํ. สมฺมาปฏิปตฺติลกฺขณํ อตฺตสมฺมาปณิธานํ, ตํ ปฺุานํ ปทฏฺานํ. กุสลธมฺโมปจยลกฺขณํ ปฺุํ, ตํ สพฺพสมฺปตฺตีนํ ปทฏฺานํ.
เอกาทสสีลมูลกา ธมฺมา สีลวโต อวิปฺปฏิสาโร ภวติ…เป… โส วิมุตฺติาณทสฺสนํ ‘‘นาปรํ อิตฺถตฺตายา’’ติ ปชานนา. ตตฺถ เวรมณิลกฺขณํ สีลํ, ตํ อวิปฺปฏิสารสฺส ปทฏฺานํ. น อตฺตานุวาทลกฺขโณ อวิปฺปฏิสาโร, โส ปาโมชฺชสฺส ปทฏฺานํ. อภิปฺปโมทนลกฺขณํ ปาโมชฺชํ, ตํ ปีติยา ปทฏฺานํ. อตฺตมนลกฺขณา ปีติ ¶ , สา ปสฺสทฺธิยา ปทฏฺานํ. กมฺมนิยลกฺขณา ปสฺสทฺธิ, สา สุขสฺส ปทฏฺานํ. อพฺยาปาทลกฺขณํ สุขํ, ตํ สมาธิโน ปทฏฺานํ. อวิกฺเขปนลกฺขโณ สมาธิ, โส ยถาภูตาณทสฺสนสฺส ปทฏฺานํ. อวิปรีตสนฺตีรณลกฺขณา ปฺา, สา นิพฺพิทาย ปทฏฺานํ อนาลยนลกฺขณา นิพฺพิทา, สา วิราคสฺส ปทฏฺานํ. อสํกิเลสลกฺขโณ วิราโค, โส วิมุตฺติยา ปทฏฺานํ. อกุสลธมฺมวิเวกลกฺขณา วิมุตฺติ, สา วิมุตฺติโน โวทานสฺส ปทฏฺานํ.
๖๘. จตสฺโส อริยภูมิโย จตฺตาริ สามฺผลานิ. ตตฺถ โย ยถาภูตํ ปชานาติ, เอสา ทสฺสนภูมิ. โสตาปตฺติผลฺจ โส ยถาภูตํ ¶ ปชานิตฺวา นิพฺพินฺทติ, อิทํ ตนุกามราคสฺส ปทฏฺานํ พฺยาปาทานํ. สกทาคามิผลฺจ สณฺหํ วิรชฺชติ, อยํ ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ. อนาคามิผลฺจ ยํ อวิชฺชาวิราคา วิมุจฺจติ, อยํ กตาภูมิ. อรหตฺตฺจ สามฺผลานีติ โก วจนตฺโถ, อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค สามฺํ, ตสฺเสตานิ ผลานิ สามฺผลานีติ วุจฺจติ. กิสฺส พฺรหฺมฺผลานีติ วุจฺจนฺเต? พฺรหฺมฺอริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, ตสฺส ตานิ ผลานีติ พฺรหฺมฺผลานีติ วุจฺจนฺเต.
ตตฺถ โสตาปนฺโน กถํ โหติ? สห สจฺจาภิสมยา อริยสาวกสฺส ตีณิ สํโยชนานิ ปหียนฺติ สกฺกายทิฏฺิ วิจิกิจฺฉา สีลพฺพตปรามาโส จ, อิเมสํ ติณฺณํ สํโยชนานํ ปหานา ปริกฺขยา อริยสาวโก โหติ โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม ยาว ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติ.
ตตฺถ ¶ ¶ กตมา สกฺกายทิฏฺิ? อสฺสุตวา พาโล ปุถุชฺชโน ยาว อริยธมฺเม อโกวิโท, โส รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ ยาว วิฺาณสฺมึ อตฺตานํ, โส อิเมสุ ปฺจสุ ขนฺเธสุ อตฺตคฺคาโห วา อตฺตนิยคฺคาโห วา เอโสหมสฺมิ เอกสฺมึ วสวตฺติโก [อวตฺติโต (ปี. ก.)] ปกฺขิตฺโต อนุคฺคโห อนุสยนฺโต องฺคมงฺคนฺติ ปรติ. ยา ตถาภูตสฺส ขนฺติ รุจิ เปกฺขนา อาการปริวิตกฺโก ทิฏฺินิชฺฌายนา อภิปฺปสนฺนา, อยํ วุจฺจเต สกฺกายทิฏฺีติ.
ตตฺถ ปฺจ ทิฏฺิโย อุจฺเฉทํ ภชนฺติ. กตมาโย ปฺจ? รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, ยาว วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, อิมาโย ปฺจ อุจฺเฉทํ ภชนฺติ, อวเสสาโย ปนฺนรส สสฺสตํ ภชนฺติ. อิติ สกฺกายทิฏฺิปหานา ทฺวาสฏฺิทิฏฺิคตานิ ปหียนฺติ. ปหานา อุจฺเฉทํ สสฺสตฺจ น ภชติ. อิติ อุจฺเฉทสสฺสตปฺปหานา อริยสาวกสฺส น กิฺจิ ทิฏฺิคตํ ภวติ, อฺา วา โลกุตฺตราย สมฺมาทิฏฺิยา. กถํ ปน สกฺกายทิฏฺิ น ภวติ? อิธ อริยสาวโก สุตวา โหติ, สพฺโพ สุกฺกปกฺโข กาตพฺโพ, ยาว อริยธมฺเมสุ โกวิโท รูปํ อนตฺตโต สมนุปสฺสติ, ยาว วิฺาณํ…เป… เอวมสฺส สมนุปสฺสนฺตสฺส สกฺกายทิฏฺิ น ภวติ.
กถํ ¶ วิจิกิจฺฉา น ภวติ? อิธ อริยสาวโก พุทฺเธ น กงฺขติ, น วิจิกิจฺฉติ อภิปฺปสีทติ, อิติปิ โส ภควาติ สพฺพํ. ธมฺเม น กงฺขติ น วิจิกิจฺฉติ สพฺพํ. ยาว ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานนฺติ, อิมินา ทุติเยน อากงฺขิเยน ธมฺเมน ¶ สมนฺนาคโต โหติ. สงฺเฆ น กงฺขติ…เป… ยาว ปูชา เทวานฺจ มนุสฺสานฺจาติ, อิมินา ตติเยน อากงฺขิเยน ธมฺเมน สมนฺนาคโต โหติ.
สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขาติ น กงฺขติ น วิจิกิจฺฉติ อธิมุจฺจติ อภิปฺปสีทติ. ตณฺหา ทุกฺขสมุทโยติ น กงฺขติ น วิจิกิจฺฉติ. ตณฺหานิโรธา ทุกฺขนิโรโธติ น กงฺขติ น วิจิกิจฺฉติ. อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาติ น กงฺขติ น วิจิกิจฺฉติ อธิมุจฺจติ อภิปฺปสีทติ. ยาว พุทฺเธ วา ธมฺเม วา สงฺเฆ วา ทุกฺเข วา สมุทเย วา นิโรเธ วา มคฺเค วา กงฺขายนา วิมติ วิจิกิจฺฉา ทฺเวธาปถา อาสปฺปนา [อปฺปนา (ปี. ก.) ธ. ส. ๑๐๐๘ นิกฺเขปกณฺเฑ ปสฺสิตพฺพํ] ปริสปฺปนา อนวฏฺานํ อธิฏฺาคมนํ [อนิฏฺาคมนํ (ก.)] อเนกํโส อเนกํสิกตา, เต ตสฺส ปหีนา ภวนฺติ ปณุนฺนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา.
๖๙. ตตฺถ สีลพฺพตปรามาโส ทฺวิธา – สีลสฺส วา สุทฺธสฺส วา. ตตฺถ สีลสฺส สีลพฺพตปรามาโส ¶ อิมินาหํ สีเลน วา วเตน วา ตเปน วา พฺรหฺมจริเยน วา เทโว วา ภวิสฺสามิ เทวฺตโร วา ตตฺถ กโปตปาทาหิ อจฺฉราหิ สทฺธึ กีฬิสฺสามิ รมิสฺสามิ ปริจริสฺสามีติ. ยถาภูตทสฺสนนฺติ รุจิวิมุตฺติ ราโค ราคปริวตฺตกา ทิฏฺิรูปนา ปสฺสนา อสนฺตุสฺสิตสฺส สีลพฺพตปรามาโส. ตตฺถ กตโม สุทฺธสฺส สีลพฺพตปรามาโส? อิเธกจฺโจ สีลํ ปรามสติ, สีเลน สุชฺฌติ, สีเลน นียติ, สีเลน มุจฺจติ, สุขํ วีติกฺกมติ, ทุกฺขํ วีติกฺกมติ, สุขทุกฺขํ ¶ วีติกฺกมติ อนุปาปุณาติ อุปริเมน. ตทุภยํ สีลวตํ ปรามสติ ตทุภเยน สีลวเตน สุชฺฌนฺติ มุจฺจนฺติ นียนฺติ, สุขํ วีติกฺกมนฺติ, ทุกฺขํ วีติกฺกมนฺติ, สุขทุกฺขํ วีติกฺกมนฺติ, อนุปาปุณนฺตีติ อวิสุจิกรํ ธมฺมํ อวิมุตฺติกรํ ธมฺมํ วิสุจิโต วิมุตฺติโต ปจฺจาคจฺฉนฺตสฺส ยา ตถาภูตสฺส ขนฺติ รุจิ มุตฺติ เปกฺขนา อาการปริวิตกฺโก ทิฏฺินิชฺฌายนา ปสฺสนา, อยํ สุทฺธสฺส สีลพฺพตปรามาโส. เอเต อุโภ ปรามาสา อริยสาวกสฺส ปหีนา ¶ ภวนฺติ ยาว อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา, โส สีลวา ภวติ อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต อกฺขณฺเฑหิ ยาว อุปสมสํวตฺตนิเกหิ. อิเมสํ ติณฺณํ สํโยชนานํ ปหานา สุตวา อริยสาวโก ภวติ โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม, สพฺพํ.
สหสจฺจาภิสมยา, อิติ โก วจนตฺโถ? จตฺตาโร อภิสมยา, ปริฺาภิสมโย ปหานาภิสมโย สจฺฉิกิริยาภิสมโย ภาวนาภิสมโย.
ตตฺถ อริยสาวโก ทุกฺขํ ปริฺาภิสมเยน อภิสเมติ, สมุทยํ ปหานาภิสมเยน อภิสเมติ, นิโรธํ สจฺฉิกิริยาภิสมเยน อภิสเมติ, มคฺคํ ภาวนาภิสมเยน อภิสเมติ. กึ การณํ? ทุกฺขสฺส ปริฺาภิสมโย, สมุทยสฺส ปหานาภิสมโย, นิโรธสฺส สจฺฉิกิริยาภิสมโย, มคฺคสฺส ภาวนาภิสมโย. สมถวิปสฺสนาย กถํ อภิสเมติ? อารมฺมเณ จิตฺตํ อุปนิพนฺเธตฺวา ปฺจกฺขนฺเธ ทุกฺขโต ปสฺสติ. ตตฺถ โย อุปนิพนฺโธ, อยํ สมโถ. ยา ปริโยคาหนา, อยํ วิปสฺสนา. ปฺจกฺขนฺเธ ¶ ทุกฺขาติ ปสฺสโต โย ปฺจกฺขนฺเธสุ อาลโย นิกนฺติ อุปคมนํ อชฺโฌสานา อิจฺฉา มุจฺฉา ปณิธิ ปตฺถนา ปหียติ. ตตฺถ ปฺจกฺขนฺธา ทุกฺขํ. โย ตตฺถ อาลโย นิกนฺติ อุปคมนํ อชฺโฌสานํ อิจฺฉา มุจฺฉา ปณิธิ ปตฺถนา, อยํ สมุทโย. ยํ ตสฺส ปหานํ, โส นิโรโธ สมโถ วิปสฺสนา จ มคฺโค, เอวํ เตสํ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ เอกกาเล เอกกฺขเณ เอกจิตฺเต อปุพฺพํ อจริมํ อภิสมโย ภวติ. เตนาห ภควา ‘‘สหสจฺจาภิสมยา อริยสาวกสฺส ตีณิ สํโยชนานิ ปหียนฺตี’’ติ.
๗๐. ตตฺถ ¶ สมถวิปสฺสนา ยุคนทฺธา วตฺตมานา เอกกาเล เอกกฺขเณ เอกจิตฺเต จตฺตาริ กิจฺจานิ กโรติ, ทุกฺขํ ปริฺาภิสมเยน อภิสเมติ, ยาว มคฺคํ ภาวนาภิสมเยน อภิสเมติ. กึ การณา? ทุกฺขํ ปริฺาภิสมโย, ยาว มคฺคํ ภาวนาภิสมโย. เอวํ ทิฏฺนฺโต ยถา นาวา ชลํ คจฺฉนฺตี จตฺตาริ กิจฺจานิ กโรติ, ปาริมํ ตีรํ ปาเปติ, โอริมํ ตีรํ ชหติ, ภารํ วหติ, โสตํ ฉินฺทติ; เอวเมว สมถวิปสฺสนา ยุคนทฺธา วตฺตมานา เอกกาเล เอกกฺขเณ เอกจิตฺเต จตฺตาริ กิจฺจานิ กโรติ ¶ , ทุกฺขํ ปริฺาภิสมเยน อภิสเมติ, ยาว มคฺคํ ภาวนาภิสมเยน อภิสเมติ. ยถา วา สูริโย อุทยนฺโต เอกกาเล อปุพฺพํ อจริมํ จตฺตาริ กิจฺจานิ กโรติ, อนฺธการํ วิธมติ, อาโลกํ ปาตุกโรติ, รูปํ นิทสฺสียติ, สีตํ ปริยาทิยติ; เอวเมว สมถวิปสฺสนา ยุคนทฺธา วตฺตมานา เอกกาเล…เป… ยถา ปทีโป ชลนฺโต เอกกาเล อปุพฺพํ อจริมํ จตฺตาริ กิจฺจานิ กโรติ, อนฺธการํ วิธมติ, อาโลกํ ปาตุกโรติ, รูปํ ¶ นิทสฺสียติ, อุปาทานํ ปริยาทิยติ; เอวเมว สมถวิปสฺสนา ยุคนทฺธา วตฺตมานา เอกกาเล…เป….
ยทา อริยสาวโก โสตาปนฺโน ภวติ อวินิปาตธมฺโม นิยโต ยาว ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติ, อยํ ทสฺสนภูมิ. โสตาปตฺติผลฺจ โสตาปตฺติผเล ิโต อุตฺตริ สมถวิปสฺสนํ ภาเวนฺโต ยุคนทฺธา วตฺตมานา กามราคพฺยาปาทานํ เยภุยฺเยน ปหานา อริยสาวโก โหติ. สกทาคามิ ปรินิฏฺิตตฺตา สกิเทว อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติ, อยํ ตนุภูมิ.
สกทาคามิผลฺจ โย สกทาคามิผเล ิโต วิปสฺสนํ ภาเวนฺโต กามราคพฺยาปาเท สานุสเย อนวเสสํ ปชหติ, กามราคพฺยาปาเทสุ อนวเสสํ ปหีเนสุ ปฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ ปหีนานิ ภวนฺติ สกฺกายทิฏฺิ สีลพฺพตปรามาโส วิจิกิจฺฉา กามจฺฉนฺโท พฺยาปาโท จ, อิเมสํ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปหานา [ปหานาย (ปี. ก.)] อริยสาวโก โหติ อนาคามี ตตฺถ ปรินิพฺพายี อนาวตฺติธมฺโม ตสฺมา โลกา, อยํ วีตราคภูมิ.
อนาคามิผลฺจ อนาคามิผเล ิโต อุตฺตริ สมถวิปสฺสนํ ภาเวนฺโต ปฺจ อุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ ปชหติ รูปราคอรูปราคมานอุทฺธจฺจอวิชฺชฺจ. อิเมสํ ปฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปหานา อริยสาวโก อรหา ภวติ, ขีณาสโว วุสิตวา สมฺมทฺา [สมฺปชฺโ (ปี. ก.)] วิมุตฺโต ปริกฺขีณภวสํโยชโน อนุปฺปตฺตสทตฺโถ, อยํ กตาภูมิ.
อรหนฺโตว ¶ อยํ โสปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ. ตสฺส อายุกฺขยา ชีวิตินฺทฺริยาปโรธา อิทฺจ ทุกฺขํ นิรุชฺฌติ, อฺฺจ ¶ ทุกฺขํ น อุปฺปชฺชติ. โย อิมสฺส ทุกฺขสฺส นิโรโธ วูปสโม, อฺสฺส จ อปาตุภาโว, อยํ ¶ อนุปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ. อิมา ทฺเว นิพฺพานธาตุโย. อิติ สจฺจานิ วุตฺตานิ. สจฺจาภิสมโย วุตฺโต, กิเลสววตฺถานํ วุตฺตํ, ปหานํ วุตฺตํ, ภูมิโย วุตฺตา, ผลานิ วุตฺตานิ, นิพฺพานธาตุโย วุตฺตา. เอวมิเมสุ วุตฺเตสุ สพฺพโพธิ วุตฺตา ภวติ. เอตฺถ โยโค กรณีโย.
๗๑. ตตฺถ กตมาโย นว อนุปุพฺพสมาปตฺติโย? จตฺตาริ ฌานานิ จตสฺโส จ อรูปสมาปตฺติโย นิโรธสมาปตฺติ จ. ตตฺถ จตฺตาริ ฌานานิ กตมานิ? อิธ, ภิกฺขเว, [ปสฺส ทีฆนิกาเย] ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหีติ วิตฺถาเรน กาตพฺพานิ. ตตฺถ กตมา จตฺตาโร อรูปสมาปตฺติโย? วิราคิโน วต วตฺตพฺโพ, ยาว นิโรธสมาปตฺติ วิตฺถาเรน กาตพฺพา. อิมาโย นว อนุปุพฺพสมาปตฺติโย.
ตตฺถ กตมํ ปมํ ฌานํ? ปฺจงฺควิปฺปยุตฺตํ ปฺจงฺคสมนฺนาคตํ. กตเมหิ ปฺจหิ องฺเคหิ วิปฺปยุตฺตํ? ปฺจหิ นีวรเณหิ. ตตฺถ กตมานิ ปฺจ นีวรณานิ? กามจฺฉนฺโทติ วิตฺถาเรตพฺโพ. ตตฺถ กตโม กามจฺฉนฺโท? โย ปฺจสุ กามคุเณสุ ฉนฺทราโค เปมํ นิกนฺติ อชฺโฌสานํ อิจฺฉา มุจฺฉา ปตฺถนา อปริจฺจาโค อนุสโย ปริยุฏฺานํ, อยํ กามจฺฉนฺทนีวรณํ. ตตฺถ ¶ กตมํ พฺยาปาทนีวรณํ? โย สตฺเตสุ สงฺขาเรสุ จ อาฆาโต…เป… ยถา โทเส ตถา นิโอฏฺานา, อยํ พฺยาปาโท นีวรณํ. ตตฺถ กตมํ มิทฺธํ? ยา จิตฺตสฺส ชฬตา จิตฺตสฺส ครุตฺตํ จิตฺตสฺส อกมฺมนียตา จิตฺตสฺส นิกฺเขโป นิทฺทายนา ปจลิกตา ปจลายนา ปจลายนํ, อิทํ มิทฺธํ. ตตฺถ กตมํ ถินํ [ถีนํ (ปี.)]? ยา กายสฺส ถินตา ชฬตา กายสฺส ครุตฺตา กายสฺส อปฺปสฺสทฺธิ, อิทํ ถินํ. อิติ อิทฺจ ถินํ ปุริมกฺจ มิทฺธํ ตทุภยํ ถินมิทฺธนีวรณนฺติ วุจฺจติ. ตตฺถ กตมํ อุทฺธจฺจํ? โย อวูปสโม จิตฺตสฺส, อิทํ อุทฺธจฺจํ. ตตฺถ กตมํ กุกฺกุจฺจํ? โย เจตโส วิเลโข อลฺจนา วิลฺจนา หทยเลโข วิปฺปฏิสาโร, อิทํ กุกฺกุจฺจํ. อิติ อิทฺจ กุกฺกุจฺจํ ปุริมกฺจ อุทฺธจฺจํ ตทุภยํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณนฺติ วุจฺจติ. ตตฺถ กตมํ วิจิกิจฺฉานีวรณํ? โย พุทฺเธ วา ธมฺเม วา สงฺเฆ วา…เป… อยํ วิจิกิจฺฉา. อปิ ¶ จ โข ปน ปฺจ วิจิกิจฺฉาโย สมนนฺตรายิกา เทสนฺตรายิกา สมาปตฺตนฺตรายิกา มคฺคนฺตรายิกา สคฺคนฺตรายิกา, อิมาโย ปฺจ ¶ วิจิกิจฺฉาโย ¶ . อิธ ปน สมาปตฺตนฺตรายิกา วิจิกิจฺฉา อธิปฺเปตา. อิเม ปฺจ นีวรณา.
ตตฺถ นีวรณานีติ โก วจนตฺโถ, กุโต นิวารยนฺตีติ? สพฺพโต กุสลปกฺขิกา นิวารยนฺติ. กถํ [กึ กํ (ปี. ก.)] นิวารยนฺติ? กามจฺฉนฺโท อสุภโต นิวารยติ, พฺยาปาโท เมตฺตาย [เมตฺตโต (ปี.)] นิวารยติ, ถินํ ปสฺสทฺธิโต นิวารยติ, มิทฺธํ วีริยารมฺภโต นิวารยติ, อุทฺธจฺจํ สมถโต นิวารยติ, กุกฺกุจฺจํ อวิปฺปฏิสารโต นิวารยติ, วิจิกิจฺฉา ปฺาโต ปฏิจฺจสมุปฺปาทโต นิวารยติ.
อปโร ปริยาโย. กามจฺฉนฺโท อโลภโต กุสลมูลโต นิวารยติ, พฺยาปาโท อโทสโต นิวารยติ, ถินมิทฺธํ สมาธิโต นิวารยติ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ สติปฏฺาเนหิ นิวารยติ, วิจิกิจฺฉา อโมหโต กุสลมูลโต นิวารยติ.
อปโร ปริยาโย. ตโย วิหารา ทิพฺพวิหาโร พฺรหฺมวิหาโร อริยวิหาโร. ทิพฺพวิหาโร จตฺตาริ ฌานานิ, พฺรหฺมวิหาโร จตฺตาริ อปฺปมาณานิ, อริยวิหาโร สตฺตตึส โพธิปกฺขิยา ธมฺมา. ตตฺถ กามจฺฉนฺโท อุทฺธจฺจํ กุกฺกุจฺจฺจ ทิพฺพวิหารํ นิวารยติ, พฺยาปาโท พฺรหฺมวิหารํ นิวารยติ, ถินมิทฺธํ วิจิกิจฺฉา จ อริยวิหารํ นิวารยติ.
อปโร ปริยาโย. กามจฺฉนฺโท พฺยาปาโท อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจฺจ สมถํ นิวารยนฺติ, ถินมิทฺธํ วิจิกิจฺฉา จ วิปสฺสนํ นิวารยนฺติ, อโต นีวรณนฺติ วุจฺจนฺเต. อิเมหิ ¶ ปฺจหิ องฺเคหิ วิปฺปยุตฺตํ ปมํ ฌานํ.
กตเมหิ ปฺจหิ องฺเคหิ สมฺปยุตฺตํ ปมํ ฌานํ? วิตกฺกวิจาเรหิ ปีติยา สุเขน จ จิตฺเตกคฺคตาย จ. อิเมสํ ปฺจนฺนํ องฺคานํ อุปฺปาทปฏิลาภสมนฺนาคโม สจฺฉิกิริยํ ปมํ ฌานํ ปฏิลทฺธนฺติ วุจฺจติ. อิมานิ ปฺจ องฺคานิ อุปฺปาเทตฺวา วิหรตีติ, เตน วุจฺจเต ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ ทิพฺเพน วิหาเรน.
ตตฺถ ทุติยํ ฌานํ จตุรงฺคสมนฺนาคตํ ปีติสุเขน จิตฺเตกคฺคตาย อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทเนน อิมานิ จตฺตาริ องฺคานิ อุปฺปาเทตฺวา สมฺปาเทตฺวา วิหรติ, เตน วุจฺจติ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ.
ตตฺถ ¶ ¶ ปฺจงฺคสมนฺนาคตํ ตติยํ ฌานํ สติยา สมฺปชฺเ สุเขน จิตฺเตกคฺคตาย อุเปกฺขาย อิมานิ ปฺจงฺคานิ อุปฺปาเทตฺวา สมฺปาเทตฺวา วิหรติ, เตน วุจฺจติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ.
ตตฺถ จตุตฺถํ ฌานํ จตุรงฺคสมนฺนาคตํ อุเปกฺขาย สติปาริสุทฺธิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย จิตฺเตกคฺคตา จ, อิเมหิ จตูหงฺเคหิ สมนฺนาคตํ จตุตฺถํ ฌานํ. อิติ อิเมสํ จตุนฺนํ องฺคานํ อุปฺปาโท ปฏิลาโภ สมนฺนาคโม สจฺฉิกิริยา จตุตฺถํ ฌานํ ปฏิลทฺธนฺติ วุจฺจติ. อิมานิ จตฺตาริ ฌานานิ อุปฺปาเทตฺวา สมฺปาเทตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ, เตน วุจฺจติ ทิพฺเพน วิหาเรน วิหรตีติ.
ตตฺถ ¶ กตโม อนิจฺจฏฺโ? ปีฬนฏฺโ อนิจฺจฏฺโ ปภงฺคฏฺโ สมฺปาปนฏฺโ วิเวกฏฺโ อนิจฺจฏฺโ, อยํ อนิจฺจฏฺโ.
ตตฺถ กตโม ทุกฺขฏฺโ? ปีฬนฏฺโ ทุกฺขฏฺโ สมฺปีฬนฏฺโ สํเวคฏฺโ พฺยาธินฏฺโ, อยํ ทุกฺขฏฺโ.
ตตฺถ กตโม สฺุฏฺโ? อนุปลิตฺโต สฺุฏฺโ, อสมฺภาชนฏฺโ คตปฏฺโ [อปฺปฏฺโ (ปี.)] วิวฏฺฏฏฺโ, อยํ สฺุฏฺโ.
ตตฺถ กตโม อนตฺตฏฺโ? อนิสฺสริยฏฺโ อนตฺตฏฺโ, อวสวตฺตนฏฺโ, อกามการิฏฺโ ปริวิทฏฺโ, อยํ อนตฺตฏฺโติ.
สุตฺตตฺถสมุจฺจโย นาม สํวตฺติสนฺติกา เปฏกภูมิ สมตฺตา.