📜
๗. หารสมฺปาตภูมิ
๗๒. ฌานํ ¶ ¶ วิราโค. จตฺตาริ ฌานานิ วิตฺถาเรน กาตพฺพานิ. ตานิ ทุวิธานิ; โพชฺฌงฺควิปฺปยุตฺตานิ จ โพชฺฌงฺคสมฺปยุตฺตานิ จ. ตตฺถ โพชฺฌงฺควิปฺปยุตฺตานิ พาหิรกานิ, โพชฺฌงฺคสมฺปยุตฺตานิ อริยปุคฺคลานิ. ตตฺถ เยน ฉ ปุคฺคลมูลานิ เตสํ นิกฺขิเปตฺวา ราคจริโต, โทสจริโต, โมหจริโต, ราคโทสจริโต, ราคโมหจริโต, โทสโมหจริโต, สมภาคจริโต, อิติ อิเมสํ ปุคฺคลานํ ฌานํ สมาปชฺชิตานํ ปฺจ นีวรณานิ ปฏิปกฺโข เตสํ ปฏิฆาตาย ยถา อสมตฺโถ ตีณิ อกุสลมูลานิ ¶ นิคฺคณฺหาติ. โลเภน อกุสลมูเลน อภิชฺฌา จ อุทฺธจฺจฺจ อุปฺปิลวตํ อโลเภน กุสลมูเลน นิคฺคณฺหาติ, กุกฺกุจฺจฺจ วิจิกิจฺฉา จ โมหปกฺโข, ตํ อโมเหน นิคฺคณฺหาติ. โทโส จ ถินมิทฺธฺจ โทสปกฺโข, ตํ อโทเสน นิคฺคณฺหาติ.
ตตฺถ อโลภสฺส ปาริปูริยา เนกฺขมฺมวิตกฺกํ วิตกฺเกติ. ตตฺถ อโทสสฺส ปาริปูริยา อพฺยาปาทวิตกฺกํ วิตกฺเกติ. ตตฺถ อโมหสฺส ปาริปูริยา อวิหึสาวิตกฺกํ วิตกฺเกติ. ตตฺถ อโลภสฺส ปาริปูริยา วิวิตฺโต โหติ กาเมหิ. ตตฺถ อโทสสฺส ปาริปูริยา อโมหสฺส ปาริปูริยา จ วิวิตฺโต โหติ ปาปเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ, สวิตกฺกํ ¶ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ.
วิตกฺกาติ ตโย วิตกฺกา – เนกฺขมฺมวิตกฺโก อพฺยาปาทวิตกฺโก อวิหึสาวิตกฺโก. ตตฺถ ปมาภินิปาโต วิตกฺโก, ปฏิลทฺธสฺส วิจรณํ วิจาโร. ยถา ปุริโส ทูรโต ปุริสํ ปสฺสติ อาคจฺฉนฺตํ, น จ ตาว ชานาติ เอโส อิตฺถีติ วา ปุริโสติ วา ยทา ตุ ปฏิลภติ อิตฺถีติ วา ปุริโสติ วา เอวํ วณฺโณติ วา เอวํ สณฺาโนติ วา อิเม วิตกฺกยนฺโต อุตฺตริ อุปปริกฺขนฺติ กึ นุ โข อยํ สีลวา อุทาหุ ทุสฺสีโล อฑฺโฒ วา ทุคฺคโตติ วา. เอวํ วิจาโร วิตกฺเก อปฺเปติ, วิจาโร จริยติ จ อนุวตฺตติ จ. ยถา ปกฺขี ปุพฺพํ อายูหติ ปจฺฉา นายูหติ ยถา อายูหนา เอวํ วิตกฺโก, ยถา ปกฺขานํ ปสารณํ ¶ เอวํ วิจาโร อนุปาลติ วิตกฺเกติ วิจรติ วิจาเรติ. วิตกฺกยติ วิตกฺเกติ, อนุวิจรติ วิจาเรติ. กามสฺาย ปฏิปกฺโข วิตกฺโก, พฺยาปาทสฺาย วิหึสสฺาย จ ปฏิปกฺโข วิจาโร. วิตกฺกานํ กมฺมํ อกุสลสฺส อมนสิกาโร, วิจารานํ กมฺมํ เชฏฺานํ สํวารณา. ยถา ปลิโก ตุณฺหิโก สชฺฌายํ กโรติ เอวํ วิตกฺโก, ยถา ตํเยว อนุปสฺสติ เอวํ วิจาโร. ยถา อปริฺา เอวํ วิตกฺโก. ยถา ปริฺา เอวํ วิจาโร. นิรุตฺติปฏิสมฺภิทายฺจ ปฏิภานปฏิสมฺภิทายฺจ วิตกฺโก, ธมฺมปฏิสมฺภิทายฺจ อตฺถปฏิสมฺภิทายฺจ วิจาโร. กลฺลิตา โกสลฺลตฺตํ จิตฺตสฺส วิตกฺโก, อภินีหารโกสลฺลํ จิตฺตสฺส วิจาโร ¶ . อิทํ กุสลํ อิทํ อกุสลํ อิทํ ภาเวตพฺพํ อิทํ ปหาตพฺพํ อิทํ สจฺฉิกาตพฺพนฺติ วิตกฺโก, ยถา ปหานฺจ ภาวนา จ สจฺฉิกิริยา จ เอวํ วิจาโร. อิเมสุ วิตกฺกวิจาเรสุ ิตสฺส ทุวิธํ ทุกฺขํ น อุปฺปชฺชติ กายิกฺจ เจตสิกฺจ; ทุวิธํ สุขํ อุปฺปชฺชติ กายิกฺจ ¶ เจตสิกฺจ. อิติ วิตกฺกชนิตํ เจตสิกํ สุขํ ปีติ กายิกํ สุขํ กายิโกเยว. ยา ตตฺถ จิตฺตสฺส เอกคฺคตา, อยํ สมาธิ. อิติ ปมํ ฌานํ ปฺจงฺควิปฺปหีนํ ปฺจงฺคสมนฺนาคตํ.
เตสํเยว วิตกฺกวิจารานํ อภิกฺขณํ อาเสวนาย ตสฺส ตปฺโปณมานสํ โหติ. ตสฺส วิตกฺกวิจารา โอฬาริกา ขายนฺติ. ยฺจ ปีติสุขฺจ เนกฺขมฺมฺจ โอฬาริกํ ภวติ. อปิ จ สมาธิชา ปีติ รติ จ ชายติ. ตสฺส วิจารารมฺมณํ. เตสํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ เจโต สมฺปสีทติ. เย วิตกฺกวิจารา ทฺเว ธมฺมานุสฺสริตพฺพา. ปจฺจุปฺปนฺนา ทรณิตพฺพํ. เตสํ วูปสมา เอโกทิภาวํ จิตฺเตกคฺคตํ โหติ. ตสฺส เอโกทิภาเวน ปีติ ปาริปูรึ คจฺฉติ. ยา ปีติ, ตํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ, ยํ สุขํ, ตํ สุขินฺทฺริยํ. ยา จิตฺเตกคฺคตา, อยํ สมาธิ. ตํ ทุติยํ ฌานํ จตุรงฺคสมนฺนาคตํ. โส ปีติยา วิราคา ยาติ โอชหิ ชลฺลสหคตํ.
๗๓. ตตฺถ โสมนสฺสจิตฺตมุปาทานนฺติ จ โส ตํ วิจินนฺโต อุเปกฺขเมว มนสิกโรติ. โส ปีติยา วิราคา อุเปกฺขโก วิหรติ. ยถา จ ปีติยา สุขมานิตํ, ตํ กาเยน ปฏิสํเวเทติ สมฺปชาโน วิหรติ. เยน สติสมฺปชฺเน อุเปกฺขาปาริปูรึ คจฺฉติ. อิทํ ตติยํ ฌานํ จตุรงฺคสมนฺนาคตํ.
ตถา ¶ กายิกสฺส สุขสฺส ปหานาย ปเม ฌาเน โสมนสฺสินฺทฺริยํ นิรุชฺฌติ. ทุติเย ฌาเน ทุกฺขินฺทฺริยํ นิรุชฺฌติ. โส สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ¶ . ตตฺถ จตูหิ อินฺทฺริเยหิ อุเปกฺขา ปสาทา โหติ, ทุกฺขินฺทฺริเยน โทมนสฺสินฺทฺริเยน สุขินฺทฺริเยน โสมนสฺสินฺทฺริเยน จ. เตสํ นิโรธา อุเปกฺขาสมฺปชฺํ โหติ, ตตฺถ สุขินฺทฺริเยน โสมนสฺสินฺทฺริเยน จ อสติ โหติ, เตสํ นิโรธา สติมา โหติ, ทุกฺขินฺทฺริเยน โทมนสฺสินฺทฺริเยน จ อสมฺปชฺํ, เตสํ นิโรธา สมฺปชฺํ โหติ, อิติ อุเปกฺขาย จ สฺา, สโต สมฺปชาโน จิตฺเตกคฺคตา จ อิทํ วุจฺจเต จ จตุตฺถํ ฌานํ.
ตตฺถ โย ราคจริโต ปุคฺคโล ตสฺส สุขินฺทฺริยฺจ โสมนสฺสินฺทฺริยฺจ; โย โทสจริโต ปุคฺคโล ตสฺส ทุกฺขินฺทฺริยฺจ โทมนสฺสินฺทฺริยฺจ; โย โมหจริโต ปุคฺคโล ตสฺส อสติ จ อสมฺปชฺฺจ.
ตตฺถ ¶ ราคจริตสฺส ปุคฺคลสฺส ตติเย ฌาเน จตุตฺเถ จ อนุนโย นิรุชฺฌติ, โทสจริตสฺส ปเม ฌาเน ทุติเย จ ปฏิฆํ นิรุชฺฌติ, โมหจริตสฺส ปุคฺคลสฺส ปเม ฌาเน ทุติเย จ อสมฺปชฺํ นิรุชฺฌติ. ตติเย ฌาเน จตุตฺเถ จ อสติ นิรุชฺฌติ, เอวเมว เตสํ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ จตฺตาริ ฌานานิ โวทานํ คมิสฺสนฺติ.
ตตฺถ ราคโทสจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อสมฺปชฺฺจ อนุนโย จ ปฏิฆฺจ, เตน หานภาคิยํ [ปหานภาคิยํ (ปี. ก.)] ฌานํ โหติ. ตตฺถ ¶ ราคโมหจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อนุนยตฺตํ จ อาทีนวํ ทสฺสิตา, ตํ ตสฺส หานภาคิยํ ฌานํ โหติ. ตตฺถ โทสโมหจริตสฺส ปุคฺคลสฺส ปฏิโฆ จ อสติ จ อสมฺปชฺฺจ อาทีนวํ ทสฺสิตา เตน ตสฺส หานภาคิยํ ฌานํ โหติ.
ตตฺถ ราคโทสโมหสมภาคจริตสฺส ปุคฺคลสฺส วิเสสภาคิยํ ฌานํ โหติ, อิมานิ จตฺตาริ ฌานานิ สตฺตสุ ปุคฺคเลสุ นิทฺทิสิตพฺพานิ. จตูสุ จ สมาธีสุ ฉนฺทสมาธินา ปมํ ฌานํ, วีริยสมาธินา ทุติยํ ฌานํ, จิตฺตสมาธินา ตติยํ ฌานํ, วีมํสาสมาธินา จตุตฺถํ ฌานํ. อปฺปณิหิเตน ปมํ ฌานํ, สฺุตาย ทุติยํ ฌานํ, อนิมิตฺเตน ตติยํ ฌานํ, อานาปานสฺสติยา จตุตฺถํ ฌานํ. กามวิตกฺกพฺยาปาทานฺจ ตํ ตํ วูปสเมน ปมํ ฌานํ โหติ, วิตกฺกวิจารานํ วูปสเมน ทุติยํ ฌานํ, สุขินฺทฺริยโสมนสฺสินฺทฺริยานํ วูปสเมน ตติยํ ฌานํ, กายสงฺขารานํ วูปสเมน จตุตฺถํ ฌานฺจ. จาคาธิฏฺาเนน ปมํ ฌานํ, สจฺจาธิฏฺาเนน ทุติยํ ฌานํ, ปฺาธิฏฺาเนน ตติยํ ฌานํ, อุปสมาธิฏฺาเนน จตุตฺถํ ฌานํ. อิมานิ จตฺตาริ ฌานานิ สงฺเขปนิทฺเทเสน นิทฺทิฏฺานิ, ตตฺถ สมาธินฺทฺริยํ ปาริปูรึ คจฺฉติ. อนุวตฺตนกานิ จตฺตาริ, ตตฺถ โย ปมํ ฌานํ นิสฺสาย อาสวกฺขยํ ปาปุณาติ, โส สุขาย ¶ ปฏิปทาย ทนฺธาภิฺาย โทมนสฺสินฺทฺริยปฏิปกฺเขน. โย ทุติยํ ฌานํ นิสฺสาย อาสวานํ ขยํ ปาปุณาติ, โส สุขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิฺาย ทุกฺขินฺทฺริยปฏิปกฺเขน. โย ตติยํ ฌานํ นิสฺสาย อาสวานํ ขยํ ปาปุณาติ, โส สุขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิฺาย โสมนสฺสินฺทฺริยปฏิปกฺเขน. โย จตุตฺถํ ฌานํ ¶ นิสฺสาย อาสวานํ ขยํ ปาปุณาติ, โส สุขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิฺาย สุขินฺทฺริยปฏิปกฺเขน คโต.
ปกิณฺณกนิทฺเทโส.
๗๔. ยานิ ¶ จตฺตาริ ฌานานิ, เตสํ ฌานานํ อิมานิ องฺคานิ, เตสํ องฺคานํ สมูโห [สมฺโมโห (ปี. ก.)] อสฺส องฺคา, อยํ ฌานภูมิ โก วิเสโสติ อสฺส วิเสโส. อิเม สมฺภารา เตหิ อยํ สมุทาคโม, ตสฺส สมุทาคมสฺส อยํ อุปนิสา, ตาย อุปนิสาย อยํ ภาวนา. ตสฺสา ภาวนาย อยํ อาทีนโว. เตน อยํ ปริหานิ. กสฺส ปริหานีติ ตทุปคชฺฌายิโน [ตทุปกชฺฌายิโน (ปี. ก.)]. ตํ ยถา ภณิตํ ปจฺจเวกฺขนฺโต อยํ วิเสโส. เตน วิเสเสน อยํ อสฺสาโท, โส กสฺส อสฺสาโท อฌานิยา ฌายิโน, ตสฺสา อฌานิยา ฌายิโน, อิทํ กลฺลิตา โกสลฺเล ิตชฺฌานํ อโนมทฺทิยตํ คจฺฉติ ฌานพลํ, ฌานพเล ิตสฺส อยํ ปารมิปฺปตฺตสฺส อิมานิ ฌานงฺคานิ อนาวิลสงฺกปฺโป ปเม ฌาเน ฌานงฺคานิ ภาวี. โส ปีติ ตทนุสาริตฺตาว ปเม ฌาเน ฌานงฺคํ ตสฺสงฺคุโน จ ธมฺมา ตทภิสนฺนิตาย จ. ปีติ ทุติเย ฌาเน ฌานงฺคธมฺมตา โข ปน ตถา ปวตฺตสฺส สหคตํ ฌานงฺคธมฺมํ สสุขตาย อชฺฌตฺตํ สมฺปสาโท ทุติเย ฌาเน ฌานงฺคํ มโนสมฺปสาทนตาย ¶ ตทภิสนฺนิตาย จ. ปีติ ทุติเย ฌาเน ฌานงฺคํ อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ สมาธิตา [สมาธิกา (ปี.)] ปีติ ทุติเย ฌาเน ฌานงฺคํ, เจตโส เอโกทิภาโว ทุติเย ฌาเน ฌานงฺคํ, อุเปกฺขา ผสฺสตา ตติเย ฌาเน ฌานงฺคํ, สุขํ ตสฺส องฺคนฺติ จ. เจตโส เอโกทิภาโว จตุตฺเถ ฌาเน ฌานงฺคํ, อุเปกฺขา อทุกฺขมสุขา จตุตฺเถ ฌาเน ฌานงฺคํ, อภินิสาภูมิ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิ จตุตฺเถ ฌาเน ฌานงฺคํ. สติปาริสุทฺธิ จ อเนกชฺฌาภูมีสุ ฌานงฺคสมายุตฺตา ปีติ เจตโส เอโกทิภาโว จตุตฺเถ ฌาเน ฌานงฺคํ.
ตตฺถ กตมา ฌานภูมิ? สวิตกฺเก สวิจาเร วิเวกา อนุคตา ปเม ฌาเน ฌานภูมิ. อวิตกฺเก อวิจาเร อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ ชนิตํ ปีติมนุคตา ทุติเย ฌาเน ฌานภูมิ. สุขสาตสโมหิตา สปฺปีติกา ตติเย ฌาเน ฌานภูมิ. ตสฺส สุขทุกฺขสหคตา อภินีหารสหคตา จตุตฺเถ ฌาเน ฌานภูมิ. อปฺปมาณสหคตา สตฺตารมฺมณา ปเม ฌาเน ฌานภูมิ. อภิภูมิอายตนสหคตา รูปสฺีสุ ทุติเย ฌาเน ฌานภูมิ. วิโมกฺขสหคตานํ ¶ วิโมกฺเขสุ ตติเย ฌาเน ฌานภูมิ. อนุปสฺสนาสหคตา กายสงฺขารา สมฺมา จตุตฺถสฺส ฌานสฺส ภูมิ.
๗๕. ตตฺถ ¶ กตเม ฌานวิเสสา? วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ ปาปเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ จิตฺตเจตสิกสหคตา กามธาตุสมติกฺกมนตาปิ, อยํ ฌานวิเสโส. อวิตกฺกา เจว อวิจารา จ สปฺปีติกาย สติสหคตาย ปีติสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ. อยํ ¶ ฌานวิเสโส. อวิตกฺกาย ภูมิยา อวิจาเรเยว สติ อนุคตา อุเปกฺขาสหคตา มนสิการา สมุทาจรนฺติ. ตทนุธมฺมตาย จ สติ สณฺฑหติ [สนฺทหติ (ปี.)]. ตฺจ ภูมึ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, อยํ ฌานวิเสโส. สติปาริสุทฺธิสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ, ตฺจ ภูมึ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, อยํ ฌานวิเสโส. วิฺาณฺจายตนสหคตาย ภูมิยํ อากิฺจฺายตนสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ, ตฺจ ภูมึ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, อยํ ฌานวิเสโส.
ฌานสมฺภารา เนกฺขมฺมวิตกฺโก สมฺภาโร กามวิตกฺกวิโนทนาธิปฺปายตา. อพฺยาปาทวิตกฺโก สมฺภาโร พฺยาปาทวิตกฺกปฏิวิโนทนาธิปฺปายตา. อวิหึสาวิตกฺโก สมฺภาโร วิหึสาวิตกฺกปฏิวิโนทนาธิปฺปายตา. อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา อปฺปิจฺฉตา สมฺภาโร ปริสุทฺธาชีโว จตุนฺนํ สมาปตฺตีนํ สมฺภาโร อกมฺมสฺส วิหาริตา. มคฺคสมฺภาโร สมาปตฺติปชฺชนตา. ผลสมฺภาโร ฌานนิพฺพตฺติตาย ฌานสมุทาคโม. กุสลเหตุ ยํ ฌานํ สมุทยํ คจฺฉนฺติ โก จ [โกจิ (ก.)] น กุโตจิ เนกฺขมฺมปฺปตฺตา สมุทาคจฺฉนฺติ. อาลมฺพนิโรธสมาธิ สนฺโต สมุทาคจฺฉนฺติ. อวีติกฺกนฺตา สมุทาคจฺฉนฺติ. สุขินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ ปหานาย เต จ อพฺยาปชฺชตาย สมุทาคจฺฉนฺติ. ตํ ปน สนฺธาย สมุทาคจฺฉนฺติ. อปริทาหนาย สมุทาคจฺฉนฺติ. อยํ าณสมุทาคโม.
๗๖. ตตฺถ กตมา อุปนิสา? กลฺยาณมิตฺตตา ¶ ฌานสฺส อุปนิสา. กลฺยาณสมฺปวงฺกตา ฌานสฺส อุปนิสา. อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา ฌานสฺส อุปนิสา. อสนฺตุฏฺิตา กุสเลสุ ธมฺเมสุ ฌานสฺส อุปนิสา. สทฺธมฺมสฺสวนํ ฌานสฺส อุปนิสา. สํเวชนิเย าเน สํวิคฺคสฺส โยนิโส ปธานํ. อยํ ฌาโนปนิสา.
ตตฺถ ¶ กตมา ภาวนา? เมตฺตาเสวนา อพฺยาปาทวิตกฺกภาวนา. กรุณาเสวนา อวิหึสาวิตกฺกภาวนา. มุทิตาภาวนา ปีติสุขสมฺปชฺา การิตา. อุเปกฺขาภาวนา ปสฺสวตา ¶ อุเปกฺขาภาวนา อปสฺสวตา อุเปกฺขา จ อชฺฌุเปกฺขา จ, อสุภสฺาภาวนา ทุกฺขาปฏิปทา ทนฺธาภิฺา ภวสนฺธาภิฺา ภวสนฺธานํ, สา ฉพฺพิธา ภาวนา ภาวิตา พหุลีกตา อนุฏฺิตา วตฺถุกตา ยานีกตา ปริจิตา สุสมารทฺธา. อยํ ภาวนา.
เอวํ ภาวยนฺตสฺส อยํ อาทีนโว. ปเม ฌาเน สงฺขารสมนฺนาคโต เอโส ธมฺโม อสฺสุโต สาสโว. สเจ เอส ธมฺโม อยํ สีโล อาสนฺนปฏิปกฺโข จ เอส ธมฺโม กาโม ปติจาโร ปติวิจาโร สมาปตฺตีนํ จ สพฺโพฬาริโก เอส ธมฺโม วิตกฺกวิจาโร จ. ตตฺถ จิตฺตํ โขเภนฺติ, กาโย เจตฺถ กิลมติ, กายมฺหิ เจตฺถ กิลนฺเต จิตฺตํ วิหฺติ. อนภินีหารกฺขโมว อภิฺานํ อิเม อาทีนวา ปเม ฌาเน.
ทุติเย ¶ ฌาเน อิเม อาทีนวา ปีติผรณสหคโต จ เอโส ธมฺโม, น สมุทาจารสฺเสติ จิตฺตํ. อโสธยํ อุปคโม เจส ธมฺโม อุปคมิปริสฺสโย [อุปคมิปริจโย (ปี.)] โทมนสฺสปจฺจตฺถิโก เจส ธมฺโม. ตตฺถ ตตฺถ ยุตฺตีนํ ปีติ ปรชฺชโต เจส ธมฺโม ทุกฺกรํ โหติ, อวตฺตสนฺตาสภูมิปริวชฺชยนฺโต จตูสุ ทุกฺขตาสุ เอส ธมฺโม อนุวิทฺธาปนสทฺธาย [อนุวิทฺธา ปสฺสติยา (ปี.)] ทุกฺขตาย จ น ปลิโพธทุกฺขตาย จ อภิฺาทุกฺขตาย จ โรคทุกฺขตาย จ, อิเม อาทีนวา ทุติเย ฌาเน.
ตตฺถ กตเม อาทีนวา ตติเย ฌาเน? อุเปกฺขาสุขสหคตาย ตตฺถ สาตาวีนํ ปฺจนฺนํ อุเปกฺขาสุขํ ปริวตฺติโต เอส ธมฺโม เตน นิจฺจสฺิตานฺจ ยํ โหติ. ทุกฺโขปนิยํ สุขํ จิตฺตสฺส สงฺโขภตํ อุปาทาย สุขทุกฺขาย คโต สวติ. สุขทุกฺขานุกตฺจ อุปาทาย อนภิหารกฺขมํ จิตฺตํ โหติ. อภิฺาย สจฺฉิกิริยาสุ สพฺเพปิ เจเต ธมฺมา ตีสุ ฌานสมาปตฺตีสุ จตูหิ จ ทุกฺขตาหิ อนุวิทฺธานํ สา ภยา ทุกฺขตาย ปลิโพธทุกฺขตาย จ อภิฺาย ทุกฺขตาย จ อิเม อาทีนวา ตติเย ฌาเน.
ตตฺถ ¶ กตเม ¶ อาทีนวา จตุตฺเถ ฌาเน? อากิฺจฺาสมาปตฺติกา เต ธมฺมานุสมาปตฺติกา เอติสฺสา จ ภูมิยํ สาตานํ พาลปุถุชฺชนานํ อเนกวิธานิ ทิฏฺิคตานิ อุปฺปชฺชนฺติ. โอฬาริกา สุขุเมหิ จ รูปสฺาหิ อนุวิธานิ เอตานิ ฌานานิ สทา อนุทยเมตฺตาฌานกลานุทนุกลาย สาธารณา, ทุกฺกรา จ สพฺเพ จตฺตาโร มหาสมฺภารา สมุทาคตานิ จ เอตานิ ฌานานิ อฺมฺํ นิสฺสาย สมุทาคจฺฉนฺติ. เอตฺถ สมุทาคตา จ เอเต ธมฺมา น สมตฺตา โหนฺติ. อสมุคฺคหิตนิมิตฺตา จ เอเต ธมฺมา ปริหายนฺติ. นิรุชฺฌนฺติ จ เอเต ธมฺมา น อุปาทิยนฺติ นิรุชฺฌงฺคานิ จ, เอเตสํ ธมฺมานํ ฌานานิ นิมิตฺตานิ น ฌานนิมิตฺตสฺา ¶ โวกิรติ. อปฺปฏิลทฺธปุพฺพา จ ฌายีวเสน จ ภวติ [ฌายี จ วเสน จ ภวติ (ปี. ก.)]. อิเมหิ อาทีนเวหิ อยํ ฌานปริหานิ.
๗๗. นิโรธสมาปตฺติยา อปฏิสงฺขาย อวเสสสฺิโน อากิฺจฺายตนสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ, โส นิโรธสมาปตฺติโต ปริหายติ. อาเนฺชสฺิโน อสฺายตนํ สมาปนฺนสฺส อากิฺจฺายตนสหคตา มนสิการา สมุทาจรนฺติ, ตฺจ ภูมึ น ปชานาติ, โส ตโต ปริหายติ. อากิฺจฺายตนํ สมาปนฺนสฺส วิฺาณฺจายตนสฺา มนสิการา สมุทาจรนฺติ, ตฺจ ภูมึ น ปชานาติ, โส ตโต ปริหายติ. วิฺาณฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส รูปสฺาสหคตา. วิตฺถาเรน…เป… ยาว ปเม ฌาเน กามสฺาสหคตา กาตพฺพา. สกสฺส ¶ [สา ตสฺส (ปี. ก.)] ปริหายติ, กลงฺกชฺฌาเน กลงฺกํ ฌายติ, ปริสมนฺตโต ฌายติ, ภินฺทนฺโต ฌายติ, น สชฺฌายติ, อายูหนฺโต ฌายติ, กิฺจิ จ นิปริจิโต ฌายติ. อติวิธาวนฺโต ฌายติ, อติมฺนฺโต ฌายติ, กายสงฺขาเร อปฺปฏิสมฺภาเร ฌายติ, ปริยุฏฺานสฺส นิสฺสรณํ อชานนฺโต ฌายติ, นีวรณาภิภูโต ฌายติ, อสฺสาปตฺติมนสิกโรนฺโต ฌานสฺส อสฺสาโท กามราคปริยุฏฺานํ ปหานํ ฌานสฺส อสฺสาโท กามราคเหตูนํ ธมฺมานํ อุทยนฺติ, นิรุชฺฌงฺคานิ เอเตสํ ธมฺมานํ ฌานานิ อุปริมา สุขุเปกฺขา กามกมฺมกิเลสานํ ปหานํ อสฺสาโท, เอวํ โข ปุน ฌานสฺส อสฺสาโท มหาสํวาสมปฺปีฬิเต โลกสํนิวาเส อสมฺโพโธกาสา วิคเมสฺสมิทํ ฌานปฺปหานา. อยํ ปลิโรธมปฺปลิโรธโลกสนฺนิวาเส เอสนิธมิทํ ฌานํ อนมตคฺคสํสารสมาปนฺนานํ สตฺตานํ สํสารปฺปหานนา อานิสํโส, ยมิทํ ฌานสฺส ¶ อสฺสาโท กายสฺส อฌานิยฌายิโน ภวติ. อฌานิยฌานิยฌายีหิ อปรามสนฺโต อฌานิยฌายิตํ ฌายติ, ยานิ กลงฺกชฺฌายิโน ปทานิ, ตานิ อนุธิตานิ ปฏิปกฺเข.
๗๘. ตตฺถ กตมํ ฌานโกสลฺลํ? สมาปตฺติโกสลฺลํ ฌานโกสลฺลํ, ฌานวิเสสโกสลฺลํ ฌานโกสลฺลํ, ฌานนฺตริกโกสลฺลํ ฌานโกสลฺลํ, สมาปตฺติวุฏฺานโกสลฺลํ ฌานโกสลฺลํ, ฌาเน สภาวโกสลฺลํ ฌานโกสลฺลํ, ฌาเน อาทีนวโกสลฺลํ ฌานโกสลฺลํ, ฌาเน นิสฺสรณโกสลฺลํ ฌานโกสลฺลํ, ฌานผเลน ¶ อุปาทาย โกสลฺลํ, ฌานผเลน ปฏิสงฺขานผเล อปริหานธมฺมตา นิพฺพตฺติฌาเน จ กีฬิตาปิ วิเสสภาคิยํ ฌานํ ปฏิลพฺภติ. อิทํ ปนสฺสาติ ภวหาริตา จ อารมฺมณานิมิตฺตคฺคาโห อนภินีหารพลํ, จิตฺเตกคฺคตา นิมิตฺตาสุ คติสหิตา สมถพเลน อสํสีทนฺจ ฌาเน มคฺคผลํ สมถํ ปวตฺเต สมาธิโน อุเปกฺขาปลิปุพฺพาปรนิมิตฺตาสโย ปคฺคาหิโน [มคฺคาหิโน (ปี.)] สติพลํ ตํ ปวตฺติตานฺจ วิปสฺสนานํ สมฺาพเล.
ตตฺถ ¶ กตมา ฌานปารมิตา? สุปารมิตา เมตฺตา กาเมสุ สตฺตา กามสงฺคสตฺตาติ [อุทา. ๖๓ อุทาเน ปสฺสิตพฺพํ] ยมฺหิ สุตฺเต เทสนาย โวหาเรน ทฺเว สจฺจานิ นิทฺทิฏฺานิ, ทุกฺขฺจ สมุทโย จ, วิจเยน หาเรน เย สํโยชนีเยสุ ธมฺเมสุ วชฺชํ น ปสฺสนฺติ, เต โอฆํ ตริสฺสนฺตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. น ตริสฺสนฺตีติ อตฺถิ เอสา ยุตฺติ จ วิจโย จ อิทํ นุ กิสฺส ปทฏฺานํ, กาเมสุ สตฺตาติ ปฺจ กามคุณา, ตํ กามตณฺหาย ปทฏฺานํ. สํโยชเน วชฺชมปสฺสมานาติ อวิชฺชาย ปทฏฺานํ, น หิ ชาตุ สํโยชนสงฺคสตฺตา โอฆํ ตเรยฺยุํ วิปุลํ มหนฺตนฺติ อุปาทานสฺส ปทฏฺานํ. กาเมสุ สตฺตาติ กามา ทฺวิธา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ, ตตฺถ ¶ กิเลสกามา กามตณฺหา กามตณฺหาย ยุตฺตา ภวนฺติ รูปตณฺหา ภวตณฺหา ลกฺขเณน หาเรน, สํโยชเน วชฺชมปสฺสมานาติ สํโยชนสฺส. โย ตตฺถ ฉนฺทราโค ตสฺส กึ ปทฏฺานํ? สุขา เวทนา ทฺเว จ อินฺทฺริยานิ – สุขินฺทฺริยฺจ โสมนสฺสินฺทฺริยฺจ. อิติ สุขาย เวทนาย คหิตาย ตโยปิ เวทนา คหิตา โหนฺติ. เวทนากฺขนฺเธ คหิเต สพฺเพ ปฺจกฺขนฺธา คหิตา โหนฺติ. รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺพา คหิตา, วตฺถุกาเมสุ ¶ คหิเตสุ สพฺพานิ ฉ พาหิรานิ อายตนานิ คหิตานิ โหนฺติ. อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ อายตเนสุ โย สโต, อยํ วุจฺจเต ลกฺขโณ หาโร, ตตฺถ โย โอฬาริกมฺหิ กิเลเส อชฺฌาวสิโต สพฺพกิเลเสสุ โย น ตโต สุขุมตเรสุ น วีตราโค ภวติ. ตตฺถ พาหิรสํโยชนํ มมนฺติ อชฺฌตฺตสํโยชนํ อหนฺติ. ตตฺถ ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย โอฆํ ตริตุกามา เต สํโยชนีเยสุ ธมฺเมสุ อาทีนวานุปสฺสิโน วิหริสฺสนฺตีติ อยเมตฺถ ภควโต อธิปฺปาโย. กาเมสุ สตฺตาติ เยสุ จ สตฺตา เยน จ สตฺตา เยสฺจ สตฺตา อยํ จตุพฺพิโธ อากาโร สพฺเพสํ หารภาคิโย.
๗๙. ตตฺถ กตมานิ ตีณิ วิปลฺลาสานิ ปทฏฺานานิ จ? จิตฺตวิปลฺลาสสฺส ทิฏฺิวิปลฺลาสสฺส สฺาวิปลฺลาสสฺส ตโย วิปลฺลาสา ตีณิ อกุสลมูลานิ ปทฏฺานํ. ตีณิ อกุสลมูลานิ ¶ หีนปฺปณีตการิยกมฺมสฺส ปทฏฺานํ. จตุนฺนฺจ อุปาทานานํ โทโส อกุสลมูลํ ทิสฺสติ. หีนปฺปณีตการิยกมฺมสฺส ปทฏฺานํ. ยถา มาตุยา วา ปิตุโน วา อฺตรสฺส วา ปุน อุฬารสฺส ภิกฺขุโน อภยํ เทติ. ตตฺถ อฺโ มิจฺฉา ปฏิปชฺเชยฺย กาเยน วา วาจาย วา. ตตฺถ โส พฺยาปาทมุปาทาย เตสํ อุฬารานํ รกฺขาวรณคุตฺติยา อนุปาลยนฺโต โย อุฬารานํ อภยํ เทติ. เตสํ อภเย ทินฺเน โย ตตฺถ มิจฺฉา ปฏิปชฺเชยฺย. ตตฺถ โส พฺยาปาทํ อุปาทายนฺโต โทสชํ กมฺมํ กโรติ. โย ตตฺถ อสาธุ อินฺทฺริยา นีวรณํ ยํ เตสํ อภยํ ทกฺขิณโต สฺํ อิทํ ปณีตํ การณํ มยา ปุน ตตฺถ มิจฺฉาปฏิปตฺติ อยํ พฺยาปาโท หีนคมิวกมฺมํ โลโภ โมโห จ อิมานิ นีวรณานิ วจนานิ ตานิ จตฺตาริ อุปาทานานิ ¶ เตหิ จตูหิ อุปาทาเนหิ โย โส อุปาทาโน อิตฺถี วา ปุริโส วา เตสํ ปฺจกฺขนฺธานํ เตเยว อุปาทาโน สมุทโย อิทํ ทุกฺขฺจ สมุทโย จ โสเยว เทสนาหาโร.
ตตฺถ กาเมสุ เย น ปชฺชนฺติ, เต อาทีนวานุปสฺสนาย ปชฺชนฺติ. อิติสฺสา กามธาตุยา นิกฺขมิตุกามตา, อยํ วุจฺจติ เนกฺขมฺมจฺฉนฺโท. โย ตตฺถ อนภิสงฺขารานํ กิฺจิ วิโสเธติ ตสฺส ธาวรา วา, อยํ อพฺยาปาทจฺฉนฺโท. กิฺจิ วิหึสติ, อยํ วิหึสาฉนฺโท. อิติ เนกฺขมฺมาภินีหตา ตโย ฉนฺทา – เนกฺขมฺมจฺฉนฺโท อพฺยาปาทจฺฉนฺโท อวิหึสาฉนฺโท. ตตฺถ ¶ ¶ เนกฺขมฺมจฺฉนฺโท อโลโภ; อพฺยาปาทจฺฉนฺโท อโทโส; อวิหึสาฉนฺโท อโมโห. อิมานิ ตีณิ กุสลมูลานิ อฏฺสุ สมฺปตฺเตสุ ปรหิตานิ, เตสํเยว จตุนฺนํ อุปาทานานํ นิโรธาย สํวตฺตนฺติ. สเจ วา ปุน กมฺมํ กเรยฺย กณฺหํ วา สุกฺกํ วา ตสฺส วิปากหานาย สํวตฺตนฺติ. อิทํ กมฺมํ อกณฺหํ อสุกฺกํ กมฺมกฺขยาย สํวตฺตติ. ตตฺถ โย ติณฺณํ อกุสลมูลานํ นิโรโธ, อยํ นิโรโธ. โสเยว มคฺโค ตตฺถ ปฏิปทานิ อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ อาวฏฺโฏ หาโร.
กาเมสุ สตฺตาติ เย เสกฺขา, เต เอเกเนวากาเรน สตฺตา. เย ปุถุชฺชนา, เต ทฺวีหากาเรหิ สตฺตา, ตสฺสายํ ปฺโห วิภชฺชพฺยากรณีโย วตฺตพฺโพ. กิฺจาปิ โสตาปนฺโน ปฏิเสวนาย, โน จ โข อภินิเวเส สตฺโต โย หิ อปจยาย ปทหติ, น อุปจยาย. เสกฺโข หิ กิเลสวเสน กาเม ปฏิเสวติ. ปุถุชฺชโน ปน กิเลสสมุฏฺานาย กาเม ปฏิเสวติ. ตตฺถ กาเมสุ สตฺตานํ จตุโอฆํ ตริสฺสตีติ วิภชฺชพฺยากรณีโย, อยํ วิภตฺติ.
๘๐. ปริวตฺตโนติ กาเม เย เนว สชฺชนฺติ น จ สํโยชเนหิ สํยุตฺตา, เต โอฆํ ตริสฺสนฺติ วิปุลํ มหนฺตนฺติ. อยํ สุตฺตสฺส ปฏิปกฺโข.
เววจนนฺติ โย กาเมสุ สตฺโต โย จ ตตฺถ กามานํ คุโณ, ตตฺถ วิโส สตฺโต. เยปิ กามานํ อาหารา ธมฺมา, ตตฺถ วิโส สตฺโต. ตตฺถิมํ กามานํ เววจนํ ปาโก รโช สลฺลํ คณฺโฑ อีติ อุปทฺทโวติ. ยานิ วา ปน อฺานิ ¶ เววจนานิ ตตฺถ วิโส สตฺโตติ เววจนํ. สตฺโต พนฺโธ มุจฺฉิโต คธิโต อชฺโฌสิโต กาเม อชฺฌาปนฺนา ปริมุตฺโต ตพฺพหุลวิหารีติ. ยานิ วา ปน อฺานิ เววจนานิ, อยํ เววจโน นาม. กามปฺปจารปฺตฺติยา กิเลสโคจรปฺตฺติยา ปฺตฺตา จิตฺตนฺติ เววจนํ. สตฺโต ตพฺพหุลวิหารีติ ยานิ วา ปน อฺานิ. อิเม กามปฺปจารปฺตฺติยา กิเลสโคจร ปฺตฺติยา ¶ ปฺตฺตา, พีชปฺตฺติยา ปฺตฺตา, สงฺขารา สํโยชนปฺตฺติยา ปฺตฺตา, อุปาทานํ เหตุปฺตฺติยา ปฺตฺตํ, ปุคฺคโล ปุถุปฺตฺติยา ปฺตฺโต.
โอตรโณติ อิมาย ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ทุกฺขฺจ สมุทโย จ. เย กิเลสา เย สงฺขารา สํโยชนานิ จ ปฺจสุ ขนฺเธสุ สงฺขารกฺขนฺโธ ธมฺมายตเนสุ ¶ อกุสลา ธมฺมายตนานิ อินฺทฺริเยสุ สุขินฺทฺริยฺจ, โสมนสฺสินฺทฺริยฺจ, อยํ อินฺทฺริโยตรโณ.
โสธโนติ เอตฺตโก. เอเสว อารมฺโภ นิทฺทิสิตพฺโพ สุตฺตตฺโถ.
อธิฏฺาโนติ อิเม ธมฺมา อตฺถิ เอกตฺตตาย ปฺตฺตา อตฺถิ เวมตฺตตาย. เย สฺา พาหิโร กาเม, เต เวมตฺตตาย ปฺตฺตา. ปฺจสุ กามคุเณสุ สตฺตาติ ปริยุฏฺานวิปลฺลาสา เวมตฺตตาย ปฺตฺตา โอฆํ ตเรยฺยุํ. วิปุลํ มหนฺตนฺติ อวิชฺชา เอกตฺตตาย ปฺตฺตา.
ปริกฺขาโรติ ตสฺส โก เหตุ โก ปจฺจโย? อารมฺมณปจฺจยตาย ปจฺจโย. อโยนิโส จ มนสิกาโร สนฺนิสฺสยสฺส ปจฺจยตาย ปจฺจโย. อวิชฺชา สมนนฺตรปจฺจยตาย ปจฺจโย. ราคานุสโย เหตุปจฺจยตาย ปจฺจโย. อยํ เหตุ, อยํ ปจฺจโย.
สมาโรปโน ¶ ปจฺจโยติ เย กาเมสุ สตฺตา สุคตา สุรูปาติ อยํ กามธาตุยา ฉนฺโท ราโค เต อปฺุมยา สงฺขารา. เต กึ ปจฺจยา? อวิชฺชา ปจฺจยา. เต กิสฺส ปจฺจยา? วิฺาณสฺส ปจฺจยา. อิติ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา. สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ ยาว ชรามรณํ เอวเมตสฺส เกวลสฺส มหโต ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ เอกํ สุตฺตํ คตํ. ปฺจนีวรณิกํ สุตฺตํ กาตพฺพํ.
๘๑. ตตฺถ กตโม เทสนาหาโร นาม? ยา จ อภิชฺฌา โย จ พฺยาปาโท ยฺจ อุทฺธจฺจํ, อยํ ตณฺหา. ยฺจ ถินมิทฺธํ, ยฺจ กุกฺกุจฺจํ ยา จ วิจิกิจฺฉา, อยํ ทิฏฺิ. ยา ปน กายสฺส อกมฺมนิยตา กิฺจาปิ ตํ มิทฺธํ โน ตุ สภาวกิเลสตาย กิเลโส, อิติ ยา จ จิตฺตสลฺลียนา ยา จ กายากมฺมนิยตา, อยํ ปกฺโขปกิเลโส น ตุ สภาวกิเลโส. ตตฺถ อตฺตสฺานุปจิตฺตํ กิลมโถ กุกฺกุจฺจานุปจิตฺตํ ถินํ ยา จิตฺตสฺส ลียนา, อิติ อิเม ปฺจ นีวรณา จตฺตาริ นีวรณานิ สภาวกิเลสา ถินมิทฺธํ นีวรณปกฺโขปกิเลโส. ยถา จตฺตาโร อาสวา สภาวอาสวตาย อาสวา โน ตุ จิตฺตสาสวตาย ¶ อาสวา. สภาวตาย อาสวา. ปกฺเข อาสวตาย อาสวา. อถ ปนาห สุตฺตนฺตํ เยน เต สมฺปยุตฺตา วา วิปฺปยุตฺตา วา อาสวา, เตเยว เอเต วตฺตพฺพา สาสวา วา อนาสวา วา.
ตตฺถ ¶ ¶ กตโม วิจโย. อภิชฺฌา กามตณฺหา รูปตณฺหา ภวตณฺหา. ยํ วา ปน กิฺจิ อชฺโฌสานคตํ สาสวา อภิชฺฌิตสฺส เมตฺตานุปสฺสิย โย อนตฺถํ จรติ. ตตฺถ โย พฺยาปาทํ อุปฺปาเทติ, อจริ จริสฺสตีติ. เอวํ นว อาฆาตวตฺถูนิ กตฺตพฺพานิ, ตสฺเสวํ พฺยาปาทานุปสฺสิสฺส กิเลโส โย ปริทาโห กายกิลมโถ อกมฺมนิยตา มิทฺธํ. จิตฺตานุปสฺสิสฺส ปฏิฆาเตน ขิยนา, อิทํ ถินมิทฺธํ. ตตฺถ อธิกรณอวูปสโม, อิทํ อุทฺธจฺจํ. ยํ กึ กสถมีติ [กรถมีติ (ปี. ก.)] อิทํ กุกฺกุจฺจํ. ยํ ยถา อิทํ สนฺตีรณํ, อยํ วิจิกิจฺฉา. ตตฺถ อวิชฺชา จ ตณฺหา จ อตฺถิ, อิทํ ปริยุฏฺานํ. อาวรณํ นีวรณํ ฉทนํ อุปกฺกิเลโส จ อตฺถิ, อิทํ กามจฺฉนฺโท กามราคปริยุฏฺานสฺส ปทฏฺานํ. พฺยาปาโท พฺยาปาทปริยุฏฺานสฺส ปทฏฺานํ. ถินมิทฺธํ ถินมิทฺธปริยุฏฺานสฺส ปทฏฺานํ. อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ อวิชฺชาปริยุฏฺานสฺส ปทฏฺานํ. วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานสฺส ปทฏฺานํ. กามราคปริยุฏฺานํ อนุสยสํโยชนสฺส ปทฏฺานํ. พฺยาปาทปริยุฏฺานํ ปฏิฆสํโยชนสฺส ปทฏฺานํ. ถินมิทฺธปริยุฏฺานํ มานสํโยชนสฺส ปทฏฺานํ. อวิชฺชาปริยุฏฺานฺจ วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานฺจ ทิฏฺิสํโยชนสฺส ปทฏฺานํ.
ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ หาโร? กามราคปริยุฏฺาเน วุตฺเต สพฺพานิ ปริยุฏฺานานิ วุตฺตานิ โหนฺตีติ. สํโยชเนสุ วุตฺเตสุ สพฺพสํโยชนานิ วุตฺตานิ โหนฺติ. อยํ ลกฺขโณ หาโร.
๘๒. ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห หาโร? เย อิเม ปฺจ นีวรณา ฌานปฏิปกฺโข โส ทุกฺขสมุทโย. ยํ ผลํ, อิทํ ทุกฺขํ. ตตฺถ กามจฺฉนฺทสฺส ¶ เนกฺขมฺมวิตกฺโก ปฏิปกฺโข; พฺยาปาทสฺส อพฺยาปาทวิตกฺโก ปฏิปกฺโข; ติณฺณํ นีวรณานํ อวิหึสาวิตกฺโก ปฏิปกฺโข. อิติ อิเม ตโย วิตกฺกา. เนกฺขมฺมวิตกฺโก สมาธิกฺขนฺธํ ภชติ. อพฺยาปาทวิตกฺโก สีลกฺขนฺธํ ภชติ. อวิหึสาวิตกฺโก ปฺากฺขนฺธํ ภชติ. อิเม ตโย ขนฺธา. อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค นีวรณปฺปหานาย สํวตฺตติ. ยํ นีวรณปฺปหานํ, อยํ นิโรโธ. อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ. อยํ จตุพฺยูโห หาโร.
ตตฺถ กตโม อาวฏฺโฏ หาโร? ปฺจ นีวรณานิ ทส ภวนฺติ. ยทปิ อชฺฌตฺตํ สารชฺชติ ¶ , ตทปิ นีวรณํ. ยทปิ พหิทฺธา สารชฺชติ, ตทปิ นีวรณํ, เอวํ ¶ ยาว วิจิกิจฺฉา อิเม ทส นีวรณา. อชฺฌตฺตพหิทฺธา กิเลสา อิมานิ ทฺเว สํโยชนานิ อชฺฌตฺตสํโยชนฺจ พหิทฺธาสํโยชนฺจ. ตตฺถ อหนฺติ อชฺฌตฺตํ, มมนฺติ พหิทฺธา. สกฺกายทิฏฺิ อชฺฌตฺตํ, เอกสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ พหิทฺธา. โย อชฺฌตฺตํ ฉนฺทราโค รูเปสุ อวีตราโค ภวติ อวีตจฺฉนฺโท. เอวํ ยาว วิฺาเณ, อยํ อชฺฌตฺตา ตณฺหา. ยํ ฉสุ พาหิเรสุ อายตเนสุ ตีสุ จ ภเวสุ อชฺโฌสานํ, อยํ พหิทฺธา ตณฺหา. อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ สํโยชนานิ สํโยชนียา จ ธมฺมา. ตตฺถ สํโยชเนสุ ธมฺเมสุ ยา นิพฺพิทานุปสฺสนา จ, อยํ มคฺโค. ยํ สํโยชนปฺปหานํ, อยํ นิโรโธ. อยํ อาวฏฺโฏ หาโร.
ตตฺถ กตโม วิภตฺติหาโร? สํโยชนนฺติ น เอตํ เอกํเสน. มานสํโยชนํ ทิฏฺิภาคิยนฺติ น ตํ เอกํเสน อทิฏฺมานํ นิสฺสายมานํ ¶ น ปชหติ. โย ปฺจ อุทฺธมฺภาคิโย มาโน กิฺจาปิ โส ทิฏฺิปกฺเข สิยา. น ตุ โอรมฺภาคิยํ สํโยชนํ ตสฺส ปหานาย สํวตฺตตีติ. โย จ อหํกาโร น ปวิทฺโธยํ ปนสฺส เอวํ โหติ. กทาสุ นามาหํ ตํ สนฺตํ อายตนํ สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสามิ, ยํ อริยา สนฺตํ อายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสนฺตีติ, อยํ อภิชฺฌา น จ ตํ นีวรณํ. อตฺถิ ปน อรหโต กายกิเลสมิทฺธฺจ โอกฺกมติ น จ ตํ นีวรณํ ตสฺส ถินมิทฺธํ นีวรณนฺติ. น เอกํเสน. อยํ วิภตฺติหาโร.
ปริวตฺตโนติ ปฺจ นีวรณา ปฺจงฺคิเกน ฌาเนน ปหานํ คจฺฉนฺติ. อยํ เตสํ ปฏิปกฺโข นีวรโณ อสุกสฺส ปหีนาติ น อฺานุมินิตพฺพํ, ปรมตฺถมชฺฌตฺตํ, อยํ ปริวตฺตนา.
ตตฺถ กตโม เววจโน? กามจฺฉนฺโท ฉนฺทราโค เปมํ นิกนฺตีติ เววจนํ. นีวรณํ ฉทนํ อุปกฺกิเลโส ปริยุฏฺานนฺติ เววจนํ.
ปฺตฺตีติ อวิชฺชาปจฺจยา กิจฺจปฺตฺติยา [ปจฺจาปฺตฺติยา (ก.)] ปฺตฺติ, พฺยาปาโท วิกฺเขปปฺตฺติยา ปฺตฺติ, ถินมิทฺธํ อสมุคฺฆาตปฺตฺติยา ปฺตฺติ. เอวํ สพฺเพปิ เอเต ปฺจ นีวรณา อิมมฺหิ สุตฺเต วิกฺเขปปฺตฺติยา ปฺตฺติ.
ตตฺถ กตโม โอตรโณ? อิเม ปฺจ นีวรณา อวิชฺชา จ ตณฺหา จ ตตฺถ อวิชฺชามูลา ¶ นีวรณา. ยา ตณฺหา อิเม สงฺขารา, เต อวิชฺชาปจฺจยา ¶ อิเม ¶ ทฺเว ธมฺมา ปฺจสุ ขนฺเธสุ สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา, อายตเนสุ ธมฺมายตนํ, ธาตูสุ ธมฺมธาตุ, อินฺทฺริเยสุ อิเมสํ ธมฺมานํ ปทฏฺานํ สุขินฺทฺริยสฺส จ โสมนสฺสินฺทฺริยสฺส จ อิตฺถินฺทฺริยสฺส จ ปุริสินฺทฺริยสฺส จ.
ตตฺถ กตโม โสธโน หาโร? อิทํ สุตฺตํ ยถา อารพฺภ นิกฺขิตฺตํ โส อตฺโถ ภาสิโต อิเมหิ ปฺจหิ ปเทหิ.
ตตฺถ กามจฺฉนฺโท จ พฺยาปาโท จ วิจิกิจฺฉา จ น เอกตฺตตาย ปฺตฺตา, กามาติ น เอกตฺตตาย ปฺตฺตา, อถ ขลุ เวมตฺตตาย ปฺตฺตา. อยํ อธิฏฺาโน หาโร.
ตตฺถ กตโม ปริกฺขาโร? กามจฺฉนฺทสฺส อโยนิโส มนสิกาโร สุภารมฺมณปจฺจโย; สุภนิมิตฺตฺจ เหตุ. พฺยาปาทสฺส อโยนิโส มนสิกาโร อาฆาตวตฺถูนิ จ ปจฺจโย; ปฏิฆานุสโย เหตุ. ถินมิทฺธสฺส ปฏิสํหาโร ปจฺจโย; ปวตฺติยา กิลมถา จลนา ตฺจ เหตุ. อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส รชนียํ อารมฺมณิยํ อสฺสาทิยากินฺทฺริยํ ตาว อปริปุณฺณฺจ าณํ ปจฺจโย; กามสฺา จ ทิฏฺิอนุสโย จ เหตุ. วิจิกิจฺฉาย นว มานวิธา อารมฺมณํ มานานุสโย, โสว ปจฺจโย; วิจิกิจฺฉานุสโย เหตุ. เอเต ปฺจ ธมฺมา สเหตุ สปฺปจฺจยา อุปฺปชฺชนฺติ.
ตตฺถ กตโม สมาโรปโน หาโร? อิเม ปฺจ นีวรณา จตฺตาโรปิ เอเต อาสวา คณฺฑาปิ [ตณฺหาปิ (ปี.)] เอเต สลฺลาปิ เอเต อุปาทานานิ เอเต. เตสุ เอว พาหิเรสุ ธมฺเมสุ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตนฺติ ปฺตฺตึ คจฺฉติ. อยํ สมาโรปโน หาโร.
นิทฺทิฏฺํ ¶ สํกิเลสิกภาคิยํ สุตฺตํ.
๘๓. มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมาติ คาถา.
ตตฺถ กตโม เทสนา หาโร? อิมมฺหิ สุตฺเต โก อตฺโถ ขนฺธววตฺถาเนน วิฺาณกฺขนฺธํ เทเสติ, ธาตุววตฺถาเนน มโนวิฺาณธาตุํ, อายตนววตฺถาเนน มนายตนํ, อินฺทฺริยววตฺถาเนน มนินฺทฺริยํ. ตสฺส กึ ปุพฺพงฺคมา ธมฺมา? สํขิตฺเตน ฉ ธมฺมา ปุพฺพงฺคมา ธมฺมา กุสลมูลานิ จ ¶ อกุสลมูลานิ จ อนิมิตฺตํ อิมมฺหิ สุตฺเต กุสลมูลํ เทสิตํ. ตตฺถ กตมา มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา? มโน เตสํ ปุพฺพงฺคมํ, ยถาปิ พลสฺส ราชา ปุพฺพงฺคโม, เอวเมว ¶ ธมฺมานํ มโนปุพฺพงฺคมา. ตตฺถ ติวิธานํ ปุพฺพงฺคมานํ เนกฺขมฺมจฺฉนฺเทน อพฺยาปาทจฺฉนฺเทน อวิหึสาฉนฺเทน. อโลภสฺส เนกฺขมฺมจฺฉนฺเทน ปุพฺพงฺคมา. อโทสสฺส อพฺยาปาทจฺฉนฺเทน ปุพฺพงฺคมา. อโมหสฺส อวิหึสาฉนฺเทน ปุพฺพงฺคมา. ตตฺถ มโนเสฏฺาติ มนสา อิเม ธมฺมา อุสฺสฏา มเนน วา นิมฺมิตา. มโนว อิเมสํ ธมฺมานํ เสฏฺโติ มโนว อิเมสํ ธมฺมานํ เสฏฺเชฏฺโติ มโนว อิเมสํ ธมฺมานํ อาธิปจฺจํ กโรตีติ มโนเสฏฺา. มโนชวาติ ¶ ยตฺถ มโน คจฺฉติ. ตตฺถ อิเม ธมฺมา คจฺฉนฺตีติ มโนชวา. ยถา วาโต สีฆํ คจฺฉติ อฺโ วา โกจิ สีฆํ คามโก วุจฺจเต วาตชโวติ ปกฺขิคามิโกติ, เอวเมว อิเม ธมฺมา มเนน สมฺปชายมานา คจฺฉนฺติ, ตตฺถ อิเม ธมฺมา คจฺฉนฺตีติ มโนชวาติ. เต ติวิธา ฉนฺทสมุทานิตา อนาวิลตา จ สงฺกปฺโป. สตฺตวิธา จ กายิกํ สุจริตํ วาจสิกํ สุจริตํ, เต ทส กุสลกมฺมปถา. ตตฺถ มนสา เจ ปสนฺเนนาติ มโนกมฺมํ. ภาสติ วาติ วจีกมฺมํ. กโรติ วาติ กายกมฺมํ. อิเมหิ อิมสฺมึ สุตฺเต ทส กุสลกมฺมปถา ปรมาปิ สนฺตา สีลวตา ปรมา. โส ภวติ วิวตฺติยํ น โลกนิยฺยานาย วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ ภวติ. อยํ เทสนา.
ตตฺถ กตโม วิจโย หาโร? มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมาติ กุสลมูลานิ จ อฏฺงฺคสมฺมตฺตานิ. อิทํ สุตฺตํ.
ยุตฺตีติ ทสนฺนํ กุสลกมฺมปถานํ โย วิปาโก, โส สุขเวทนีโย อพฺยาปาทสฺสงฺคมาโน. ฉายาว อนปายินีติ อนุคจฺฉติ อตฺถิ เอสา ยุตฺติ.
ปทฏฺานนฺติ อฏฺารสนฺนํ มโนปวิจารานํ ปทฏฺานํ. มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมาติ สพฺพกุสลปกฺขสฺส อิเม ธมฺมา ปทฏฺานํ. มนสา เจ ปสนฺเนนาติ โย เจตโส ปสาโท, อิทํ สทฺธินฺทฺริยสฺส ปทฏฺานํ. ภาสติ วาติ สมฺมาวาจาย. กโรติ วาติ สมฺมากมฺมนฺตสฺส จ สมฺมาวายามสฺส จ ปทฏฺานํ.
ลกฺขโณติ ¶ อิติ ปุพฺพงฺคมา ธมฺมาติ เวทนาปุพฺพงฺคมาปิ เอเต, สฺาปุพฺพงฺคมาปิ เอเต, สงฺขารปุพฺพงฺคมาปิ เอเต. เย เกจิ ธมฺมา สหชาตา สพฺเพ ปุพฺพงฺคมา เอเตสํ ธมฺมานํ. ตโต นํ สุขมนฺเวตีติ โสมนสฺสมปิ นํ อนฺเวติ ยํ สุสุขจฺฉายา ตทาปิ นํ สุขํ ตทปิ อนฺเวติ.
๘๔. ตตฺถ ¶ ¶ กตโม จตุพฺยูโห หาโร? มโนปุพฺพงฺคมาติ น อิทํ เอกาทิวจนํ. กึ การณา? สพฺเพ เยว อิเม ฉวิฺาณกายา, อิมมฺหิ ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย สุเขน อตฺถิกา, เต มนํ ปสาเทนฺตีติ อยํ อิมมฺหิ สุตฺเต ภควโต อธิปฺปาโย. อตฺโถ ปุพฺเพเยว นิทฺทิฏฺโ.
ยานิ หิ กุสลมูลานิ, ตานิ อฏฺานิสํสมตฺตา เหตุ, อยํ อฏฺงฺคิโก มคฺโค. ทส านานิ เทสนาเหตูนิ เทสนาปจฺจยา นิทฺเทสนา จ. ตตฺถ ยํ มฺเ ทุกฺเขน สห นามรูปํ วิฺาณสจฺจนฺติ องฺเคน กุสลมูลํ ปหียติ, อยํ อปฺปหีนภูมิยํ สมุทโย. ยํ เตสํ ปหานา, อยํ นิโรโธ. อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ. อยํ อาวฏฺโฏ หาโร.
วิภตฺตีติ –
มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา, มโนเสฏฺา มโนมยา;
มนสา เจ ปสนฺเนน, ภาสติ วา กโรติ วา;
ตโต นํ สุขมนฺเวติ, ฉายาว อนปายินีติ.
ตํ ¶ น เอกํเสน สมณสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา ปน โหติ. ตสฺส วา มิจฺฉาทิฏฺิกสฺส สกสตฺเถ จิตฺตํ ปสาเทติ, เตน จ ปสนฺเนน จิตฺเตน ภาสติ พฺยากโรติ น ตํ สุขมนฺเวติ น ฉายาว อนุคามินี, ทุกฺขเมว ตํ อนฺเวติ. ยถา วหนฺตํ จกฺกํ ปทมนฺเวติ, อิทํ ตํ วิภชฺชพฺยากรณียํ. มนสา เจ ปสนฺเนน กายกมฺมํ วจีกมฺมํ สุขเวทนียนฺติ สมคฺคเต สุขเวทนียํ มิจฺฉคฺคเต ทุกฺขเวทนียํ, อยํ วิภตฺติ.
ตตฺถ กตโม ปริวตฺตโน หาโร? มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมาติ ยํ มนสา ปทุฏฺเน ภาสติ วา กโรติ วา ทุกฺขมสฺสานุคามินี, เอตานิเยว ทฺเว สุตฺตานิ ภาสิตานิ เอส เอว จ ปฏิปกฺโข. เววจนนฺติ ยทิทํ มโนจิตฺตํ วิฺาณํ มนินฺทฺริยํ มโนวิฺาณธาตุ.
ปฺตฺตีติ มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมาติ อยํ มโน กิฺจิ ปฺตฺติยา ปฺตฺตํ. ธมฺมาติ กุสลกมฺมปถปฺตฺติยา ปฺตฺตํ. มโนเสฏฺาติ วิสิฏฺปฺตฺติยา ปฺตฺตํ. มโนชวาติ สหปฺตฺติยา ปฺตฺตํ. จิตฺตนฺติ เนกฺขมฺมปฺตฺติยา ปฺตฺตํ. มนสา เจ ปสนฺเนนาติ สทฺธินฺทฺริยปฺตฺติยา ปฺตฺตํ. มนสา เจ ปสนฺเนนาติ อนาวิลสงฺกปฺปทุติยชฺฌานปฺตฺติยา ปฺตฺตํ ¶ . มนสา เจ ปสนฺเนนาติ ¶ อสฺสทฺธานํ ปฏิปกฺขปฺตฺติยา ปฺตฺตํ. ภาสติ วาติ สมฺมาวาจาปฺตฺติยา ปฺตฺตํ. กโรติ วาติ สมฺมากมฺมนฺตปฺตฺติยา ปฺตฺตํ. ตโต ¶ นํ สุขมนฺเวตีติ ฌานสมาธานํ. อินฺทฺริเยสุ มนินฺทฺริยํ. ปฏิจฺจสมุปฺปาเท วิฺาณํ. มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมาติ เมตฺตา จ มุทุตา จ ฌาเนสุ ทุติยํ ฌานํ ตติยฺจ. ขนฺเธสุ สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน. ธาตูสุ ธมฺมธาตุ, อายตเนสุ ธมฺมายตนํ. ยํ กุสลํ อินฺทฺริเยสุ สุขินฺทฺริยฺจ โสมนสฺสินฺทฺริยฺจ ปทฏฺานํ. อิเมสํ ธมฺมานํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนานํ ผสฺสปจฺจยา สุขเวทนีโย ผสฺโส สุขเวทนา มโนปวิจาเรสุ โสมนสฺสวิจาโร ฉตฺตึเสสุ ปมปเทสุ ฉ โสมนสฺสเนกฺขมฺมสฺสิตา. อิติ อยํ โอตรโณ หาโร.
ตตฺถ กตโม โสธโน หาโร? ยํ อตฺถํ อารพฺภ อิทํ สุตฺตํ ภาสิตํ. โส อตฺโถ นิยุตฺโต เอตมตฺถํ อารพฺภ สุตฺตํ. อยํ โสธโน หาโร.
๘๕. ตตฺถ กตโม อธิฏฺาโน หาโร? มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมาติ เววจนปฺตฺติ, น เอกตฺตปฺตฺติ. ธมฺมาติ เอกโต น เววจนปฺตฺติ. มนสา เจ ปสนฺเนนาติ โส ปสาโท ทฺวิโธ อชฺฌตฺตฺจ อพฺยาปาทาวิกฺขมฺภนพหิทฺธา จ โอกปฺปนโต. โส อชฺฌตฺตปสาโท ทฺวิโธ. สมุคฺฆาตปสาโท จ วิกฺขมฺภนปสาโท จ พฺยาปาทปริยุฏฺานํ. วิฆาโต น มูลปสาโท ชาตมูลมฺปิ วา. ปสาโท สพฺยาปาทํ วิฆาเตน. ตโต นํ สุขมนฺเวตีติ สุขํ กายิกฺจ เจตสิกฺจ อปฺปิยวิปฺปโยโคปิ ปิยสมฺปโยโคปิ เนกฺขมฺมสุขมฺปิ ปุถุชฺชนสุขมฺปิ ปีติสมฺโพชฺฌงฺคมฺปิ เจตสิกํ สุขํ ¶ . ยมฺปิ ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, ตมฺปิ กายิกํ สุขํ โพชฺฌงฺคา จ เจตสิกํ สุขํ. ยมฺปิ ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทสิ, ตมฺปิ ตฺจ สุขปทฏฺานํ ปฺตฺติยา ยถาวุตฺตํ ตํ อปรามฏฺํ กุสลานํ ธมฺมานํ. อนฺเวตีติ อปฺปนา สนฺทิสฺสติ น จายํ วา ปตฺตภูโต อนฺเวติ. ตทิทํ สุตฺตํ ทฺวีหิ อากาเรหิ อธิฏฺาตพฺพํ. เหตุนา จ โย ปสนฺนมานโส วิปาเกน จ โย ทุกฺขเวทนีโย.
ปริกฺขาโรติ ภควา ปฺจสเตน ภิกฺขุสงฺเฆน นครํ ปวิสติ ราชคหํ. ตตฺถ มนุสฺโส ปุคฺคโล ภควนฺตํ ปริวิสติ, ตสฺส ปสาโท อุปฺปนฺโน กุสลมูลปุพฺพโยคาวจโรปิ. โส อฺเสฺจ อกฺขาติ, อิทํ วาจํ ภาสติ ¶ ลาภา เตสํ, เยสํ นิเวสนํ ภควา ปวิสติ, อมฺหากมฺปิ ยทิ ภเวยฺย มยมฺปิ ภควโต สํปสาทํ ลจฺฉมฺหาติ. เยน ภควา เตนฺชลึ ปณาเมตฺวา ‘‘นโม ภควโต นโม ภควโต’’ติ อพฺยาปาทมาโน เอกมนฺเต อฏฺาสิ. ตทนนฺตเร ภควา อิมํ สุตฺตํ อภาสิตฺถ ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา’’ติ. สพฺพํ สุตฺตํ ตถา ยํ ปเรสํ ภาสติ อิทํ ¶ วาจากมฺมํ. ยํ อฺชลึ ปณาเมติ, อิทํ กายกมฺมํ. โย มโนปสาโท, อิทํ มโนกมฺมํ. ตตฺถ ยํ ปเรสํ ปกาเสติ ภาสติ วณฺณํ. เยสํ ภควา นิเวสนํ คจฺฉตีติ. สพฺพํ ตสฺส อโลโภ กุสลมูลํ. ยํ ภควติ เมตฺตจิตฺโต, ตสฺส อโทโส กุสลมูลํ ¶ . ยํ อฺชลึ ปณาเมติ มานฺจ นิคฺคณฺหาติ, ตตฺถสฺส อโมโห กุสลมูลํ ปาตุภวติ. ยํ อุฬารปฺํ ปฏิลภติ, อิทมสฺส ทิฏฺิวิปลฺลาสปฺปหานํ. ยํ ตถาเยว สํวโร โหติ, อิทมสฺส สฺาวิปลฺลาสปฺปหานํ. ยํ มนสฺส ปสาทนํ, อิทมสฺส จิตฺตวิปลฺลาสปฺปหานนฺติ อกุสลวิปลฺลาสานํ วิกฺขมฺภนํ ปหานํ ปจฺจโย. ตีณิ กุสลมูลานิ โย อนาวิลจิตฺตสงฺกปฺโป, โส ตสฺส มนสิกาโรติ วุจฺจติ. ยํ กิเลเสหิ วิกฺขมฺภนํ อิติ วิปลฺลาสา จ อารมฺมณา สปฺปจฺจยตาย ปจฺจโย กุสลมูลานิ จ สนฺทิสฺสยตาย ปจฺจโย, โส จ มนสิกาโร เหตุนา อิมินา ปจฺจเยน จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ. ตตฺถ ยํ สสตฺถารมฺมณํ จิตฺตํ ปวตฺตํ อยํ พุทฺธานุสฺสติ. ยมฺปิ ภควโต คุเณ มนสิ กโรติ, อยมสฺส ธมฺมานุสฺสติ. ตตฺถ สติสมฺปชฺํ เหตุ, อยฺจ ปจฺจโย. วาจา ปฺา เหตุ วิตกฺกวิจารา ปจฺจโย. กายสงฺขารา กมฺมสฺส อภิสงฺขาโร นาม เหตุ วา อปฺปจฺจโย สุขเวทนียสฺส กมฺมสฺส อุปจโย เหตุกา กมฺมสฺส ปจฺจโย.
๘๖. ตตฺถ กตโม สมาโรปโน หาโร? มนสาเยว ปสนฺเนน สโตเยเวตฺถ ปสนฺโน อปิ จ จิตฺตโวทานา สตฺตา วิมุจฺจนฺตีติ เตน สตฺตา จิตฺตปุพฺพงฺคมา จิตฺเตน ปสนฺเนน เจตนาปิ ตตฺถ จิตฺตภูตา ภวนฺตีติ ปฏิฆา อยํ เจตนานํ ปสาเทน กาโย จสฺส ปสาโท ¶ , โส จ อารภติ ปสาเทน ปสนฺโน สฺานนฺติ จสฺส อวิปรีตา, โส ปฺจวิโธ วิกฺขมฺภนา, กายปสฺสมฺภนาเยวา ปสาโท จิตฺตสิโต จิตฺตํ ปน ปุพฺพํเยว ปสนฺนํ. อยํ สมาโรปนา. เอวํ ปฺจนฺนมฺปิ ปสาโท. ตโต นํ สุขมนฺเวตีติ กตมํ ภควา นิทฺทิสติ? น หิ อตฺตสจฺจํ ตสฺส กมฺมสฺส วิปาโก อนฺเวติ. ตสฺส อุปาโย อนุคจฺฉติ ยทา สิตปจฺจยา อุปฺปชฺชเต ¶ โสมนสฺสํ อวิปฺปฏิสาโรปิ อนฺเวติ. อยํ สมาโรปโน หาโร.
มหานาม สกฺกสฺส สุตฺตํ [ปสฺส สํ. นิ. ๕.๑๐๑๗]. ตสฺมึ เจ สมเย อสฺสโต อสมฺปชาโน กาลํ กเรยฺย กาเม ภวติ. อสฺสโต อภิสมาหาโร โย มา ภายิ, มหานาม, ยํ ตํ จิตฺตํ ทีฆรตฺตํ สทฺธาปริภาวิตํ สีลปริภาวิตํ สุตจาคปริภาวิตนฺติ วิตฺถาเรน กาตพฺพํ. จาเคน จ ปฺาย จ กึ ทสฺเสติ? ยา สทฺธา, สา เจตโส ปสาโท. ยา อนาวิลสงฺกปฺปิตา, สา สทฺธา. กึ การณา? อนาวิลลกฺขณา. อนาวิลลกฺขณา หิ สทฺธา. อปเร ¶ อาหุ คุณปริสุทฺธินิฏฺาคมนลกฺขณา, ยฺจ อปเร วา วจนปฏิคฺคหลกฺขณา สทฺธา. อปโร ปริยาโย ¶ อตฺตานํ ยทิ เอวํ โอกปฺเปติ ‘‘นาหํ กิฺจิ ชานามีติ เอสา อหํ ตตฺถ อนฺุตฺตา อนฺตา’’ติ. อยํ สทฺธาติ. อปโร ปริยาโย เอกสฏฺิยา ทิฏฺิคตานํ อาทีนวานุปสฺสนา อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตาติ. เตน จ ปทิฏฺํ ภวติ ยถา คมฺภีเร อุทปาเน อุทกํ จกฺขุนา ปสฺสติ น จ กาเยน อภิสมฺภุนาติ. เอวมสฺส อริยา นิชฺฌานกฺขนฺติยา ทิฏฺิ ภวติ, น จ สจฺฉิกตา. อยํ วุจฺจติ สทฺธา. สา จ โลกิกา. อปโร ปริยาโย ขมติ ปุถุชฺชนภูตสฺส วีสติ จาติ โก สกฺกายาธีนา น นิเวโส. น เอตํ เอกนฺติ นยสฺา ยถาภูตํ ทิฏฺิยา ตุ ขลุ มุทูหิ ปฺจหิ อินฺทฺริเยหิ ทสฺสนมคฺเคน ปหีนา ภวนฺติ. ทิฏฺเกฏฺา จ กิเลสา, อยํ สทฺธา.
โสตาปตฺตงฺคมทุกฺขายํ ภูมิยํ ปริปุณฺณา วุจฺจติ. ตสฺมึเยว ภูมิยํ เสกฺขสีลํ อริยา ธารนฺติ วุจฺจติ. ตสฺมึเยว ภูมิยํ มุทุปฺา ปฺินฺทฺริยนฺติ วุจฺจติ. ตสฺมึเยว ภูมิยํ ขนฺเธหิ อนตฺถิกตา, อยํ จาโค. ตสฺมา สทฺธา จาคาธิฏฺาเนน นิทฺทิสิตพฺพา. ยติเกน [เตน (ก.)] ภิยฺโย มเนน สา หิสฺส วิปรีตา ทิฏฺิกา อสฺสทฺธา, สา นยนอุปธีสุ ปมตฺตา สมาทินฺนา. ตตฺถ สทฺธินฺทฺริยํ โย กามํ ปริวิสฺสนฺติ อิติ สนฺตปาปปฏินิสฺสคฺคา น จาคาธิฏฺานํ ปฺินฺทฺริเยน ปฺาธิฏฺานํ, สีเลน อุปสมาธิฏฺานํ. อิเม จตฺตาโร ¶ ธมฺมา สีลํ ปริภาวยนฺติ สทฺธา สีลํ จาโค จ ปฺาติ. ตตฺถ สทฺธาย โอฆํ ตรติ. ยํ สีลํ, อยํ อปฺปมาโท. โย จาโค, อิทํ ปฺาย กมฺมํ. ยา ปฺา, อิทํ ปฺินฺทฺริยํ, ตตฺถ ยํ สทฺธินฺทฺริยํ. ตํ ตีสุ อเวจฺจปฺปสาเทสุ. ยํ สีลํ, ตํ สทฺธินฺทฺริเยสุ. โย จาโค, โส จตูสุ ¶ ฌาเนสุ. ยา ปฺา, สา สจฺเจสุ, สติ สพฺพตฺถคามินี. ตสฺส เสกฺขสฺส ภทฺทิกา ภติ, ภทฺทิโก อภิสมฺปราโย. ตสฺส สมฺมุฏฺสฺสติกสฺส สีลํ กโรนฺตสฺส น กายสมฺมุฏฺสฺสติตาย ตานิ วา อินฺทฺริยานิ ตํ วา กุสลมูลํ กมฺมวิปากํ ภวติ. ตสฺส ติกสฺส อตฺถนิทฺเทโส. ตตฺถ สทฺธา สีลํ จาโค ปฺา จตฺตาโร ธมฺมา. ยา สทฺธา ยา จ ปฺา, อิทํ มโนสุจริตํ. ยํ สีลํ, อิทํ กายิกํ วาจสิกํ สุจริตํ. โย จาโค, อิทํ เจตสิกํ อโลโภ สุจริตํ. อิติ จิตฺเต คหิเต ปฺจกฺขนฺธา คหิตา ภวนฺติ. อิเมหิ ธมฺเมหิ สุจริตํ อิทํ ทุกฺขฺจ อริยสจฺจํ ปทฏฺานํ มคฺคสฺส.
๘๗. ตตฺถ กตโม วิจโย หาโร? ยา จ สทฺธา ยฺจ สีลํ. ตํ กิสฺส กโรติ? ยา สทฺธา ตาย ภควนฺตํ อนุสฺสรติ มตฺเตนปิ หตฺถินา สมาคตา, อสฺส โภ กุกฺกุรา สพฺพํ สีเลน นปฺปฏิปชฺชติ กาเยน วา วาจาย วา านํ วิสารโท ภวตีติ อวิปฺปฏิสารี ปฺา ยสฺส ปฺตฺตํ อุปฏฺเปติ. ตสฺส อขณฺฑสฺส ¶ สีลํ ยํ น ปจฺฉิ ตสฺสํ โมหสฺส อกุสลจิตฺตํ ¶ อุปฺปชฺชติ มิจฺฉาทิฏฺิสหคตํ วา, อยํ วิจโย หาโร. ธมฺมวาทิโน ภทฺทิการาติ ภวิสฺสติ อตฺถิ เอสา ยุตฺติ.
ตตฺถ กตโม ปทฏฺาโน หาโร? ยมิทํ จิตฺตํ ทีฆรตฺตํ ปริภาวิตํ สทฺธาย สีเลน จาเคน ปฺาย สมาธินา ปมชฺฌานสฺส ปทฏฺานํ. ยา สทฺธา อสฺส อนาวิลสงฺกปฺโป, ตํ ทุติยชฺฌานสฺส ปทฏฺานํ. ตีณิ จ อเวจฺจปฺปสาทา ยํ สีลํ, ตํ อริยกนฺตํ, ตํ สีลกฺขนฺธสฺส ปทฏฺานํ. ยา ปฺา, สา ปฺากฺขนฺธสฺส ปทฏฺานํ. อิเม จ ธมฺมา อิทฺจ จิตฺตํ เอโกทิภูตสมาธิสฺส ปทฏฺานํ. สทฺธา สทฺธินฺทฺริยสฺส ปทฏฺานํ. จาโค สมาธินฺทฺริยสฺส ปทฏฺานํ. ปฺา ปฺินฺทฺริยสฺส ปทฏฺานํ. สทฺธา จ ปฺา จ วิปสฺสนา ปทฏฺานํ. สีลฺจ จาโค จ สมถสฺส ปทฏฺานํ. สทฺธา จ ปฺา จ อวิชฺชา วิราคาย ปฺาวิมุตฺติยา ปทฏฺานํ. สีลฺจ จาโค จ ราควิราคาย เจโตวิมุตฺติยา ปทฏฺานํ.
ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ หาโร? วิฺาเณ วุตฺเต สทฺธาสติภาวิเต สพฺเพ ปฺจกฺขนฺธา วุตฺตา ภวนฺติ. สทฺธาย ภณิตาย สพฺพานิ สตฺต ธนานิ ภณิตานิ โหนฺติ สทฺธาธนํ…เป… สีลกฺขนฺเธ วุตฺเต สมาธิกฺขนฺโธ จ ปฺากฺขนฺโธ จ วุตฺตา ภวนฺติ. ยํ ตํ จิตฺตํ ทีฆรตฺตํ ปริภาวิตํ ปจฺฉิมเก ¶ กาเล น ตทนุปริวตฺติ ภวิสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. ตตฺถ ¶ สฺาปิ ตทนุปริวตฺตินี ภวติ. เยปิ ตชฺชาติกา ธมฺมา, เตปิ ตทนุปริวตฺติโน ภวนฺติ. รูปสฺา รูปสฺเจตนานุปสฺสนมนสิกาโร เอวํ ฉนฺนํ อายตนานํ วิฺาณกาเย, อยํ ลกฺขโณ หาโร.
ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห หาโร? อิธ สุตฺเต ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย ภทฺทิกํ ภตึ อากงฺเขยฺย ภทฺทิกฺจ อภิสมฺปรายํ, เต สทฺธํ สีลํ จาคํ ปฺฺจ มนสิ กริสฺสนฺติ, อยํ อธิปฺปาโย. เย จฺเปิ สตฺตา ตถาคตสฺส สมฺมุขํ น ปฏิยุชฺฌนฺเต, อิมํ ธมฺมํ โสตา อวิปฺปฏิสารโต กาลํ กริสฺสนฺตีติ, อยํ อธิปฺปาโย.
๘๘. ตตฺถ กตโม อาวฏฺโฏ หาโร? อิทมฺปิ จตฺตาโร ธมฺมา สทฺธา จ ปฺา จ อสฺสทฺธิยฺจ อวิชฺชฺจ หนนฺติ. สีลฺจ จาโค จ ตณฺหา จ โทสฺจ หนนฺติ. ตสฺส ทฺเว มูลานิ ปหียนฺติ. ทุกฺขํ นิวตฺเตติ อปฺปหีนภูมิยฺจ ทฺวิมูลานิ ปฺจกฺขนฺธา. ทฺเว อริยสจฺจานิ สมโถ จ วิปสฺสนา จ. ทฺวินฺนํ มูลานํ ปหานํ. อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ นิโรโธ จ มคฺโค จ. อยํ อาวฏฺโฏ หาโร.
ตตฺถ ¶ กตโม วิภตฺติ? ยํ ตํ จิตฺตํ สทฺธาปริภาวิตํ…เป… สเจ ปุถุชฺชนสฺส ตสฺสปิ ภทฺทิกา ภติ ภวิสฺสตีติ น เอกํเสน ตสฺส กมฺมํ ทิฏฺเเยว ธมฺเม วิปากนฺติ ปจฺเจสฺสติ, อปรมฺหิ วา ปริยาเย ภวิสฺสติ. ยํ วา อตีตํ ¶ วิปากาย ปจฺจุปฏฺิตํ, ตปฺปจฺจยานิ เจตานิ, เย ยถา มหากมฺมวิภงฺเค ‘‘เตนายํ วิภชฺชพฺยากรณิโย นิทฺเทโส ธมฺมจาริโน ยา ภทฺทิกา ภตี’’ติ.
ตตฺถ กตมา ปริวตฺตนา? อสฺสทฺธิยํ ทุสฺสีลฺยํ ยํ มจฺเฉรํ ทุปฺปฺํ จ [ทุปฺปฺิยํ (ก.)] ยฺจ ปฏิปกฺเขน ปหีนา ภวนฺติ, อยํ ปริวตฺตนา.
ตตฺถ กตมํ เววจนํ? ยํ ตํ จิตฺตํ ทีฆรตฺตํ ปริภาวิตํ จิตฺตํ มโนวิฺาณํ…เป… ยํ สทฺธาพลํ สทฺธินฺทฺริยํ, ยํ สีลํ ตํ สุจริตํ, สํยโม นิยโม ทโม ขนฺธตา อิมานิ ตสฺส เววจนานิ. โย จาโค โส ปฏินิสฺสคฺโค อโลโภ โวสคฺโค จาโคยิฏฺานํ. ยา ปฺา สา ปฺตฺตา ปฺปฺปภา ปฺินฺทฺริยํ ปฺาพลํ.
ตตฺถ ¶ กตมา ปฺตฺติ? ยํ ตํ จิตฺตํ พีชํ ปฺตฺติยา ปฺตฺตํ. ปริภาวนา วาสนา ปฺตฺติยา ปฺตฺติ. สทฺธา ปสาทปฺตฺติยา ปฺตฺตา. สีลํ สุจริตปฺตฺติยา ปฺตฺตํ. จาโค ปฺุกิริยปฺตฺติยา ปฺตฺโต. ปฺา วีมํสปฺตฺติยา ปฺตฺตา. อิเม ตโย ธมฺมา สทฺธา สีลํ จาโค ปฺวโต ปาริสุทฺธึ คจฺฉนฺติ.
ตตฺถ กตโม โอตรโณ? ยํ จิตฺตํ, ตํ ขนฺเธสุ วิฺาณกฺขนฺโธ, ธาตูสุ มโนวิฺาณธาตุ, อายตเนสุ มนายตนํ. เย จตฺตาโร ธมฺมา, เต ขนฺเธสุ สงฺขารกฺขนฺเธ ปริยาปนฺนา…เป… ธาตูสุ อายตเนสุ.
ตตฺถ ¶ กตโม โสธโน หาโร? อิทํ ภควโต ภาสิตํ มหานาเมน สกฺเกน ปุจฺฉิเตน สพฺพํ ตํ นิยุตฺตํ.
ตตฺถ กตโม อธิฏฺาโน? อิทํ จิตฺตํ เวมตฺตตาย ปฺตฺตํ อกุสเลหิ จิตฺเตหิ อปริภาวิเตหิ ปริภาวิตนฺติ ยานิ ปุน ปริภาวิตานิ อฺเสมฺปิ ตตฺถ อุปาทาย ปฺตฺตํ สพฺเพปิเม จตฺตาโร ธมฺมา เอกตฺตตาย ปฺตฺตา. ภทฺทิกา ภตีติ กามโภคิโน เตว รูปธาตุ อรูปธาตุ มนุสฺสาติ สพฺพา ภทฺทิกา ภติ ตเทว กถาย ปฺตฺตํ, อยํ ปฺตฺติ.
ตตฺถ ¶ กตโม ปริกฺขาโร? จิตฺตสฺส อินฺทฺริยานิ ปจฺจโย อาธิปเตยฺยปจฺจยตาย มนสิกาโร. เหตุปจฺจยตาย ปจฺจโย. สทฺธาย โลกิกา ปฺา เหตุปจฺจยตาย ปจฺจโย. โยนิโส จ มนสิกาโร ปจฺจโย. สีลสฺส ปติรูปเทสวาโส ปจฺจโย. อตฺตสมฺมาปณิธานฺจ เหตุ. จาคสฺส อโลโภ เหตุ. อวิปฺปฏิสาโร จ เหตุปจฺจโย. ปฺา ปรโต จ โฆโส อชฺฌตฺตฺจ โยนิโส มนสิกาโร เหตุปจฺจโย จ.
ตตฺถ กตโม สมาโรปโน? ยํ ตํ จิตฺตํ ทีฆรตฺตํ ปริภาวิตนฺติ เจตสิกาปิ. เอตฺถ สพฺเพ ธมฺมา ปริภาวิตา ภทฺทิกา เต ภติ ภวิสฺสติ, ภทฺทิกา อุปปตฺติโก อภิสมฺปราโย. อิติ เย เกจิ มนุสฺสกา อุปโภคปริโภคา สพฺเพ ภทฺทิกา ภติเยว, อยํ สมาโรปโน.
๘๙. อุทฺธํ ¶ อโธ สพฺพธิ วีตราโคติ คาถา [ปสฺส อุทา. ๖๑ อุทาเน]. ตตฺถ กึ อุทฺธํ นาม? ยํ ¶ อิโต อุทฺธํ ภวิสฺสติ อนาคามี, อิทํ อุทฺธํ. อโธ นาม ยมติกฺกนฺตมตีตํ, อิทมโวจ อปทานตนฺติ อุทฺธํ. ตตฺถ อตีเตน สสฺสตทิฏฺิ ปุพฺพนฺตากปฺปิกานํ อปรนฺตทิฏฺิ เกสฺจิ, อุจฺเฉททิฏฺึ ยํ [อุจฺเฉททิฏฺิยํ (ก.)] วุตฺตกปฺปิกานํ อิมา เจว ทิฏฺิโย อุจฺเฉททิฏฺิ จ สสฺสตทิฏฺิ จ. ตตฺถายํ สสฺสตทิฏฺิ อิมานิ ปนฺนรส ปทานิ สกฺกายทิฏฺิ สสฺสตํ ภชนฺติ. รูปวนฺตํ เม อตฺตา, อตฺตนิ เม รูปํ, รูปํ เม อตฺตาติ ยทุจฺจเต ปฺํ ปริทหนฺติ. ยา อุจฺเฉททิฏฺิ สา ปฺจสตานิ อุจฺเฉทํ ภชนฺติ. เต ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติ ปสฺสนฺติ, รูปํ เม อตฺตาติ ตถารูปา จตุพฺพิธา สกฺกายทิฏฺิ อุจฺเฉเทน จ สสฺสเตน จ. เอวํ ปฺจสุ ขนฺเธสุ วีสติวตฺถุกาย ทิฏฺิยา ปนฺนรส ปทานิ ปุพฺพนฺตํ ภชนฺติ. สสฺสตทิฏฺิยา ปฺจ ปทานิ อปรนฺตํ ภชนฺติ อุจฺเฉททิฏฺิยา. ตตฺถ ‘‘อยมหมสฺมี’’ติ ปสฺสนฺตา รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, โส อุจฺเฉทวาที รูปวนฺตฺจ อตฺตานํ, อตฺตนิ จ รูปํ, รูปสฺมึ วา อตฺตาติ โส ปสฺสติ จาติ อิติ อุจฺเฉททิฏฺิ จ, อตฺตโต ปฏิสฺสรติ สสฺสตทิฏฺิ ปุพฺพนฺตโต จ ปฏิสฺสรติ. ‘‘อยมหมสฺมี’’ติ น สมนุปสฺสติ. ตสฺส ทิฏฺาสวา ปหานํ คจฺฉนฺติ. โย ตีสุ อทฺธาสุ ปุพฺพนฺเต จ อปรนฺเต จ เตน เตน นิทฺทิฏฺาเนน อุทฺธํ อโธ สพฺพธิ วีตราโค ‘‘อหมสฺมี’’ติ น อนุปสฺสตีติ อิมินา ทฺวาเรน อิมินา ปโยเคน อิมินา อุปาเยน อิทํ ทสฺสนภูมิ จ โสตาปตฺติผลฺจ โส อริโย ปโยโค อนภาวํคเตน สํสาเรน อปุนพฺภวาติ โย โกจิ อริโย ปโยโค ¶ ปุนพฺภวาย มุทูนิ วา ปฺจินฺทฺริยานิ มชฺฌานิ อธิมตฺตานิ วา สพฺพํ อปุนพฺภวปฺปหานาย สํวตฺตนฺติ. อหนฺติ ทิฏฺโโฆ กาโมโฆ ภโวโฆ อวิชฺโชโฆ จ โอธิโส. ตตฺถ เทสนาหาเรน จตฺตาริ สจฺจานิ ปฺจหิ อินฺทฺริเยหิ โสตาปตฺติผเลน จ ทฺเว สจฺจานิ มคฺโค จ นิโรโธ จ. สกฺกายสมุทเยน ทฺเว สจฺจานิ ทุกฺขฺจ สมุทโย จ, อยํ เทสนา หาโร.
ตตฺถ ¶ กตโม วิจโย? ‘‘อยมหมสฺมี’’ติ อสมนุปสฺสนฺโต ตีณิ ทสฺสนปฺปหาตพฺพานิ สํโยชนานิ ปชหติ. อยํ วิจโย.
ตตฺถ กตมา ยุตฺติ? ติวิธา ปุคฺคลา โกจิ อุคฺฆฏิตฺู โกจิ วิปฺจิตฺู โกจิ เนยฺโย. อุคฺฆฏิตฺู ติกฺขินฺทฺริโย จ ตโต วิปฺจิตฺู มุทินฺทฺริโย ตโต มุทินฺทฺริเยหิ เนยฺโย. ตตฺถ อุคฺฆฏิตฺู ติกฺขินฺทฺริยตาย ทสฺสนภูมิมาคมฺม ¶ โสตาปตฺติผลํ ปาปุณาติ, เอกพีชโก ภวติ. อยํ ปโม โสตาปนฺโน. วิปฺจิตฺู มุทูหิ อินฺทฺริเยหิ ทสฺสนภูมิมาคมฺม โสตาปตฺติผลํ ปาปุณาติ, โกลํโกโล จ โหติ. อยํ ทุติโย โสตาปนฺโน. ตตฺถ เนยฺโย ทสฺสนภูมิมาคมฺม โสตาปตฺติผลํ ปาปุณาติ, สตฺตกฺขตฺตุปรโม จ ภวติ. อยํ ตติโย โสตาปนฺโน.
อตฺถิ เอสา ยุตฺติ มุทุมชฺฌาธิมตฺเตหิ อินฺทฺริเยหิ มุทุมชฺฌาธิมตฺตํ ภูมึ สจฺฉิกเรยฺย สกฺกายทิฏฺิปฺปหาเนน วา ทิฏฺิคตานิ ปชหติ. อยํ ¶ ยุตฺติ.
ตตฺถ กตโม ปทฏฺาโน? ตตฺถ สกฺกายทิฏฺิ สพฺพมิจฺฉาทิฏฺิยา ปทฏฺานํ. สกฺกาโย นามรูปสฺส ปทฏฺานํ. นามรูปํ สกฺกายทิฏฺิยา ปทฏฺานํ. ปฺจ อินฺทฺริยานิ รูปีนิ รูปราคสฺส ปทฏฺานํ. สฬายตนํ อหํการสฺส ปทฏฺานํ. ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ? ทฺวีสุ ทิฏฺีสุ ปหีนาสุ ตตฺถ เอกา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตานิ ปหานํ คจฺฉนฺติ. อุทฺธํ จ อโธ จ วีตราโค สพฺพรชนีเยสุ วีตราโค โหติ. ตชฺชา ปรภูมิยํ, อิทํ ปจฺจยนฺติ ยถาภูตํ ปสฺสติ. โส สพฺพปฏิจฺจสมุปฺปาทํ อามสติ. อยํ ลกฺขโณ หาโร.
๙๐. ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห หาโร? อิมมฺหิ สุตฺเต ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย สตฺตา เย นาภิรมิสฺสนฺติ, เต ทิฏฺิปฺปหานาย วายมิสฺสนฺติ. อยเมตฺถ ภควโต อธิปฺปาโย. อยํ จตุพฺยูโห หาโร.
ตตฺถ กตโม อาวฏฺโฏ หาโร? ยานิมานิ มุทูนิ ปฺจินฺทฺริยานิ ตานิ โอรมฺภาคิยานิ ปฺจินฺทฺริยานิ. สพฺเพน สพฺพํ สมูหนนฺติ อภิชฺฌาพฺยาปาโท จ ภาวนากาเรน เสกฺขาย วิมุตฺติยา พลํ สทฺธา, อุทฺธมฺภาคิยานิ ทิฏฺิวเสน พลํ สทฺธา, วีริยินฺทฺริยํ อารภิตตฺตา สตินฺทฺริยํ ปคฺคหิตตฺตา อจฺจนฺตํ นิฏฺํ คจฺฉนฺติ. ตตฺถ ยานิ อินฺทฺริยานิ, อยํ มคฺโค สํกิเลสปฺปหานํ. อยํ นิโรโธ อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม, อิทํ ทุกฺขํ. อยํ อาวฏฺโฏ หาโร.
ตตฺถ ¶ กตโม วิภตฺติ หาโร? ‘‘อยมหมสฺมี’’ติ ¶ โย สมนุปสฺสติ, โส จ โข อธิมตฺเตน โลกิกา ยํ ภูมิยํ น ตุ อริเยน ปโยเคน โส สกฺกายทิฏฺิ ปชหติ. ยํ วุจฺจติ ตชฺชาย ภูมิยา อธิมตฺตาย. ตตฺถ ตชฺชาย ภูมิยํ ปฺจหิ อากาเรหิ อธิมตฺตตํ ปฏิลภติ สีเลน วเตน พาหุสฺสจฺเจน สมาธินา เนกฺขมฺมสุเขน. ตตฺถ อปฺปตฺเต ปตฺตสฺี ¶ อธิมานํ คณฺหาติ. เอตสฺมึเยว วตฺถุปฺปตฺติยํ ภควา อิทํ สุตฺตํ ภาสติ. สีลวา วตมตฺเตนาติ. ตตฺถ โย อปฺปตฺเต ปตฺตสฺี ตสฺส โย สมาธิ, โส สามิโส กาปุริสเสวิโต ปน โส กาปุริสา วุจฺจนฺติ ปุถุชฺชนา. อามิสํ ยฺจ อริยมคฺคมาคมฺม โลกิกา อนริยํ เตน สมาธิ โหติ อนริโย กาปุริสเสวิโต. โย ปน อริยากาเรน ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ [ชานาติ ปสฺสติ (ปี.)], โส อธิคมนํ ปชหติ โย อริเยน สมาธินา อกาปุริสเสวิเตน นิรามิเสน นียติ, ตตฺถ อกาปุริสา วุจฺจนฺติ อริยปุคฺคลา. โย เตหิ เสวิโต สมาธิ, โส อกาปุริสเสวิโต. ตสฺมา เอกํ วิภชฺชพฺยากรณียํ ‘‘อยมหมสฺมี’’ติ อสมนุปสฺสนฺโต ตถา ปาเตติ.
ตตฺถ กตมา ปริวตฺตนา? อิมาย ทสฺสนภูมิยา กิเลสา ปหาตพฺพา, เตหิ ปหียนฺติ อนิทฺทิฏฺาปิ ภควตา นิทฺทิสิตพฺพา โย.
ตตฺถ กตมํ เววจนํ? ยา ¶ สกฺกายทิฏฺิยา อตฺตทิฏฺิยา. อยํ ภูมิ. เย กิเลสา ปหาตพฺพา. เต อปฺปหียนฺติ อนิทฺทิฏฺาปิ ภควตา สสฺสตทิฏฺิ จ อุจฺเฉททิฏฺิ จ, สา ปริยนฺตทิฏฺิ จ. ยา อปริยนฺตทิฏฺิ จ, สา สสฺสตทิฏฺิ จ. ยา อุจฺเฉททิฏฺิ, สา นตฺถิกา ทิฏฺิ. ยา สสฺสตทิฏฺิ, สา อกิริยทิฏฺิ. อิทํ เววจนํ.
ตตฺถ กตมา ปฺตฺติ? ตณฺหา สํโยชนปฺตฺติยา ปฺตฺตา. มคฺโค ปฏิลาภปฺตฺติยา ปฺตฺโต. อินฺทฺริยา ปฏิลาภปฺตฺติยา ปฺตฺตาติ. ตตฺถ กตโม โอตรโณ? สกฺกาโย ทุกฺขํ ทสฺสนปฺปหาตพฺโพ. สมุทโย มคฺโค. อินฺทฺริยานิ ตานิ จ นิทฺทิฏฺานิ ขนฺธธาตุอายตเนสุ.
ตตฺถ กตโม โสธโน หาโร? ยฺหิ อารพฺภ ภควตา อิทํ สุตฺตํ ภาสิตํ, โส อารพฺภ นิทฺทิฏฺโ. ตตฺถ กตโม ปริกฺขาโร? นามรูปสฺส เหตุปจฺจโยปิ วิฺาณํ เหตุ พีชํ. เตน อวิชฺชา จ สงฺขารา จ ปจฺจโย. นิวตฺตินโย น อปโร ปริยาโย สพฺพภโว, เย จ สพฺพภวสฺส เหตุ ปรภณฺฑปจฺจโย อิติ สมฺมาทิฏฺิ ปรโต จ โฆโส โยนิโส จ มนสิกาโร ปจฺจโย ¶ . ยา ปฺา อุปฺปาเทติ, เอสา เหตุ สมฺมาทิฏฺิยา สมฺมาสงฺกปฺโป ภวติ, ยา สมฺมาสมาธิ [สมฺมาทิฏฺิ (ปี.)], อยํ ปริกฺขาโร.
ตตฺถ ¶ กตโม สมาโรปโน? ‘‘อยมหมสฺมี’’ติ ¶ อสมนุปสฺสี ทุกฺขโต โรคโต…เป… ปนฺนรส ปทานิ. สีลานิ ภควา กิมตฺถิยานิ กิมานิสํสานิ. สีลานิ, อานนฺท, อวิปฺปฏิสารตฺถานิ ยาว วิมุตฺติ. ตตฺถ ทุวิโธ อตฺโถ – ปุริสตฺโถ จ วจนตฺโถ จ.
๙๑. ตตฺถ กตโม ปุริสตฺโถ? ยายํ น ปจฺฉานุตาปิตา อยํ อวิปฺปฏิสาโร, อยํ ปุริสตฺโถ. ยถา โกจิ พฺรูหยติ อิมตฺถมาเสวติ โส ภเณยฺย, กิฺจิ มเมตฺถ อธีนํ ตสฺสตฺถาย อิทํ กิริยํ อารภามีติ. อยํ ปุริสตฺโถ.
ตตฺถ กตโม วจนตฺโถ? สีลานิ กายิกํ วา วาจสิกํ วา สุจริตํ อวิปฺปฏิสาโรติ. ตตฺถ สีลสฺส วตสฺส จ ภาโสเยว. อนฺา สุคตกมฺมตา สุจริตํ อยํ อวิปฺปฏิสาโร. เอวํ ยาว วิมุตฺตีติ เอกเมกสฺมึ ปเท ทฺเว อตฺถา – ปุริสตฺโถ จ วจนตฺโถ จ, ยถา อิมมฺหิ สุตฺเต เอวํ สพฺเพสุ สุตฺเตสุ ทฺเว ทฺเว อตฺถา. อยํ หิ ปรมตฺโถ อุตฺตมตฺโถ จ. ยํ นิพฺพานสจฺฉิกํ นิสฺสาย ยํ สกํ สจฺฉิกาตพฺพํ ภวติ, โส วุจฺจติ กตสฺส [สตสฺส (ก.)] กตฺโถติ. อยํ ปุน เววจนํ สมฺปชานาติ. อิมินา นิยุตฺตตฺถมภิลพฺภนฺติ วจนตฺโถ. ตตฺถ ยํ อตฺถํ สาวโก อภิกงฺขติ. ตสฺส โย ปฏิลาโภ, อยํ ปุริสตฺโถ. ยํ ยํ ภควา ธมฺมํ เทเสติ, ตสฺส ตสฺส ธมฺมสฺส ยา อตฺถวิฺตฺติ. อยํ อตฺโถ, ตตฺถ ¶ สีลานํ อวิปฺปฏิสาโร อตฺโถปิ อานิสํโสปิ. เอโส จ อานิสํโส ยํ ทุคฺคตึ น คจฺฉติ. ยถา ตํ ภควตา เอสานิสํโส ธมฺเม สุจิณฺเณ น ทุคฺคตึ คจฺฉติ ธมฺมจารี, อยํ อตฺโถ.
ยํ ปุริโส ภาวนาภูมิยํ สีลานิ อารพฺภ สีเลน สํยุตฺโต โหติ เอวํ ยาว วิมุตฺติ ตถา สีลกฺขนฺโธ. ตตฺถ โย จ อวิปฺปฏิสาโร อนุสยวเสน นิทฺทิฏฺโ, ตฺจ สีลํ อยํ สีลกฺขนฺโธ. ปาโมชฺชปีติปสฺสทฺธีติ จ สมาธินฺทฺริเยน, อยํ สมาธิกฺขนฺโธ. ยํ สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ ปฺากฺขนฺโธ. อิเม ตโย ขนฺธา สีลํ สมาธิ ปฺา จ ตถา สีลํ ปริปูเรติ ยํ วีริยินฺทฺริยํ เตน การเณน โส สีลํ ปริปูเรติ, อนุปฺปนฺนสฺส จ อกุสลสฺส อนุปฺปาทาย วายมติ, อุปฺปนฺนสฺส จ ปหานาย อนุปฺปนฺนสฺส จ กุสลสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส จ กุสลสฺส ภิยฺโยภาวาย ¶ อิติ วีริยินฺทฺริยํ นิทฺทิฏฺํ. ตตฺถ โย สมาธิกฺขนฺโธ ¶ , อิทํ สมาธินฺทฺริยํ. ปฺากฺขนฺโธ ปฺินฺทฺริยํ, ตํ จตูสุ สมฺมปฺปธาเนสุ ทฏฺพฺพํ. ตถา โย อนุปฺปนฺนสฺส จ อกุสลสฺส อนุปฺปาทาย วายมติ, อิทํ ปมํ สมฺมปฺปธานํ. ยํ อุปฺปนฺนสฺส, อิทํ ทุติยํ. จตฺตาริ สมฺมปฺปธานานิ จตูสุ ฌาเนสุ ปสฺสิตพฺพานิ. ตถา ¶ สีลกฺขนฺเธน เนกฺขมฺมธาตุ จ อธิกา [อาทิกา (ปี.)], ตโย จ วิตกฺกา เนกฺขมฺมวิตกฺโก อพฺยาปาทวิตกฺโก อวิหึสาวิตกฺโก จ. สาธารณภูตา. ยา ปิยายมานสฺส ปาโมชฺเชน อิทํ กายิกํ สุขํ อานิตํ อนิยมีติเปเมน, อิทํ ทุกฺขํ. โย ตตฺถ อวิกฺเขโป, อยํ สมาธิ. อิทํ ปฺจงฺคิกํ ปมํ ฌานํ. ยา เจตสิกา ปสฺสทฺธิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิโรธนํ, โย กิเลโส จ ปริทาโห, โส ปเม ฌาเน นิรุทฺโธ. ตถา ยา จ กิเลสปสฺสทฺธิ ยา จ วิตกฺกวิจารานํ ปสฺสทฺธิ, อุภเยปิ เอเต ธมฺเม ปสฺสทฺธายํ. ตตฺถ กายสฺส จิตฺตสฺส จ สุขํ สุขายนา, อิทํ ปีติสุขิโน ปสฺสทฺธิ. โยปิ เอโกทิภาโว จิตฺตสฺส, เตน เอโกทิภาเวน ยํ จิตฺตสฺส อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ, อิทํ จตุตฺถํ ฌานงฺคํ. อิติ อชฺฌตฺตฺจ สมฺปสาโท เจตโส จ เอโกทิภาโว ปีติ จ สุขฺจ, อิทํ ทุติยํ ฌานํ จตุรงฺคิกํ. โย ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, เตน อธิมตฺเตน สุเขน ผริตฺวา สุขํ เจตสิกํ ยํ, โส ปีติวีตราโค เอวํ ตสฺส ปีติวีตราคตาย อุเปกฺขํ ปฏิลภติ. โส ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขํ ปฏิลภติ. สุขฺจ ปฏิสํเวเทติ. สติ จ สมฺมา ปฺาย ปฏิลภติ. สเจ สติ เอกคฺคตา อิทํ ปฺจงฺคิกํ ตติยํ ฌานํ. ยํ ¶ สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ, อยํ เอกคฺคตาย ปราวิธานภาคิยา, ปเม ฌาเน อตฺถิ จิตฺเตกคฺคตา โน จกฺขุสฺส เวทนา สพฺพํ ปาริปูรึ คจฺฉติ. ยถา จตุตฺเถ ฌาเน, ตถา ยา อุเปกฺขา ปสฺสมฺภยํ สติสมฺปชฺํ จิตฺเตกคฺคตา จ, อิทํ จตุตฺถํ ฌานํ.
๙๒. ยถา สมาธิ ทสฺสยิตพฺพํ, ตถา ปฺินฺทฺริยํ ตํ จตูสุ อริยสจฺเจสุ ปสฺสิตพฺพํ. ยํ สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาติ, สา ปชานนา จตุพฺพิธา อสุภโต ทุกฺขโต อนตฺตโต จ, ยทารมฺมณํ ตํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, ยํ ปชานนฺโต นิพฺพินฺทติ วิมุจฺจติ ตถา ยํ กามาสวสฺส ปหานํ ภวาสวสฺส ทิฏฺาสวสฺส อวิชฺชาสวสฺส, อยํ นิโรโธ อปฺปหีนภูมิยํ ¶ อาสวสมุทโย. อิมานิ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ยถา ปฺินฺทฺริยํ ปสฺสิตพฺพํ. ยถายํ สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ ทสฺสนภูมิ. โสตาปตฺติผลฺจ ยถาภูตํ ปชานนฺโต นิพฺพินฺทตีติ, อิทํ ตนุกฺจ. กามราคพฺยาปาทํ สกทาคามิผลฺจ ยํ นิพฺพินฺทติ วิรชฺชติ, อยํ ปมชฺฌานภาวนาภูมิ จ ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ อนาคามิผลฺจ. ยํ วิมุตฺติ วิมุจฺจติ, อยํ อวิชฺชาวิราคา ปฺาวิมุตฺติ อรหตฺตฺจ. อิเม อวิปฺปฏิสารา จ วีริยินฺทฺริยฺจ จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา อวิปฺปฏิสารา ตฺจ อุปริ ยาว ¶ สมาธิ, เอวํ เต จตฺตาริ ฌานานิ สมาธินฺทฺริยฺจ ยํ สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาติ. อิเม จตฺตาโร สติปฏฺานา สีลปาริปูริมุปาทาย จาคสํหิเตน จ นิพฺเพธิกานฺจ นิมิตฺตานํ อนาวิลมนา, อิทํ สตินฺทฺริยํ จตฺตาโร สติปฏฺานา. ยํ ¶ ปุน อิมาย ธมฺมเทสนาย ตีสุ าเนสุ ทิฏฺโคมนกินฺทฺริยํ กิเลสปหาเนน จ เสกฺขสีลํ, อิทํ สทฺธินฺทฺริยํ. จตฺตาริ จ โสตาปตฺติยงฺคานิ ผลานิ. สมาธินฺทฺริยานิ โสปนิยาหารีนิ สพฺพสุตฺเตสุ นิทฺทิสิตพฺพานิ. ยํ ฌานํ ปฏิลภนํ วีริยคหิตํเยว าณํ ปฏิสฺสรโต, อยํ สุตมยี ปฺา. โย สมาธิ ปุพฺพาปรนิมิตฺตาภาโส อโนมคติตาย ยถากาโม, อยํ จินฺตามยี ปฺา, ยํ ตถาสมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ ภาวนามยี ปฺา. อยํ สุตฺตนิทฺเทโส.
อิมํ สุตฺตํ นิพฺเพธภาคิยํ พุชฺฌการธิกํ พุชฺฌิตพฺพํ. เยหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตํ ตํ พุชฺฌิสฺสนฺติ ตสฺส องฺคานิ พุชฺฌิสฺสนฺติ, เตน โพชฺฌงฺคา. ตถา อาทิโต ยาว สีลํ วตํ เจตนา กรณียา, กิสฺส สีลานิ ปาริปูเรติ. อนุปฺปนฺนสฺส จ อกุสลสฺส อนุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส จ อกุสลสฺส ปหานาย อนุปฺปนฺนสฺส กุสลสฺส อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส จ กุสลสฺส ภิยฺโยภาวาย, อิทํ วีริยํ ตสฺส ตสฺส พุชฺฌิตสฺส องฺคนฺติ. อยํ วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค. อิมินา วีริเยน ทฺเว ธมฺมา อาทิโต อวิปฺปฏิสาโร ปาโมชฺชฺจ ยา ปุน ปีติ อวิปฺปฏิสารปจฺจยา ปาโมชฺชปจฺจยา, อยํ ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค. ยํ ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ. อยํ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค. เตน ¶ กายิกสุขมานิตํ ยํ สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ, อยํ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค. ยํ สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค. ยา สีลมุปาทาย ปฺจนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อุปาทายานุโลมตา นิมิตฺตายนา ปีติภาคิยานฺจ วิเสสภาคิยานฺจ ¶ อปิลาปนตา สหคตา โหติ อนวมคฺโค, อยํ สติสมฺโพชฺฌงฺโค. ยํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อจฺจารทฺธวีริยํ กโรติ. อุทฺธจฺจภูมีติ กตา อภิปตฺถิตํ เปเสติ. โกสชฺชภูมีติ ครหิโต รหิเตหิ องฺเคหิ พุชฺฌติ ยํ จกฺขุสมถปถํ, สา อุเปกฺขาติ. เตน สา อุเปกฺขา ตสฺส โพชฺฌงฺคสฺส องฺคนฺติ กริตฺวา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโคติ วุจฺจเต. เอโส สุตฺตนิทฺเทโส.
๙๓. ตตฺถ กตมา เทสนา? อสฺมึ สุตฺเต จตฺตาริ อริยสจฺจานิ เทสิตานิ. ตตฺถ กตโม วิจโย? สีลวโต อวิปฺปฏิสาโร ยาว วิมุตฺติ อิมิสฺสาย ปุจฺฉาย มินิกิมตฺถสฺสมีติ ทฺเว ปทานิ ปุจฺฉา ทฺเว ปทานิ วิสชฺชนานิ ทฺวีหิ ปเทหิ ทฺเว อภิฺํ ทฺวีหิ เจว ปเทหิ วิสชฺชนา กึ ปุจฺฉติ นิพฺพาธิกํ กายภูมึ กมฺมสฺส ตถา หิ ปติฏฺา จ อเสกฺเข ธมฺเม อุปฺปาเทติ. ตตฺถ กตมา ยุตฺติ? สีลวโต ¶ อวิปฺปฏิสาโร ภวติ กึ นิจฺฉนฺทสฺส ¶ จ วิราโค อตฺถิ เอสา ยุตฺติ. ตตฺถ กตมํ ปทฏฺานํ? วีริยํ วีริยินฺทฺริยสฺส ปทฏฺานํ. สมาธิ สมาธินฺทฺริยสฺส ปทฏฺานํ. ปฺา ปฺินฺทฺริยสฺส ปทฏฺานํ. วีริยํ อโทสสฺส ปทฏฺานํ. สมาธิ อโลภสฺส ปทฏฺานํ. ปฺา อโมหสฺส ปทฏฺานํ. วีริยินฺทฺริยํ ติณฺณํ มคฺคงฺคานํ ปทฏฺานํ, สมฺมาวาจาย สมฺมากมฺมนฺตสฺส สมฺมาอาชีวสฺส. สมาธินฺทฺริยํ ติณฺณํ มคฺคงฺคานํ ปทฏฺานํ, สมฺมาสงฺกปฺปสฺส สมฺมาวาจาย สมฺมาสมาธิโน. ปฺินฺทฺริยํ ทฺวินฺนํ มคฺคงฺคานํ ปทฏฺานํ, สมฺมาสติยา สมฺมาทิฏฺิยา จ.
ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ? สีลกฺขนฺเธ วุตฺเต สพฺเพ ตโย ขนฺธา วุตฺตา ภวนฺติ, สีลเมว หิ เสโลปมตา ยถา เสโล สพฺพปจฺจตฺถิเกหิ อกรณีโย เอวํ ตํ จิตฺตํ สพฺพกิเลเสหิ น กมฺปตีติ, อยํ อโมโห. วิรตฺตํ [ปสฺส อุทา. ๓๔ อุทานปาฬิยํ] รชนีเยสูติ อยํ อโลโภ. โกปเนยฺเย น กุปฺปตีติ อยํ อโทโส. ตตฺถ ปฺา อโมโห กุสลมูลํ, อโลโภ อโลโภเยว, อโทโส อโทโสเยว. อิเมหิ ตีหิ กุสลมูเลหิ เสกฺขภูมิยํ ิโต อเสกฺขมคฺคํ อุปฺปาเทติ. เสกฺขภูมิ สมฺปตฺติกมฺมธมฺเม อุปฺปาเทติ, สา จ สมฺมาวิมุตฺติ, ยฺจ วิมุตฺติรสาณทสฺสนํ อิเม ทส อเสกฺขานํ อรหตฺตํ ธมฺมา. ตตฺถ อฏฺงฺคิเกน มคฺเคน จตุพฺพิธา ภาวนาปิ ลพฺภติ. สีลภาวนา กายภาวนา จิตฺตภาวนา ¶ ปฺาภาวนา จ. ตตฺถ สมฺมากมฺมนฺเตน สมฺมาอาชีเวน จ กาโย ภาวิโต. สมฺมาวาจาย สมฺมาวายาเมน จ สีลํ ภาวิตํ. สมฺมาสงฺกปฺเปน สมฺมาสมาธินา จ จิตฺตํ ภาวิตํ. สมฺมาทิฏฺิยา สมฺมาสติยา จ ปฺา ภาวิตา. อิมาย จตุพฺพิธาย ภาวนาย ทฺเว ธมฺมา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ จิตฺตํ ปฺฺจ. จิตฺตํ ภาวนาย สมโถ, ปฺา ภาวนาย วิปสฺสนา. ตตฺถ ปฺา อวิชฺชาปหาเนน จิตฺตํ อุปกฺกิเลเสหิ อมิสฺสีกตนฺติ. ปฺา ภาวนาย จิตฺตภาวนํเยว ปริปูเรติ. เอวํ ยสฺส สุภาวิตํ จิตฺตํ กุโต ตํ ทุกฺขเมสฺสตีติ. อปิ จ โข ปน ตสฺส อายสฺมโต อพฺยาปาทธาตุ อธิมุตฺตา, น โส เปตํ สมาปนฺโน ตสฺส สงฺขาปหารํ เทติ, สงฺขาวิตกฺกิเต สรีเร ทุกฺขํ น เวทิยติ, อยํ สุตฺตตฺโถ.
๙๔. ตตฺถ กตมา เทสนา? อิมมฺหิ สุตฺเต ทส อเสกฺขา อรหตฺตธมฺมา เทสิตา อปฺปมาณา จ สมฺมา วิภาวนา. ตตฺถ กตโม วิจโย? เสโลปมตา เย เย ธมฺมา เวทนียสุขทุกฺโขปคตา, เต สพฺเพ นิรูปํ วานุปสฺสนฺตานํ วูปคตา กายโต เวทยิตปริกฺขาโร อปฺปวตฺติโต ทุกฺขํ น เวทิยติ. ตตฺถ กตมา ยุตฺติ, ยสฺเสวํ ภาวิตํ จิตฺตํ กุโต ตํ [นํ (ก.)] ทุกฺขเมสฺสตีติ. ตีสุ ภาวนาสุ ทุกฺขํ นกฺขมติ จิตฺตํ จิตฺตภาวนาย จ. นิโรธภาวนาย จ ¶ อานนฺตริกา สมาธิภาวนาย จ. อิติ ยสฺเสวํ ภาวิตํ จิตฺตนฺติ สมาธิ ผลสฺส ปทฏฺานํ.
ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ? ยสฺเสวํ ภาวิตํ [ปสฺส อุทา. ๓๔ อุทานปาฬิยํ] จิตฺตนฺติ จิตฺตานิ ภาวิตานิ ยถา ปมํ นิทฺทิฏฺานิ ปฺา สีลํ กาโย จิตฺตํ, สีลมฺปิ สุภาวิตํ กายิกเจตสิกฺจ ิตตฺตา นานุปกมฺปตีติ เวทนาปิ ตถา สฺาปิ สงฺขาราปิ. กุโต ตํ ทุกฺขเมสฺสตีติ สุขมฺปิ นานุคจฺฉติ, อทุกฺขมสุขมฺปิ นาคตนฺติ.
ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห หาโร? อิธ ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย ทุกฺเขน อธิกา ภวิสฺสนฺติ, เต เอวรูปาหิ สมาปตฺตีหิ วิรหิสฺสนฺติ. อยเมตฺถ ภควโต อธิปฺปาโย. เย จ อปฺปสนฺนา, เต หิ ภวิสฺสนฺติ, ปสนฺนานฺจ ¶ ปีติปาโมชฺชํ ภวิสฺสติ, อยํ ตตฺถ ภควโต อธิปฺปาโย. อาวฏฺโฏติ นตฺถิ อาวฏฺฏนสฺส ภูมิ.
วิภตฺตีติ ยสฺเสวํ ภาวิตํ จิตฺตํ กุโต ตํ ทุกฺขเมสฺสตีติ ทุวิโธ นิทฺเทโส – ทุกฺขเหตุนิทฺเทโส จ ปฏิปกฺขนิทฺเทโส จ. โก โส ทุกฺขเหตุ? ยโต ทุกฺขํ อาคจฺฉติ ปฏิปกฺเข วุตฺเต เสสธมฺมานํ สีลํ เหตุ จ ปจฺจโย จ, เต สพฺเพ ธมฺมา วุตฺตา โหนฺติ. เอกโพธิปกฺขิเย ธมฺเม วุตฺเต สพฺเพ โพธคมนียา ธมฺมา วุตฺตา ภวนฺติ.
ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห หาโร? อิมมฺหิ สุตฺเต ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย อวิปฺปฏิสาเรน ฉนฺทิกา, เต สีลปาริปูรี ภวนฺติ ปาโมชฺชฉนฺทิกา อวิปฺปฏิสารีปาริปูรี, อยเมตฺถ ภควโต อธิปฺปาโย…เป… อยํ จตุพฺยูโห หาโร.
ตตฺถ กตโม อาวฏฺโฏ? อิทํ ¶ สุตฺตํ นิพฺเพธภาคิยํ. โย นิพฺเพโธ, อยํ นิโรโธ. เยน นิพฺพิชฺฌติ, โส มคฺโค. ยํ นิพฺพิชฺฌติ, ตํ ทุกฺขํ. ยํ นิพฺเพธคามินา มคฺเคน ปหียติ, สมุทโยยํ วุตฺโต.
ตตฺถ กตมา วิภตฺติ? สีลวโต อวิปฺปฏิสาโรติ วิภชฺชพฺยากรณียํ, ปรามสนฺตสฺส นตฺถิ อวิปฺปฏิสาโร ยาว โทสกตํ กาเยน วา วาจาย วา อกุสลํ อารภติ. กิฺจิปิสฺส เอวํ โหติ ‘‘สุกตเมตํ สุจริตเมตํ โน จสฺส เตน อวิปฺปฏิสาเรน ปาโมชฺชํ ชายติ ¶ ยาว วิมุตฺติ, ตสฺส สีลวโต อวิปฺปฏิสาโร’’ติ วิภชฺชพฺยากรณียํ, อยํ วิภตฺติหาโร.
ตตฺถ กตมา ปริวตฺตนา? อิเมหิ สตฺตหิ อุปนิสาสมฺปตฺตีหิ เอกาทส อุปนิสา วิภตฺติยํ ปชหานํ ปชหนฺติ, อยํ ปริวตฺตนา.
ตตฺถ กตมา เววจนา? อิเมสํ อริยธมฺมานํ พลโพชฺฌงฺควิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ อิมานิ เววจนานิ.
ตตฺถ กตมา ปฺตฺติ? สีลวโต อวิปฺปฏิสาโรติ สีลกฺขนฺเธ เนกฺขมฺมปฺตฺติยา ปฺตฺตํ, นิสชฺชปฺตฺติ จ เอวํ ทส องฺคานิ ทฺวีหิ ทฺวีหิ องฺเคหิ ปฺตฺตานิ.
ตตฺถ กตโม โอตรโณ? อิทํ นิพฺเพธภาคิยสุตฺตํ ปฺจสุ โอติณฺณํ ยถา ยํ ปมํ นิทฺทิฏฺํ เอวมินฺทฺริยาทิขนฺธธาตุอายตเนสุ นิทฺทิสิตพฺพานิ.
ตตฺถ ¶ กตโม โสธโน หาโร? สีลวโต อวิปฺปฏิสาโรติ น ตาว สุทฺโธ อารมฺโภ อวิปฺปฏิสาริโน ปาโมชฺชนฺติ น ตาว สุทฺโธ อารมฺโภ ยานิ เอกาทส ปทานิ เทสิตานิ ยทา ตทา สุทฺโธ อารมฺโภ, อยํ โสธโน.
ตตฺถ ¶ กตโม อธิฏฺาโน? สีลเวมตฺตตาย ปฺตฺตํ เอวํ ทส ปทานิ สพฺพานิ สีลกฺขนฺธสฺส อานิสํโส, เต จ ปติรูปเทสวาโส จ ปจฺจโย อตฺตสมฺมาปณิธานฺจ เหตุ, สมาธิกฺขนฺธสฺส สุขํ เหตุ ปสฺสทฺธิ ปจฺจโย, เยน ฌานสหชาติ จ านนฺติ ฌานงฺคา อปโร ปริยาโย กาเมสุ อาทีนวานุปสฺสนา สมาธิโน ปจฺจโย เนกฺขมฺเม อานิสํสทสฺสาวิตา เหตุ.
ตตฺถ กตมา สมาโรปนา? ยํ วีริยินฺทฺริยํ, โส สีลกฺขนฺโธ. ยํ สีลํ, เต จตฺตาโร ธมฺมา ปธานา. ยํ ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติ, โส ปาติโมกฺขสํวโร.
๙๕. ยสฺส เสโลปมํ จิตฺตนฺติ คาถา [ปสฺส อุทา. ๓๔ อุทาเน], เสโลปมนฺติ อุปมา ยถา เสโล วาเตน น กมฺปติ น อุณฺเหน น สีเตน สํกมฺปติ. ยถา อเนกา อเจตนา, เต อุณฺเหน มิลายนฺติ, สีเตน อวสุสฺสนฺติ, วาเตน ภชนฺติ. น เอวํ เสโล วิรตฺตํ รชนีเยสุ โทสนีเย น ทุสฺสตีติ ¶ การณํ โทสนีเย โทมนสฺสนฺตํ, น ทุฏฺเน วา กมฺปติ อุณฺเหน วา, โส มิลายติ สีเตน วา อวสุสฺสติ, เอวํ จิตฺตํ ราเคน นานุสฺสติ สีเตน กมฺปตีติ. กึ การณํ? วิรตฺตํ รชนีเยสุ โทสนีเย น ทุสฺสติ. กึ การณํ? โทสนีเย ¶ ปนสฺสนฺติ น ทุสฺสติ, อทุฏฺํ ตํ น โกสิสฺสนฺติ, เตน กุปฺปนีเย น กุปฺปติ, ยสฺเสวํ ภาวิตํ จิตฺตํ กุโต ตํ ทุกฺขนิทฺเทโส จ ¶ กุโต เอวรูปสฺส ทุกฺขํ อาคมิสฺสตีติ นิทฺทิฏฺํ.
ปริวตฺตนาติ กุโต ตํ ทุกฺขเมสฺสตีติ ยํ เจตสิกํ สุขํ อนุปาทิเสสา อยํ นตฺถิ โสปาทิเสสา อยํ อตฺถิ. ปุน เอวมาหํสุ ตํ ขณํ ตํ มุหุตฺตํ อุภยเมว อเวทยิตํ โสปาทิเสสํ ยฺจ อนุปาทิเสสํ ยฺจ ตํ ขณํ ตํ มุหุตฺตํ อนุปาทิเสสํ ยฺจ โสปาทิเสสํ จ อเวทยิตํ. สุขมาปนฺนสฺส อนาวตฺติกนฺติ อยเมตฺถ วิเสโส ปริวตฺตนา.
ตตฺถ ¶ กตโม เววจโน? ยสฺเสวํ ภาวิตํ จิตฺตํ วา ภาวิตํ สุภาวิตํ อนุฏฺิตํ วตฺถุกตํ สุสมารทฺธํ. จิตฺตนฺติ มโน วิฺาณํ มนินฺทฺริยํ มโนวิฺาณธาตุ.
ตตฺถ ¶ กตมา ปฺตฺติ? จิตฺตํ มโน สงฺขารา วูปสมปฺตฺติยา ปฺตฺตํ. สมาธิ อเสกฺขปฺตฺติยา ปฺตฺโต. ทุกฺขํ อุจฺฉินฺนปฺตฺติยา ปฺตฺตํ.
ตตฺถ กตโม โอตรโณ? จิตฺเต นิทฺทิฏฺเ ปฺจกฺขนฺธา นิทฺทิฏฺา โหนฺติ, อยํ ขนฺเธสุ โอตรโณ, มโนวิฺาณธาตุยา นิทฺทิฏฺาย อฏฺารส ธาตุโย นิทฺทิฏฺา โหนฺติ, อยํ ธาตูสุ โอตรโณ. มนายตเน นิทฺทิฏฺเ สพฺพานิ อายตนานิ นิทฺทิฏฺานิ โหนฺติ. ตตฺถ มนายตนํ นามรูปสฺส ปทฏฺานํ. นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ. ตถา ปฏิจฺจสมุปฺปาเท. อยํ โอตรโณ. ตตฺถ กตโม โสธโน สุทฺโธเยว อารมฺโภ.
ตตฺถ กตโม อธิฏฺาโน? ฉฬินฺทฺริยํ ภาวนา เอกตฺตายํ ปฺตฺติ ฉฏฺิเตน กาโย เอกตฺตาย ปฺตฺโต.
ตตฺถ กตโม ปริกฺขาโร? จิตฺตสฺส ปุพฺพเหตุ สมุปฺปาทาย มนสิกาโร จ ตปฺโปณตา จ ยํ อสมาหิตภูมิยํ จ วิเสสธมฺมานํ อภาวิตตฺตา จิตฺตสตตํ คจฺฉติ, สเจ สมาธิโน สุขํ เหตุ อวิปฺปฏิสาโร ปจฺจโย, อยํ เหตุ อยํ ปจฺจโย ปริกฺขาโร.
ตตฺถ ¶ กตมา สมาโรปนา? ยสฺเสวํ ภาวิตนฺติ ตสฺส ธมฺมา สมาโรปยิตพฺพา. กาโย สีลํ ปฺา ภาวิตจิตฺตนฺติ อนภิรตํ อนปณตํ อเนกํ อนุตํ อนาปชฺชาสตฺตํ อยํ สมฺายตนา น ตสฺส เสกฺขสฺส สมฺมาสมาธิ สพฺเพ อเสกฺขา ทส อรหนฺตธมฺมา นิทฺทิฏฺา โหนฺติ. อเสกฺขภาคิยานิ สุตฺตานิ.
๙๖. ยสฺส ¶ นูน, ภนฺเต, กายคตาสติ อภาวิตา, อยํ โส อฺตรํ สพฺรหฺมจารึ [สพฺรหฺมจารีนํ (ก.)] อาสชฺช สมาปชฺช อปฺปฏินิสชฺช ชนปทจาริกํ ปกฺกเมยฺย, โส อายสฺมา อิมสฺมึ วิปฺปฏิชานาติ ทฺเว ปชานิ ปฏิชานาติ จิตฺตภาวนายฺจ ทิฏฺิยา ปหานํ, กายภาวนายฺจ ทิฏฺิปฺปหานํ, กายภาวนายฺจ ตณฺหาปหานํ, ยํ ปมํ อุปมํ กโรติ. อสุจินาปิ สุจินาปิ ปถวี เนว อฏฺฏิยติ น ชิคุจฺฉติ น ปีติปาโมชฺชํ ปฏิลภติ, เอวเมว ¶ หิ ปถวีสเมน โส เจตสา อนฺวเยน อปฺปเกน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน วิหรามีติ. อิติ โส อายสฺมา กึ ปฏิชานาติ, กายภาวนาย สุขินฺทฺริยปหานํ ปฏิชานาติ, จิตฺตภาวนาย โสมนสฺสินฺทฺริยปหานํ ปฏิชานาติ. กายิกา เวทนา ราคานุสยมนุคตานํ สุขินฺทฺริยํ ปฏิกฺขิปติ. น หิ เวทนากฺขนฺธํ ยา เจตสิกา สุขเวทนา ตตฺถ อยํ ปฏิลาภปจฺจยา อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ. โสตํ ปฏิกฺขิปติ, น หิ มโนสมฺผสฺสชํ เวทนํ. ตตฺถ จตูสุ มหาภูเตสุ รูปกฺขนฺธสฺส อนุสยปฏิฆปหานํ ภณติ. กาเม รูปฺจ ตฺจ อเสกฺขภูมิยํ. กาเย กายานุปสฺสนา ทิฏฺธมฺมสุขวิหารฺจ. พเลน จ อุสฺสาเหน จ สพฺพํ มนสิ กตตฺตานํ ปหานํ ¶ เมทํ กตาลิกาย จ ปุริเสน จ มณฺฑนกชาติเกน จ, เอเตหิ อิมสฺส มาตาปิตุสมฺภูตํ ปจฺจเวกฺขณํ, โส กาเยน จ กายานุปสฺสนาย จ จิตฺเตน จ จิตฺตานุปสฺสนาย จ ทฺเว ธมฺเม ธาเรติ. กายกิเลสวตฺถุํ จิตฺเตน จ จิตฺตสนฺนิสฺสเย จิตฺเตน สุภาวิเตน สตฺตนฺนํ จ สมาปตฺตีนํ วิหริตุํ ปฏิชานาติ.
คหปติปุตฺโตปมตาย จ ยถา คหปติปุตฺตสฺส นานารงฺคานํ วตฺถกรณฺฑโก ปุณฺโณ ภเวยฺย, โส ยํ ยเทว วตฺถยุคํ ปุพฺพณฺหสมเย อากงฺขติ, ปุพฺพณฺหสมเย นิพฺพาเปติ, เอวํ มชฺฌนฺหิกสมเย, สายนฺหสมเย, เอวเมว โส อายสฺมา จิตฺตสฺส สุภาวิตตฺตา ยถารูเปน วิหาเรน อากงฺขติ ปุพฺพณฺหสมยํ วิหริตุํ, ตถารูเปน [ยถารูเปน (ปี. ก.)] ปุพฺพณฺหสมยํ วิหรติ, มชฺฌนฺหิกสมเย, สายนฺหสมเย. เตน เวส อายสฺมตา อุปมาย เม อาสิตาย ปถวี วา อนุตฺตรา อินฺทฺริยภาวนา ภาวิตจิตฺเตน. เตน โส อายสฺมา อิทํ อฏฺวิธํ ภาวนํ ปฏิชานาติ จตูสุ มหาภูเตสุ, กายภาวนํ อุปกจณฺฑาลํ ปุริสเมตกํ ภวตลากาสุ จิตฺตภาวนํ, อิมาหิ ภาวนาหิ ตาย ภาวนาย จ สมถา ปาริปูริมนฺเตหิ. อิเมหิ จตูหิ ปฺาปาริปูริมนฺเตหิ.
๙๗. กถํ ¶ อุปกจณฺฑาลํ ปฏิกูเลสุ ธมฺเมสุ อปฺปฏิกูลสฺี วิหรติ? กาโย ¶ ปกติยา อปฺปฏิกูลํ กาเย อุทฺธุมาตกสฺา สํขิตฺเตน นว สฺา อิเม ปฏิกูลา ธมฺมา เจโส อายสฺมา ปฏิกูลโต อชิคุจฺฉิโต กายคตาสติยา ภาวนานุโยคมนุยุตฺโต วิหรติ, น หิ ตสฺส ชิคุจฺฉปฺปหาย จิตฺตํ ปฏิกูลติ.
กถํ ¶ อปฺปฏิกูเลสุ ธมฺเมสุ ปฏิกูลสฺี วิหรตีติ? กาโย สพฺพโลกสฺส อปฺปฏิกูโล ตํ โส อายสฺมา อสุภสฺาย วิหรติ. เอวํ อปฺปฏิกูเลสุ ธมฺเมสุ ปฏิกูลสฺี วิหรติ.
กถํ ปฏิกูเลสุ จ อปฺปฏิกูเลสุ จ อปฺปฏิกูลสฺี วิหรตีติ อปิ สพฺโพยํ โลกสฺส ยมิทํ มุณฺโฑ ปตฺตปาณี กุเลสุ ปิณฺฑาย วิจรติ, เตน จ โส อายสฺมา สุวณฺณทุพฺพณฺเณน อปฺปฏิกูลสฺี จิตฺเตน จ กาเยน นิพฺพิทาสหคเตน อปฺปฏิกูลสฺี, เอวํ ปฏิกูเลสุ อปฺปฏิกูเลสุ จ ธมฺเมสุ อปฺปฏิกูลสฺี วิหรติ.
กถํ ปฏิกูเลสุ จ ธมฺเมสุ อปฺปฏิกูลสฺี วิหรติ? ปฏิกูเลสุ จ ธมฺเมสุ สุภสฺิโน อิตฺถิรูเป ปฏิกูเลสุ จ ชิคุจฺฉิโน วินีลกวิปุพฺพเก ตตฺถ โส อายสฺมา ปฏิกูลสฺี วิหรติ.
กถํ ปฏิกูเลสุ ธมฺเมสุ ตทุภยํ อภินิวชฺชยิตฺวา อุเปกฺขโก วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน จ? อปฺปฏิกูเลสุ จ ธมฺเมสุ สุภสฺิโน อิตฺถิรูเป ปฏิกูเลสุ จ ชิคุจฺฉิโน วินีลกวิปุพฺพเก ตทุภยํ อภินิวชฺชยิตฺวา ‘เนตํ มม’‘เนโสหมสฺมิ’‘เนโส เม’ อตฺตาติ วิหรติ. เอวํ ¶ ตทุภยํ อภินิวชฺชยิตฺวา อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน.
อปโร ปริยาโย. เตธาตุโก โลกสนฺนิวาโส สพฺพพาลปุถุชฺชนานํ อปฺปฏิกูลสฺา. ตตฺถ จ อายสฺมา สาริปุตฺโต อปฺปฏิกูลสฺี วิหรติ. เอวํ อปฺปฏิกูเลสุ ธมฺเมสุ ปฏิกูลสฺี วิหรติ.
กถํ ปฏิกูเลสุ ธมฺเมสุ อปฺปฏิกูลสฺี วิหรติ? ปฏิกูลสฺิโน สพฺพเสกฺขา อิธ กา เตธาตุเก สพฺพโลเก. ตตฺถ กตโม ภูมิปฺปตฺโต สมาธิผเล สจฺฉิกโต อปฺปฏิกูลสฺี วิหรติ ¶ ? กึ การณํ? น หิ ตํ อตฺถิ ยสฺส โลกสฺส ปหานาย ปฏิกูลสฺี อุปฺปาเทยฺย.
กถํ ปฏิกูเลสุ จ อปฺปฏิกูเลสุ จ ธมฺเมสุ ปฏิกูลสฺี วิหรติ? เตธาตุเก โลกสนฺนิวาเส ยาว กามโลกภูมตา หิ ราคานํ วีตราคานํ ปฏิกูลสมตา รูปารูปธาตุํ อปฺปฏิกูลสมตา. ตตฺถ จ อายสฺมา สาริปุตฺโต ปฏิกูลสฺี วิหรติ. เอวํ ปฏิกูเลสุ จ อปฺปฏิกูเลสุ จ ธมฺเมสุ ปฏิกูลสฺี วิหรติ.
กถํ ¶ ปฏิกูเลสุ จ อปฺปฏิกูเลสุ จ ธมฺเมสุ อปฺปฏิกูลสฺี วิหรติ? ยํ กิฺจิ ปรโต ทุรุตฺตานํ ทุราคตานํ วจนปถานํ ตํ วจนํ อปฺปฏิกูลํ ยาวตา วาจโส อปฺปติรูปา ตถา ชนสฺส อปฺปฏิกูลสฺา. ตตฺถ อายสฺมา สาริปุตฺโต อภิฺาย สจฺฉิกโต อปฺปฏิกูลสฺี วิหรติ, เอวํ ปฏิกูเลสุ จ อปฺปฏิกูเลสุ จ ธมฺเมสุ อปฺปฏิกูลสฺี วิหรติ.
๙๘. กถํ ¶ ปฏิกูเลสุ จ อปฺปฏิกูเลสุ จ ธมฺเมสุ ตทุภยํ อภินิวชฺชยิตฺวา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน? ยฺจ เนสํ สมนุปสฺสติ เย ธมฺมา ทุจฺจริตา, เต ธมฺมา อปฺปฏิกูลา. ตตฺถ อายสฺมา สาริปุตฺโต อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ เย ธมฺมา ทุจฺจริตา, เต ธมฺมา อนิฏฺวิปากา. เย ธมฺมา สุจริตา, เต อาจยคามิโน. โส จ สุจริตํ อาจยคามินึ กริตฺวา ทุจฺจริตํ อนิฏฺวิปากํ กริตฺวา ตทุภยํ อภินิวชฺชยิตฺวา อุเปกฺขโก วิหรติ.
อถ ปฏิกูเลสุ จ ธมฺเมสุ อปฺปฏิกูเลสุ จ ปฏิกูลสฺี วิหรติ. ตณฺหา ปฏิกูลธมฺมา กึ การณํ? ตณฺหาวเสน หิ สตฺตา ทฺวีหิ ธมฺเมหิ สตฺตา, กพฬีกาเร อาหาเร รสตณฺหาย สตฺตา, ผสฺเส สุขสฺาย สตฺตา. ตตฺถายสฺมา สาริปุตฺโต กพฬีกาเร จ อาหาเร ปฏิกูลสฺี วิหรติ, ผสฺเส จ ทุกฺขสฺี วิหรติ. เอวํ ปฏิกูเลสุ จ อปฺปฏิกูเลสุ จ ปฏิกูลสฺี วิหรติ.
กถํ ปฏิกูเลสุ จ ธมฺเมสุ อปฺปฏิกูเลสุ จ ธมฺเมสุ อปฺปฏิกูลสฺี วิหรติ? ตณฺหากฺขยํ อนุตฺตรํ นิพฺพานํ ตถา พาลปุถุชฺชนานํ ปฏิกูลสฺา ปหตสฺา จ. ตตฺถายสฺมโต ¶ สาริปุตฺตสฺส อปฺปฏิกูลสฺา อพฺยาปาทสฺา จ สามํ ปฺาย ปสฺสิตฺวา เอวํ ปฏิกูเลสุ จ ธมฺเมสุ อปฺปฏิกูลสฺี วิหรติ.
กถํ ปฏิกูเลสุ จ อปฺปฏิกูเลสุ จ ธมฺเมสุ อปฺปฏิกูลสฺี วิหรติ? ตติเย ¶ จ นิพฺพาเน ปฏิกูลสฺิโน ยเสน จ กิตฺตินิ จ อปฺปฏิกูลสฺิโน. ตตฺถายสฺมา สาริปุตฺโต อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ สมฺมาปฺาย ปฏิชานนฺโต ปฏิกูลฺจ อปฺปฏิกูลฺจ ธมฺมํ ตทุภยํ อภินิวชฺชยิตฺวา อปฺปฏิกูลสฺี วิหรติ.
กถํ ¶ ปฏิกูลํ อปฺปฏิกูลฺจ ธมฺมํ ตทุภยํ อภินิวชฺชยิตฺวา อุเปกฺขโก วิหรติ? สโต จ สมฺปชาโน จ, ยฺจ สมนุปสฺสติ อนุนโย อปฺปฏิกูโล ธมฺโม ปฏิโฆ จ ปฏิกูโล ธมฺโม, ตตฺถายสฺมา สาริปุตฺโต อนุนยสฺส ปฏิฆปฺปหีนตฺตา อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน จ. ยฺจสฺส สมนุปสฺสติ อยํ ปฺจวิธา อนุตฺตรา อินฺทฺริยภาวนา. อยํ สุตฺตนิทฺเทโส.
๙๙. ตตฺถ กตโม เทสนาหาโร? อิมมฺหิ สุตฺเต กึ เทสิตพฺพํ? ตตฺถ วุจฺจเต, อิมมฺหิ สุตฺเต ทิฏฺธมฺมสุขวิหาโร เทสิโต, ตถา วิมุตฺตํ จิตฺตํ ปจฺจเวกฺขณา จ อธิปฺาธมฺมํ เทสิตํ.
ตตฺถ กตโม วิจโย? เย กาเย กายานุปสฺสิโน วิหรนฺติ, เตสํ จิตฺตํ อนุนยปฺปฏิเฆน น วิหรติ อนุนยปฺปฏิเฆน จาภิรมมานสฺส จิตฺตํ สมคฺคตํ ภวิสฺสตีติ ภาวนาย พลเมตํ, อยํ วิจโย หาโร.
ตตฺถ กตโม ยุตฺติหาโร? กายภาวนาย จ จิตฺตภาวนาย จ น กิฺจิ สพฺรหฺมจารี อติมฺิสฺสตีติ. อตฺถิ เอสา ยุตฺติ, อยํ ยุตฺติหาโร.
ตตฺถ กตโม ปทฏฺาโน หาโร? กายภาวนาย ¶ ปมสฺส สติ อุปฏฺานสฺส ปทฏฺานํ. ยา ปถวีสมจิตฺตตา, สา อนิจฺจานุปสฺสนาย ปทฏฺานํ.
ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ? ยํ ปถวีสเมน เจตสา วิหรติ อตฺตานุปสฺสี ปถวีสเมน คิหี ¶ วิหรติ. โก อตฺโถ ปถวีสเมนาติ? ยถา เย จ เสโลปมตาย อกมฺมยุตฺตา เอวเมว ปถวีสโม อยํ หิริยตาย. อยํ ลกฺขโณ.
ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห หาโร? อิมมฺหิ พฺยากรเณ โก ตสฺส อายสฺมโต อธิปฺปาโย? เย เกจิ อรหนฺตา อินฺทฺริยภาวนํ อากงฺขิยนฺติ, เต ปถวีสมตํ อุปฺปาทยิสฺสนฺตีติ. อยํ อธิปฺปาโย.
ตตฺถ กตโม อาวฏฺโฏติ? นตฺถิ อาวฏฺฏสฺส ภูมิ.
ตตฺถ ¶ กตโม วิภตฺติ? โย กายานุปสฺสี วิหรติ, โส ปถวีสมจิตฺตตํ ปฏิลภิสฺสตีติ น เอกํเสน. กึ การณํ? เย ขณฺฑกาทิฉินฺนกาทิโน, น เต ปถวีสมจิตฺตตํ ปฏิลภนฺติ. สพฺพา กายคตาสติ เสกฺขภาวนาย นิพฺพานํ ผลํ, อยํ วิภตฺติ.
ตตฺถ กตโม ปริวตฺตโน หาโร? เย กายานุปสฺสิโน วิหริสฺสนฺติ, เตสํเยว กายปจฺจยา อุปฺปชฺเชยฺย อาสวา วิฆาตปริฬาหา, อยํ ปริวตฺตโน หาโร.
ตตฺถ กตโม โอตรโณ? ปฺจกฺขนฺธา [สตฺเตสุ จ ปฺจกฺขนฺธา (ปี.)] อวิติณฺณา [อวติณฺณา (ปี.)] พาวีสตินฺทฺริยานิ, ตถา ยํ มนินฺทฺริยํ, ตํ มโนธาตุ มนายตนฺจ. ยํ สมาธินฺทฺริยํ, ตํ ธมฺมธาตุ ธมฺมายตนฺจ. อยํ โอตรโณ หาโร.
ตตฺถ ¶ กตโม โสธโน หาโร? เย จ มนสา จตฺตาโร ภาเวตพฺพา, เต สพฺเพ ภาวิตา ยํ ตํ มเนน ปหีเน ปตฺตพฺพตํ สพฺพตฺถ เอตสฺส จ อตฺถาย อารมฺโภ, โส อตฺโถ สุทฺโธ. อยํ โสธโน หาโร.
ตตฺถ กตโม อธิฏฺาโน? อยํ สมาธิ เอกตฺตตาย ปฺตฺโต, ฉ กายา เอกตฺตตาย ปฺตฺตา. ปฺจินฺทฺริยานิ รูปีนิ รูปกาโย. ฉ เวทนากายา เวทนากาโย. ฉ สฺากายา สฺากาโย. ฉ เจตนากายา เจตนากาโย. ฉ วิฺาณกายา วิฺาณกาโย. สพฺเพปิ เอเต ธมฺมา ธมฺมกาโยติเยว สงฺขํ คจฺฉนฺติ. อยํ อธิฏฺาโน.
ปริกฺขาโรติ ¶ สมาปตฺติโกสลฺลฺจ วีถิโกสลฺลฺจ [ธีติโกสลฺลฺจ (ปี.)] เหตุ. ยฺจ โคจรโกสลฺลํ ยฺจ กลฺลํ ตํ โกสลฺลํ ปจฺจโย. โวทานโกสลฺลํ เหตุ, กลฺลํ ปจฺจโย. สุขํ เหตุ, อพฺยาปชฺชํ ปจฺจโย. อยํ ปริกฺขาโร.
ตตฺถ กตโม สมาโรปโนติ? ยถา ปถวี สุจิมฺปิ นิกฺขีปนฺเต อสุจิมฺปิ นิกฺขิตฺเต ตาทิเสเยว เอวํ กาโย มนาปิเกหิปิ ผสฺเสหิ อมนาปิเกหิปิ ผสฺเสหิ ตาทิโสเยว ปฏิฆสมฺผสฺเสน วา สุขาย เวทนาย ตาทิสํ โย จิตฺตํ. อิทํ สุตฺตํ วิภตฺตํ สโอปมฺมํ อุคฺฆฏิตฺุสฺส ปุคฺคลสฺส วิภาเคน. ตตฺถ สมาโรปนาย อวกาโส นตฺถิ.
๑๐๐. ตตฺถ ¶ กตมํ สุตฺตํ สํกิเลสภาคิยํ? ยโต จ กุสเลหิ ธมฺเมหิ น วิโรธติ, น วฑฺฒติ, อิมํ อาทีนวํ ภควา เทเสติ, ตสฺมา ฉนฺนํ วิวเรยฺย, วิวฏํ นาติวสฺสติ, ตโต อาทีนวโต วิวเรยฺยาติ ตํ ¶ ตีหิ ธมฺเมหิ นาภิธํสิตาติ อสุภสฺาย ราเคน นาภิธํสิยติ. เมตฺตาย โทเสน นาภิธํสิยติ. วิปสฺสนา โมเหน นาภิธํสิยติ. เอวฺจสฺส โย โย ธมฺโม ปฏิปกฺโข ตมฺหิ ตมฺหิ ธมฺเม ปริปูริสฺสติ. โย ตสฺส ธมฺมสฺส อกุสโล ธมฺโม ปฏิปกฺโข, เตน นาธิวาสิยติ.
อปโร ปริยาโย. เย อิเม ธมฺมา อตฺตนา น สกฺโกติ วุฏฺานํ, เต เอเต ธมฺมา เทสิตา. ฉนฺนมติวสฺสตีติ เตหิ วิตกฺกํ เยน จ สกฺกา ปุน เทสิตํ จิตฺตํ วิภาเวตุํ ปริโยทาเปตุํ วิเวกนินฺนสฺส วิเวกโปณสฺส วิเวกปพฺภารสฺส วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลตํ อาปชฺชติ กุสเลสุ ธมฺเมสุ, เสยฺยถาปิ นาม อุปฺปลํ วา กุมุทํ วา ปทุมํ วา อุทเก สุกฺกปกฺเข จนฺโท ยาวรตฺติ ยาวทิวโส อาคจฺฉติ, ตสฺส วุทฺธิเยว ปาฏิกงฺขิตพฺพา, น ปริหานิ, เอวํวิธํ ตํ จิตฺตํ นาภิธํสิยติ. อปโรเปตฺถ โย อกูโฏ อสโ อมายาวี อุชุ ปุริโส ยถาภูตํ อตฺตานํ อาวิกโรติ. ตตฺถ โย ฉาเทติ ตสฺส อกุสลา ธมฺมา จิตฺตํ อนุธาวนฺติ. ฉนฺนมติวสฺสตีติ โย ปน โหติ อสโ อกูโฏ อมายาวี อุชุ ปุริโส ยถาภูตํ อตฺตานํ อาวิกโรติ. ตสฺส จิตฺตํ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ น วิทฺธํสิยติ, อยํ สุตฺตตฺโถ.
๑๐๑. ตตฺถ กตมา เทสนา? อิธ เทสิตา ทส อกุสลกมฺมปถา อธิวสฺสนตาย ทส กุสลกมฺมปถา อนธิวสฺสนตาย อกุสเลหิ น ¶ วิสุชฺฌติ. ยถา วุตฺตํ ภควตา ‘‘จิตฺตสํกิเลสา, ภิกฺขเว, สตฺตา สํกิลิสฺสนฺตี’’ติ.
ตตฺถ ¶ กตโม วิจโย? ยสฺเสวํ จิตฺตํ อธิวาสิยติ, ตสฺส พุชฺฌิตสฺส ยํ ภเวยฺย กูเฏยฺย, ตํ อานนฺตริเยนปิ สตฺถริ วา คุณานุกมฺปนตาย, อยํ วิจโย.
ตตฺถ กตมา ยุตฺตีติ? เอวํ อนธิวสิยนฺตํ จิตฺตํ วุฏฺาติ. วุฏฺิตํ ปติฏฺหติ กุสเลสุ ธมฺเมสูติ อตฺถิ เอสา ยุตฺติ.
ปทฏฺานนฺติ ¶ ฉนฺนมติวสฺสตีติ ฉนฺนํ อสํวรานํ ปทฏฺานํ, วิวฏํ นาติวสฺสตีติ อฉนฺนํ สํวรณานํ. ตสฺมา ฉนฺนํ วิวเรยฺย วิวฏํ นาติวสฺสตีติ เทสนาย ปทฏฺานํ.
ลกฺขโณติ ฉนฺนมติวสฺสตีติ เย เกจิ วิจิตฺเตน ฉนฺเนน เอกลกฺขณา ธมฺมา สพฺเพ เต อวิทฺธํสิยนฺติ. ตสฺมา ฉนฺนํ วิวเรยฺย. วิวฏํ นาติวสฺสตีติ เย เกจิ เตน อจฺฉนฺเนน เอกลกฺขณา ธมฺมา สพฺเพ เต นาติวสฺสนฺตีติ ลกฺขโณ หาโร.
ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห หาโร? อิมมฺหิ สุตฺเต ภควโต โก อธิปฺปาโย? เยสํ เกสฺจิ จิตฺตํ อกุสลา ธมฺมา อธิปฏิเทสิตา เต ยถาธมฺมํ ปฏิกริสฺสนฺตีติ อยํ ตตฺถ ภควโต อธิปฺปาโย. อยํ จตุพฺยูโห หาโร.
อาวฏฺโฏติ ¶ ยํ ฉนฺนํ ตํ ทุวิธํ กมฺปมานํ สมุจฺฉิตพฺโพ. อานนฺตริยสมาธีนํ. ตตฺถ ปสฺสทฺธิยฺจ มาโน อาสเว วฑฺเฒติ, อสฺสทฺธิเยน จ ปมาทํ คจฺฉติ, ปมาเทน โอนมติ, อุนฺนฬภาวํ คจฺฉติ. วุตฺตํ เจตํ ภควตา ‘‘อุนฺนฬานํ ปมตฺตานํ เตสํ วฑฺฒนฺติ อาสวา’’ติ จตฺตาริ ตานิ อุปาทานานิ, ยานิ จตฺตาริ อุปาทานานิ, เต ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ภวนฺติ. อิมานิ สจฺจานิ ทุกฺขฺจ สมุทโย จ. ตสฺมา ฉนฺนํ วิวเรยฺยาติ เยน เหตุนา, เต อาสวา วฑฺฒนฺติ. เตสํ ปหีนตฺตา อาสวา ปหียนฺเต. ตตฺถ อปฺปมาเทน อสฺสทฺธิยํ ปหียติ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปฺปหาเนน โอฬาริกตา ตสฺส ทฺเว ธมฺมา น สมโถ จ ภาวนา จ ปาริปูรึ คจฺฉนฺติ. โย เตสํ อาสวานํ ขโย, อยํ นิโรโธ. อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ, อยํ อาวฏฺโฏ.
ตตฺถ กตโม วิภตฺติ หาโร? ฉนฺนมติวสฺสตีติ น เอกํโส. กึ การณํ? ยสฺส อสฺสา นิวตฺตนา ยถาปิ เสกฺขานํ. ยถาวุตฺตํ ภควตา –
‘‘กิฺจาปิ ¶ เสกฺโข ปกเรยฺย ปาปํ, กาเยน วาจาย อุท เจตสา วา;
อภพฺโพ หิ ตสฺส ปริคุหนาย, อภพฺพตา ทิฏฺปทสฺส โหตี’’ติ.
กิฺจาปิ ¶ เตสํ นิวารณํ จิตฺตํ โหติ. อปิ ตุ อปฺปจฺจยา สมาเย จ เต นิทฺทิสิตพฺพา, อยํ วิภตฺติหาโร.
ตตฺถ กตโม ปริวตฺตโน หาโร. ฉนฺนมติวสฺสตีติ ยสฺส เย ธมฺมา สพฺพํ อนวิวฏํ อติวสฺสิยติ, วิวฏํ นาติวสฺสติ, อวคุณนฺตํ นาติวสฺสติ. อยํ ปริวตฺตโน หาโร.
ตตฺถ กตโม เววจโน หาโร. ฉนฺนนฺติ อาวุตํ นิวุตํ ปิหิตํ ปฏิกุชฺชิตํ สฺฉนฺนํ ปโรธํ, วิวฏํ นาติวสฺสตีติ ยสฺส เต ธมฺมา ปพฺพชฺชิตา ¶ วิโนทํ นาธิวสฺสิตา วนฺติกตาติ, อยํ เววจโน หาโร.
ตตฺถ กตโม ปฺตฺติ หาโร. ฉนฺนมติวสฺสตีติ กิเลสภาคิยปฺตฺตํ วิวฏํ นาติวสฺสตีติ สธมฺมกิจฺจํ ยํ ปฏิปทา ปฺตฺติยา ปฺตฺตํ, ตสฺมา หิ ฉนฺนํ วิวเรยฺยาติ อนุสาสนปฺตฺติยา ปฺตฺตํ, วิวฏํ นาติวสฺสตีติ นิทฺธานปฺตฺติยา ปฺตฺตํ, อยํ ปฺตฺติ หาโร.
ตตฺถ กตโม โอตรโณ หาโร? ฉนฺนมติวสฺสตีติ ตโย กิเลสา ราโค โทโส โมโห, เต ขนฺเธสุ สงฺขารกฺขนฺโธ…เป… เต ปุรา ยถา นิทฺทิฏฺํ ขนฺธธาตุอายตเนสุ, อยํ โอตรโณ หาโร.
ตตฺถ กตโม โสธโน หาโร? เยนารมฺเภน อิทํ สุตฺตํ ภาสติ โส อารมฺโภ นิยุตฺโต.
อธิฏฺาโนติ ฉนฺนมติวสฺสตีติ เอกตฺตตาย ปฺตฺตํ. กึการณํ? อิทํ หิ อติวสฺสตีติ อิมสฺส จ อติวสฺสติ เอวฺจ อติวสฺสตีติ อยํ เวมตฺตตาย ยา สุณสาธารเณหิ ลกฺขเณหิ ปฺาปิยติ, สา เอกตฺตปฺตฺติ.
ตตฺถ กตโม ปริกฺขาโร? ยฺจ ตํ อติวสฺสิยนฺติ, ตสฺส ทฺเว เหตู ทฺเว ปจฺจยา อกุสลปสุเตว ¶ วาจกตฺตาภิรติ จ. อิเม ทฺเว อโยนิโสมนสิกาโร จ กุสลา ธมฺมา โวปสคฺคา จ, อิเม ทฺเว ปจฺจยา.
ตตฺถ กตโม สมาโรปโน? ฉนฺนมติวสฺสตีติ เวมติ ปสฺสตีติ ฉนฺนํ ยํ ปริคฺคหิตุํ ยํ อเทสิตุํ อปฺปสฺสุตํ ยํ กถํกถา วิภูเตน ¶ อกุสลมูเลน ยํ ตณฺหาย จ เต วฑฺฒติ โทสาติ สนฺนิตฺวา เต อปฺปสกฺขเยน สงฺขารา. สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ ยาว ชรามรณํ, อยํ สมาโรปโน ¶ . ยํ ปุน ตถา เทสนา, ตสฺเสว อกุสลา ธมฺมา วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลตมาปชฺชติ ตสฺส สงฺขารา นิโรธา, อยํ สมาโรปโน.
๑๐๒. จตฺตาโร ปุคฺคลา [ปสฺส อ. นิ. ๔.๘๕] ตโม ตมปรายโนติ…เป… ตตฺถ กตโม วุจฺจเต ตโม นาม? โย ตโม อนฺธกาโร, ยถา วุตฺตํ ภควตา ‘‘ยถา อนฺธกาเร ตสฺมึ ภยานเก สกมฺปิธาตุปุริโส น ปสฺสติ, เอวเมว อฺาณโต ตโมปนนฺธกาโร ปาปกสกมฺมสวิปากํ น สทฺโธ โหติ. อิติ เอวํ ลกฺขณตา อฺาณํ ตโม อวิชฺชา โมโห, เยน สตฺตา ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ, อิติ วุจฺจติ ตโมติ. โส ติณฺณํ จกฺขูนํ ตโม มํสจกฺขุโน ทิพฺพจกฺขุโน ปฺาจกฺขุโน, อิเมสํ จกฺขูนํ อิธ ตโม นิทฺทิสิยติ อฺาณนฺติ. ตตฺถ กตมํ อฺาณํ อทสฺสนํ? อถ นิสฺสเย ยํ ปุพฺพนฺเต อฺาณํ อปรนฺเต อฺาณํ ปุพฺพนฺตาปรนฺเต อฺาณํ เหตุมฺหิ อฺาณํ ปจฺจยมฺหิ อฺาณํ ตสฺส อฺาณิโน สมาธิภูตสฺส เอโส นิสฺสนฺโท. ยํ น ชานาติ อิทํ เสวิตพฺพํ อิทํ น มนสิกาตพฺพนฺติ. โส เตน ตเมน นิทฺทิสิยติ ตโมปิ ยถา วุจฺจติ. มูฬฺโหติ เอวํ เจตนา. เตน ตเมน โส ปุคฺคโล วุจฺจติ. ตโมติ ¶ โส เตน ตเมน อสมูหเตน อสมุจฺฉินฺเนน ตปฺปรโม ภวติ ตปฺปรายโน, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ตโม ตมปรายโนติ. ปรายโนเยว ธมฺโม มนสิกาตพฺโพ โส ตโม ทหติ อฺจิตฺตํ อุปฏฺเปติ. เต จสฺส ธมฺมา นิชฺฌานกฺขมนฺติ. โส สุตมยาย ปฺาย สมนุปสฺสติ.
ตตฺถ กตโม ตโม โชติปรายโน? โส เตน ปฺาวเสน อิริยติ เอวํ ตสฺเสว อิริยนฺตสฺส ปรายโน ภวติ. อยํ วุจฺจเต ปุคฺคโล ตโม โชติปรายโน.
ตตฺถ กตโม ปุคฺคโล โชติ โชติปรายโน [โชติปรายโน (ปี.)]? ตตฺถ วุจฺจติ โชติ นาม ยํ ตสฺส เจ ตมสฺส ปฏิปกฺเขน เย จ ธมฺเม อนฺตมโส าณาโลโก, โส สุณธมฺโม ปุคฺคโล ตโม โชติปรายโน, ตตฺถ วุจฺจเต, โยยํ ปุคฺคโล ตโม โชติปรายโน, โส ยทิ ตถารูปํ กลฺยาณมิตฺตํ ปฏิลภติ, โย นํ อกุสลโต จ นิวาเรติ ¶ ภาวิตกุสลตาว ภาวี นิโยเชตีติ ¶ . เอวฺจ สทฺธมฺมํ เทเสติ. อิเม ธมฺมา กุสลา, อิเม ธมฺมา อกุสลา. อิเม ธมฺมา สาวชฺชา, อิเม ธมฺมา อนวชฺชา. อิเม ธมฺมา เสวิตพฺพา, อิเม ธมฺมา น เสวิตพฺพา. อิเม ธมฺมา ภชิตพฺพา, อิเม ธมฺมา น ภชิตพฺพา. อิเม ธมฺมา อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพา, อิเม ธมฺมา น อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพา. อิเม ธมฺมา มนสิกาตพฺพา, อิเม ธมฺมา น มนสิกาตพฺพาติ. ปจฺจเต สฺาย ยถา สฺายติ สตินฺทฺริยานิ, โส เอวํ ปชานาติ. อิเม ธมฺมา กุสลา, อิเม ธมฺมา อกุสลา. อิเม ธมฺมา สาวชฺชา, อิเม ธมฺมา อนวชฺชา. อิเม ธมฺมา เสวิตพฺพา, อิเม ¶ ธมฺมา น เสวิตพฺพา. อิเม ธมฺมา ภาเวตพฺพา, อิเม ธมฺมา น ภาเวตพฺพา. อิเม ธมฺมา อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพา, อิเม ธมฺมา น อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพา. อิเม ธมฺมา มนสิกาตพฺพา, อิเม ธมฺมา น มนสิกาตพฺพาติ. โส เต ธมฺเม สุสุยฺยติ, โสตํ โอทหติ, อฺํ จิตฺตํ อุปฏฺเปติ, เต จสฺส ธมฺมา นิชฺฌานกฺขมนฺติ, โส สุตมยาย ปฺาย สมนฺนาคโต โส เตน ปจฺจยวเสน อิริยติ เอวํ ตสฺเสว อิริยนฺติ ตปฺปรโม ภวติ ตปฺปรายโน. อยํ วุจฺจเต ปุคฺคโล ตโม ตมปรายโน.
ตตฺถ กตโม ปุคฺคโล โชติ ตมปรายโน? โชติ นาม ยา ตสฺเสว ตมสฺส ปฏิปกฺเขน เย ธมฺมา อนฺตมโส าณาโลโก, โส ปุน ธมฺโม. กตมา อุจฺจเต? ปฺายโต ปณฺฑิโตติ วุจฺจเต, โส เอวํ ปชานาติ. อิเม ธมฺมา กุสลา, อิเม ธมฺมา อกุสลา. อิเม ธมฺมา สาวชฺชา, อิเม ธมฺมา อนวชฺชา. อิเม ธมฺมา เสวิตพฺพา, อิเม ธมฺมา น เสวิตพฺพา. อิเม ธมฺมา ภาวิตพฺพา, อิเม ธมฺมา น ภาวิตพฺพา. อิเม ธมฺมา อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพา, อิเม ธมฺมา น อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพา. อิเม ธมฺมา มนสิกาตพฺพา, อิเม ธมฺมา น มนสิกาตพฺพา. อิธ ปน ปาปมิตฺตสํเสวโน ปาปมิตฺตวสานุโค อกุสเล ธมฺเม อภิวฑฺเฒติ, กุสเล ธมฺเม ปชหติ. โส เตน ปมาเทน ปจฺจยสฺา อมนสิกตฺวา อสฺสติอสมฺปชฺํ อาเสวติ. ตยา โย ปฏิปกฺโข ตโม, โส ปวฑฺเฒติ. โส ตมาภิภูโต ปรายโน ตมปรโม เจว ภวติ. อยํ ¶ วุจฺจติ ปุคฺคโล โชติ ตมปรายโน.
๑๐๓. ตตฺถ กตโม ปุคฺคโล โชติ โชติปรายโน? ตตฺถ วุจฺจเต โสยํ ปุคฺคโล กลฺยาณมิตฺตสฺส สนฺนิสฺสิโต ภวติ สกฺกา สํโยคี กุสลํ ¶ คเวสี, โส กลฺยาณมิตฺเต อุปสงฺกมิตฺวา ปริปุจฺฉติ, ปริปฺหยติ? กึ กุสลํ, กึ อกุสลํ? กึ สาวชฺชํ, กึ อนวชฺชํ? กึ เสวิตพฺพํ, กึ น เสวิตพฺพํ? กึ ภาวิตพฺพํ, กึ น ภาวิตพฺพํ? กึ อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพํ, กึ น อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพํ? กึ มนสิกาตพฺพํ, กึ น มนสิกาตพฺพํ? กถํ สํกิเลโส โหติ, กถํ โวทานํ โหติ? กถํ ปวตฺติ โหติ, กถํ นิวตฺติ ¶ โหติ? กถํ พนฺโธ โหติ, กถํ โมกฺโข โหติ? กถํ สกฺกายสมุทโย โหติ, กถํ สกฺกายนิโรโธ โหติ? โส เอตฺถ เทสิตํ ยถา อุปฏฺิตํ ตถา สมฺปฏิปชฺชนฺโต โส เอวํ ปชานาติ. อิเม ธมฺมา กุสลา, อิเม ธมฺมา อกุสลา. เอวํ…เป… ยาว กถํ สกฺกายสมุทโย โหติ, กถํ สกฺกายนิโรโธ โหตีติ วิตฺถาเรน กาตพฺพํ. โส เต ธมฺเม อธิปาฏิกงฺขาติ เอวํ ลกฺขณํ าณํ วิชฺชา อาโลกํ วฑฺเฒติ. โส ปุคฺคโล ตปฺปรโม ภวติ ตปฺปรายโน, อยํ วุจฺจเต ปุคฺคโล โชติ โชติปรายโน.
ตตฺถ กตโม ปุคฺคโล ตโม ตมปรายโน? โย อกุสลํ ธมฺมํ ทีเปติ. ตํ ภาวนาย หีนาสุ คตีสุ อุปปตฺตึ ทสฺเสติ, ตปฺปรโม ภวติ ตปฺปรายโน. อยํ วุจฺจเต ปุคฺคโล ตโม ตมปรายโน.
ตตฺถ โย ปุคฺคโล ตโม โชติปรายโน? โส ตเมน อกุสลสฺส กมฺมสฺส วิปากํ ทสฺเสติ. ตเมติ ยํ จกฺขุ กลฺยาณมิตฺตสฺส เยน อกุสเล ธมฺเม ปชหติ, กุสเล ธมฺเม อภิวฑฺฒติ.
ตตฺถ ¶ โย จ ปณีตาสุ คตีสุ อุปปตฺตึ ทสฺเสติ, ตปฺปรโม เตน วุจฺจเต ตโม โชติปรายโน.
ตตฺถ โย ปุคฺคโล โชติ ตมปรายโน? กุสลสฺส กมฺมวิปากํ ทสฺเสติ. ยํ จกฺขุ ปาปมิตฺตสํสคฺเคน ปาปมิตฺตุปเสเวน ปาปมิตฺตวสานุโค อกุสลํ ธมฺมํ อภิวฑฺฒติ, ตํ ภาวนาย หีนาสุ คตีสุ อุปปตฺตึ ทสฺเสติ. ตปฺปรโม เตน วุจฺจเต โชติ ตมปรายโน.
ตตฺถ โย ปุคฺคโล โชติ โชติปรายโน โส โชติตา ปภาตา [โชติตภาวตาย (ปี.)] ยาว ปณีตาสุ คตีสุ อุปปตฺตึ ทสฺเสติ. ตปฺปรโม เตนาห โชติ โชติปรายโน.
โชติตมปรายเนน ¶ ทส อกุสลานํ กมฺมานํ อุทยํ ทสฺเสติ. ตเมน ปุคฺคเลน อกุสลานํ กมฺมานํ วิปากํ ทสฺเสติ. น อกุสลานํ ธมฺมานํ วิปากํ ทสฺเสติ. ตเมน อฏฺ มิจฺฉตฺตานิ ทสฺเสติ. โชตินา อฏฺ สมฺมตฺตานิ ทสฺเสติ. โชตินา ตมปรายเนน ทส อกุสลกมฺมปเถ ทสฺเสติ. โชตินา ปณีตตฺตํ ทสฺเสติ. ตเมน โชติปรายเนน อตปนียํ ธมฺมํ ทสฺเสติ. โชตินา ตมปรายเนน ตปนียํ ธมฺมํ ทสฺเสติ. อยํ สุตฺตตฺโถ.
๑๐๔. ตตฺถ ¶ กตโม เทสนา หาโร? อิมมฺหิ สุตฺเต กึ เทสิตํ? ตตฺถ วุจฺจเต อิมมฺหิ สุตฺเต กุสลากุสลา ธมฺมา เทสิตา. กุสลากุสลานฺจ ธมฺมานํ วิปาโก เทสิโต. หีนปฺปณีตานฺจ สตฺตานํ คติ นานาการณํ เทสิตํ. อยํ เทสนา หาโร.
ตตฺถ กตโม วิจโย หาโร? อกุสลสฺส ¶ กมฺมสฺส โย วิปากํ ปจฺจนุโภติ. ตตฺถ ิโต อกุสเล ธมฺเม อุปฺปาทิยติ วิจยนฺตํ ยุชฺชติ. กุสลสฺส กมฺมสฺส โย วิปากํ ปจฺจนุโภติ. ตตฺถ ิโต กุสเล ธมฺเม อุปฺปาทิยติ วิจยนฺตํ ยุชฺชติ. อยํ วิจโย ยุตฺติ จ.
ตตฺถ กตโม ปทฏฺาโน หาโร? โย ปุคฺคโล โชติ, โส ปจฺจเวกฺขณาย ปทฏฺานํ. โย ปุคฺคโล ตโม, โส ตมาทินฺนํ วานุปสฺสนาย ปทฏฺานนฺติ ทสฺเสติ. ตเมน โชติปรายเนน อปฺปมาทสฺส ปทฏฺานํ ทสฺเสติ, ตโม อวิชฺชาย จ ทิฏฺิยา จ ปทฏฺานํ ทสฺเสติ. โชตินา ตมปรายเนน ปมาทสฺส จ ทิฏฺิยา จ ปทฏฺานํ ทสฺเสติ. อยํ ปทฏฺาโน.
ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ หาโร? ตเมน ตมปรายเนน ตโมติ อวิชฺชาย นิทฺทิฏฺาย สพฺพกิเลสธมฺมา นิทฺทิฏฺา โหนฺติ. ตเมน โชติปรายเนน โชติวิชฺชาย นิทฺทิฏฺาย สพฺเพ โพธิปกฺขิยธมฺมา นิทฺทิฏฺา โหนฺติ. โชติตมปรายเนน ปมาโท นิทฺทิฏฺโ โหติ. ตเมน โชติปรายเนน อปฺปมาโท นิทฺทิฏฺโ โหติ. อยํ ลกฺขโณ หาโร.
ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห หาโร? อิมมฺหิ สุตฺเต ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย สตฺตา นีจกุลิโน, น เต อิมํ สุตฺวา กุสเล ธมฺเม สมาทาย วตฺติสฺสนฺติ. เย สตฺตา อุจฺจกุลิโน, เต อิมํ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ¶ ภิยฺโยโส มตฺตาย กุสเล ธมฺเม สมาทาย วตฺติสฺสนฺตีติ. อยํ จตุพฺยูโห หาโร. ภูมิยํ อุปเทโส.
ตตฺถ กตโม อาวฏฺโฏ หาโร? ยา อวิชฺชาโต ปภูติ ตณฺหา, อยํ สมุทโย. โย ตโม ตมปรายโน, อิทํ ทุกฺขํ. อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ ทุกฺขฺจ สมุทโย จ โชติ เยน สุตฺเตน ธมฺเมน ปฺาปิยติ, โส ¶ ธมฺโม ปฺินฺทฺริยสฺส ปทฏฺานํ. เตน อโมเหน ตีณิ กุสลมูลานิ ปาริปูรึ คจฺฉนฺติ สคฺคสฺส ปทฏฺานํ.
ตตฺถ กตมา วิภตฺติ? ตโม ตมปรายโนติ น เอกํเสน. กึ การณํ? อตฺถิ ตโม จ ¶ ภโว อปราปริยเวทนีเยน จ กุสเลน โชตินา ปุคฺคเลน สโหปตฺติภาเว. อตฺถิ โชติ จ ภโว อปราปริยเวทนีเยน จ อกุสเลน ตเมน ปุคฺคเลน สโหปตฺติภาเว ปริวตฺตนา ตเมสุ ปฏิปกฺโขติ โชตินา ตมปรายโน.
ตตฺถ กตโม เววจโน? โย ตโม, โส เอวํ อตฺตพฺยาปาทาย ปฏิปนฺโน, โส อสฺสทฺธาย พาโล อกุสโล อพฺยตฺโต อนาทีนวทสฺสี. โย โชติ, โส อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน ปณฺฑิโต กุสโล พฺยตฺโต อาทีนวทสฺสี. อยํ เววจโน.
ตตฺถ กตมา ปฺตฺติ? โส ปุคฺคโล วิปากปฺตฺติยา ปฺาปิยติ, อกุสเล ปริยาทินฺนตา ปฺาปิยติ. โชติกุสลธมฺมุปปตฺติปฺตฺติยา ปฺาปิยติ กุสลธมฺมวิปากปฺตฺติยา จาติ.
โอตรโณติ เย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา ยฺจ ชรามรณํ ยา จ อวิชฺชา, ตํ ปทฏฺานํ, นิทฺเทเสน วิชฺชุปฺปาโท อวิชฺชานิโรโธ โย ยาว ชรามรณนิโรโธ, อิเม ทฺเว ธมฺมา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา. ธมฺมธาตุ ธมฺมายตนฺจ ปทฏฺานํ นิทฺเทเสน ธาตูสุ.
ตตฺถ กตโม โสธโน? อิมสฺส สุตฺตสฺส เทสิตสฺส อารมฺโภ. อธิฏฺาโนติ ¶ ตโมติ ภควา พฺรวีติ, น เอกํ ปุคฺคลํ เทเสติ. ยาวตา สตฺตานํ คติ, ตตฺถ เย ทุจฺจริตธมฺเมน อุปปนฺนา, เต พหุลาธิวจเนน ตโม นิทฺทิสติ. ยา โชติ สพฺพสตฺเตสุ กุสลธมฺโมปปตฺติ สพฺพํ ตํ โชตีติ อภิลปติ อยเมกตา ปจฺจโย โยนิโสมนสิการปฺตฺติ จตุนฺนํ มหาภูตานํ ปุคฺคลานํ.
ตตฺถ ¶ กตโม ปริกฺขาโร? อกุสลสฺส ปาปมิตฺตตา ปจฺจโย, อโยนิโส มนสิกาโร เหตุ. กุสลสฺส กลฺยาณมิตฺตตา ปจฺจโย, โยนิโส มนสิกาโร เหตุ.
ตตฺถ กตมา สมาโรปนาติ? อิเธกจฺโจ นีเจ กุเล ปจฺจาชาโต โหตีติ นีเจ กุเล ปจฺจาชาโต รูเปสุ สทฺเทสุ คนฺเธสุ รเสสุ ผสฺเสสุ, โส อุปปนฺโน สพฺพมฺหิ มานุสฺสเก อุปโภคปริโภเค. โชติ ปณีเตสุ กุสเลสุ อุปปนฺโน สพฺพมฺหิ มานุสฺสเก อุปโภคปริโภเค อุปปนฺโนติ.
๑๐๕. ตตฺถ ¶ กตมํ สํกิเลสภาคิยํ นิพฺเพธภาคิยํ จ สุตฺตํ? น ตํ ทฬฺหํ พนฺธนมาหุ ธีราติ คาถา. เกน การเณน ตํ พนฺธนํ ทฬฺหํ? จตูหิ การเณหิ อิสฺสริเยน สกฺกา โมเจตุํ ธเนน วา อฺเน วา ยาจนาย วา ปรายเนน วา. เยสุ จ อยํ ราโค มณิกุณฺฑเลสุ ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขา, อิทมสฺส เจตสิกพนฺธนํ. ตํ น สกฺกา อิสฺสริเยน วา ธเนน วา อฺเน วา ยาจนาย วา ปรายเนน วา โมเจตุํ. น จ ตตฺถ โกจิ อตฺถิ ¶ ปาฏิโภโค. อิมินา พนฺธนโต โมจยิตฺถาติ เทโว วา มนุสฺโส วา ตทิทํ พนฺธนํ ราคานุสเยน จ ฉสุ พาหิเรสุ จ อายตเนสุ พนฺธติ. รูเปสุ รูปตณฺหา พนฺธติ, ยาว ธมฺเมสุ ธมฺมตณฺหา. โย อิธ โลเก พนฺโธ ปรโลกสฺมึ พนฺโธ นียติ. โส พนฺโธ ชายติ, พนฺโธ มียติ. พนฺโธ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ คจฺฉติ. น สกฺกา โมเจตุํ อฺตฺร อริยมคฺเคน อิมฺจ พนฺธนํ. มรณภาวฺจ อุปปตฺติภาวฺจ ภยโต วิทิตฺวา ฉนฺทราคํ ปชหติ. โส อิมํ ฉนฺทราคํ ปชหิตฺวา อติกฺกมติ. อยฺจ โลโก อิโต ปรํ ทุติโย.
ตตฺถ ยํ พนฺธนาสงฺขารานํ ปหานํ อิทํ วุจฺจติ อุภเยสุ าเนสุ วีริยํ, คนฺธปริวาโต [คนฺถปริวโส (ปี.) คนฺถปริวุโต (ก.)] สุมุนิ โนปลิมฺปติ. ตเถว ปริคฺคเหสุ ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ อวูฬฺโห สลฺโลติ ตสฺเสว ตณฺหาย ปหานํ ทสฺเสติ. อยํ ตณฺหามูลสฺส ปหานา วเร [อหนาวเร (ปี.), อหนาวโร (ก.)] อปฺปมตฺโตติ กาโม ปมาทวตฺตติ ปหานาย เนกฺขมฺมาภิรโต อปฺปมาทวิหารี ภวติ. ตสฺส อาสยํ ปหานาย เนว อิมํ โลกํ อาสีสติ น ปรโลกํ. น อิธโลกํ นิสฺสิตํ, ปิยรูปํ สาตรูปํ อากงฺขติ. นาปิ ปรโลกํ นิสฺสิตํ ปิยรูปํ สาตรูปํ ¶ อากงฺขติ, เตน วุจฺจเต ‘‘นาสีสเต โลกมิมํ ปรํ โลกฺจา’’ติ. ยํ ตสฺส ปหานํ ตํ เฉทนํ อฏฺกวคฺคิเยสุ มุนิ นิทฺทิฏฺโ. โส อิธ วิโรโธ อฏฺกวคฺคิเยสุ นาสีสนํ อิธ อนาถา. ตถายํ ตณฺหาย ตสฺส ปริคฺคหสฺส วตฺถุกามสฺส ¶ เอกคาถาย เอเต สพฺเพ กามา ทสฺสิตา. เตน ภควา เทเสติ ‘‘เอตมฺปิ เฉตฺวาน ปริพฺพชนฺติ อนเปกฺขิโน สพฺพกาเม ปหายา’’ติ. อิมิสฺสา คาถาย ทฺวิธา นิทฺเทโส สํสนฺทนนิทฺเทโส จ สมยนิทฺเทโส จ, ยถา อยํ คาถา สํกิเลสภาคิยฺจ นิพฺเพธภาคิยฺจ, เอวํ ตาย คาถาย สํกิเลสภาคิยฺจ นิพฺเพธภาคิยฺจ วิสชฺชนา. เอวํ คาถา สพฺพคาถาสุ พฺยากรเณสุ วา นิทฺทิฏฺํ สุตฺตํ.
๑๐๖. ตตฺถ กตมา เทสนา? อิมํ สุตฺตํ เกนาธิปฺปาเยน เทสิตํ. เย ราคจริตา สตฺตา, เต กาเม ปชหิสฺสนฺตีติ อยํ ตตฺถ ภควโต อธิปฺปาโย.
ตตฺถ กตโม วิจโย? ยสฺส ทสวตฺถุกา กิเลสา อุตฺติณฺณา วนฺตา วิทิตา. กตเม ทสวิธาติ ¶ , กิเลสกามา จ โอรมฺภาคิยอุทฺธมฺภาคิยา จ สํโยชนา ทสวตฺถุกานิ อายตนานิ, อยํ วิจโย.
ตตฺถ กตมา ยุตฺติ? เย สารตฺตา เต คาฬฺหพนฺธเนน พนฺธนฺติ อตฺถิ เอสา ยุตฺติ.
ตตฺถ กตโม ปทฏฺาโน? สารตฺโต มณิกุณฺฑเลสุ มมํการสฺส ปทฏฺานํ. อเปกฺขาติ อตีตวตฺถุสฺส สราคสฺส ปทฏฺานํ. เอตมฺปิ เฉตฺวาติ ภาวนาย ปทฏฺานํ.
ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ? สารตฺตจิตฺโต มณิกุณฺฑเลสุ โย อหํกาเร วิสตฺโต มมํกาเร วิสตฺโต, โย ปุตฺตทาเร สารตฺโต. เขตฺตวตฺถุสฺมึ สารตฺโต. อยํ ¶ ลกฺขโณ หาโร.
ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห หาโร? อิธ สุตฺเต ภควโต โก อธิปฺปาโย. เย นิพฺพาเนน ฉนฺทิกา ภวิสฺสนฺติ, เต ปุตฺตทาเร ตณฺหํ ปชหิสฺสนฺติ. อยํ ตตฺถ ภควโต อธิปฺปาโย. อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ.
ตตฺถ กตโม อาวฏฺโฏ? ยา ปุตฺตทาเร ตณฺหา, อยํ สมุทโย. เย อุปาทินฺนกฺขนฺธา, เต เย จ พาหิเรสุ รูเปสุ รูปปริคฺคโห, อิทํ ทุกฺขํ, ยํ ¶ ตตฺถ เฉทนียํ, อยํ นิโรโธ. เยน ภิชฺชติ, อยํ มคฺโค. วิภตฺตีติ นตฺถิ วิภตฺติยา ภูมิ, ปริวตฺตโนติ ปฏิปกฺโข นิทฺทิฏฺโ.
ตตฺถ กตโม เววจโน? นิทฺทิฏฺโ เววจโน. ตตฺถ กตโม โอตรโณ? อตฺถิ ตณฺหา เอโก สตฺโต โอติณฺโณ ตปฺปจฺจยา วิฺาณํ ยาว ชรามรณํ. ยา ตตฺถ เวทนา, อยํ อวิชฺชา วิชฺชุปฺปาทา อวิชฺชานิโรโธ ยาว ชรามรณนิโรโธ.
ตตฺถ กตโม โสธโน? สุทฺโธ คาถาย อารมฺโภ. ตตฺถ กตโม อธิฏฺาโน? น ตํ ทฬฺหํ พนฺธนมาหุ ธีราติ เอกตฺตตาย ปฺตฺตา, น เวมตฺตตาย. จตฺตาโร ราคา กามราโค รูปราโค ภวราโค ทิฏฺิราโค จาติ เอกตฺตตาย ปฺตฺตา.
ตตฺถ กตโม ปริกฺขาโร? เยสํ ราโค มณิกุณฺฑเลสุ ตสฺส สุภสฺา เหตุ, อนุพฺยฺชนโส ¶ จ นิมิตฺตคฺคาหิตา ปจฺจโย. ยาย เต ฉินฺนานิ ตสฺส อสุภสฺา เหตุ, นิมิตฺตคฺคหณอนุพฺยฺชนคฺคหณวิโนทนํ ปจฺจโย.
ตตฺถ ¶ กตโม สมาโรปโน? สารตฺโต มณิกุณฺฑเลสุ สมฺมูฬฺหวิโธ ทุฏฺาติปิ เอตมฺปิ [เอวมฺปิ (ปี. ก.)] เฉตฺวาน ปริพฺพชนฺตีติ ตํ ปริฺาตตฺถํ ปริวชฺชิตตฺถํ ปชหิตา, อยํ สมาโรปโน.
๑๐๗. ยํ เจตสิกํ ยํ ปกปฺปิตํ วิตฺถาเรน ปจฺจโย, ยํ วา เจตสิกํ กายิกํ เจตสิกํ กมฺมํ. กึการณา? เจตสิกา หิ เจตนา มโนกมฺมาติ วุจฺจเต, สา เจตนากมฺมํ, ยํ เจตสิกํ อิมํ กายิกฺจ วาจสิกฺจ อิมานิ ตีณิ กมฺมานิ นิทฺทิฏฺานิ. กายกมฺมํ วจีกมฺมฺจ ตานิ กุสลานิ ปิยํ กาเยน จ วาจาย จ อารภติ ปรามสติ, อยํ วุจฺจติ สีลพฺพตปรามาโส. สงฺกปฺปนา เต ติวิธา สงฺขารา ปฺุมยา อปฺุมยา อาเนฺชมยา, ตปฺปจฺจยา วิฺาณํ เต อารมฺมณเมตํ โหติ วิฺาณสฺส ิติยา. ยา สุภสฺา สุขสฺา อตฺตสฺา จ. อิทํ เจตสิกํ. ยํ รูปูปคํ วิฺาณํ ติฏฺติ รูปารมฺมณํ รูปปติฏฺิตํ นนฺทูปเสจนํ วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลตํ คจฺฉติ, อยํ สงฺกปฺปนา, อิติ ยํ วิฺาณฏฺิตีสุ ¶ ิตํ ปมาภินิพฺพตฺติอารมฺมณวเสน อุปาทานํ, อิทํ วุจฺจติ เจตสิกนฺติ.
ตตฺถ ิตสฺส อรูปสฺส ยา นิกนฺติ อชฺโฌสานํ, อิทมฺปิ สกมฺปิตํ มนาปิเกสุ รูเปสุ ปิยรูปสาตรูเปสุ อาโภโค, อิทํ เจตสิกํ. ยํ เจเตติ สตฺเตสุ [สตฺตสุ (ปี.)] มนาปิเกสุ อภิชฺฌากายคนฺโถ ปฏิฆานุสเยสุ พฺยาปาทกายคนฺโถ สพฺเพ จตฺตาโร คนฺถา, อยํ ¶ ปฺจสุ กามคุเณสุ ปมาภินิปาโต จิตฺตสฺส ยา เจตนา ยสฺส ตตฺถ อสฺสาทานุปสฺสิสฺส อเนกา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา จิตฺตํ อรูปวติโย โหนฺติ. ปุคฺคโล ราคานุพนฺธิภูโต เตหิ กิเลสกาเมหิ ยถา กามกรณีโย, อยํ วุจฺจเต กาเมสุ ปกปฺปนา. เอวํ สพฺเพ จตฺตาโร โอฆา. ยํ เตหิ กาเมหิ สํยุตฺโต วิหรติ ภาวิโต อชฺโฌสนฺโน, อยํ เจตนา. ยสฺส ตถายํ อวีตราคสฺส อธิคตเปมสฺส ตสฺส วิปริณามฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา ทุกฺขานุปริวตฺติตํ วิฺาณํ โหติ สริตสฺส วยธมฺมสมุปฺปาโท จิตฺตํ ปริยาทิยติ, อิทํ วุจฺจติ ปกปฺปิตนฺติ.
เอกเมกสฺส เจเตติ จ ปกปฺเปติ จ วิฺาณสฺส ิติ ยา โหติ, สา จ ิติ ทฺวิธา อารมฺมณฏฺิติ จ อาหารฏฺิติ จ. ตตฺถ ยา อารมฺมณฏฺิติ, อยํ นามรูปสฺส ปจฺจโย ¶ . ยา อาหารฏฺิติ ยา ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติกา ิติ ยา จ โปโนภวิกา ิติ, อยํ วุจฺจติ อารมฺมณํ. ตํ โหติ วิฺาณสฺส ิติยา ตสฺส วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ ยาว ชรามรณฺจ เจเตติ, อถ จ ปุน ปตฺถยเต ยโต น โปโนภวิกา อนาคตวตฺถุมฺหิ, อยํ ปฏิปกฺโข นิทฺทิฏฺโ. น เจเตติ น ปตฺถยติ อถ จ ทูเสตีติ ทุวิโธ นิทฺเทโส. อสฺส ปุพฺเพ โหติ ตํ เจตสิกํ ตํ ปกปฺปิตํ อสมูหตํ ตปฺปจฺจยา, อยํ วิฺาณสฺส ิติ โหติ.
๑๐๘. อถ ¶ วา ตสฺส อนุสยา อาวิภวนฺติ ตปฺปจฺจยา ตสฺส ปุนพฺภโว นิพฺพตฺตติ. อถ วา นํ สํกิยเต อปฺเปตุ อาคาเร วา, สุขุมา วา สนฺติ วา น สํกิยเต กาเม ตํ เอวํ นิจฺเจสุปิ อาคาเรสุ ชาโต โหติ. ตํ นยติ ยํ โน กปฺเปตุํ เอวํ สงฺขารา เจติตา ปกปฺปิตา จ อารมฺมณภูตา ¶ โหนฺติ, ยา จ เจตนา ยา จ ปกปฺปนา ยฺจ วตฺถุ นิพฺพตฺตํ, อุโภปิ เอเต อารมฺมณํ วิฺาณสฺส ตถา เจตนาย จ สงฺกปฺปนาย จ ปตฺถนาย จ ภูตา สตฺตา เจเตติ จ สงฺกปฺเปติ จ. ยํ คเวสนา น จ เจเตติ น จ สงฺกปฺเปติ. กตเม จ สตฺตา ภูตา? เย จ ตนุชาตอณฺฑชาปิ อณฺฑกา อนุภินฺนา สํเสทชา น จ สมฺภินฺนา อิเม ภูตา. กตเม สมฺภเวสิโน คพฺภคตา อณฺฑคตา สํสรนฺโต อิเม น เจเตติ น ปตฺเถติ น จ สงฺกปฺเปติ. อนุสเย น จ ปุนพฺภโว นิพฺพตฺตีติ? เย ภูตา สตฺตา เย สมฺภเวสิโน, เต ถาวรา. เย วา สโต เจเตนฺติ ปตฺเถนฺติ จ เย ถาวรา. เต น จ เจเตนฺติ, น จ ปตฺเถนฺติ, น จ สงฺกปฺเปนฺติ, อนุสเยน จ สํสรนฺติ.
อปโร ปริยาโย. เย อริยปุคฺคลา เสกฺขา, ตตฺถ เต น จ เจเตนฺติ, น จ สงฺกปฺเปนฺติ, อนุสเยน ปุน อุปฺปชฺชนฺติ.
อปโร ปริยาโย. สุขุมา ปาณา ภูมิคตา อุทกคตา จกฺขุโน อาปาถํ นาคจฺฉนฺติ, เต น จ เจเตนฺติ, น จ สงฺกปฺเปนฺติ, อนุสเยน จ สํสรนฺติ.
อปโร ปริยาโย. พาหิกา สพฺเพ ภิกฺขู อภิมานิกา, เต น จ เจเตนฺติ, น จ ปตฺถยนฺติ, อนุสเยน จ สํสรนฺติ, น จ เจเตนฺติ, น จ สงฺกปฺเปนฺติ, น จ อนุเสนฺติ. อารมฺมณมฺเปตํ ¶ น โหติ วิฺาณสฺส ิติยา.
น จ เจเตตีติ ปริยุฏฺานสมุคฺฆาตํ ทสฺเสติ. น จ อนุเสตีติ อนุสยสมุคฺฆาตํ ทสฺเสติ ¶ . น จ เจเตตีติ โอฬาริกานํ กิเลสานํ ปหานํ ทสฺเสติ. น จ อนุเสตีติ สุขุมานํ กิเลสานํ ปหานํ ทสฺเสติ. น จ เจเตตีติ เยน ภูมิ จ น จ ปตฺถยนฺตีติ สกทาคามี อนาคามี, น จ อนุเสตีติ อรหํ, น จ เจเตตีติ สีลกฺขนฺธสฺส ปฏิปกฺเขน ปหานํ ทสฺเสติ, น จ ปตฺถยตีติ สมาธิกฺขนฺธสฺส ปฏิปกฺเขน ปหานํ ทสฺเสติ, น จ อนุสยตีติ ปฺากฺขนฺธสฺส ปฏิปกฺเขน ปหานํ ทสฺเสติ, น จ เจเตตีติ อปฺุมยานํ สงฺขารานํ ปหานํ ทสฺเสติ, น จ ปตฺถยตีติ ปฺุมยานํ สงฺขารานํ ปหานํ ทสฺเสติ, น จ อนุเสตีติ อาเนฺชมยานํ สงฺขารานํ ปหานํ ทสฺเสติ, น จ เจเตตีติ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ, น จ ปตฺถยตีติ อฺินฺทฺริยํ, น จ อนุสยตีติ อฺาตาวิโน อินฺทฺริยํ. น จ เจเตตีติ มุทุกา อินฺทฺริยภาวนา, น จ ปตฺถยตีติ ¶ มชฺฌอินฺทฺริยภาวนา, น จ อนุเสตีติ อธิมตฺตา อินฺทฺริยภาวนา. อยํ สุตฺตตฺโถ.
๑๐๙. ตตฺถ กตมา เทสนา? อิธ สุตฺเต จตฺตาริ สจฺจานิ เทสิตานิ. ยฺจ เจตยิตํ ยฺจ ปกปฺปิตํ อตฺถิ เอตํ อารมฺมณํ จิตฺตํ ปติฏฺติ วิจินติ [วิจินยติ (ปี. ก.)] ยุชฺชติ. น จ เจเตตีติ น จ ปตฺถยตีติ อตฺถิ เอวํ อารมฺมณํ อนุสเย วิฺาณมิติ วิจินิยติ ยุชฺชติ น จ เจเตติ น จ ปตฺถยติ. อนุสยปฺปหานา วิฺาณฏฺิตึ น คเวสนฺติ, วิจิยนฺตํ ยุชฺชติ. อยํ ยุตฺติวิจโย.
ตตฺถ กตโม ปทฏฺาโน? เจตนา ¶ ปริยุฏฺานํ เจตนาปริยุฏฺานสฺส ปทฏฺานํ. สงฺกปฺปนํ อุปาทานสฺส ปทฏฺานํ. อนุสโย ปริยุฏฺานสฺส ปทฏฺานํ. เตสํ ฉนฺทราควินาสาย ภาวนา ภวราคสฺส ปหานํ.
ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ? ยํ เจตสิกนฺติ เวทยิตํ ปกปฺปิตํ อุคฺคหิตํ วิฺาตํ ตพฺพิฺาณํ อารมฺมณมฺปิ ปจฺจโยปิ.
ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห? อิธ สุตฺเต ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย ปุนพฺภวํ น อิจฺฉนฺติ, เต น เจตยิสฺสนฺติ น จ ปตฺถยิสฺสนฺตีติ, อยํ อธิปฺปาโย.
อาวฏฺโฏติ ยา จ เจตนา ปตฺถนา จ อนุสโย จ วิฺาณฏฺิติปหานา จ, อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ. วิภตฺตีติ นตฺถิ วิภตฺติยา ภูมิ. ปริวตฺตนา ปน ปฏิปกฺขํ สุตฺตํ.
ตตฺถ ¶ กตโม เววจโน? เจตนา รูปสฺเจตนา ยาวธมฺมสฺเจตนา. โย อนุสโย, เต สตฺต อนุสยา.
ปฺตฺตีติ เจตนาปริยุฏฺานํ ปฺตฺติยา ปฺตฺตา. สงฺกปฺปนํ อุปาทานปฺตฺติยา ปฺตฺตํ. อนุสโย เหตุปฺตฺติยา ปฺตฺโต. วิฺาณฏฺิติ อุปปตฺติเหตุปฺตฺติยา ปฺตฺตา. เจตนา สงฺกปฺปนา อนุสโย สมุจฺเฉโท ฉนฺทราควินยปฺตฺติยา ปฺตฺโต. ปเม เกจิ ทฺวีหิ ปริวตฺตเกหิ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อิทปฺปจฺจยตาย มชฺฌปฺตฺติ.
โอตรโณติ ¶ ทฺวีหิ ปริวตฺตเกหิ ทุกฺขฺจ สมุทโย จ มชฺฌิมเกหิ มคฺโค จ นิโรโธ จ. โสธโนติ สุตฺเต สุตฺตสฺส อารมฺโภ.
อธิฏฺาโนติ ¶ ยฺเจตยิตํ สพฺพํ อธิฏฺาเนน เอกตฺตาย ปฺตฺตํ. สงฺกปฺปิตนฺติ อุปาทาเนกตฺตาย ปฺตฺตํ. วิฺาณํ เอกตฺตาย ปฺตฺตํ.
ปริกฺขาโรติ สุภฺจ อารมฺมณํ อโยนิโส มนสิกาโร เจตนา เหตุปจฺจยตาย ปจฺจโย. วิฺาณสฺส ปติฏฺาโน ธมฺโม อารมฺมณปจฺจยตาย ปจฺจโย. ตสฺส มนสิกาโร เหตุปจฺจยตาย ปจฺจโย.
ตตฺถ กตโม สมาโรปโน? อิทํ สุตฺตํ สฺิตํ ตตฺถ เจเตติ วิสชฺชนา อิติ นิทฺทิสิตพฺพา. ตสฺส ทิฏฺิยา วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ ยาว ชรามรณํ, อยํ สมาโรปโน. อารมฺมณเมตํ น โหติ วิฺาณสฺส ิติยา, วิฺาณนิโรธา นามรูปนิโรโธ, นามรูปนิโรธา ยาว ชรามรณนิโรโธ.
๑๑๐. ตตฺถ กตมํ สํกิเลสภาคิยฺจ นิพฺเพธภาคิยฺจ อเสกฺขภาคิยฺจ สุตฺตํ? อยํ โลโก [ปสฺส อุทา. ๓๐ อุทาเน] สนฺตาปชาโต ยาว เย หิ เกจิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ภเวน ภวสฺส วิปฺปโมกฺขมาหํสุ. สํกิเลสภาคิยํ อุปธึ หิ ปฏิจฺจ ทุกฺขมิทํ สมฺโภติ, ยา ตา ปน ตณฺหา ปหียนฺติ, ภวํ นาภินนฺทตีติ นิพฺเพธสฺส นิพฺพุตสฺส [นิจฺจุตสฺส (ปี. ก.)] ภิกฺขุโน อนุปาทาย ปุนพฺภโว น โหติ. อุปจฺจคา สพฺพภวานิ ตาทีติ อเสกฺขภาคิยํ.
ตตฺถ สนฺตาปชาโตติ ราคโช สนฺตาโป โทสโช โมหโชติ. เตสํ สตฺตานํ านํ ทสฺเสติ ¶ . โลโก สนฺตาปชาโตติ ผสฺโส ติวิโธ สุขเวทนีโย ทุกฺขเวทนีโย อทุกฺขมสุขเวทนีโย. ตตฺถ สุขเวทนีโย ผสฺโส ราคสนฺตาโป, ทุกฺขเวทนีโย โทสสนฺตาโป, อทุกฺขมสุขเวทนีโย โมหสนฺตาโป. ยถา ¶ จ ภควา อาห ปมกสฺส วลาหกสฺส โคมคฺเค [โกมคฺเค (ปี. ก.) ปสฺส อ. นิ. ๓.๓๕] เยหิ คหปติปุตฺต ราคเชหิ โทสเชหิ โมหเชหิ สนฺตาเปหิ ทุกฺขํ สุปติ, เต มม สนฺตาปา น สนฺติ.
โรคํ ¶ วทติ อตฺตโตติ เตหิ สนฺตาเปหิ สนฺตาปิโต ติวิธํ วิปลฺลาสํ ปฏิลภติ สฺาวิปลฺลาสํ จิตฺตวิปลฺลาสํ ทิฏฺิวิปลฺลาสํ. ตตฺถ อสุเภ สุภนฺติ สฺาวิปลฺลาโส. ทุกฺเข สุขนฺติ จิตฺตวิปลฺลาโส. อนิจฺเจ นิจฺจนฺติ อนตฺตนิ อตฺตาติ ทิฏฺิวิปลฺลาโส.
ยถา จิตฺตสฺส วิปลฺลาโส สฺาทิฏฺิเต ติวิธา วิตกฺกา – จิตฺตวิตกฺโก วิปลฺลาโส สฺาวิตกฺโก วิปลฺลาโส ทิฏฺิวิตกฺโก วิปลฺลาโสปิ. ตตฺถ อวิชฺชา วิปลฺลาโส โคจรา คติปเตยฺยภูมิ, ยถา หิ ตํ สฺชานาติ ยถา วิชานาติ ยถา สฺชานาติ จ วิชานาติ จ. ยถา ขนฺติ เจเตติ อิเม จตฺตาโร วิปลฺลาสา สตฺตา เยหิ จตุพฺพิธํ อตฺตภาววตฺถุํ โรคภูตํ คณฺฑภูตํ ‘‘อตฺตา’’ติ วทนฺติ. โรคํ วทติ อตฺตโตติ อยํ อาวฏฺโฏ. เยน เยน หิ มฺติ ตโต ตํ โหติ อฺถาติ สุภนฺติ มฺติ น ตถา โหติ. เอวํ สุขนฺติ นิจฺจํ อตฺตาติ โส อฺถา ภวเมว สนฺตํ อนาคตํ ภวํ ปตฺถยติ, เตน วุจฺจติ ‘‘ภวราโค’’ติ. ภวเมวาภินนฺทติ, ยํ อภินนฺทติ, ตํ ทุกฺขนฺติ ปฺจกฺขนฺเธ นิทฺทิสิยติ. ยฺจ ตปฺปจฺจยา โสกปริเทวทุกฺขํ ตสฺส หิ ภาเวสฺสติ. เอตฺตาวตา สํกิเลโส โหติ. ปหานตฺถํ โข ปน พฺรหฺมจริยํ ¶ วุสฺสติ. ติณฺณํ สนฺตาปานํ ฉนฺทราควินโย โหติ.
อุปธึ หิ ปฏิจฺจ ทุกฺขมิทํ ภวตีติ เย ภวเมวาภินนฺทนฺติ ยสฺส ภาเวสฺสติ, ตํ ทุกฺขํ ตสฺส ทุกฺขสฺส ปหานมาห. สพฺพโส อุปาทานฺจ ยํ นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโวติ จตฺตาโร วิปลฺลาสา ยถา นิทฺทิฏฺอุปาทานมาห. ตสฺส ปโม วิปลฺลาโส กามุปาทานํ, ทุติยํ ทิฏฺุปาทานํ, ตติยํ สีลพฺพตุปาทานํ, จตุตฺถํ อตฺตวาทุปาทานํ, เตสํ โย ขโย นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโว อุปธิ นิทานํ ทุกฺขนิโรธมาห. เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสโต วิภวตณฺหา น โหติ. วิภวํ นาภินนฺทตีติ ทสฺสนภูมึ มนฺเตติ สพฺพโส ตณฺหกฺขยํ นิพฺพานนฺติ ทฺเว วิมุตฺติโย กเถติ ราควิราคฺจ อวิชฺชาวิราคฺจ. ตสฺส ภิกฺขุโนติ อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุํ มนฺเตติ. อยํ สุตฺตสฺส อตฺถนิทฺเทโส.
๑๑๑. ตตฺถ ¶ กตโม วิจโย? ยสฺส ยตฺถ ปริฬาเหติ ตสฺส ปริฑยฺหนฺตสฺส โส ยถาภูตํ นตฺถิ นิพฺพินฺทติ จ, อยํ วิจโย จ ยุตฺติ จ. ปทฏฺาโน ¶ ราคโช ปริฬาโห สุขินฺทฺริยสฺส โทมนสฺสินฺทฺริยสฺส จ ปทฏฺานํ. โทสโช ปริฬาโห สุขินฺทฺริยสฺส โทมนสฺสินฺทฺริยสฺส จ ปทฏฺานํ. โมหโช ปริฬาโห อุเปกฺขินฺทฺริยสฺส โทมนสฺสินฺทฺริยสฺส จ ปทฏฺานํ.
ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ หาโร? ผสฺสปเรโต เวทนาปเรโต สฺาปเรโตปิ สงฺขารปเรโตปิ เยน เยน มฺติ ยทิ สุภนิมิตฺเตน ยทิ สุขนิมิตฺเตน ยทิ นิจฺจนิมิตฺเตน ยทิ อตฺตนิมิตฺเตน อสุเภ สุภนฺติ มฺติ, เอวํ สพฺพํ ราคเช ปริฬาเห วุตฺเต จตฺตาโร ปริฬาหา วุตฺตา ภวนฺติ. ราคโช โทสโช โมหโช ทิฏฺิโช ¶ จ ราคํ วทามีติ อตฺตโต วทติ. สพฺพานิ ปนฺนรส ปทานิ อนิจฺจํ ทุกฺขนฺติ.
ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห? อิธ สุตฺเต ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย ปริฬาเหน น อจฺฉนฺติ เต ภวํ นาภินนฺทนฺติ. เย ภวํ นาภินนฺทนฺติ, เต ปรินิพฺพายิสฺสนฺติ. อยํ อธิปฺปาโย.
ตตฺถ กตโม อาวฏฺโฏ? สํกิเลสภาคิเยน ทุกฺขฺจ สมุทยฺจ นิทฺทิสติ. นิพฺเพธภาคิเยน มคฺคฺจ นิโรธฺจ.
ตตฺถ กตมา วิภตฺติ? สนฺตาปชาโต โรคชาโต โรคํ วทติ อตฺตโต ตํ น เอกํเสน โหติ อมนสิการา สนฺตาปชาโต โข น จ โรคํ อตฺตโต วทติ.
ตตฺถ กตโม ปริวตฺตโน? ปกฺขปฏิปกฺขนิทสฺสนตฺถํ ภูมิ ปริวตฺตนาย.
ตตฺถ กตโม เววจโน หาโร? โรคฺจ อตฺตโต วทติ สลฺลํ อตฺตโต วทติ. ปนฺนรส ปทานิ สพฺพานิ วตฺตพฺพานิ.
ตตฺถ กตมา ปฺตฺติ? สนฺตาปชาโตติ โทมนสฺสปทฏฺานํ. สพฺเพ วจนปฺตฺติยา ปฺเปติ. โรคํ วทติ อตฺตโต วิปลฺลาโส สํกิเลสปฺตฺติยา ปฺเปติ. ยํ นาภินนฺทติ, ตํ ¶ ทุกฺขนฺติ วิปลฺลาสนิกฺเขปปฺตฺติยา ปฺตฺตา. เต อกตสตฺตา โลกา มชฺเฌน เวมตฺตตาย ปฺตฺตา.
ตตฺถ กตโม โอตรโณ? สนฺตาปชาโตติ ตีณิ อกุสลมูลานิ, เต สงฺขารา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา, ธาตูสุ ธมฺมธาตุ, อายตเนสุ ¶ ธมฺมายตนํ. อินฺทฺริเยสุ อิตฺถินฺทฺริยํ ปุริสินฺทฺริยฺจ ปทฏฺานํ.
ตตฺถ ¶ กตโม โสธโน? สุทฺโธ สุตฺตสฺส อารมฺโภ.
ตตฺถ กตโม อธิฏฺาโน หาโร? ปริฬาโหติ เย สตฺตา โลกา เอกตฺตปฺตฺติยา ปฺตฺตา, เต อกตสตฺตา โลกา มชฺเฌน เวมตฺตตาย ปฺตฺตา.
ตตฺถ กตโม ปริกฺขาโร? สนฺตาปชาโตติ อโยนิโส มนสิกาโร เหตุ, วิปลฺลาสฺจ ปจฺจโย. ตตฺถ ทฺวีหิ ธมฺเมหิ อตฺตา อภินิวิฏฺา จิตฺตฺจ เจตสิกฺจ ธมฺเม อุภยานิ ตสฺส วิปรีเตน ปรามสโต. อปโร ปริยาโย, เจตสิเกหิ ธมฺเมหิ อตฺตสฺา อนตฺตสฺา สมุคฺฆาเตติ. อปโร ปริยาโย. อนิจฺจสฺา เจตสิเกสุ ธมฺเมสุ, น ตุ อตฺตสฺา. อิทํ วุจฺจติ จิตฺตนฺติ วา มโนติ วา วิฺาณนฺติ วา อิทํ ทีฆรตฺตํ อพฺภุคฺคตํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ. ตตฺถ เจตสิกา ธมฺมานุปสฺสนา เอสาปิ ธมฺมสฺา. ตสฺส โก เหตุ, โก ปจฺจโย? อหํกาโร เหตุ, มมํกาโร ปจฺจโย.
ตตฺถ กตโม สมาโรปโน? อยํ โลโก สนฺตาปชาโตติ อกุสลํ มนฺเตติ วิฺาณํ นามรูปสฺส ปจฺจโย ยาว ชรามรณนฺติ, อยํ สมาโรปโน.
๑๑๒. เอวเมตํ ยถาภูตํ, สมฺมปฺปฺาย ปสฺสติ อกุสลมูลานํ ปหานํ. ตตฺถ อวิชฺชานิโรโธ อวิชฺชานิโรธา ยาว ชรามรณนิโรโธ, อยํ สมาโรปโน.
จตฺตาโร ¶ ปุคฺคลา [ปสฺส อ. นิ. ๔.๕] – อนุโสตคามี ปฏิโสตคามี ิตตฺโต, ติณฺโณ ปารงฺคโต ถเล ติฏฺติ พฺราหฺมโณติ.
ตตฺถ โย อนุโสตคามี อยํ กาเม เสวติ. ปาปฺจ กมฺมํ กโรติ ยาว กาเม ปฏิเสวติ ¶ . อิทํ โลโภ อกุสลมูลํ, โส เยว ตณฺหา, โส เตหิ กาเมหิ วุยฺหติ อนุโสตคามีติ วุจฺจติ. โย ปุคฺคโล ตาหิ คมิโต ตปฺปจฺจยา ตสฺส เหตุ อกุสลกมฺมํ กโรติ กาเยน จ วาจาย จ, อยํ วุจฺจติ ปาปกมฺมํ กโรตีติ. ตสฺส ตีณิ โสตานิ สกฺกายทิฏฺิ วิจิกิจฺฉา สีลพฺพตปรามาโส. อิเมหิ ตีหิ โสเตหิ ¶ ติวิธธาตุยํ อุปฺปชฺชติ กามธาตุยํ รูปธาตุยํ อรูปธาตุยํ. เตน ปฏิปกฺเขน โย กาเม น ปฏิเสวติ. โย สีลวตํ น ปรามสติ. โย สกฺกายทิฏฺีนํ ปหานาย กาเมสุ ยถาภูตํ อาทีนวํ ปสฺสติ. เยน จ เต ธมฺเม ปฏิเสวติ. ยฺจ ตปฺปจฺจยา ติฏฺติ พฺราหฺมโณติ อรหํ กิร. ตตฺถ อรหํ ตสฺส ปารงฺคโต โหติ, ปารงฺคตสฺส ถเล ติฏฺติ โสปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ. อนุโสตคามินีติ ทสฺสนปฺปหาตพฺพานํ สํโยชนานํ อปฺปหานมาห. ปฏิโสตคามินีติ ผเล ทิฏฺเกฏฺานฺจ กิเลสานํ ปหานมาห, ิตตฺเตน ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปหานมาห. ตตฺถ อนุโสตคามินา มคฺครูปิมาห. ปฏิโสตคามินา ิตตฺเตน จ มคฺคมิติมาห. ปารงฺคเตน สาวกา อเสกฺขา ¶ จ สมฺมาสมฺพุทฺธา จ วุตฺตา. อนุโสตคามินา สกฺกายสมุทยคามินึ ปฏิปทมาห. ปฏิโสตคามินา ิตตฺเตน สกฺกายนิโรธคามินึ ปฏิปทมาห. ปารงฺคเตน ทส อเสกฺขา อรหนฺตา ธมฺมา วุตฺตา. อยํ สุตฺตตฺโถ.
๑๑๓. ตตฺถ กตมา เทสนา? อิมสฺมึ หิ สุตฺเต จตฺตาริ อริยสจฺจานิ เทสิตานิ. เตธาตุกโลกสมติกฺกมนฺจ.
ตตฺถ กตโม วิจโย หาโร? โย กาเม ปฏิเสวติ ปาปํ [ปาปกํ (ปี.)] กเรยฺยาติ โย จ กาเม น ปฏิเสวติ โส ปาปกมฺมํ น กเรยฺยาติ โย จ อิเมหิ ทฺวีหิ ภูมีหิ อุตฺติณฺโณ ปารงฺคโตติ ยา วีมํสา อยํ วิจโย.
ยุตฺตีติ ยุชฺชติ สุตฺเตสุ, นายุชฺชตีติ ยา วีมํสาย, อยํ ยุตฺติ. ปทฏฺาโนติ อนุโสตคามินา สตฺตนฺนํ สํโยชนานํ ปทฏฺานํ. อกุสลสฺส กิริยา อกุสลสฺส มูลานํ ปทฏฺานํ. ปฏิโสตคามินา ยถาภูตทสฺสนสฺส ปทฏฺานํ. ิตตฺเตน อสํหาริยาย [อสหาริยาย (ปี.)] ปทฏฺานํ. ปารงฺคโตติ กทาจิ ภูมิยา ปทฏฺานํ.
ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ หาโร? โย อนุโสตํ คจฺฉติ ตณฺหาวเสน. สพฺเพสมฺปิ กิเลสานํ วเสน คจฺฉติ. โย ปฏิโสตํ วายมติ. ตณฺหาย สพฺเพสมฺปิ โส กิเลสานํ วายมติ ¶ ปฏิโสตํ. โย ¶ อตฺตนา ิโต กาเยนปิ โส ิโต วาจาจิตฺเตนปิ โส ิโต. อยํ ลกฺขโณ หาโร.
ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห? อิธ สุตฺเต ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย อนุโสตคามินิยา ปฏิปทาย นาภิรมิสฺสนฺติ, เต ปฏิโสตํ วายมิสฺสนฺตีติ ยาว กทาจิ ภูมิยํ, อยํ อธิปฺปาโย. อาวฏฺโฏติ ¶ อิธ สุตฺเต จตฺตาริ สุตฺตานิ เทสิตานิ.
ตตฺถ กตโม วิภตฺติ หาโร? โย กาเม ปฏิเสวติ ปาปฺจ กมฺมํ กโรติ. โส อนุโสตคามีติ น เอกํเสน โสตาปนฺโนปิ กาเม ปฏิเสวติ. ตํ ภาคิยฺจ ปาปกมฺมํ กโรติ. กิฺจาปิ เสกฺโขปิ กเรยฺย ปาปํ ยถา สุตฺเต นิทฺทิฏฺโ น จ โส อนุโสตคามี, อิทํ วิภชฺชพฺยากรณียํ. น จ กาเม ปฏิเสวติ น จ ปาปกมฺมํ กโรติ ปฏิโสตคามี น จ เอกํเสน สพฺเพ พาหิรโก กาเมสุ วีตราโค น จ กาเม ปฏิเสวติ, เตน จ ปาปกมฺมํ กโรติ อนุโสตคามี ปฏิโสตคามี, อยํ วิภตฺติ.
ตตฺถ กตโม ปริวตฺตโน หาโร? นิทฺทิฏฺโ ปฏิปกฺโข. เววจโนติ กาเมสุ วตฺถุกามาปิ กิเลสกามาปิ รูปสทฺทคนฺธรสผสฺสปุตฺตทารทาสกมฺมกรโปริสฺจ ปริคฺคหา.
ปฺตฺตีติ สพฺเพ ปุถุชฺชนา เอกตฺตาย ปฺตฺตา. อนุโสตคามีติ กิเลสสมุทาจารปฺตฺติยา ปฺตฺตา. เย ปน เสกฺขา ปุคฺคลา, เต นิพฺพานปฺตฺติยา [นิฏฺานปฺตฺติยา (ก.)] ปฺตฺตา. เย ปน อนาคามี, เต อสํหาริย ปฺตฺติยา ปฺตฺตา, อยํ ปฺตฺติ.
โอตรโณติ โย อนุโสตคามี, โส ทุกฺขํ. เย ตสฺส ธมฺมา, เต ทุกฺขสฺส สมุทโย. ยํ รูปํ, อยํ รูปกฺขนฺโธ, เอวํ ปฺจปิ ขนฺธา ปฏิจฺจสมุปฺปาโท, เต กิเลสา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา ธมฺมายตนํ ธมฺมธาตุ อินฺทฺริเยสุ จ ปฺตฺตา.
โสธโนติ เยนารมฺเภน อิทํ สุตฺตํ เทสิตํ, โส อารมฺโภ สพฺโพ สุทฺโธ.
อธิฏฺาโนติ ¶ ¶ ปฏิโสตคามินา สพฺเพ โสตาปนฺนา เอกตฺเตน วา นิทฺทิฏฺา ราคานุสยปฏิโสตคามิโน เสกฺขาว มคฺโค จ เสกฺโข จ ปุคฺคโล ิตตฺโตติ.
วีตราโค ¶ เอกตฺตาย ปฺตฺโต. ปารงฺคโตติ สพฺเพ อรหนฺโต สพฺเพ ปจฺเจกพุทฺธา สมฺมาสมฺพุทฺธา จ เอกตฺตาย ปฺตฺตา.
ปริกฺขาโรติ อนุโสตคามิโน ปาปมิตฺตปจฺจโย กามปริยุฏฺานํ เหตุ. ปฏิโสตคามิโน ทฺเว เหตู ทฺเว ปจฺจยา จ ยาว สมฺมาทิฏฺิยา อุปฺปาทายทิฏฺิ [อุปาทายทิฏฺิ (ปี.)], ตสฺส ปฏิลทฺธมคฺโค เหตุ อารมฺโภ ปจฺจโย กายิโก เจตสิกสฺส โกฏฺาโส จ. สมาโรปโนติ วิภตฺติ อิทํ สุตฺตํ นตฺถิ สมาโรปนาย ภูมิ.
๑๑๔. ปฺจานิสํสา โสตานุคตานํ ธมฺมานํ [ปสฺส อ. นิ. ๔.๑๙๑] ยาว ทิฏฺิยา สุปฺปฏิวิทฺธานํ สุตฺตํ วิตฺถาเรน กาตพฺพํ. ยฺุชโต ฆเฏนฺตสฺส วายมโต คิลาโน มรณกาเล เทวภูโต ปจฺเจกโพธึ ปาปุณาติ. โสตานุคตาติ สทฺธมฺมสฺสวเนน กตํ โหติ. น จ อธิปฺาธมฺมวิปสฺสนาย ตสฺส จิตฺตํ ตสิตํ โหติ, น จ อนิพฺพิทฺธตฺตํ, อิทํ จ สุตฺตํ ปฺจนฺนํ ปุคฺคลานํ เทสิตํ, สทฺธานุสาริโน มุทินฺทฺริยสฺส ติกฺขินฺทฺริยสฺส จ ธมฺมานุสาริโน ติกฺขินฺทฺริยสฺส มุทินฺทฺริยสฺส จ. โย ปน โมหจริโต ปุคฺคโล น สกฺโกติ ยฺุชิตุํ ฆฏิตุํ วายมิตุํ ยถาภูตํ ยถาสมาธิกา วิมุตฺติ ตํ ขณํ ตํ ลยํ ตํ มุหุตฺตํ ผลํ ทสฺเสติ. สาธุ ปริหายติ ปโร ตํ ทุยฺหติ, โน ตุ สุขอวิปากินี ภวติ ¶ . ตสฺส ทิฏฺเ เยว จ ธมฺเม อุปปชฺชอปราปริยเวทนียํ. ตตฺถ โย ปุคฺคโล ธมฺมานุสารี ตสฺส ยทิ โสตานุคตา ธมฺมา โหนฺติ โส ยฺุชนฺโต ปาปุณาติ. โย ธมฺมานุสารี มุทินฺทฺริโย, โส คิลาโน ปาปุณาติ. โย สทฺธานุสารี ติกฺขินฺทฺริโย, โส มรณกาลสมเย ปาปุณาติ. โย มุทินฺทฺริโย, โส เทวภูโต ปาปุณาติ. ยทา เทวภูโต น ปาปุณาติ, น โส เตเนว ธมฺมราเคน ตาย ธมฺมนนฺทิยา ปจฺเจกโพธึ ปาปุณาติ. โย โสตานุคเตสุ ยฺุชติ ฆเฏติ วายมติ, โส ปุพฺพาปนฺเนน วิเสสํ สฺชานาติ, สฺชานนฺโต ปาปุณาติ. สเจ ปน คิลานสฺส มนสิกาโร โหติ, ตตฺถ ยฺุชนฺโต ปาปุณาติ. สเจ ปนสฺส มรณกาเล สํวิคฺโค โหติ, ตตฺถ ¶ ยฺุชนฺโต ปาปุณาติ. สเจ ปน น กตฺถจิ [กตฺถ (ปี. ก.), ตตฺถ (ก.)] สํเวโค โหติ, ตสฺส เทวภูตสฺส สุขิโน ธมฺมภูตา ปาทา เอวํ อวิลปติ. โส เอวํ ชานาติ ‘‘อยํ โส ธมฺมวินโย ยตฺถ มยํ ปุพฺเพ มนุสฺสภูตา พฺรหฺมจริยํ จริมฺหา’’ติ. อถ เทวภูโต ปาปุณาติ. ทิพฺเพสุ วา ปฺจสุ กามคุเณสุ อชฺโฌสิโต โหติ ปมาทวิหารี, โส เตน กุสลมูเลน ปจฺเจกโพธึ ปาปุณาติ.
ยา ปรโตโฆเสน วจสา สุปริจิตา, อยํ สุตมยี ปฺา. เย ปน ธมฺมา โหนฺติ มนสา อนุเปกฺขิตา, อยํ จินฺตามยี ปฺา. ยํ ทิฏฺิยา สุปฺปฏิวิทฺธา, อยํ ภาวนามยี ปฺา ¶ . ยํ โสตานุคตา วจสา ปริจิตา โหนฺติ, โส จ ทิฏฺเ เยว ธมฺเม ปรินิพฺพายี, อยํ อรหํ ปุคฺคโล. โย อุปปชฺชติ เทวภูโต ปาปุณาติ, ตตฺถ จ ปรินิพฺพายติ, อยํ อนาคามี. โย เตน กุสลมูเลน ปจฺเจกโพธึ ปาปุณาติ, อยํ ปุพฺพโยคสมฺภารสมฺภูโต ปุคฺคโล.
โสตานุคตา ¶ ธมฺมาติ ปมํ วิมุตฺตายตนํ, วจสา ปริจิตาติ ทุติยํ ตติยฺจ วิมุตฺตายตนํ, มนสา อนุเปกฺขิตาติ จตุตฺถํ วิมุตฺตายตนํ ทิฏฺิยา สุปฺปฏิวิทฺธาติ ปฺจมํ วิมุตฺตายตนํ.
โสตานุคตาย วิมุตฺติยา วจสา ยา วาจา สุปฺปฏิวิทฺธา อนุปุพฺพธมฺมสฺส โสเตน สุตฺวา สีลกฺขนฺเธ ปริปูเรติ, มนสา อนุเปกฺขิตา สมาธิกฺขนฺธํ ปริปูเรติ, ทิฏฺิยา สุปฺปฏิวิทฺธา ปฺากฺขนฺธํ ปริปูเรติ.
โสตานุคตา ธมฺมา พหุสฺสุตา โหนฺตีติ วิตฺถาเรน กาตพฺพํ. อิทํ ปมํ สทฺธาปทานํ มนสา อนุเปกฺขิตาติ ปฏิสลฺลานพหุโล วิหรติ, วิตฺถาเรน กาตพฺพํ. อิทํ ทุติยํ สทฺธาปทานํ ทิฏฺิยา สุปฺปฏิวิทฺธาติ อนาสวา เจโตวิมุตฺติยา นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตีติ. อิทํ ตติยํ สทฺธาปทานํ.
โสตานุคตา ธมฺมาติ เสกฺขํ สตฺถา ทสฺเสติ. มนสา อนุเปกฺขิตาติ อรหตฺตํ สตฺถา ทสฺเสติ. ทิฏฺิยา สุปฺปฏิวิทฺธาติ ตถาคตํ อรหนฺตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ สตฺถา ทสฺเสติ.
โสตานุคตา ¶ ธมฺมาติ กามานํ นิสฺสรณํ ทสฺเสติ. มนสา อนุเปกฺขิตาติ รูปธาตุยา นิสฺสรณํ ทสฺเสติ. ทิฏฺิยา สุปฺปฏิวิทฺธาติ เตธาตุกานํ นิสฺสรณํ ทสฺเสติ. อยํ สุตฺตตฺโถ.
๑๑๕. ตตฺถ กตโม เทสนาหาโร? อิมมฺหิ สุตฺเต ตโย เอสนา เทสิตา โสตานุคเตหิ ธมฺเมหิ วจสา ปริจิเตหิ กาเมสนาย สมถมคฺโค. ทิฏฺิยา สุปฺปฏิวิทฺเธหิ พฺรหฺมจริเยสนาย สมถมคฺโค.
วิจโยติ ยถา สุตฺตํ มนสิกโรนฺโต วิจินนฺโต สุตมยิปฺํ ปฏิลภติ. ยถา จ โส ¶ มนสิกโรตีติ ยถา สุตธมฺมา ตทา จินฺตามยิปฺํ ปฏิลภติ. ยถา ทิฏฺเว ¶ ธมฺเม มนสิกโรติ ตทา ภาวนามยิปฺํ ปฏิลภติ. อยํ วิจโย.
สุเตน สุตมยิปฺํ ปฏิลภติ. จินฺตาย จินฺตามยิปฺํ ภาวนาย ภาวนามยิปฺํ ปฏิลภติ. อตฺถิ เอสา ยุตฺติ.
ปทฏฺาโนติ โสตานุคตา ธมฺมาติ ธมฺมสฺสวนสฺส ปทฏฺานํ. วจสา ปริจิตาติ ยฺุชนาย ปทฏฺานํ. มนสา อนุเปกฺขิตาติ ธมฺมานุธมฺมาย วิปสฺสนาย ปทฏฺานํ. ทิฏฺิยา อนุเปกฺขิตาติ ปฺายปิ อนุเปกฺขิตา ทิฏฺิยาปิ อนุเปกฺขิตา.
จตุพฺยูโหติ อิมมฺหิ สุตฺเต ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย อิมาหิ ทฺวีหิ ปฺาหิ สมนฺนาคตา เตหิ….
ส นิพฺพุโตติ มคฺคผลํ อนุปาทิเสสฺจ นิพฺพานธาตุํ มนฺเตติ, ทาเนน โอฬาริกานํ กิเลสานํ ปหานํ มนฺเตติ. สีเลน มชฺฌิมานํ, ปฺาย สุขุมกิเลสานํ มนฺเตติ, ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ กตา จ ภูมิ.
ททโต ปฺุํ ปวฑฺฒติ, สํยมโต เวรํ น จียติ;
กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ มคฺโค วุตฺโต;
ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ มคฺคผลมาห.
ททโต ¶ ปฺุํ ปวฑฺฒติ, สํยมโตติ ตีหิ ปเทหิ โลกิกํ กุสลมูลํ วุตฺตํ. ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ โลกุตฺตรํ กุสลมูลํ วุตฺตํ.
ททโต ปฺุํ ปวฑฺฒติ, สํยมโต เวรํ น จียตีติ ปุถุชฺชนภูมึ มนฺเตติ. กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ เสกฺขภูมึ มนฺเตติ. ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ อเสกฺขภูมิ วุตฺตา.
ททโต ¶ ปฺุํ ปวฑฺฒติ, สํยมโต เวรํ น จียตีติ มคฺคนิยา ปฏิปทา วุตฺตา. กุสโล ¶ จ ชหาติ ปาปกนฺติ เสกฺขวิมุตฺติ. ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ อเสกฺขวิมุตฺติ.
ททโต ปฺุํ ปวฑฺฒติ, สํยมโต เวรํ น จียตีติ ทานกถํ สีลกถํ มคฺคกถํ โลกิกานํ ธมฺมานํ เทสนมาห. กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ โลเก อาทีนวานุปสฺสนา. ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ สามุกฺกํสิกาย ธมฺมเทสนายปิ ปฏิวิทฺธา.
ททโต ปฺุํ ปวฑฺฒตีติ ปาณานํ อภยทาเนน ปาณาติปาตา เวรมณิสตฺตานํ อภยํ เทติ. เอวํ สพฺพานิ สิกฺขาปทานิ กาตพฺพานิ. สํยมโต เวรํ น จียตีติ สีเล ปติฏฺาย จิตฺตํ สํยเมติ, ตสฺส สํยมโต ปาริปูรึ คจฺฉติ. ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ ทฺเว วิมุตฺติโย. อยํ สุตฺตนิทฺเทโส.
๑๑๖. ตตฺถ กตมา เทสนา? อิมมฺหิ สุตฺเต กึ เทสิตํ? ทฺเว สุคติโย เทวา จ มนุสฺสา จ, ทิพฺพา จ ปฺจกามคุณา, มานุสฺสกา จ. ทฺวีหิ ปเทหิ นิทฺเทโส. ททโต ปฺุํ ปวฑฺฒติ, สํยมโต เวรํ น จียติ, กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ มคฺโค วุตฺโต. ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ ทฺเว นิพฺพานธาตุโย เทสิตา โสปาทิเสสา จ อนุปาทิเสสา จ. อยํ เทสนา.
วิจโยติ ททโต ปฺุํ ปวฑฺฒตีติ อิมินา ปเมน ปเทน ทานมยิกปฺุกิริยวตฺถุ วุตฺตํ. เตนสฺส อานนฺตริยานํ กุสลานํ ธมฺมานํ. ทุติเยน ปเทน… ยนฺติ, นิยฺยานิกํ สาสนนฺติ, อยํ อธิปฺปาโย. อสฺสวเนน ¶ จ อมนสิกาเรน จ อปฺปฏิเวเธน จ สกฺกายสมุทยคามินี ปฏิปทา วุตฺตา. สวเนน ¶ จ มนสิกาเรน จ ปฏิเวเธน จ สกฺกายนิโรธคามินี ปฏิปทา วุตฺตา. อยํ อาวฏฺโฏ.
วิภตฺตีติ เอกํสพฺยากรณีโย. นตฺถิ ตตฺถ วิภตฺติยา ภูมิ. ปริวตฺตนาติ เย ปฺจานิสํสา, เต ปฺจาทินา ปฏิปกฺเขน เตเนว ทิฏฺเว ธมฺเม ปาปุณาติ, ตํ อุปปชฺชมานา อปโร ปริยาโย.
เววจนนฺติ โสตานุคตา ธมฺมาติ ยํ สุตฺตํ ทิฏฺมฺปิ ปฺินฺทฺริยํ วิฺตฺตมฺปิ ทิฏฺิยา สุปฺปฏิวิทฺธมฺปิ วิภาวิตมฺปิ.
ปฺตฺตีติ ¶ โสตานุคตาธมฺมาติ เทสนา อวิชฺชาปฺตฺติยา ปฺตฺตํ. มนสิกาโร ปาโมชฺชปฺตฺติยา ปฺตฺโต, ทิฏฺธมฺมาปิ อานิสํสปฺตฺติยา ปฺตฺตา.
โอตรโณติ ติสฺโส ปฺา วจสา ปริจิเตสุ สุตมยีปฺา มนสา อนุเปกฺขิเตสุ จินฺตามยีปฺา ทิฏฺิยา สุปฺปฏิวิทฺธาสุ ภาวนามยีปฺา. อิมานิ อริยสจฺจานิ อินฺทฺริยานิ วิชฺชุปฺปาทา อวิชฺชานิโรโธ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อินฺทฺริเยสุ ตีณิ อินฺทฺริยานิ, อายตเนสุ ธมฺมายตนปริยาปนฺนา ธาตูสุ ธมฺมธาตุปริยาปนฺนาติ. โสธโนติ โย อารมฺโภ สุตฺตสฺส ปเวโส นิยุตฺโต.
อธิฏฺาโนติ ปฺจานิสํสาติ เวมตฺตตาย ปฺตฺตา อานิสํสา โสตา อนุคตาติ เวมตฺตตาย อริยโวหาโร ปฺตฺโต, ธมฺเม จ สวนนฺติ เอกตฺตตาย ปฺตฺตํ.
ปริกฺขาโรติ ธมฺมสฺสวนสฺส ปยิรุปาสนา ปจฺจโย, สทฺธา เหตุ. มนสา อนุเปกฺขิตาติ อตฺถปฺปฏิสํเวทิตา ปจฺจโย, ธมฺมปฺปฏิสํเวทิตา เหตุ, ทิฏฺิยา สุปฺปฏิวิทฺธาติ ¶ สทฺธมฺมสฺสวนฺจ มนสิกาโร จ ปจฺจโย, สุตมยี จินฺตามยี ปฺา เหตุ. สมาโรปโนติ วิภตฺตํ สุตฺตํ อปโร ปริยาโย นิพฺพตฺติ พเล นตฺถิ. ตตฺถ สมาโรปนาย ภูมิ.
๑๑๗. ตตฺถ กตมํ วาสนาภาคิยฺจ นิพฺเพธภาคิยฺจ สุตฺตํ? ททโต ปฺุํ ปวฑฺฒตีติ คาถา. ททโตติ ทานมยิกปฺุกิริยวตฺถุ วุตฺตํ. สํยมโต เวรํ น จียตีติ สีลมยิกปฺุกิริยวตฺถุ วุตฺตํ. กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ โลภสฺส จ โมหสฺส จ พฺยาปาทสฺส จ ปหานมาห. ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ โลภสฺส จ โมหสฺส จ พฺยาปาทสฺส ¶ จ ฉนฺทราควินยมาหาติ. ททโต ปฺุํ ปวฑฺฒตีติ คาถา อโลโภ กุสลมูลํ ภวติ. สํยมโต เวรํ น จียตีติ อโทโส กุสลมูลํ ภวติ. สํยมโต เวรํ น จียตีติ อเวรา อสปตฺตา อพฺยาปาทตาย สทา. กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ าณุปฺปาทา อฺาณนิโรโธ. จตุตฺถปเทน ราคโทสโมหกฺขเยน ราควิราคา เจโตวิมุตฺติโมหกฺขเยน อวิชฺชาวิราคา ปฺาวิมุตฺติ, อยํ วิจโย.
ยุตฺตีติ ทาเน ิโต อุภยํ หิ ปริปูเรติ. มจฺฉริยฺจ ปชหติ. ปฺฺุจ ปวฑฺฒติ. อตฺถิ เอสา ยุตฺติ.
ปทฏฺานนฺติ ¶ ททโต ปฺุํ ปวฑฺฒตีติ จาคาธิฏฺานสฺส ปทฏฺานํ. สํยมโต เวรํ น จียตีติ ปฺาธิฏฺานสฺส ปทฏฺานํ กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ สจฺจาธิฏฺานสฺส ปทฏฺานํ. ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ อุปสมาธิฏฺานสฺส ปทฏฺานํ. อยํ ปทฏฺาโน.
ตตฺถ ¶ กตโม ลกฺขโณ? ททโต ปฺุํ ปวฑฺฒติ สํยมโต เวรํ น จียติ. ททโตปิ เวรํ น กริยาติ กุสโล จ ชหาติ ปาปกํ ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโต รูปกฺขยาปิ เวทนกฺขยาปิ, เยน รูเปน ทิฏฺํ, เตน ตถาคโต ปฺเปนฺโต ปฺเปยฺย รูปสฺส ขยา วิราคนิโรธาติ เอวํ ปฺจกฺขนฺธา.
จตุพฺยูโห อิธ ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย มหาโภคานํ ปตฺถยิสฺสนฺติ? เต ทานํ ทสฺสนฺติ ปริสฺสยปหานาย, เย อเวราภิฉนฺทกา, เต ปฺจ เวรานิ ปชหิสฺสนฺติ, เย กุสลาภิฉนฺทกา, เต อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสนฺติ อฏฺนฺนํ มิจฺฉตฺตานํ ปหานาย. เย นิพฺพายิตุกามา, เต ราคโทสโมหํ ปชหิสฺสนฺตีติ อยํ ภควโต อธิปฺปาโย.
อาวฏฺโฏติ ยฺจ อททโต มจฺฉริยํ ยฺจ อสํยมโต เวรํ ยฺจ อกุสลสฺส ปาปสฺส อปฺปหานํ, อยํ ทุกฺขนิทฺเทโส น สมุทโย. อโลเภน จ อโทเสน จ อโมเหน จ กุสเลน อิมานิ ตีณิ กุสลมูลานิ. เตสํ ปจฺจโย อฏฺ สมฺมตฺตานิ, อยํ มคฺโค. เตสํ ราคโทสโมหานํ ขยา, อยํ นิโรโธ.
วิภตฺตีติ ททโต ปฺุํ ปวฑฺฒตีติ น เอกํเสน โย ราชทณฺฑภเยน เทติ, โย จ อกปฺปิยสฺส ปริโภเคน สีลวนฺเตสุ เทติ, น ตสฺส ปฺุํ ¶ ปวฑฺฒตีติ โส เจตํ ทานํ อกุสเลน เทติ, ทณฺฑทานํ สตฺถทานํ อปฺุมยํ ปวฑฺฒติ, น ปฺุํ. สํยมโต เวรํ น จียตีติ น เอกํเสน กึ การณํ ยฺจ โย ปทํ ทิฏฺธมฺมิกํ ปสฺสติ ยทิ มม ราชาโน คเหตฺวา หตฺถํ วา ฉินฺเทยฺย…เป… น เตน สํยเมน เวรํ น กโรติ. โย ตุ เอวํ สมาทิยติ ปาณาติปาตสฺส ¶ ปาปโก วิปาโกติ, ทิฏฺเ เยว ธมฺเม อภิสมฺปราเย จ เอวํ สพฺพสฺส อกุสลสฺส เหตุโต อารติ. อิมินา สํยเมน เวรํ น จียติ.
ปริวตฺตนาติ ททโต ปฺุํ ปวฑฺฒตีติ อททโต ปฺุํ น ปวฑฺฒติ. ยํ ทานมยํ, ตํ สํยมโต เวรํ น จียติ, อสํยมโต เวรํ กรียติ. กุสโล จ ชหาติ ปาปกํ อกุสโล น ชหาติ. ราคโทสโมหกฺขยา สนิพฺพุโตติ ทูตํ เปเสตฺวา ปณีตํ เปเสตฺวาปิ น ปกฺโกสามิ, โส ¶ สยเมว ปน มหาภิกฺขุสงฺฆปริวาโร อมฺหากํ วสนฏฺานํ สมฺปตฺโต อมฺเหหิ จ สนฺถาคารสาลา [สนฺธาคารสาลา (ก.)] การิตา, เอตฺถ มยํ ทสพลํ อาเนตฺวา มงฺคลํ ภณาเปมาติ จินฺเตตฺวา อุปสงฺกมึสุ. เยน สนฺถาคารํ เตนุปสงฺกมึสูติ ตํ ทิวสํ กิร สนฺถาคาเร จิตฺตกมฺมํ นิฏฺาเปตฺวา อฏฺฏกา มุตฺตมตฺตา โหนฺติ. พุทฺธา นาม อรฺชฺฌาสยา อรฺารามา อนฺโตคาเม วเสยฺยุํ วา โน วาติ ตสฺมา ภควโต มนํ ชานิตฺวาว ปฏิชคฺคิสฺสามาติ จินฺเตตฺวา เต ภควนฺตํ อุปสงฺกมึสุ. อิทานิ ปน มนํ ลภิตฺวา ปฏิชคฺคิตุกามา เยน สนฺถาคารํ, เตนุปสงฺกมึสุ. สพฺพสนฺถรินฺติ ยถา สพฺพํ สนฺถตํ โหติ เอวํ เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสูติ. เอตฺถ ปน เต มลฺลราชาโน สนฺถาคารํ ปฏิชคฺคิตฺวา นครวีถิโยปิ สมฺมชฺชาเปตฺวา ธเช อุสฺสาเปตฺวา สุวณฺณฆฏิกทลิโย จ ปาเปตฺวา สกลนครํ ทีปมาลาหิ วิปฺปกิณฺณตารกํ วิย กตฺวา ขีรปเก [ขีรุปเก (ปี. ก.)] ทารเก ขีรํ ปาเยถ, ทหเร กุมาเร ลหุํ ลหุํ โภชาเปตฺวา สยาเปถ, อุจฺจาสทฺทํ มากริ, อชฺช เอกรตฺตึ สตฺถา อนฺโตคาเมว วสิสฺสติ, พุทฺธา นาม อปฺปสทฺทกามา โหนฺตีติ เภรึ จราเปตฺวา สยํ ทณฺฑกทีปิกา อาทาย เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ. ภควนฺตํ เยว ปุรกฺขตฺวาติ ภควนฺตํ ปุรโต ¶ กตฺวา, ตตฺถ ภควา ภิกฺขูนฺเจว อุปาสกานฺจ มชฺเฌ นิสินฺโน อติวิย วิโรจติ. สมนฺตปาสาทิโก สุวณฺณวณฺโณ อภิรูโป ทสฺสนีโย ปุรตฺถิมกายโต ¶ สุวณฺณวณฺณา รสฺมิ อุฏฺหิตฺวา คคนตเล อสีติหตฺถํ านํ คณฺหาติ. ปจฺฉิมกายโต ทกฺขิณหตฺถโต วามหตฺถโต สุวณฺณวณฺณา เหฏฺา ปาทตเลหิ ปวาฬวณฺณรสฺมิ อุฏฺหิตฺวา ฆนปถวิยํ อสีติหตฺถํ านํ คณฺหาติ, เอวํ สมนฺตา อสีติหตฺถมตฺตํ านํ ฉพฺพณฺณพุทฺธรสฺมิโย วิชฺโชตมานา วิตณฺฑมานา วิธาวนฺติ, สพฺเพ ทิสาภาคา สุวณฺณจมฺปกปุปฺเผหิ วิกิริยมานา วิย สุวณฺณฆฏโต นิกฺขนฺตสุวณฺณรสธาราหิ สิฺจมานา วิย ปสาริตสุวณฺณปฏปริกฺขิตฺตา วฺวิย เวรมฺภวาตสมุฏฺิตกึสุกกึสุการกณิการปุปฺผจุณฺณสโมกิณฺณา วิย วิปฺปกสนฺตํ อสีติอนุพฺยฺชนพฺยามปฺปภา ทฺวตฺตึสวรลกฺขณสมุชฺชลํ สรีรํ สมุคฺคตตารกํ วิย คคนตลํ วิกสิตมิว ปทุมวนํ สพฺพผาลิผุลฺโล วิย โยชนสติโก ปาริจฺฉตฺตโก ปฏิปาฏิยา ปิตานํ ทฺวตฺตึสจนฺทานํ ทฺวตฺตึสสูริยานํ ทฺวตฺตึสจกฺกวตฺตีนํ ทฺวตฺตึสเทวราชานํ ทฺวตฺตึสมหาพฺรหฺมานํ นิพฺพุโต อเสกฺขสฺส นตฺถิ นิพฺพุติ.
เววจนนฺติ ททโต ปฺุํ ปวฑฺฒติ, อนุโมทโตปิ ปฺุํ ปวฑฺฒติ. จิตฺตสฺส สมาทหโตปิ เวยฺยาวจฺจกิริยายปิ ปฺุํ ปวฑฺฒตีติ.
ปฺตฺตีติ ททโต ปฺุํ ปวฑฺฒติ, อโลภสฺส ปฏินิสฺสยฆาตปฺตฺติยา ปฺตฺตํ. สํยมโต ¶ เวรํ น จียตีติ อโทสสฺส ปฏินิสฺสยฆาตปฺตฺติยา ปฺตฺตํ กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ อโมหสฺส ปฏินิสฺสยฆาตปฺตฺติยา ปฺตฺตํ.
โอตรโณติ ¶ ปฺจสุ อินฺทฺริเยสุ ททโต ปฺุํ ปวฑฺฒติ, สํยมโต เวรํ น จียติ สํยเมน สีลกฺขนฺโธ. โอติณฺโณ ฉสุ อินฺทฺริเยสุ สํวโร, อยํ สมาธิกฺขนฺโธ, ยํ กุสโล จ ชหาติ ปาปกํ, อยํ ปฺากฺขนฺโธ, ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ วิมุตฺติกฺขนฺโธ. ธาตูสุ ธมฺมธาตุ, อายตเนสุ มนายตนํ.
โสธโนติ เยนารมฺเภน อิทํ สุตฺตํ เทสิตํ โส อารมฺโภ สุทฺโธ.
อธิฏฺาโน ทานนฺติ เอกตฺตตาย ปฺตฺตํ. จาโค ปริจฺจาโค ธมฺมทานํ อามิสทานํ, อฏฺ ทานานิ วิตฺถาเรน กาตพฺพานิ, อยํ เวมตฺตตา. น จ ททโต ¶ เอกตฺตปฺตฺติยา ปฺตฺตํ. ขนฺตี อนวชฺชนฺติ ปฺตฺติยา ปฺตฺตํ. ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ โรธวีริยปฺตฺติยา [โยธ วีริยปฺตฺติยา (ปี. ก.)] ปฺตฺตา.
ปริกฺขาโรติ ทานสฺส ปาโมชฺชํ ปจฺจโย, อโลโภ เหตุ. สํยมโต โยนิโส มนสิกาโร เหตุ, ปริจฺจาโค ปจฺจโย. กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ ยถาภูตทสฺสนํ ปจฺจโย, าณปฺปฏิลาโภ เหตุ. ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ ปรโต จ โฆโส อชฺฌตฺตฺจ โยนิโส มนสิกาโร มคฺโค จ เหตุ จ ปจฺจโย จ.
สมาโรปโนติ ททโต ปฺุํ ปวฑฺฒตีติ คาถา ตสฺส สีลมฺปิ วฑฺฒติ. สํยโมปิ วฑฺฒติ. สํยมโต เวรํ น จียตีติ. อฺเปิ กิเลสา น จียนฺติ เยปิสฺส ตปฺปจฺจยา อุปฺปชฺเชยฺยุํ อาสวา วิฆาตา, เตปิสฺส น อุปฺปชฺชนฺติ. ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ ราคโทสสฺสาปิ ขยา ราคานุสยสฺสปิ ขยา โทสสฺส โมหสฺสาปิ ส นิพฺพุโตติ โสปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ อนุปาทิเสสาปิ. อยํ สมาโรปโน.
เถรสฺส มหากจฺจายนสฺส เปฏโกปเทเส
หารสฺส สมฺปาตภูมิ สมตฺตา.